Upload
others
View
0
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
ISig
aba
esiP
haka
thi
ISik
hoke
lo si
kaTi
tsha
la
IBakala
5ULwazi
ngezoBomi
- 1 -
IZIFUNDO NGEZOBOMI KWIBAKALA 5
ISIKHOKELO SIKATITSHALA
IKOTA 1
Iiveki Ulwazi-nkqubo, izixhobo, uthungelwano, uvavanyo, amagama amatsha
LO 1 & AS 5.1.1 LO 4 AS 5.4.1
ULWAZI-NKQUBO Iindlela zokugcina umgangatho wokutya
• Vula ingxoxo zamaqela ezimalunga nomgangatho wokutya, umzekelo: ukugcina umgangatho wokutya, ukugcina ukutya ezikhabhathini, ukongeza izikhuseli (jonga iilebhile zokutya okuthengayo), njalo-njalo.
• Nika abafundi ulwazi lwako konke emabakwazi malunga neendlela zokugcina ukutya : umzekelo: ukufaka ukutya kwizibandisi; ukuqwayita ukutya; ukugcina ukutya kwiipakethe ezincamathelayo (ezikhutshwe umoya); ukupheka ukutya; ukugcina ukutya kude lee nezidleleli/izitshabalalisi ezifana namaphela, iimpuku, neempukane; ukunkonxa ukutya, njalo-njalo.
• Bonisa inkathalo ngezempilo rhoqo ubamba ukutya, umzekelo: hlamba izandla, hlamba e.g. wash hands, hlamba izitya, hlamba iziqhamo nemifuno phambi kokuba uzisebenzise, njalo-njalo.
• Phonononga indlela egcinwa ngayo incasa yokutya kwiinkcubeko ezahlukeneyo, umzekelo: ukupheka inyama ingavuthwa ncam; ukugalela ulwelo oluthile enyameni okanye ekutyeni, nnjalo-njalo.
IZIXHOBO:
• Imagazini, iincwadi zophando, iziqhamo, imifuno, izitya, njalo-njalo • Ukubonisa ngezinto ezisongela ukutya, umzekelo: iipakethe
ezincamathelayo (ezikhutshwe umoya), iitoti, iibhokisi, njalo-njalo. • Iilebhile zokutya
UTHUNGELWANO:
• EzeNdalo (i-NS), LO3 • UbuGcisa neNkcubeko (i-A & C ), LO 1
UVAVANYO:
• Iingxoxo zamaqela • Uluhlu lovavanyo
AMAGAMA AMATSHA:
Ukutya okucoliweyo iipakethe ezincamathelayo iilebhile izidleleli preservative utensils
ULWAZI-NKQUBO NGEZIFUNDO ZOPHUHLISO LOMZIMBA Ubuchule bokubaleka ngeendlela ezahlukeneyo. Ukunyamezela ekubalekeni, njengokubaleka ubuthumile kwimidyarho.
• Ukuzifudumeza: 5-10 imizuzu yokunkcunkca nje, ze ikhatshwe yimithambo yokuzolula. Zolule: apha phezulu emzimbeni; imilenze, ingakumbi iziqa ezi; imisipha nezihlunu zamathanga. Yenza umthambo wokuzolula nje ungashukumi, into ethetha ukuthi zolule ze uzibambe njalo ungabonisi ntshukumo yakuzixhuzu-xhuzula.
- 2 -
• Unyamezelo ekubalekeni: Abafundi mabankcunkce imizuzu engama-20,
okanye babaleke umgama ongange khilomitha enye. • U-Fartlek: mabenze u-Fartlek ngokuthi benze imidlalo yezantya eziphezulu,
okanye babaleke ngezantya ezahlukeneyo. • U-Parlauf: Abafundi mabenze u-Parlauf ngokuthi babaleke ngezibini, oko
ikukuthi babaleke ze banikezelane ngamakhuni. Omnye kwesi sibini makabaleke umgama ongangeemitha ezingama-50 ajikele kuloo mmandla umisiweyo, ze abuyele umva anike ugxa wakhe oya kwenza kwaloo nto naye lo gama lo ebeqalile ephumle.
• Ukuqala ngokuma apha emva komgca – kumbaleko we- + 60m • Mabaqale ngokubuthuma: • Mabaye emva emgceni • Mabaye ngokwemigca yabo
Bebuthumile njalo – izandla zisemva komgca Iminwe ibekwe apha emgceni yaye inxusane namagxa Intloko le ijonge ezantsi Inyawo eli langaphambili libubhekela apha emgceni Isiqa esi senyawo elingasemva sijongane neqatha lenyawo elingaphambili
• Mabazilungise Amahleza abe ngaphezu kwamagxa Intloko le ijonge ezantsi
• Mabaye Baphakamise iingalo Batyhalele umzimba ngaphambili besebenzisa imilenze engasemva Babe ngathi bayazimpompa iingalo ezi Xa begqiba ukubaleka – batyhalele isifuba esi ngaphambili, iingalo zijulwe ngasemva
• Mabazipholise ngokunkcunkca nje kancinci, ze bagqibezele ngokwenza imithambo yokuphefu-phefumla, bezolula-lula njalo becotha.
IZIXHOBO
• Ibala lombaleko elisibaca, impempe UTHUNGELWANO:
• LO 1 weZifundo ngezoBomi, uPhuhliso lwezeMpilo UVAVANYO:
• Uvavanyo AMAGAMA AMATSHA:
buthuma umthambo zolule baleka ukuphumla impempe indlela
Iveki 2 LO 1 & AS 5.1.1
ULWAZI-NKQUBO Ukugcina umgangatho wamanzi
• Iindlela zokwenza amanzi abe nokuseleka • Ilungelo lokusebenzisa amanzi acocekileyo • Cacisa ukuba umgangatho wamanzi ugcinwa njani, umzekelo: thetha
ngeendawo zokucoca amanzi; amadama awakhiweyo; ukugalela iikhemikhali (ezifana ne-calcium, i-chloride, njalo-njalo) emanzini.
- 3 -
LO 4 AS 5.4.3
IZIXHOBO:
• Isithethi sembeko/ incwadana UTHUNGELWANO:
• ULwazi lweTeknoloji, u-LO1 • IJografi (i-Geo), LO2
UVAVANYO:
• Iphepha lomsebenzi AMAGAMA AMATSHA:
coca engekho mpilweni incasa iikhemikhali ungcoliso
ULWAZI-NKQUBO LWEZIFUNDO ZOPHUHLISO LOMZIMBA Ubuchule bokubaleka: Umbaleko wokunikezelana ngamakhuni
• Ingcebiso eziya kutitshala xa elungisa amaqela akhuphisanayo kumbaleko wokunikezelana ngamakhuni
• Iqela ngalinye malibe neembaleki ezine: Imbaleki 1(mayibe yebamba isibini ngamendu apha eqeleni layo): Mayiqale
ugqatso Imbaleki 2: Mayibaleke kwindlela ethe tye yangasemva. Imbaleki 3: Mayibaleke kwigophe lesibini lebala Imbaleki 4: (Le yeyona mbaleki inamendu eqeleni layo) mayigqibezele
ugqatso. • Abafundi mabaziqhelise lo mbaleko wokunikezelana ngamakhuni. Abo
bathatha amakhuni kwabanye mabaziqhelise ngokuhamba umgama ongangeemitha ezingama-20 phambi kokuba bafikelele kummandla wokunikezelana ngamakhuni.
• Mabazilolonge ngokuthi bame kwiindawo ezima kuzo iimbaleki xa zilungiselela umdyaro wokunikezelana ngamakhuni, bandule baye kuma apho ugqatso lumele ze luqale khona.
IZIXHOBO:
• Ibala lombaleko elisicaba, impempe, amakhuni okunikezelana UTHUNGELWANO: UVAVANYO:
• Uvavanyo olungabhalwayo (olwenziwa ngokujonga ukuba umfundi unakho na ukwenza izinto ezikuluhlu lovavanyo)
AMAGAMA AMATSHA:
Ibala/indlela ubuchule ukuthatha inxaxheba iligxa umbaleko wokunikezelana ngamakhuni ummandla
- 4 -
Iveki 4 LO 1 AS 5.1.1 LO 4 AS 5.4.3
ULWAZI-NKQUBO Ukugcina umgangatho wamanzi kwiimeko ezahlukeneyo
• Cacisa ukuba enziwa njani ukuba aseleke amanzi, umzekelo amanzi asemilanjeni, asemadameni, asemaquleni, njalo-njalo (ngokuwabilisa, ze ugalele intwana ye-chloride (okanye ibhlitshi).
• Umsebenzi onokuwenza ngokuzithandela: ungamema igosa likamasipala lize esikolweni lize kwenza intetho emalunga neendlela acocwa ngazo amanzi, iindlela esinokuwakhusela ngazo kwizingcolisi, neendlela esinokuwonga ngazo. Kungenjalo dlalela abafundi ividiyo ebonisa amanzi ecocwa.
• Umsebenzi onokuwenza ngokuzithandela: Wena nabafundi tyelelani kwidama elithile okanye emlanjeni othile niye kujonga indlela angcoliseka ngayo amanzi. Abafundi mabeze neendlela abacinga ukuba singagcina ngazo imilambo yethu, amadama ethu, namachibi ethu ecocekile.
IZIXHOBO:
• Iipowusta ezinemifanekiso ebonisa iindlela zokukhusela amanzi kwizingcolisi/ ividiyo/umsebenzi wakwamasipala, njalo-njalo.
UTHUNGELWANO:
• ULwazi lobuGcisa (i-Tech), LO 1 • IJografi ( i-Geo), LO 2
UVAVANYO:
• Abafundi mabaqonde ukuba ikwaluxanduva lwabo ukugcina amanzi ecocekile kwaye enencasa.
AMAGAMA AMATSHA:
umgangatho ungcoliso amadama ividiyo igosa lakwamasipala
ULWAZI-NKQUBO LWEZIFUNDO ZOPHUHLISO LOMZIMBA Ubuchule bokubaleka: Umbaleko wokunikezelana ngamakhuni
• Ukuzifudumeza – ukunkcunkca nokwenza imithambo yokuzolula (njengoko bekucacisiwe ngaphambili)
• Phinda laa msebenzi sele wenziwe umalunga nokuqala kwiimimandla yokuma nokubaleka kwimibaleko yokunikezelana ngamakhuni.
• Abafundi mabadlale umbaleko wokunikezelana ngamakhuni besebenzisa izixhobo ezifana iibhola,njalo-njalo. Umzekelo: Yahlula iklasi ngokwabafundi aba-5-6 eqeleni, uqinisekise ukuba la maqela uwahlule ngokobuchule babafundi obulinganayo kulo mbaleko. Nika iqela ngalinye ikhuni okanye ibhola. Amalungu eqela ngalinye enza iqela lombaleko wokunikezelana ngamakhuni eliza kukhuphisana namanye. Imbaleki yokuqala mayibaleke umgama ongangama-25 eemitha, ijikele kummandla omisiweyo, yandule ukubuyela emva inike imbaleki yesibini ikhuni, njalo-njalo. Wonke umfundi kwiqela ngalinye makalifumane elakhe ithuba lokubaleka. Iqela eliphumela kuqala entanjeni lilo eliphumeleleyo (ukuba imigaqo yalo mbaleko ibithotyelwe).
- 5 -
Ukufundisa ubuchule bokunikezelana ngamakhuni Bengawaphethanga amakhuni abafundi bafundise ukuba benze oku kulandelayo:
• Mabahambe nje okanye babaleke kancinci ukuya kumgama omisiweyo, bakufika kwimbaleki elandelayo babambane nje ngezandla.
• Mawandiswe umgama, nabafundi basinyuse isantya ebebebaleka ngaso bengaphethanga makhuni, bathathe nje ngokubambana ngezandla nembaleki elandelayo.
• Bephethe amakhuni, bafundise ukuba xa benikezelana ngamakhuni lo unikwayo makangajongi ngasemva, kuphela olulele isandla ngaphakathi/ngaphandle ukuze alifumane ikhuni.
• Abafundi mabahlale emigceni yabo ngokuthi bajonge phambili. • Mabazame bafumane ikhuni kummandla wokunikezelana okumgama
wama-20 eemitha. • Balolonge ukuze bafunde ubuchule bokunikezelana ngamakhuni ngokuthi
banyuse isantya abebebaleka ngaso siye phezulu kakhulu. • Bayalele ukuba baphumle
IZIXHOBO:
• Ibala elisibaca, izitulo ezithambileyo, iirula, amakhuni, impempe UTHUNGELWANO: UVAVANYO:
• Luyaqhubeka, ngokuthi kujongwe ukuba umfundi unakho na ukwenza into ekuluhlu lovavanyo
AMAGAMA AMATSHA:
Umbaleko wokunikezelana ngamakhuni umgama ukhuphiswano ikhuni
Iveki 4 LO 2 & AS 5.2.1
ULWAZI-NKQUBO Makujongwe amalungelo abantwana
• Vula ingxoxo engamalungelo abantwana ngokwemiqathango yoMgaqo-siseko woMzantsi Afrika nanjengoko kubhaliwe kuXwebhu lwaMalungelo.
• Bafake kwiimeko ngeemeko abafundi, umzekelo: bafundele imiboniso ubabonise nemifanekiso yeemeko zokusetyenziswa nzima kwabantwana, impatho gadalala yabantwana, njalo-njalo
• Abafundi bona mabakhombe iimeko eziyingxaki kuloo mifanekiso, apho amalungelo abantwana anyashwa ngokungenalusini.
IZIXHOBO:
• UMgaqo-siseko, imiboniso nemifanekiso yeemeko eziyingxaki, umzekelo: eyokunyashwa kwamalungelo abantwana.
UTHUNGELWANO:
• UbuGcisa neNkcubeko, LO1 • EzeMbali, LO 1
UVAVANYO:
• Ukudlala iindima • Uluhlu lovavanyo
- 6 -
LO 4 & AS 5.4.3
AMAGAMA AMATSHA:
ukukhusela ukuhlonipha ukungazithembi ukungakhululeki umsebenzi ukungakhuseleki ukunyashwa
ULWAZI-NKQUBO LWEZIFUNDO ZOPHUHLISO LOMZIMBA Bonisa umsebenzi wommandla wokunikezelana ngamakhuni kumbaleko wonikezelwano ngamakhuni
• Cacisa malunga nommandla wokunikezelana ngamakhuni (okumgama
wama-20 eemitha) • Beka abafundi kummandla wonikezelwano ngamakhuni ze ubabonise
ubuchule balo mmmandla. • Xa kunikezelwana ngamakhuni:
Mabahambe/babaleke kancinci/umganyana nje omfutshane. Mabamane bewunyusa umgama/babaleke ngesantya esiphezulu
Bengaliphethanga ikhuni; Beliphethe ikhuni Lo ufumana ikhuni makangajongi ngasemva Lo ugqithisa ikhuni makabethele lo amnikayo uphawu lokuba
angaqalisa ukubaleka • Phumla ngoku
IZIXHOBO: • Ibala elisicaba, iirula, amakhuni, impempe, izinto ezimiswe njengophawu
lwento ethile UTHUNGELWANO: UVAVANYO:
• Kuyajongwa, kuboniswe AMAGAMA AMATSHA:
ummandla uphawu ubuchule
Iveki 5 LO 2 & AS 5.2.2
ULWAZI-NKQUBO: Usebenzisa amalungelo abantwana kwiimeko eziyingxaki ezahlukeneyo
• Bazise ngeemeko eziyingxaki ezimbalwa, ezifana nokucalu-calulwa, ezioint ukucatshukelwa, ukuthatha ngokuba into injalo kuba isenziwa ngumntu othile, ukuthatha amacala.
• Abafundi basebenzisa iimbono zabo ukuchonga amalungelo noxanduva kwiimeko eziyingxaki ezahlukeneyo.
IZIXHOBO:
• Imiboniso • UMgaqo-siseko • Iphepha-ndaba • Iimagazini • Iipowusta
- 7 -
LO 4 & AS 5.4.3
UTHUNGELWANO:
• EzeNtlalo • ULwazi lweTeknoloji, LO3 • UbuGcisa neNkcubeko (i-A&C), LO1
UVAVANYO
• Umsebenzi obhalwayo/uvavanyo lwasekugqibeleni • IMemorandam
AMAGAMA AMATSHA: Gxininisa kumagama akwizifundo ezidlulileyo.
Ucalu-calulo ucaphukelwano ukuthatha ngokuba into injalo kuba isenziwa ngumntu othile ukuthatha amacala
ULWAZI-NKQUBO LWEZIFUNDO ZOPHUHLISO LOMZIMBA Bonisa ubuchule bokuxhuma
• Zifudumeze - ngokunkcunkca nokwenza imithambo yokuzolula (umsebenzi waseklasini).
• Yahlula abafundi ngokwamaqela. • Zikhethele umlenze oya kuqala ngawo ukuxhuma kumdlalo wokuxhuma. • Ukuxhuma umtsi omde ubuqale ngokuma – abafundi bema endaweni enye
beyidibanisile imilenze le, baze benze umtsi omnye ukuya kutsho apho banokufikelela khona phambili.
• Xhumela ngaphaya kwentambo/iintonga ezi ziqelelene. • Inyathelo lomtsi omde ukusuka ebhodini, inyawo elinye lisemva komgca. • Imilenze neengalo ezi mazibe semva komzimba obhabhayo. • Yiya kuwa ngamadolo agobileyo, imilenze neengalo ezi zijulwe
ngaphambili. • Ezinye iindlela: ubuchule bokuxhuma kumdlalo wokuxhuma:
ukunyebelezela, ukhabe uye phezulu (ngokuzithandela). • Phumla ngoku (zolule, wenze imithambo yokuphefu-phefumla).
IZIXHOBO: • Iintonga, iintambo, ibhodi yokuwela, umgangatho othambileyo
UTHUNGELWANO
• IziFundo ngezoBomi (i-Life Orientation), LO 1 UVAVANYO:
• Ukujonga ukuba umfundi unakho na ukwenza izinto ezikuluhlu lovavanyo AMAGAMA:
amadolo phambili ibhodi ukuzolula ukunyebelezela nyusa
Iveki 6 LO 3 AS 5.3.1
ULWAZI-NKQUBO: Ukuzazi wena buqu: Bazibona bengoobani abafundi /bazibona njani /baziqonda njani izinto abazenzayo
- 8 -
LO 4 & AS 5.4.3
• Vula ingxoxo ngeendlela esiyibona ngazo impumelelo yomntu. • Abafundi mabachonge iimeko apho bakhe bazibona bephumelela khona. • Abafundi mababhale uluhlu lwezinto ezintle ezibonwabiswayo, umzekelo:
ukufundela uvavanyo, ze baluphumelele. • Bhala phantsi amagama amathathu achaza umntu ozithembileyo – uzibona
enjani yena?, umzekelo uyasebenzisana nabanye, usoloko onwabile/ezithembile, usoloko eluncedo kwabanye, njalo-njalo
IZIXHOBO:
• Uncwadi olumalunga nempumelelo yabantu abaziwayo/abakalamaqhawe. • Imifanekiso yeengcinga ezimbi neyeengcinga ezintle • Imifanekiso ebonisa abantwana bephumelela kwizinto ezithile.
UTHUNGELWANO:
• UbuGcisa neNkcubeko (i-A &C), LO1 • Inzululwazi ngezoQoqosho noLawulo (i-EMS), LO 1
UVAVANYO:
• Ukwenza nokuyila- abafundi bangenza imifanekiso yabantu abasoko bonwabile, bethetha izinto ezintle, njalo-njalo, besebenzisa amaphepha, iziziba okanye eminye imifanekiso.
• Baziqambele okanye bazenzele imifanekiso ebonisayo ukuba bangoobani, bekhokelwa yimibuzo efana nale: Yintoni ekonwabisayo, zeziphi izinto obalasele kuzo, ziziphi izinto owakhe waziphumelela?, njalo-njalo
AMAGAMA AMATSHA:
impumelelo ukuncoma ukuba neqhayiya
ukuzazi wena ubuqu
ULWAZI-NKQUBO NGEZIFUNDO ZOPHUHLISO LOMZIMBA Bonisa ubuchule bokuxhuma embalekweni
• Abafundi bachonga inyawo abaqala ngalo xa bexhuma kumdlalo wokuxhuma. Bayenza njani le nto? Bayalele ukuba batsibe intambo engaphakamanga kuyaphi.
• Uhlobo lwesikere/sebenzisa intambo engaphakamanga kuyaphi. • Mana uyinyusa kancinci intambo. • Yazisa umfundi izixhobo zomdlalo wokuxhuma, ugxininise kwezo kuwelwa
phezu kwazo. • Yazisa umfundi ngobuchule bokuwela phezu kwento (kumdlalo
wokuxhuma) ngokwendlela kaFosbury (ngokuzithandela). IZIXHOBO:
• Izixhobo zomdlalo wokutsiba, intambo, umatrasi werabha UTHUNGELWANO: UVAVANYO:
• Ukujonga ukuba umfundi unakho na ukwenza izinto ezikuluhlu lovavanyo; abafundi bayavavanyana
- 9 -
AMAGAMA AMATSHA:
izikere ukwandisa izixhobo nciphisa ubude
ukuwa phezu kwento (kumdlalo wokuxhuma) ngokwendlela kaFosbury Iveki 7 LO 3 & AS 5.3.1 LO 4 & AS 5.4.3
ULWAZI-NKQUBO: Yenza isicwangciso sendlela oza kwenza ngayo ukuze uphucule indlela ozibona ngayo.
Nanga amanyathelo oya kuchankcatha kuwo xa usenza isicwangciso:
1. Chonga iziphene onazo. 2. Chaza ukuba iziphene ozichongileyo ziyichaphazela njani indlela ozibona
ngayo. 3. Cwangcisa izinto ocinga ukuzenza ukuze uphucule iziphene onazo. 4. Sebenzisa konke okuzuzileyo kwiimeko ezijikeleze ubomi bakho.
IZIXHOBO:
• Itshati yezinto ezilulutho kwakunye netshati yeziphene • Iitshati yobuqu bomntu
UTHUNGELWANO:
• UbuGcisa neNkcubeko (i-A&C), LO 1 • EzeNtlalo (i-SS), LO1
UVAVANYO:
• Imizobo yeengcamango AMAGAMA AMATSHA:
Ubuqu bomntu itshati imizobo yeengcamango
ULWAZI-NKQUBO LWEZIFUNDO ZOPHUHLISO LOMZIMBA Yazisa umfundi ngokujulwa kwejavelini
• Sebenzisa ibhola yeqakamba, uyijule kude kakhulu. • Baleka uye kumgca okrweliweyo, ujule ibhola yeqakamba unganyathlanga
emgceni. IZIXHOBO:
• Ibhola yeqakamba, iiteyiphu zokuthatha umlinganiselo, izinto zokuphawula imimandla emisiweyo.
UTHUNGELWANO: UVAVANYO:
• Uvavanyo olungabhalwayo, olujonga ukuba ingaba umfundi uyakwazi ukwenza izinto ezikuluhlu lovavanyo
AMAGAMA AMATSHA:
ubude bhabhayo ijavelini
- 10 -
Iveki 8 LO 3 & AS 5.3.1 LO 4 & AS 5.4.3
ULWAZI-NKQUBO: Uphuhliso lwendlela entle omawuzibone ngayo
• Sebenzisa isicwangciso sakho kwiimeko ezijikeleze ubomi bakho.
IZIXHOBO: • Umboniso weemeko ezijikeleze ubomi bakho
UTHUNGELWANO: • UbuGcisa neNkcubeko (i-A&C, LO1 • Ezentlalo (i-SS), LO1
UVAVANYO: • Uvavanyo lwesicwangciso
AMAGAMA AMATSHA:
impumelelo isiphazamisi izinto ozizuzayo ukuzixabisa
ULWAZI-NKQUBO LWEZIFUNDO ZOPHUHLISO LOMZIMBA Ubuchule bombaleko wasebaleni nowasendleleni UVAVANYO:
• Ukhuphiswano lombaleko
Iveki 9 LO 3 & AS 5.3.1 LO 4 & AS 5.4.3
ULWAZI-NKQUBO: UVAVANYO OLUSESIKWENI ULWAZI-NKQUBO LWEZIFUNDO ZOPHUHLISO LOMZIMBA
UVAVANYO OLUSESIKWENI:
ImiDlalo yaseBaleni
• Eyokujula • Eyokuxhuma • Eyokubaleka • Eyombaleko wokunikezelana ngamakhuni
Iveki 10 LO 3 & AS 5.3.1 LO 4 & AS 5.4.3
ULWAZI-NKQUBO UMSEBENZI WOVAVANYO
ULWAZI-NKQUBO LWEZIFUNDO ZOPHUHLISO LOMZIMBA Ukugqitywa kovavanyo embalekweni
• Umbaleko womgama omde (i-600m) • Phinda imisebenzi edlulileyo
- 11 -
IKOTA 2
Iiveki Ulwazi-nkqubo, izixhobo, uthungelwano, uvavanyo, amagama amatsha
Iveki 11 LO 1 & AS 5.1.2 LO 4 & AS 5.4.2
ULWAZI-NKQUBO Ingxaki yezempilo kokusingqongileyo
• Chaza intsingiselo yamagama, imeko yezentlalo, ubukho bomntu nemeko yendawo aphila kuyo:
Imeko yezentlalo: ulwalamano phakathi kwabantu nendlela abaphila ngayo, umzekelo: ukusebenzisa iziyobisi, ukusela utywala, njalo-njalo
Ulwalamano phakathi komntu nendawo aphila kuyo: Ufuthelwano phakathi komntu nendawo ami kuyo, umzekelo: ukungcoliseka kwendalo/kokusingqongileyo.
• Abafundi baphonononga iingxaki zempilo ekuhlaleni, ezivela ngenxa yeemeko zentlalo nofuthelwano phakathi komntu nendawo ami kuyo.
IZIXHOBO:
• Imifanekiso • Iincwadana/iibrotsha • Amaphetshana olwazi • Iimagazini • Amaphepha-ndaba
UTHUNGELWANO:
• UbuGcisa neNkcubeko (iA&C), LO1 • EzeNdalo (iNS – LO 3
UVAVANYO:
• Uvavanyo olungabhalwayo, lokuujonga ukuba ingaba umfundi uyakwazi ukwenza izinto ezikuluhlu lovavanyo
• Umsebenzi obhalwayo ukuqinisekisa ukuba abafundi bayayiqonda iindlela
aphila ngayo umntu, ndawonye nendlela alamene ngayo nendawo ami kuyo, futhi beyiqonda indlela eziyichaphazela ngayo impilo yomntu ezi meko. .
AMAGAMA AMATSHA:
Ezendalo/okusingqongileyo ulwalamano phakathi komntu nendawo aphila kuyo ezentlalo ingingqi
ULWAZI-NKQUBO LWEZIFUNDO ZOPHUHLISO LOMZIMBA Ukulandelelana kwentshukumo xa kusenziwa imithambo yomzimba/xa kudaniswa Umthambo womzimba: umdibaniso weentshukumo, umzekelo: ukuziqengqa uye emva/phambili …ukwenza uqilikibhode ngecala… ukuxhuma ungxabalazile… ukuma ngezandla… ukuma ngentloko…njalo-njalo. Umdaniso: umdibaniso weentshukumo zokuhamba nezingezizo ezokuhamba eziquka ukubaleka…ukuxhuma…ukujikeleza…ukujinga-jinga…ukuxhathisa ngezinto okanye ngaphandle kwezinto (iibhola, amaribhili, njalo-njalo.)
- 12 -
IZIXHOBO:
• UMthambo womzimba: ukhuko olubilisayo, amaribhili, umculo, okanye izinto zomdaniso/umthambo womzimba eziphathwa ngesandla.
UTHUNGELWANO:
• LO1 IziFundo ngezoBomi (i-Life Orientation), LO1 UVAVANYO: AMAGAMA AMATSHA:
Imithambo yomzimba imigaqo iribhili izixhobo ulandelelwano umsebenzi wesiqhelo umdibaniso
Iveki 12 LO1, & AS 5.1.2 LO 4 & AS 5.4.2
ULWAZI-NKQUBO Iindawo oluvela kuzo ulwazi olumalunga neengxaki zezempilo ezidalwa zimeko zeengingqi/kokusingqongileyo
• Yiza nolwazi oluvela kumasipala wasengingqini/ekliniki/ecaweni/emapoliseni/njalo-njalo, ukuze uchonge, ze ugxininise umba weengxaki zezempilo ezingingqini.
• Ukuphengulula ingxaki ethile yezempilo ezingingqini usebenzisa ulwazi olufumeneyo.
IZIXHOBO:
• Ulwazi olufumeneyo • Amanani • Amaphethsana omsebenzi • Iincwadana/ iibrotsha • Amaphepha-ndaba, njalo-njalo.
. UTHUNGELWANO:
• IZibalo (i-Maths), LO 5 UVAVANYO: Uvavanyo olungabhalwayo, lokuqonga ukuba ingaba umfundi uyakwazi ukwenza okuthile ujonge kwitafile yolwazi. AMAGAMA AMATSHA:
izinto ekuvela kuzo ulwazi ulwazi amanani iincwadana/iibrotsha isicwangciso-qhinga ukugxininisa
ULWAZI-NKQUBO LWEZIFUNDO ZOPHUHLISO LOMZIMBA Ulandelelwano lweentshukumo kujongwe ukungaguqu-guquki ikakhulu (ukuqinisa ipatheni yentshukumo) Ukuqinisa ezi patheni zentshukumo zilandelayo: UMthambo womzimba: umdibaniso weentshukumo, umzekelo: ukuziqengqa uye emva/phambili …ukwenza uqilikibhode ngecala… ukuxhuma ungxabalazile… ukuma ngezandla… ukuma ngentloko…njalo-njalo.
- 13 -
Umdaniso: umdibaniso weentshukumo zokuhamba nezingezizo ezokuhamba eziquka ukubaleka…ukuxhuma…ukujikeleza…ukujinga-jinga…ukuxhathisa ngezinto okanye ngaphandle kwezinto (iibhola, amaribhili, njalo-njalo.) IZIXHOBO:
• UMthambo womzimba: ukhuko olubilisayo, amaribhili, umculo, okanye izinto zomdaniso/umthambo womzimba eziphathwa ngesandla.
UTHUNGELWANO:
• LO1 IziFundo ngezoBomi (i-Life Orientation), LO1
UVAVANYO: AMAGAMA AMATSHA:
ziqengqele ngaphambili ziqengqele ngasemva ukuma ngezandla ukwenza uqilikibhode ngecala
Iveki 13 LO 1 AS 5.1.2 LO 4 & AS 5.4.2
ULWAZI-NKQUBO Sombulula ingxaki yezentlalo engingqini Khokela abafundi ukuba benze oku kulandelayo xa bezama ukusombulula ingxaki ethile yezentlalo engingqini yabo: amaNyathelo emabawathabathe ukusombulula le ngxaki:
1. Mabachonge ingxaki 2. Mabayichaze le ngxaki 3. Mabayihlalutye le ngxaki (kutheni ikho nje le ngxaki?) 4. Izisombululo: mabeze neendlela ezininzi engasonjululwa ngazo le ngxaki. 5. Mabakhethe isisombululo esichanekileyo.
IZIXHOBO:
• Ulwazi • Iincwadana zolwazi • Amaphepha-ndaba • Iimagazini
UTHUNGELWANO:
• IZibalo (i-Maths), LO5 /i-SS
UVAVANYO: • Imisebenzi ebhalwayo
AMAGAMA AMATSHA:
Isisombululo chanekileyo hlalutya chonga
ULWAZI-NKQUBO LWEZIFUNDO ZOPHUHLISO LOMZIMBA Ulandelelwano lweentshukumo, ( ikakhulu) kujongwe ukungaguqu-guquki (ukuqinisa ipatheni yentshukumo)
- 14 -
Ukuqinisa ezi patheni zentshukumo zilandelayo: UMthambo womzimba: umdibaniso weentshukumo, umzekelo: ukuziqengqa uye emva/phambili …ukwenza uqilikibhode ngecala… ukuxhuma ungxabalazile… ukuma ngezandla… ukuma ngentloko…njalo-njalo. Umdaniso: umdibaniso weentshukumo zokuhamba nezingezizo ezokuhamba eziquka ukubaleka…ukuxhuma…ukujikeleza…ukujinga-jinga…ukuxhathisa ngezinto okanye ngaphandle kwezinto (iibhola, amaribhili, njalo-njalo.) IZIXHOBO:
• Iibhola • Izazinge • Amaribhili • Iintambo
UTHUNGELWANO: • LO1 IziFundo ngezoBomi (i-Life Orientation), LO1
UVAVANYO: • Uvavanyo olusesikweni lungenziwa ngoku, kusetyenziswe iinqobo
zokugweba ezikhethiweyo apha ngasentla.
Iveki 14 LO 1 & AS 5.1.2
ULWAZI-NKQUBO: Sombulula ingxaki yezentlalo engingqini Makwenziwe ngokwesicwangciso: abafundi mabenze ngokwendlela abacwangcise ngayo ngokwenza umsebenzi ocwangcisiweyo. Kungasetyenziswa kwalo msebenzi ukuvavanya ukuba ingaba abafundi bayayiqonda kakuhle na le ngxaki bathetha ngayo. Umzekelo: ingayile ilandelayo imigaqo:
1. Yilani ibhodi yepowusta eza kubonisa ukuba nijonge ukuyisombulula njani ingxaki yezentlalo eniyibonileyo engingqini yenu.
2. Zikhetheleni nayiphi na ingxaki esengingqini yenu, nandule nilandele amanyathelo emaniwathathe okuyisombulula.
3. La manyathelo makabhalwe kule powusta yenu. 4. Sebenzisani izihloko ezingezantsi xa nibhala le powusta yenu. 5. Sebenzisani imifanekiso nemibala enomtsalane ukuze abantu babe
nomdla kule powusta yenu.
Niza kuhlolwa ngale ndlela ilandelayo: Izihloko:
Chongani ingxaki (2:amanqaku) Chazani ingxaki (3: amanqaku) Hlalutyani ingxaki (kutheni ikho nje?) (10: amanqaku) Izisombululo: yizani neendlela ezininzi engasonjululwa ngazo le ngxaki (3:
amanqaku) Khethani isisombululo esichanekileyo (1: inqaku ) Inkangeleko yalo msebenzi (1: inqaku) Ewonke: 20 (amanqaku)
- 15 -
LO 4 & AS 5.4.2
IZIXHOBO:
• Iibhodi zeepowusta, • Amaphepha (u-A3 ubukhulu) • Iipensile zemibala ngemibala • iikhrayoni • IiKhokhi, njalo-njalo.
UTHUNGELWANO: • EzeNdalo (i-NS)
UVAVANYO: • Umsebenzi wovavanyo olusesikweni
AMAGAMA AMATSHA:
iikhrayoni chanekileyo ninzi
ULWAZI-NKQUBO LWEZIFUNDO ZOPHUHLISO LOMZIMBA Ulandelelwano lweentshukumo kujongwe ukungaguqu-guquki ikakhulu (ukuqinisa ipatheni yentshukumo) Ukuqinisa ezi patheni zentshukumo zilandelayo: UMthambo womzimba: umdibaniso weentshukumo, umzekelo: ukuziqengqa uye emva/phambili …ukwenza uqilikibhode ngecala… ukuxhuma ungxabalazile… ukuma ngezandla… ukuma ngentloko…njalo-njalo. Umdaniso: umdibaniso weentshukumo zokuhamba nezingezizo ezokuhamba eziquka ukubaleka…ukuxhuma…ukujikeleza…ukujinga-jinga…ukuxhathisa ngezinto okanye ngaphandle kwezinto (iibhola, amaribhili, njalo-njalo.) IZIXHOBO:
• Iibhola • Izazinge • Amaribhili • Iintambo
UTHUNGELWANO: • LO1 IziFundo ngezoBomi (i-Life Orientation), LO1
UVAVANYO: • Uvavanyo olusesikweni lungenziwa ngoku, kusetyenziswe iinqobo
zokugweba ezikhethiweyo apha ngasentla.
Iveki 15 AS 5.2.2
ULWAZI-NKQUBO Ukusebenizisa intetho okanye ingcinga esoloko isetyenziswa njalo nje; ucalu-calulo; ukuthatha amacala. Qala ngokucacisa la magama alandelayo: Intetho okanye ingcinga esoloko isetyenziswa njalo nje: into oyibethelele engqondweni, ukutyabeka omnye ngento ethile.
- 16 -
LO 4 AS 5.4.2
Ukuthatha amacala: Ukuzipha amathuba angcono kunomnye ngenxa yokuba nentiyo Ucalu-calulo: ukwahlula ngendlela engamkelekanga phakathi kwabantu ababini, okanye phakathi kwamaqela, ubonakalisa umkhethe. Fundisa ngezi zihloko usebenzisa umntu wesithathu. Le nto ithetha ukuthi fundisa abafundi ngokuthi ubafundele amabali angeentetho okanye iingcinga ezisoloko sisetyenziswa njalo nje, angokuthathwa kwamacala ngendlela engamkelekanga, nocalu-calulo lwabantu. Qala uwahlule la magama. Khetha umboniso/ibali ongeentetho okanye iingcinga ezisoloko sisetyenziswa njalo nje, uqinisekise ukuba abafundi bayayilandela intsingiselo yeli gama kuqala. Wandule ulandelise ngamabali angokuthathwa kwamacala ngendlela engamkelekanga, nocalu-calulo lwabantu, njalo-njalo. Bavumele abafundi ukuba beze neyabo imizekelo yeentetho okanye iingcinga ezisoloko sisetyenziswa njalo nje, angokuthathwa kwamacala ngendlela engamkelekanga, nocalu-calulo lwabantu, njalo-njalo. QAPHELA!: La magama aneentsingiselo ezibufana, ngoko ke ungagxininisi kwintsingiselo xa uzama ukunika umahluko phakathi kwawo. IZIXHOBO: Amabali amafutshane nemiboniso esuka kwiincwadi zamabali, okanye kuluncwadi lwabantwana. Kanti ke wena titshala ungabakhekela abafundi ukuze benze eyeyabo imiboniso engala magama. UTHUNGELWANO: IziFundo zoLwimi: LO1: Sebenzisa umdlalwana wobulinganiswa nowokwenziwa kwezinto ngomlomo njengemisetyenzana eyongezelelweyo. UVAVANYO: Uvavanyo olungabhalwayo, xa kubuzwa imibuzo ze iphendulwe ngethuba kusenziwa imidlalwana yobulinganiswa ebonisa intsingiselo yalaa magama. AMAGAMA AMATSHA:
ukusebenzisa intetho okanye ingcinga esoloko isetyenziswa njalo nje ukuthatha amacala ucalu-calulo
ULWAZI-NKQUBO LWEZIFUNDO ZOPHUHLISO LOMZIMBA Ulandelelwano lweentshukumo kujongwe ukungaguqu-guquki (ukuqinisa ipatheni yentshukumo) Ukuqinisa ezi patheni zentshukumo zilandelayo: UMthambo womzimba: umdibaniso weentshukumo, umzekelo: ukuziqengqa uye emva/phambili …ukwenza uqilikibhode ngecala… ukuxhuma ungxabalazile… ukuma ngezandla… ukuma ngentloko…njalo-njalo. Umdaniso: umdibaniso weentshukumo zokuhamba nezingezizo ezokuhamba eziquka ukubaleka…ukuxhuma…ukujikeleza…ukujinga-jinga…ukuxhathisa ngezinto okanye ngaphandle kwezinto (iibhola, amaribhili, njalo-njalo.)
- 17 -
IZIXHOBO:
• Iibhola • Izazinge • Amaribhili • Iintambo
UTHUNGELWANO: • LO1 IziFundo ngezoBomi (i-Life Orientation), LO1
UVAVANYO: • Uvavanyo olusesikweni lungenziwa ngoku, kusetyenziswe iinqobo
zokugweba ezikhethiweyo apha ngasentla.
Iveki 16 LO 2 & AS 5.2.2
ULWAZI-NKQUBO Cwangcisa ukuze usombulule iimeko (ezingingqini): zokusetyenziswa kweentetho okanye iingcinga ezisoloko sisetyenziswa njalo nje, zokuthathwa kwamacala ngendlela engamkelekanga, nezocalu-calulo lwabantu. Sebenzisa umdlalwana wobulinganiswa Isicwangciso-qhinga esinconywa ngokusebenza kwiimeko ezifana nokufundisa oku kuchazwe ngasentla kukwenzisa umdlalwana wobulinganiswa. Yenza imidlalwana ebonisa iintetho okanye iingcinga ezisoloko sisetyenziswa njalo nje, ukuthathwa kwamacala ngendlela engamkelekanga, nebonisa ucalu-calulo lwabantu. Yahlula abafundi ngokwamaqelana, wandule unike umfundi ngamnye indima yokuba ngumlinganiswa othile kwiqela akulo. Wena ke bakhokele ukuze badlale iindima zobulinganiswa belinganisa iimeko zokusetyenziswa kweentetho okanye iingcinga ezisoloko sisetyenziswa njalo nje, zokuthathwa kwamacala ngendlela engamkelekanga, nezocalu-calulo lwabantu. Ngaloo ndlela abafundi baya kuba nako ukufunda izakhono neendlela zokuhlangabezana neemeko ezinjalo kwiimeko ezijikeleze ubomi babo. IZIXHOBO:
• Sebenzisa iimpahla zeqonga, abafundi mabanxebele ukudlala iindima ezithile zobulinganiswa..
UTHUNGELWANO:
• IziFundo zoLwimi
UVAVANYO: • Uvavanyo olungabhalwayo, kujongwa ukuba umfundi unakho na ukwenza
izinto ezikuluhlu lovavanyo AMAGAMA AMATSHA:
impahla yeqonga umlinganiswa imidlalwana yobulinganiswa isimo umqeqeshi
- 18 -
LO 4 AS 5.4.1
ULWAZI-NKQUBO LWEZIFUNDO ZOPHUHLISO LOMZIMBA Imidlalwana yokumiswa kwezinto (iitoti, iipali, iibhotile) ukuze kujulwe ibhola kuzo
• Le yimidlalwana othi ufumane amanqaku ngayo xa uthe wachana loo nto imisiweyo, okanye wafaka ibhola kuzo, njengaxa kufakwa ibhola emngxunyeni kumdlalo webhola yomnyazi., okanye kukhatyelwa ibhola ezipalini kumdlalo webhola ekhatywayo, njalo-njalo.
• Wuguqule umdlalo, umzekelo umdlalo webhola yomnyazi okanye, ekhatywayo, okanye ibhaskethibholi, uwenze ube mfutshane. Yenza ukuba imigaqo ilungele wena neqela lakho, ungade wenze eminye emitsha ukuze ilungele owenu umdlalwana.
• Fundisa imigaqo emitsha oyifakeleleyo, ugxininise nakubuchule obufakeleyo kumdlalwana owuguquleyo.
IZIXHOBO:
• Izixhobo zemidlalo zibalulekile • Izinto ezimiswayo eziza kubonisa imimandla ethile • Impempe • Imixwayo emibala-bala ukwenzela ukuba amaqela ahluke
UTHUNGELWANO: • IziFundo ngezoBomi (i-Life Orientation), LO1: ukuphucula ezeMpilo
UVAVANYO: • Luyaqhubeka, kujongwa ukuba umfundi unakho na ukwenza izinto
ezikuluhlu lovavanyo AMAGAMA AMATSHA:
umxwayo izixhobo guquliweyo ququzela guqula
Iveki 17 LO 2 & AS 5.2.2
ULWAZI-NKQUBO: Fundisa isicwangciso osenzileyo sokusombulula iimeko ezingingqini: iimeko zokusetyenziswa kweentetho okanye iingcinga ezisoloko sisetyenziswa njalo nje, zokuthathwa kwamacala ngendlela engamkelekanga, nezocalu-calulo lwabantu. UMSEBENZI WOVAVANYO OLUSESIKWENI Umzekelo: Utitshala angenza umsetyenzana ofuna ukuba abafundi:
1. Bachonge ixesha apho bakhe bahlangana (ngolwabo ohlobo) nemizekelo yeemeko zokusetyenziswa kweentetho okanye iingcinga ezisoloko sisetyenziswa njalo nje, zokuthathwa kwamacala ngendlela engamkelekanga, nezocalu-calulo lwabantu.
2. Babhale phantsi loo mizekelo kumhlathana omnye nje kuphela. 3. Beze nesicwangciso okanye zibe mbini ezimalunga neendlela abacinga
ukuzisombulula ngazo ezo meko.
IZIXHOBO: • Sebenzisa amanqaku athathiweyo, amanqaku abhaliweyo, imiboniso
namabali
- 19 -
LO 4 AS 5.4.1
UTHUNGELWANO:
• IziFundo zoLwimi
UVAVANYO: • Olusesikweni
AMAGAMA AMATSHA:
amanqaku abhaliweyo iimeko imizekelo
ULWAZI-NKQUBO LWEZIFUNDO ZOPHUHLISO LOMZIMBA Imidlalwana yokumiswa kwezinto (iitoti, iipali, iibhotile) ukuze kujulwe ibhola kuzo
• Le yimidlalwana othi ufumane amanqaku ngayo xa uthe wachana loo nto imisiweyo, okanye wafaka ibhola kuzo, njengaxa kufakwa ibhola emngxunyeni kumdlalo webhola yomnyazi., okanye kukhatyelwa ibhola ezipalini kumdlalo webhola ekhatywayo, njalo-njalo.
• Wuguqule umdlalo, umzekelo umdlalo webhola yomnyazi okanye, ekhatywayo, okanye ibhaskethibholi, uwenze ube mfutshane. Yenza ukuba imigaqo ilungele wena neqela lakho, ungade wenze eminye emitsha ukuze ilungele owenu umdlalwana.
• Fundisa imigaqo emitsha oyifakeleleyo, ugxininise nakubuchule obufakeleyo kumdlalwana owuguquleyo.
IZIXHOBO:
• Izixhobo zemidlalo zibalulekile • Izinto ezimiswayo eziza kubonisa imimandla ethile • Impempe • Imixwayo emibala-bala ukwenzela ukuba amaqela ahluke
UTHUNGELWANO: • IziFundo ngezoBomi (i-Life Orientation), LO1: ukuphucula ezeMpilo
UVAVANYO: • Luyaqhubeka, kujongwa ukuba umfundi unakho na ukwenza izinto
ezikuluhlu lovavanyo
Iveki 18 LO 3 & AS 5.3.2
ULWAZI-NKQUBO Bonisa ukuba uyayiqonda inguqu eqhubekayo kwimizimba yamakhwenkwe neyamantombazana Sebenzisa umntu wesithathu xa ufundisa lo mbandela. Sukusebenzisa abantwana abaseklasini xa ufuna ukwenza umzekelo ngezi nguqu. Kungcono usebenzise amabali, imifanekiso, imizobo xa ufuna ukubonisa umahluko phakathi komntu oyindoda nongumfazi. Qala ngokwenza ukuba imeko apha eklasini isilungele esi sihloko, ngokunxulumene nale miba ilandelayo:
• Abafundi mababonise intlonipho ngalo mahluko uphakathi kwamakhwenkwe namantombazana.
• Elowo makayihloniphe inkangeleko yomnye apha eklasini, oko kuquka nomzimba wakhe.
• Mabawazi onke amanqanaba ahlukeneyo okukhula
- 20 -
LO 4 AS 5.5.1
IZIXHOBO:
• Iitshati nemifanekiso yemizimba ebonisa iinguqu ezenzeka emzimbeni xa ukhula.
• Imifanekiso ebonisa amalungu obudoda nobufazi
UTHUNGELWANO: EzeNdalo (i-NS)
UVAVANYO: • Olungabhalwayo, kusetyenziswa imisebenzi ebhaliweyo
AMAGAMA AMATSHA:
Ixesha lokufikisa ilungu lobufazi ilungu lobudoda ukuhlamba/ukuya exesheni amatile-tile ukwaluka
ULWAZI-NKQUBO LWEZIFUNDO ZOPHUHLISO LOMZIMBA UVAVANYO LWEMIDLALWANA YOKUMISWA KWEZINTO (IITOTI, IIPALI, IIBHOTILE) UKUZE KUJULWE IBHOLA KUZO
• Zoba amanqaku aya kusebenza njengeenqobo zokugweba xa uvavanya ubuchule nezakhono abanazo abafundi kwimidlalwana eguquliweyo.
Umzekelo: ezi nqobo zokugweba zilandelayo zingasetyenziswa: - Ukusebenzisana kwesandla namehlo - Ukusebenzisana kwenyawo namehlo - Ukubaleka nebhola ngokuyikhaba njalo kancinci - Ukuyenzisisisa into - Indlela ocinga ngayo - Isinxibo
IZIXHOBO:
• Izixhobo zemidlalo zibalulekile • Izinto ezimiswayo eziza kubonisa imimandla ethile • Impempe • Imixwayo emibala-bala ukwenzela ukuba amaqela ahluke
UTHUNGELWANO: • IziFundo ngezoBomi (i-Life Orientation), LO1: ukuphucula ezeMpilo
UVAVANYO: • Luyaqhubeka, kujongwa ukuba umfundi unakho na ukwenza izinto
ezikuluhlu lovavanyo
AMAGAMA AMATSHA:
Indlela ocinga ngayo ukuyenzisisisa into ukusebenzisana ukubaleka nebhola ngokuyikhaba njalo kancinci
- 21 -
Iveki 19 LO 3 & AS 5.3 2 LO 4 & AS 5.4.1
UVAVANYO LWEKOTA ULWAZI-NKQUBO LWEZIFUNDO ZOPHUHLISO LOMZIMBA UVAVANYO LWEMIDLALWANA YOKUMISWA KWEZINTO (IITOTI, IIPALI, IIBHOTILE) UKUZE KUJULWE IBHOLA KUZO
• Zoba amanqaku aya kusebenza njengeenqobo zokugweba xa uvavanya ubuchule nezakhono abanazo abafundi kwimidlalwana eguquliweyo.
Umzekelo: ezi nqobo zokugweba zilandelayo zingasetyenziswa: - Ukusebenzisana kwesandla namehlo - Ukusebenzisana kwenyawo namehlo - Ukubaleka nebhola ngokuyikhaba njalo kancinci - Ukuyenzisisisa into - Indlela ocinga ngayo - Isinxibo
IZIXHOBO:
• Izixhobo zemidlalo zibalulekile • Izinto ezimiswayo eziza kubonisa imimandla ethile • Impempe • Imixwayo emibala-bala ukwenzela ukuba amaqela ahluke
UTHUNGELWANO: • IziFundo ngezoBomi (i-Life Orientation), LO1: ukuphucula ezeMpilo
UVAVANYO: • Luyaqhubeka, kujongwa ukuba umfundi unakho na ukwenza izinto
ezikuluhlu lovavanyo
AMAGAMA AMATSHA:
Indlela ocinga ngayo ukuyenzisisisa into ukusebenzisana ukubaleka nebhola ngokuyikhaba njalo kancinci
Iveki 20 LO 4 & AS 5.4.1
UVAVANYO LWEKOTA ULWAZI-NKQUBO LWEZIFUNDO ZOPHUHLISO LOMZIMBA UVAVANYO LWEMIDLALWANA YOKUMISWA KWEZINTO (IITOTI, IIPALI, IIBHOTILE) UKUZE KUJULWE IBHOLA KUZO
• Zoba amanqaku aya kusebenza njengeenqobo zokugweba xa uvavanya ubuchule nezakhono abanazo abafundi kwimidlalwana eguquliweyo.
Umzekelo: ezi nqobo zokugweba zilandelayo zingasetyenziswa: - Ukusebenzisana kwesandla namehlo - Ukusebenzisana kwenyawo namehlo - Ukubaleka nebhola ngokuyikhaba njalo kancinci - Ukuyenzisisisa into - Indlela ocinga ngayo - Isinxibo
- 22 -
IZIXHOBO:
• Izixhobo zemidlalo zibalulekile • Izinto ezimiswayo eziza kubonisa imimandla ethile • Impempe • Imixwayo emibala-bala ukwenzela ukuba amaqela ahluke
UTHUNGELWANO: • IziFundo ngezoBomi (i-Life Orientation), LO1: ukuphucula ezeMpilo
UVAVANYO: • Luyaqhubeka, kujongwa ukuba umfundi unakho na ukwenza izinto
ezikuluhlu lovavanyo
- 23 -
IKOTA 3
Iiveki Ulwazi-nkqubo, izixhobo, uthungelwano, uvavanyo, amagama amatsha
Iveki 21 LO 1 & AS 5.1.2 LO 4 & AS 5.4.4
ULWAZI-NKQUBO Phonononga imeko yezentlalo nemeko yobukho bomntu kwindawo ami kuyo
• Chonga iingxaki zezempilo ezingingqini. Izifo ezikhoyo ezingingqini • Qwalasela izifo ezikhoyo ezingingqini. • Cacisa malunga nezifo ezasulelayo. • Zazi iimpawu noonobangela bezifo ezikhoyo ezingingqini, umzekelo: zoba
iingcinga zakho nendlela oza kwenza ngayo ingxelo, ngqamanisa amagama nemifanekiso.
IZIXHOBO:
• Imifanekiso • Iincwadana • Amaphetshana olwazi • Iimagazini • Amaphepha-ndaba
UTHUNGELWANO:
UVAVANYO: • Olungabhalwayo- ungqamaniso lwamagama nemifanekiso
AMAGAMA AMATSHA:
engingqini -asulela asulela iimpawu zesifo
ULWAZI-NKQUBO LWEZIFUNDO ZOPHUHLISO LOMZIMBA Abafundi benza iintshukumo ezinesingqi, umzekelo:
• Sebenzisa umculo apho abafundi baya kwenza imithambo elandelelanayo eqinisa ukubetha kwentliziyo nemiphunga, njengale: hambelana nomculo lowo udlalayo, baleka kuloo ndawana (bala ka-8)…ngcileza kuloo ndawana (bala ka-8)…tsiba-tsiba emacaleni (tsiba kubeka-4)…buyela umva…iingalo zingayekanga ukujiwuza phezulu phantsi.
• Utitshala angenza nayiphi na intshukumo enesingqi esebenzisa iibhola, amarhibhili, izazinge njengezixhobo zesandla. Cinga ipatheni okanye iintshukumo ezilandelelanayo eziza kwenziwa yiklasi yakho. Abazi kuyithanda ngako le nto!
IZIXHOBO: • Umculo wee-CD • Iibhola • Izazinge • Amarhibhili • Iintambo okanye izikhafu
UTHUNGELWANO: • UbuGcisa neNkcubeko
- 24 -
UVAVANYO:
• Jonga inkqubo yabafundi AMAGAMA AMATSHA:
isingqi ukubetha iintshukumo ezilandelelanayo
imithambo yokuqinisa ukubetha kwentliziyo nemiphunga
Iveki 22 LO1 & AS 5.1.2 LO 4 AS 5.4.4
ULWAZI-NKQUBO Izicwangciso-qhinga zokukhusela izifo
• Abafundi mabazobe iingcamango abanazo malunga nokuzikhusela kwizifo, balungise kakuhle ulwazi abalufumeneyo, bandule banike ingxelo eklasini.
• Mababhale neendawo (ezifana noomasipala, iikliniki, iicawe zasekuhlaleni/ izikhululo zamapolis/njalo-njalo) ekunokufunyanwa kuzo ulwazi oluya kunceda ekuchongeni iingxaki zezempilo ezikhoyo ezingingqini.
• Phicotha izakhono eziya kuba sisisombululo seengxaki zezempilo ezikhoyo ezingingqini
IZIXHOBO:
• Amaphetshana olwazi • Iincwadana zolwazi
UTHUNGELWANO: UVAVANYO: AMAGAMA AMATSHA:
apho ulwazi luvela khona
ULWAZI-NKQUBO LWEZIFUNDO ZOPHUHLISO LOMZIMBA Iintshukumo ezinesingqi ezigxininisa kwisimo esi somzimba, nesimbo. Abafundi mabenze iintshukumo ezilandelelanayo (ingangumdaniso okanye ibe ngumthambo womzimba) eziquka ukuxhuma, ukujinga-jinga, ukubaleka, ukutsiba-tsiba, nokungcileza (iintshukumo ezihambisayo nezo zingahambisayo) kugxininiswa kwisimbo nesimo somzimba. Sebenzisa umculo ukuze yonke le nto inike umdla. Imizekelo: Umdaniso: Yenza amanyathelo omdaniso aquka ukuxhuma nokujinga-jinga. Umthambo womzimba: yenza ezi ntshukumo zilandelelanayo zaphantsi: Umile unjalo…baleka ngeenzwane kangangamanyathelo ama-5…yeka ke ume kwakhona…jinga-jinga apha emacaleni…ziqengqele phambili…de ume ngentloko…xhuma ude ume …wenze umjekelo we-¼ ubaleka de uye kuma ngesandla… yima kwakhona… xhathisa ngomlenze omnye iingalo ezi zisemacaleni…ziqengqele ngasemva ze ume kwakhona.
- 25 -
Gxininisa kumzimba othe tye, ume kakuhle kanye xa uza kuqala umthambo, yenza umthambo womzimba, wandule ube nendlela owuyeka ngawo lo mthambo. IZIXHOBO:
• Amakhuko abilisayo • Iintambo • Amaribhili • izazinge, njalo-njalo.
UTHUNGELWANO: • UbuGcisa neNkcubeko
UVAVANYO: • kujongwa ukuba umfundi unakho na ukwenza izinto ezikuluhlu lovavanyo
AMAGAMA AMATSHA:
ukwenza imithambo yomzimba ukuxhathisa
Iveki 23 LO 2 & AS 5.2.3 LO 4 AS 5.4.4
ULWAZI-NKQUBO: Ukubaluleka kwabahlobo QAPHELA: Yilindele into yokuba abanye abafundi basenokuba banezinto ezibuhlungu ezisandula kubehlela, okanye kukho inguqu enkulukazi ebomini babo. Abafundi mabaxoxe ngoku kulandelayo:
• Umhlobo wenene ndimbona ngolu hlobo (bhala phantsi iimpawu zakhe nezinto akholelwa kuzo.
• Ibali lobuhlobo (elithathwe encwadini, kwiphepha-ndaba, okanye kwimagazini).
• Ukubaluleka kokuba nabahlobo benene • Ibali lobuhlobo ngexesha leentlungu okanye lenguqu ebomini bomntu
(elithathwe encwadini, kwiphepha-ndaba, okanye kwimagazini). • Ukubaluleka komhlobo wenene ngexesha leentlungu, okanye lenguqu
ebomini IZIXHOBO: • Ulwazi • Iincwadana zolwazi • Amaphepha-ndaba • iimagazini
UTHUNGELWANO: UVAVANYO: AMAGAMA AMATSHA: ULWAZI-NKQUBO LWEZIFUNDO ZOPHUHLISO LOMZIMBA Iintshukumo ezinesingqi ezigxininisa ekwenzeni nasenkululekweni Dlala umculo ze uyalele abafundi ukuba benze imithambo emininzi eyahlukeneyo, okanye iintshukumo zemidaniso.
- 26 -
Lo ngumsetyenzana waseklasini obavumelayo ukuba bazidlalele nje besebenzisa iintshukumo zemithambo yomzimba okanye zomdaniso, kunjalonje befakela nezabo iintshukumo ezilandelelanayo neepatheni. Bakalasebenzisa izixhobo zesandla ezifana nezi: amaribhili, iibhaluni, iintambo, izazinge, njalo-njalo. Ezi ntshukumo maziquke ukujuba neminye imijingo.
Jula iingalo ukusuka ekunene uye ekhohlo, amadolo la egobile Jula iingalo emva naphambili, amadolo la egobile
Qaphela: Ukujuba kuxela ukuba uyawagoba amadolo la xa usenza intshukumo. Yitsho abafundi bangqale oku:
• Isimo esi somzimba: bagcine umzimba lo uthe tye ukubheka phezulu • Isimbo: basebenzise izandla besenza iintshukumo ezinesingqi kodwa
zijinga nje kakuhle – hayi ezixhuzuxhuzulayo • Bagxininise kwiindawo zokuqala intshukumo neendawo zokugqibezela
ezo ntshukumo.
IZIXHOBO: • Izazinge • Amaribhili • Iintambo, njalo-njalo
UTHUNGELWANO: • UbuGcisa neNkcubeko
UVAVANYO: • Uvavanyo olusesikweni, kujongwa ukuba umfundi unakho na ukwenza
izinto ezikuluhlu lovavanyo AMAGAMA AMATSHA:
Ukuzidlalela ukhululekile umsetyenzana waseklasini isangqa ipatheni
Iveki 24 LO 3 & AS 5.3.3
ULWAZI-NKQUBO Xoxa nabafundi ngoku kulandelayo:
• Ukubaluleka kokuthetha iimvakalelo zakho, ungazigcini ngaphakathi kuwe.
• Iindlela ezichanekileyo zokuthetha iimvakalelo zakho, umzekelo: xa uzithetha nabanye, xa ubhala iimvakalelo neengcinga zakho phantsi.
IZIXHOBO:
• Yongeza
UTHUNGELWANO:
UVAVANYO • Yongeza olwakho
AMAGAMA AMATSHA:
yongeza
- 27 -
LO 4 AS 5.4.1
ULWAZI-NKQUBO LWEZIFUNDO ZOPHUHLISO LOMZIMBA Imidlalwana yokumiswa kwezinto (iitoti, iipali, iibhotile) ukuze kujulwe ibhola kuzo Yazisa imidlalwana yokumiswa kwezinto ukuzo kujulwe ibhola kuzo, njengomdlalo webhola ekhatywayo, okanye yomnyazi, ukuze ufundise izakhono nobuchule, ndawonye nemigaqo yomdlalwana lowo. Khetha imidlalwana emine ze uyalele abafundi ukuba baye kumabala ngamabala ukuze bazilolonge kwizakhono ezahlukeneyo. Utitshala makakwazi ukuhlalutya izakhono ezifunekayo kumdlalo ngamnye. Umzekelo: Ibhola ekhatywayo Fundisa ezi zakhono zilandelayo (uqeqesho lokufumana izakhono ezimisiweyo)
• Ukubetha ibhola ngentloko – amehlo akho angasuki ebholeni – wandule uyibethe ngesibunzi .
• Ukudlulisa ibhola ngomphakathi wenyawo, njalo-njalo. Ibhola yomnyazi • Ukufaka ezipalini • Ukubamba • Ukudlulisa ibhola • Indlela onyathela ngayo (xa uphethe ibhola iinyawo zimi njani) Ibhaskethibholi • Ukubaleka nebhola ngokuyikhaba njalo • Ukudlulisa ibhola • ukubamba • ukudlulisa ibhola esifubeni • ukufaka ibhola Ibhola yerabha (iMat ball) • ukujula • Ukudlulisa • Ukubamba • ukubaleka • ukufaka amanqaku
IZIXHOBO: • Iibhola ezininzi ezahlukeneyo ukulungiselela loo mdlalo uthile wokufaka
ibhola kugqitywe kuwo ngelo xesha
UTHUNGELWANO:
UVAVANYO: • Uvavanyo oluqhubekayo, kuyajongwa ukuba umfundi uyasazi isakhono
esifunekayo nesikuluhlu lovavanyo AMAGAMA AMATSHA:
Ukubaleka nebhola uyikhaba njalo ukudlulisa ibhola isifuba ukufaka ibhola
- 28 -
Iveki 25 LO 2 & AS 5.2.2 LO 4 & AS 5.4.1
ULWAZI-NKQUBO: Xoxa ngeendlela zokumelana neemvakalelo, umzekelo: ukubhala iimvakalelo neengcinga zakho encwadini; ukubonisa iimvakalelo zakho ngobugcisa (ngokuzoba, ngokudanisa), ukuthetha nomhlobo wenene, umntu omthembayo, okanye onokukucebisa. Yazisa abafundi ngeemeko ezahlukeneyo:
• Bavumele babonise iimvakalelo zabo ngokuchanekileyo kwimeko nganye. • Mabazikhethele imeko ethile, baze bacacise ukuba bakalamelana njani
neemvakalelo malunga nemeko leyo. .
IZIXHOBO: • Amabali nemiboniso
UTHUNGELWANO: • UbuGcisa neNkcubeko
UVAVANYO: • Kuyajongwa ukuba umfundi unakho na ukwenza izinto ezikuluhlu
lovavanyo AMAGAMA AMATSHA:
imvakalelo incwadana imeko bonisa
ULWAZI-NKQUBO LWEZIFUNDO ZOPHUHLISO LOMZIMBA Phonononga imidlalwana eyahlukeneyo yokumiswa kwezinto (iitoti, iipali, iibhotile) ukuze kujulwe ibhola kuzo (luyaqhubeka) Yazisa imidlalwana yokumiswa kwezinto ukuzo kujulwe ibhola kuzo, njengomdlalo webhola ekhatywayo, okanye yomnyazi, ukuze ufundise izakhono nobuchule, ndawonye nemigaqo yomdlalwana lowo. Khetha imidlalwana emine ze uyalele abafundi ukuba baye kumabala ngamabala ukuze bazilolonge kwizakhono ezahlukeneyo. Utitshala makakwazi ukuhlalutya izakhono ezifunekayo kumdlalo ngamnye. Umzekelo: Ibhola ekhatywayo Fundisa ezi zakhono zilandelayo (uqeqesho lwezakhono)
• Ukubetha ibhola ngentloko – amehlo akho angasuki ebholeni – wandule uyibethe ngesibunzi.
• Ukudlulisa ibhola ngomphakathi wenyawo, njalo-njalo. Ibhola yomnyazi • Ukufaka ezipalini • Ukubamba • Ukudlulisa ibhola • Indlela onyathela ngayo (xa uphethe ibhola iinyawo zimi njani) Ibhaskethibholi • Ukubaleka nebhola ngokuyikhaba njalo • Ukudlulisa ibhola • Ukubamba
- 29 -
• ukudlulisa ibhola esifubeni • ukufaka ibhola Ibhola yerabha • ukujula • Ukudlulisa • Ukubamba • ukubaleka • ukufaka amanqaku
IZIXHOBO: • Iibhola ezininzi ezahlukeneyo ukulungiselela loo mdlalo uthile wokufaka
ibhola kugqitywe kuwo ngelo xesha
UTHUNGELWANO: Yongeza
UVAVANYO:
• Uvavanyo oluqhubekayo, kuyajongwa ukuba umfundi uyasazi isakhono esifunekayo nesikuluhlu lovavanyo
Iveki 26 LO 3 & AS 5.3.6 LO 4 & AS 5.4.1
ULWAZINKQUBO Cacisa iindlela ngeendlela zokufunda, umzekelo: ukuzoba iingcamango, izishwankathelo, njalo-njalo. IZIXHOBO:
• Yongeza ezakho.
UTHUNGELWANO: • Yongeza.
UVAVANYO: • Yongeza.
AMAGAMA AMATSHA:
Indlela yokufunda umzobo weengcinga zakho
ULWAZI-NKQUBO LWEZIFUNDO ZOPHUHLISO LOMZIMBA Phonononga imidlalwana eyahlukeneyo yokumiswa kwezinto (iitoti, iipali, iibhotile) ukuze kujulwe ibhola kuzo, ugxininise kwimigaqo. Ngokwamaqela, sebenzisani ulwazi enilufumeneyo nezakhono kwimeko yosetyenziso lwezakhono evulelekileyo. Oko kukuthi, sebenzisa isakhono sebhaskethibholi osifundileyo kumdlalo webhaskethibholi. Lo ingangumsetyenzana waseklasini, apho amaqela akhuphisana namanye, esebenzisa izakhono zalo mdlalo uthile ezifunyenweyo. Umzekelo: Qala ngebhola ekhatywayo. Iklasi yakho yonke, ingamaqela ezi-5 mayizifunele enye iklasi eza kukhuphisana nayo, ze kuyiwe kwimida emisiweyo apho la maqela aya kuqubisana khona.
- 30 -
IZIXHOBO:
• Izixhobo ezifunekayo kule midlalwana, ibala malahlulwe ngokwemida ecacileyo, impempe, imixwayo emibala-bala, izinto eziza kumiswa ukuze zibonise imimandla ethile, njalo-njalo.
UTHUNGELWANO:
• Yongeza
UVAVANYO: • Uvavanyo oluqhubekayo, kuyajongwa ukuba umfundi uyasazi isakhono
esifunekayo esikuluhlu lovavanyo AMAGAMA AMATSHA:
Imida emisiweyo ibala lomdlalo izinto ezimiswayo ukuze zibonise imimandla ethile impempe
Iveki 27 LO 3 & AS 5.3.6 LO 4 & AS 5.4.1
ULWAZINKQUBO Abafundi mabaqambe indlela yokufunda ebalungelayo. Banike isihloko abaza kufunda ngaso, baze basebenzise loo ndlela yokufunda baziqambele yona apho kuso. ULWAZI-NKQUBO LWEZIFUNDO ZOPHUHLISO LOMZIMBA Phonononga imidlalwana eyahlukeneyo yokumiswa kwezinto (iitoti, iipali, iibhotile) ukuze kujulwe ibhola kuzo, ugxininise kwimigaqo. Ngokwamaqela, sebenzisani ulwazi enilufumeneyo nezakhono kwimeko yosetyenziso lwezakhono evulelekileyo. Oko kukuthi, sebenzisa isakhono sebhaskethibholi osifundileyo kumdlalo webhaskethibholi. Lo ingangumsetyenzana waseklasini, apho amaqela akhuphisana namanye, esebenzisa izakhono zalo mdlalo uthile ezifunyenweyo. Umzekelo: Qala ngebhola ekhatywayo. Iklasi yakho yonke, ingamaqela ezi-5 mayizifunele enye iklasi eza kukhuphisana nayo, ze kuyiwe kwimida emisiweyo apho la maqela aya kuqubisana khona. IZIXHOBO:
• Izixhobo ezifunekayo kule midlalwana, ibala malahlulwe ngokwemida ecacileyo, impempe, imixwayo emibala-bala, izinto eziza kumiswa ukuze zibonise imimandla ethile, njalo-njalo.
UTHUNGELWANO: UVAVANYO:
• Uvavanyo oluqhubekayo, kuyajongwa ukuba umfundi uyasazi isakhono esifunekayo esikuluhlu lovavanyo
AMAGAMA AMATSHA:
Imida emisiweyo ibala lomdlalo izinto ezimiswayo ukuze zibonise imimandla ethile impempe
- 31 -
Iveki 28 LO 3 & AS 5.3.2 LO 4 & AS 5.4.1
ULWAZINKQUBO Qhubeka: abafundi mabasebenzise indlela yokufunda abaziqambele yona UVAVANYO IZIXHOBO:
• Imifanekiso • Imizobo • Iipowusta
UTHUNGELWANO:
• EzeNdalo (i-NS) UVAVANYO:
• Yongeza AMAGAMA AMATSHA:
Ixesha lokufikisa ilungu lobufazi ilungu lobudoda ukuhlamba/ukuba sexesheni amatile-tile ulwaluko
ULWAZI-NKQUBO LWEZIFUNDO ZOPHUHLISO LOMZIMBA Phonononga imidlalwana eyahlukeneyo yokumiswa kwezinto (iitoti, iipali, iibhotile) ukuze kujulwe ibhola kuzo, ugxininise kwimigaqo. Ngokwamaqela, sebenzisani ulwazi enilufumeneyo nezakhono kwimeko yosetyenziso lwezakhono evulelekileyo. Oko kukuthi, sebenzisa isakhono sebhaskethibholi osifundileyo kumdlalo webhaskethibholi. Lo ingangumsetyenzana waseklasini, apho amaqela akhuphisana namanye, esebenzisa izakhono zalo mdlalo uthile ezifunyenweyo. Umzekelo: Qala ngebhola ekhatywayo. Iklasi yakho yonke, ingamaqela ezi-5 mayizifunele enye iklasi eza kukhuphisana nayo, ze kuyiwe kwimida emisiweyo apho la maqela aya kuqubisana khona. IZIXHOBO:
• Izixhobo ezifunekayo kule midlalwana, ibala malahlulwe ngokwemida ecacileyo, impempe, imixwayo emibala-bala, izinto eziza kumiswa ukuze zibonise imimandla ethile, njalo-njalo.
UTHUNGELWANO:
• Yongeza UVAVANYO:
• Uvavanyo oluqhubekayo, kuyajongwa ukuba umfundi uyasazi isakhono esifunekayo esikuluhlu lovavanyo
AMAGAMA AMATSHA:
Imida emisiweyo ibala lomdlalo izinto ezimiswayo ukuze zibonise imimandla ethile impempe
- 32 -
Iveki 29 AS 5.4.1
ULWAZI-NKQUBO LWEZIFUNDO ZOPHUHLISO LOMZIMBA UVAVANYO OLUSESIKWENI LWEZAKHONO NOBUCHULE KWIMIDLALWANA YOKUMISWA KWEZINTO (IITOTI, IIPALI, IIBHOTILE) UKUZE KUJULWE IBHOLA KUZO Utishala makaqwalasele oku:
• Ukuthatha inxaxheba • Izakhono (ukukwazi ukwenza intshukumo) • Ubuchule (ukwenza intshukumo ngohlobo oluchanekileyo,
njengokubamba kakuhle ibhola xa uyidlulisa ngesifuba (kwibhaskethibholi)
• Isinxibo esichanekileyo, nokuziphatha kakuhle
Iveki 30
IVEKI YOVAVANYO OLUSESIKWENI
- 33 -
IKOTA 4
Iiveki Ulwazi-nkqubo, izixhobo, uthungelwano, uvavanyo, amagama amatsha
Iveki 31 LO 1 AS 5.1.4 LO 4 AS 5.4.5
ULWAZI-NKQUBO Ifuthe leziyobisi empilweni yomntu
• Cacisa ukuba yintoni isiyobisi: into eliyeza ethi ibe nefuthe elihle okanye elibi emzimbeni womntu.
• Imizekelo yefuthe elihle: Iyeza lokuthomalalisa iintlungu, lokupholisa amanxeba, lokuphelisa uxinzelelo emzimbeni, lokudambisa ukudandatheka komphefumlo, njalo-njalo.
• Imizekelo yefuthe elibi: i-Dagga,” u-tik”, “ne-crack”, nezinye iziyobisi. • Cacisa ukuba ukusebenzisa iziyobisi kuneliphi ifuthe empilweni yomntu,
umzekelo: - Ukuba nesiyezi - Ukungazikisi ukucinga - Ukungafuni kutya - ukuzilahlela
IZIXHOBO:
• Imifanekiso yeentlobo zeziyobisi – ezilungileyo nezingalunganga
UTHUNGELWANO: UVAVANYO:
• Uvavanyo olungabhalwayo, kusetyenziswa uhlobo lokubuza nokuphendula imibuzo
AMAGAMA AMATSHA
iziyobisi intsangu/i-dagga iyeza ukuzilahlela entweni umdla wokutya ukuzikisa ukucinga
ULWAZI-NKQUBO LWEZIFUNDO ZOPHUHLISO LOMZIMBA Bonisa iindlela zokhuseleko emanzini nakwimimandla ejikeleze amanzi
• Buza ukuba bakalaphi na abafundi abakwaziyo ngenene ukudada. • Bakalaphi abafundi abakhe batyelele kwiindawo ezinamachibi okudada. • Bakalaphi abafundi abakhe bandwendwela ngaselwandle ngeeholide
zabo.
Abo bathi bona bayakwazi ukudada, babuze ukuba badla ngokudada phi. Babonise imifanekiso yamachibi okudada okanye yolwandle, eyamadama, eyeendawo ezisacaleni lolwandle – ukwenzela abo bakalazange bakhe baya echibini babe nomfanekiso-ngqondweni wechibi okanye wendawo ejikeleze ulwandle. IZIXHOBO:
• Imifanekiso yamadama, iindawo ezijikeleze ulwandle, amachibi okudada, njalo-njalo
UTHUNGELWANO:
- 34 -
UVAVANYO:
• Jonga inkqubo yabafundi AMAGAMA AMATSHA:
Indawo engaselwandle indlela yokuzikhusela ngesiqhelo ichibi lokudada
Iveki 32 LO1 & AS 5.1.2. LO 4 & AS 5.4.5
ULWAZI-NKQUBO Ifuthe leziyobisi empilweni yomntu QAPHELA! Fundisa esi sifundo usebenzisa umntu wesithathu, umzekelo: ngokwenza amabali.
• Cacisa malunga nefuthe leziyobisi ekuhlaleni - Uphulukana nabahlobo benene, ufumane abo baziiphuqe - Uba lilolo - Uluxhalabisa kakhulu usapho lwakho, njalo-njalo
IZIXHOBO:
• Amabali amafutshane okanye imiboniso
UTHUNGELWANO: • Yongeza
UVAVANYO: • Imisebenzi ebhalwayo ukuqinisa umqondo
AMAGAMA AMATSHA:
ukuqonda ukuqinisa
ULWAZI-NKQUBO LWEZIFUNDO ZOPHUHLISO LOMZIMBA Bonisa iindlela zokhuseleko emanzini nakwimimandla ejikeleze amanzi
• Iindlela zokuzikhusela xa usiya echibini lokudada 1. Qala ngokuzicoca ngamanzi abandayo ukuzigcina usempilweni,
kanti loo nto iya kwenza ukuba umzimba lowo wakho ulungele amanzi abandayo. .
2. Sebenzisa isicocisi ukuze ubulale zonke iintsholongwane phambi kokuba ungene emanzini.
3. Dada kwicala elinganzulwanga 4. Thobela yonke imigaqo yalapho echibini.
QAPHELA. (Ngokuzithandela): ungaphuma nabafundi niye kwichibi lasengingqini, niqinisekise ukuba nisebenzisa imigaqo njengoko ibhaliwe apha ngasentla. Kungenjalo esi sifundo masifundiswe nje eklasini. IZIXHOBO:
• Imifanekiso yezixhobo zasechibini lokudada, impempe, nezixhobo zokunceda umntu orhaxiweyo
- 35 -
UTHUNGELWANO:
• Yongeza UVAVANYO
• Kuyajongwa ukuba umfundi unakho na ukwenza izinto ezikuluhlu lovavanyo
AMAGAMA AMATSHA:
ezempilo iintsholongwane amanyathelo alumkileyo
Iveki 33 LO 2 & AS 5.2.4 LO 4 & AS 5.4.5
ULWAZI-NKQUBO: Igalelo lamadoda nabafazi kwiinkcubeko ezahlukeneyo
• Cacisela abafundi ukuba yintoni inkcubeko: inkcubeko yimilo apho iqela elithile labantu likholelwa ngokufanayo, lithetha ulwimi olunye, kwaye likholelwa kwizinto ezifanayo.
• Banike imizekelo (usebenzisa imifanekiso) yabantu beenkcubeko ezahlukeneyo abafana namaJuda, amaKholwa, amaSilamsi, amaZulu, amaXhosa, njalo-njalo.
• Yitsho kubafundi baze negama lomntu okanye leqela labantu abakhe banegalelo ezingingqini zabo. Khokela abafundi ukuba bachonge amaqhawe ezingingqini zabo, umzekelo: umntu ozibingelela ngokupha abantu abahluphekileyo isuphu; abantu abalondoloza abantu abagulayo, njalo-njalo.
IZIXHOBO:
• Imifanekiso ebonisa iinkcubeko ezahlukeneyo/ amaphepha-ndaba/iimagazini, njalo-njalo.
UTHUNGELWANO: UVAVANYO:
• Abafundi bakalazenzela eyabo ingqokelela yabantu beenkcubeko ezahlukeneyo, babonise nokuba mnye okanye babini abantu abanegalelo ezingingqini zabo.
AMAGAMA AMATSHA:
ingqokelela iingingqi igalelo iinkcubeko hlukeneyo
ULWAZI-NKQUBO LWEZIFUNDO ZOPHUHLISO LOMZIMBA Bonisa iindlela zokhuseleko emanzini nakwimimandla ejikeleze amanzi Amanyathelo alumkisayo omawuwathathe xa nityelela iindawo ezikufutshane nolwandle okanye amadama: Baxelele kwangethuba abafundi ngeengozi ezinxulumene nokudada emadamini. Abafundi mabakaladadi emadamini.
• Xa utyelela iindawo ezikufutshane nolwandle: 1. Thobela imigaqo yemibutho yohlangulo. 2. Dada phakathi kweeflegi, okanye kwimida emisiweyo kuphela. 3. Zithathele ingqalelo izilumkiso zohlangulo, njengodanya-danya
weflegi okanye ukukhala kwempempe.
- 36 -
IZIXHOBO:
• Impempe • Iiflegi ezidanyazayo • Imifanekiso yeendawo ezikufutshane nolwandle
UTHUNGELWANO: UVAVANYO:
• Uvavanyo olusesikweni, kuyajongwa ukuba umfundi unaso isakhono esifunekayo esikuluhlu lovavanyo
AMAGAMA AMATSHA:
iimpawu impempe umda omisiweyo
Iveki 34 LO 2 & AS 5.2.4 LO 4 & AS 5.4.5
ULWAZI-NKQUBO: Igalelo lamadoda nabafazi kwiinkcubeko ezahlukeneyo
• Xoxa ngegalelo likaBaw’uNelson Mandela. • Xoxa ngegalelo labafazi kwiintsapho zabo nasezingingqini zabo.
IZIXHOBO:
• Amabali namabali angobomi bamaqhawe aziwa kwilizwe lonke liphela
UTHUNGELWANO: UVAVANYO:
• Umsebenzi obhalwayo AMAGAMA AMATSHA:
iiqhawe balulekileyo ingingqi
ULWAZI-NKQUBO LWEZIFUNDO ZOPHUHLISO LOMZIMBA Thatha inxaxheba kwiindlela zokhuseleko emanzini nakwimimandla ejikeleze amanzi
• Imisetyenzana yohlangulo, oko kukuthi linganisa xa sele uhlangula umntu ngokuthu uqwalasele amanqaku ohlangulo okuziqhelisa.
• Ziqhelise indima yokukhusela, oko kukuthi khalisa impempe. • Izinto ezincedisayo ngelixa udada, nentambo • Umgaqo omileyo: cela uncedo – musa ukubeka ubomi bakho esichengeni
– mjonge ntshoo emehlweni lo mntu umhlangulayo – hlala uzolile – sebenzani njengeqela elimanyeneyo.
• Iindlela zoncedo lokuqala ezisisiseko – funda isikhokelo soncedo lokuqala esaziwayo, ukuze ufundise ngaso iindlela zokuphefumla (zobuchule) xa usengxakini yokurhaxwa, neendlela zokuvusa lowo usengxakini.
IZIXHOBO: • Isikhokelo soncedo lokuqala • Izinto ezincedisayo ngelixa udada, ezinjengezo zikugcina udada apha
ngaphezulu neentambo, needyasi ezikukhuselayo ukuze ungatshoni emanzini, njalo-njalo.
- 37 -
UTHUNGELWANO:
• LO 1 UVAVANYO:
• Uvavanyo olusesikweni, kuyajongwa ukuba umfundi unaso isakhono esifunekayo esikuluhlu lovavanyo
AMAGAMA AMATSHA:
Izinto ezincedisayo ukuze udade apha ngaphezulu ukuphefumla ngezinto ukuvusa umntu obengekho-zingqondweni
Iveki 35 LO 2 & AS 5.2.5 LO 4 & AS 5.4.1
ULWAZI-NKQUBO: Amatheko nezithethe
• Xoxa malunga nokuba siyintoni isithethe - isithethe sisenzeko okanye umkhwa weqela elithile,okanye wengingqi ethile, okanye wesizwe esithile. Salamene kakhulu neenkolo nokukholelwa, umzekelo: amakholwa aphehlelela abantwana beselula kakhulu, njalo-njalo.
• Xoxa ngamatheko eenkcubeko ezahlukeneyo, anjengeekilisimesi kumaKholwa, ixesha lokuzila ukutya kumaSilamsi, njalo-njalo
IZIXHOBO: • Imifanekiso yamatheko nezithethe zeenkcubeko ezahlukeneyo
UTHUNGELWANO:
• Yongeza UVAVANYO:
• Abafundi bakalazenzela ingqokelela yeenkolo ngeenkolo. AMAGAMA AMATSHA:
izithethe iinkolo ingqokelela amatheko
ULWAZI-NKQUBO LWEZIFUNDO ZOPHUHLISO LOMZIMBA Phonononga imidlalwana eyahlukeneyo yokumiswa kwezinto (iitoti, iipali, iibhotile) ukuze kujulwe ibhola kuzo (lusaqhutywa). Qwalasela iikhowudi zasehlotyeni:
• Umdlalo weqakamba • Umdlalo wentenetya • Ithibholi (T-ball) • IIvolibholi
Fundisa ngezakhona zale midlalo ibaliweyo apha ngasentla. Ngokwamaqela ezi 5-6 abafundi mabasebenzise laa ndlela yezitishi ukuze bafundise ngezakhono ezahlukeney, umzekelo:
Isitishi 1: Umdlalo weqakamba - Ukubamba iphini lokubetha ngendlela eyiyo - Ukuma phambi kommandla wokubeka iinyawo xa ubetha ibhola - Ukwenza iintshukumo zokukhusela icala lakho phaya phambili.
- 38 -
Isitishi 2: Umdlalo weqakamba
- Ukubamba ibhola - Ukujula ibhola - Ukuqengqa ibhola
Isitishi 3: Umdlalo wentenetya
- Umthambo wokuhambelanisa isandla neliso – xhuma-xhumisa ibhola apha kwiphini lokubetha uhamba njalo
- Qakathisa ibhola ngephini lokubetha Isitishi 4 : ithibholi
- Betha ibhola isuke kuT- - Ukuganga ibhola - Jula ibhola iye kungena kowona mmandla ukufutshane
Yiba ngathi uyahlala apha ekufundiseni ubuchule kule midlalo. IZIXHOBO:
• Ibhola ezahlukeneyo eziza kulungela loo mdlalo ukhethiweyo ngelo xesha UTHUNGELWANO: UVAVANYO:
• Uvavanyo oluqhubekayo, kujongwa ukuba umfundi unaso na isakhono esifunekayo esikuluhlu lovavanyo
Iiveki 36 LO 2 & AS 5.2.5
ULWAZINKQUBO Amatheko neenkolo
- Qinisa ulwazi lweenkolo ngeenkolo asele benalo abafundi ngokuthi wazise le misetyenzana ilandelayo
- Ukubalisa amabali eenkcubeko ezahlukeneyo - Ukulinganisa iindima ezidandalazisa izithethe zeenkcubelo
ezahlukeneyo njengokuphehlelela, imitshato, nolwaluko - Abafundi bakalade banxibe bebonisa isinxibo seenkcubeko
ezahlukeneyo IZIXHOBO:
• Imifanekiso, amabali nezinxibo zeenkcubeko ezahlukeneyo ezisetyenziswa kwizithethe
. UTHUNGELWANO:
• Yongeza UVAVANYO:
• Ukudlala indima AMAGAMA AMATSHA:
Ukuphehlelela umtshato ulwaluko
- 39 -
LO 4 & AS 5.4.1
ULWAZI-NKQUBO LWEZIFUNDO ZOPHUHLISO LOMZIMBA Phonononga imidlalwana eyahlukeneyo yokumiswa kwezinto (iitoti, iipali, iibhotile) ukuze kujulwe ibhola kuzo (lusaqhutywa). Qwalasela iikhowudi zasehlotyeni:
• Umdlalo weqakamba • Umdlalo wentenetya • Ithibholi • IIvolibholi
Fundisa ngezakhona zale midlalo ibaliweyo apha ngasentla. Ngokwamaqela ezi 5-6 abafundi mabasebenzise laa ndlela yezitishi ukuze bafundise ngezakhono ezahlukeneyo, umzekelo: Isitishi 1: Umdlalo weqakamba
- Ukubamba iphini lokubetha ngendlela eyiyo - Ukuma phambi kommandla wokubeka iinyawo xa ubetha ibhola - Ukwenza iintshukumo zokukhusela icala lakho phaya phambili.
Isitishi 2: Umdlalo weqakamba
- Ukubamba ibhola - Ukujula ibhola - Ukuqengqa ibhola
Isitishi 3: Umdlalo wentenetya
- Umthambo wokuhambelanisa isandla neliso – xhuma-xhumisa ibhola apha kwiphini lokubetha uhamba njalo
- Qakathisa ibhola ngephini lokubetha Isitishi 4 : Ithibholi
- Betha ibhola isuke kuT- - Ukuganga ibhola - Jula ibhola iye kungena kowona mmandla ukufutshane
Yiba ngathi uyahlala apha ekufundiseni ubuchule kule midlalo. IZIXHOBO:
• Ibhola ezahlukeneyo eziza kulungela loo mdlalo ukhethiweyo ngelo xesha UTHUNGELWANO: UVAVANYO:
• Uvavanyo oluqhubekayo, kujongwa ukuba umfundi unaso na isakhono esifunekayo esikuluhlu lovavanyo
AMAGAMA AMATSHA:
Imida emisiweyo ibala lemidlalo izinto ezimisiweyo ezibonisa imimandla ethile impempe
- 40 -
Iveki 37 LO 3 & AS 5.3.4 LO 4 & AS 5.4.1
ULWAZI-NKQUBO Ukumelana nobundlobongela Sebenzisa umntu wesithathu xa ufundisa ngesi sihloko. Ngamanye amazwi bafundele amabali eemeko zobundlobongela abafundi.
• Funda ibali lemeko yobundlobongela ekhayeni okanye engingqini. • Buza abfundi ukuba bebenokumelana njani na bona nemeko
yobundlobongela echaziweyo ebalini. • Chaza ezinye iimeko zobundlobongela baze abafundi bamane bechaza i
iindlela ebebenokumelana ngazo nemeko nganye oyichazileyo. • QAPHELA! Ungaze uthi abafundi mabakubalisele ngeemeko
zobundlobongela abakhe bazifumana bona.lo ngumcimbi oethe-ethe nofuna ukuqwalaselwa kuphela ekhusini.
• Fundisa abafundi izakhono ezifunekayo ukuze bakwazi ukumelana neemeko zobundlobongela, njengezi zilandelayo:
- Zama ukuzikhupha kwiimeko zobundlobongela - Thetha nomntu omthembileyo - Zola uthethe nje kamnandi xa uthetha nendlobongela - Yimamelisise into ethethwa yindlobongela ungangxami
ngokuphendula, njalo-njalo IZIXHOBO:
• Imiboniso • amabali, njalo-njalo
UTHUNGELWANO:
• Yongeza UVAVANYO:
• Yongeza AMAGAMA AMATSHA:
ubundlobongela impatho-gadalala iimeko
ULWAZI-NKQUBO LWEZIFUNDO ZOPHUHLISO LOMZIMBA Phonononga imidlalwana eyahlukeneyo yokumiswa kwezinto (iitoti, iipali, iibhotile) ukuze kujulwe ibhola kuzo, usebenzisa izakhono nobuchule (lusaqhutywa).
Utitshala makahlule abafundi ngokwamaqela alinganayo ngokwazi ukwenza izinto. La maqela makakhuphisane kumdlalo omnye kule ibaliweyo ngasentla. Abafundi mabasebenzise izakhono abazifumenyo zaloo mdlalo ukhethiweyo bakhuphisana kuwo.
Umzekelo: Umdlalo weqakamba • Amaqela makathose ukuze kwaziwe ukuba leliphi iqela emaliqale
ukubetha ibhola. • Icala eligangayo lifumana ithuba lokukhupha elo qela belibetha ibhola. • Wuguqu-guqule lo mdlalo mhlawumbi ngokuthi unciphise inani leeova
okanye inani leeova emazibethwe ngumntu ngamnye.
- 41 -
Sebenzisa eli thuba uhlole abantwana ngokweenqobo zokugweba ezibekiweyo, umzekelo: ukubetha ibhola ngephini, ukuganga, isinxibo, ukuziphatha kakuhle, njalo-njalo. IZIXHOBO:
• Izixhobo ezifunekayo zale midlalo, imida yebala lomdlalo esikwe ngokucacileyo, impempe, imixwayo emibala-bala, izinto ezimiswayo ezibonisa imimandla ethile, njalo-njalo
UTHUNGELWANO: UVAVANYO:
• Luyaqhubeka, kuyajongwa ukuba umfundi unaso na isakhono esifunekayo esikuluhlu lovavanyo
AMAGAMA AMATSHA:
Imida emisiweyo ibala lomdlalo izinto ezimisiweyo ezibonisa imimandla ethile iimpempe
Iveki 38 LO 3 & AS 5.3.5
ULWAZI-NKQUBO Ukunika nokufumana ingxelo
• Cacisela abafundi ukuba kuthetha ukuthini ukufumana ingxelo entle, umzekelo:
- Wenze into entle kwaye abazali bakho bayazidla ngawe. - Ufumene amanqaku amahle kuvavanyo, kwaye utitshala wakho
uyavuyisana nawe ngale nkqubela uyenzileyo. - Uzame kangangoko ukuba uwenze uwugqibe lo msebenzi, kodwa
akuwugqibakala ngexesha. Nokokunjalo, utitshala wakho uyakubulela ngalo mzamo ungaka. u have tried your best to complete the task but could not finish it in time. Yet your teacher thanks you for your effort.
• Cacisela abafundi ukuba kuthetha ukuthini ukufumana ingxelo embi,
umzekelo: - Inkqubo yakho esikolweni yile ungenakho ukuzidla ngayo, nabazali
bakho bayakungxolisa ekhaya ngale nto. - Umhlobo wakho ufuna ukuxhaswa nguwe ngeexesha leentlungu,
kodwa wena ukhetha ukungamhoyi. - Iqela lakho aliphumelelanga kulo mdlalo, ngoku umqeqeshi wakho
ugxeka wena ngale nto. Abafundi mababonise ukuba bebeya kumelana njani na bona nezi meko. Bebeya kunika ingxelo enjani bona kwiimeko ezahlukeneyo. IZIXHOBO:
• Amabali • imiboniso
UTHUNGELWANO: UVAVANYO:
- 42 -
LO 4 & AS 5.4.1
AMAGAMA AMATSHA:
ingxelo
ULWAZI-NKQUBO LWEZIFUNDO ZOPHUHLISO LOMZIMBA Phonononga imidlalwana eyahlukeneyo yokumiswa kwezinto (iitoti, iipali, iibhotile) ukuze kujulwe ibhola kuzo, usebenzisa izakhono nobuchule (lusaqhutywa). Utitshala makahlule abafundi ngokwamaqela alinganayo ngokwazi ukwenza izinto. La maqela makakhuphisane kumdlalo omnye kule ibaliweyo ngasentla. Abafundi mabasebenzise izakhono abazifumenyo zaloo mdlalo ukhethiweyo bakhuphisana kuwo. Umzekelo: Umdlalo weqakamba
• Amaqela makathose ukuze kwaziwe ukuba leliphi iqela emaliqale ukubetha ibhola.
• Icala eligangayo lifumana ithuba lokukhupha elo qela belibetha ibhola. • Wuguqu-guqule lo mdlalo mhlawumbi ngokuthi unciphise inani leeova
okanye inani leeova emazibethwe ngumntu ngamnye. Sebenzisa eli thuba uhlole abantwana ngokweenqobo zokugweba ezibekiweyo, umzekelo: ukubetha ibhola ngephini, ukuganga, isinxibo, ukuziphatha kakuhle, njalo-njalo. IZIXHOBO:
• Izixhobo ezifunekayo zale midlalo, imida yebala lomdlalo esikwe ngokucacileyo, impempe, imixwayo emibala-bala, izinto ezimiswayo ezibonisa imimandla ethile, njalo-njalo
UTHUNGELWANO: UVAVANYO:
• Luyaqhubeka, kuyajongwa ukuba umfundi unaso na isakhono esifunekayo esikuluhlu lovavanyo
AMAGAMA AMATSHA:
Imida emisiweyo ibala lomdlalo izinto ezimisiweyo ezibonisa imimandla ethile impempe
Iveki 39 LO 4 & AS 5.4.1
UVAVANYO ULWAZI-NKQUBO LWEZIFUNDO ZOPHUHLISO LOMZIMBA UVAVANYO OLUSESIKWENI LWEZAKHONO NOBUCHULE KWIMIDLALWANA EYAHLUKENEYO YOKUMISWA KWEZINTO (IITOTI, IIPALI, IIBHOTILE) UKUZE KUJULWE IBHOLA KUZO
Iveki 40
IVEKI YOVAVANYO OLUSESIKWENI