Iskencenin Belgelenmesine Dair Istanbul Protokolu Istanbul Protocol Regarding Documentation of Torture

8/3/2019 Iskencenin Belgelenmesine Dair Istanbul Protokolu Istanbul Protocol Regarding Documentation of Torture

1/221

T.CGAZ NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

KAMU HUKUKU ANA BLM DALIGENEL KAMU HUKUKU

KENCENN BELGELENMESNE DARSTANBUL PROTOKOL

YKSEK LSANS TEZ

Hazrlayan

Mehmet KAYA048259119

Tez Danman

Prof. Dr. lyas DOAN

Ankara 2008


2/221


3/221

NSZ

kence, istisnasz bir biimde tm hukuk sistemlerinde yasaklanm

olmasna ramen, yasaklanma ve uygulanma arasndaki tezat nedeniyle

btn dnyada yaygn olarak yaanmakta ve uluslararas toplum iin ciddi bir

endie olmaktadr.

kenceyi yasaklayan birok uluslararas belgeye taraf olup, i hukukta

bu yasaa ilikin dzenleme yapmasna ramen, bireyleri ikence ve kt

muameleden korumak iin, etkin nlemleri tanmlayp uygulamaya tam olarakkoyamayan lkemiz ise, Avrupa nsan Haklar Mahkemesi nezdinde sulu

grlmekte. Uluslararas platformda insan haklar konusunda prestij kaybna

uramaktadr.

Devletlerin, bireyleri ikence ve kt muameleden daha etkin biimde

koruyabilmelerini salamak iin, uluslararas standartlar oluturmak

amacyla hazrlanan stanbul Protokol esas alnarak hazrlanan bu tez

almasnda, ikencenin nlenmesinin, en temel unsurlarndan olan etkilibelgelendirme ve etkili soruturma konular, detayl incelenerek ikencenin

nlenmesi almalarna katk salanmaya allmtr.

Bu almada, stanbul Protokolnn, amac, ngrd soruturma

usul, benimsedii ilkeler ve adli rapor dzenlenmesine ilikin ortaya

koyduu kstaslar; konuyla ilgili bir ksm uluslararas belgeler ve bu konuda

yazlm bilimsel eserler (Kitap, Doktora Tezi, Yksek Lisans Tezi, Makale

v.b.) incelenerek ve konuyla ilgili, AHM ve Yargtay kararlarna yer verilerek

daha geni bir biimde aklanmaya allmtr.

almann esasn belirleyen stanbul Protokoln, inceleyen Trke

kaynaklarn yok denecek kadar az olmas, mevcut yabanc kaynaklarn

Trkeye evrilmemi olmas, AHM ve Yargtayn stanbul Protokolne atf

yapan kararlarnn az olmas gibi kaynak konusunda yaanan zorluklar,

yaplan aklamalarda snrl sayda kaynaklara yer vermemize, hatta baz

konularda, stanbul Protokol metninin, sadece yorumlanmasyla

yetinmemize neden olmutur.


4/221

i

NDEKLER

NSZ ........................................................................................................... i

NDEKLER .................................................................................................. iiKISALTMALAR .............................................................................................. viGR ............................................................................................................. 1BRNC BLM ............................................................................................ 4KENCE YASAININ GELM SREC ..................................................... 4I. KENCE KAVRAMI VE TANIMI ................................................................ 4II. NSAN HAKLARI HUKUKUNDA KENCE YASAININ GELM ........... 9

A. Genel Olarak .......................................................................................... 9B. Fransada kence Konusundaki Gelimeler ........................................ 10

1-Engizisyon Mahkemeleri Dnemi ....................................................... 102. Fransz Devrimi Sonras .................................................................... 11

C. ngiliz ve Amerikan Dnce Dnyasnda kence Kart Gelimeler . 13D. Trk Hukuk Tarihindeki Gelimeler ...................................................... 14

1. Osmanl Dnemindeki Gelimeler ..................................................... 152.Trkiye Cumhuriyeti Dnemindeki Gelimeler ................................... 16

a. Anayasal Dzeyde ......................................................................... 16b.Yasal Dzeyde ............................................................................... 17c. Uluslararas Belgeler Dzeyinde.................................................... 18

E. Avrupann Dier lkelerinde kenceyi nleme abalar .................... 19F. Birlemi Milletler Dnemi kenceyi nleme abalar ........................ 20

1. kencenin nlenmesine likin Uluslararas Belgeler ....................... 21

a. Birlemi Milletler Evrensel nsan Haklar Bildirisi (BM EHB) ....... 22b.Tutuklulara Kar Muamelenin Standart Asgari Kurallar ................ 23c. Kiisel ve Siyasi Haklara likin Uluslararas Szlemesi (KSHUS)25d. Btn nsanlarn kence ve Dier Zalimane, nsanlk D,Aalayc Muamele ve Cezalardan Korunmas Bildirgesi (kenceyeKar Bildirge), (KB) .......................................................................... 28e. kenceye ve Dier Zalimane, nsanlk D veya KltcMuamele veya Cezaya Kar Birlemi Milletler Szlemesi ( BM KS).......................................................................................................... 29f. Tbbi Etik lkeleri ............................................................................. 35g. Tutukluluk Haline likin lkeler Btn .......................................... 36

2-Birlemi Milletler Nezdinde kenceyi nleme Mekanizmalar ......... 39a. nsan Haklar Komitesi (HK) ......................................................... 39b. kencenin nlenmesi Komitesi ..................................................... 41c. nsan Haklar Komisyonu ............................................................... 44d. kence zel Raportrl ............................................................ 45e. BM Kadnlara Ynelik iddet zel Raportr ................................ 46

G. kencenin nlenmesine Dair Blgesel abalar .................................. 471. kencenin nlenmesine likin Blgesel Yasal Ykmllkler ......... 47

a. Amerikan nsan Haklar ve devleri Bildirisi ................................. 48b. Avrupa nsan Haklar Szlemesi .................................................. 48

(1) Genel Olarak ......................................................................................... 48

(2) 11 Nolu Ek Protokol ............................................................................. 49(3) Avrupa nsan Haklar Szlemesinin zellikleri.................................. 50


5/221

ii

(4) Avrupa nsan Haklar Szlemesinin Kapsam .................................... 52c. kencenin ve Gayri nsani ya da Kltc Ceza veya

Muamelelerin nlenmesine Dair Avrupa Szlemesi. ...................... 56d. Amerikan nsan Haklar Szlemesi (AMHS) ............................... 57e. nsan ve Halklarn Haklarna Dair Afrika art (HHA) ................. 58f. kencenin nlenmesi ve Cezalandrlmas Amerikallar Szlemesi.......................................................................................................... 59g. Avrupa Parlamentosunun Temel Haklar ve zgrlkler Bildirisi .. 61

2. Blgesel Kurulular ........................................................................... 61a. Amerikallar nsan Haklar Mahkemesi ve Komisyonu .................. 62b. Avrupa nsan Haklar Mahkemesi (AHM) ..................................... 63

(1) Genel Olarak ......................................................................................... 63(2) Mahkemenin Yaps ............................................................................ 64

(3) Mahkemeye Bavuru ekli .................................................................. 66c. Avrupa kenceyi nleme Komitesi (AK) ................................... 69d. nsan ve Halklarn Haklar Afrika Komisyonu (HHAK) .................. 71

H. Uluslararas Ceza Mahkemesi ............................................................. 72KNC BLM ............................................................................................. 77KENCENN HUKUK AIDAN SORUTURULMASI ................................ 77I. STANBUL PROTOKOLNN ORTAYA IKMASI ................................. 77II. KENCE SORUTURMASININ AMACI ................................................. 78III. KENCE VE KT MUAMELENN ETKN SORUTURULMASI VEBELGELENDRLMESNE LKN LKELER .............................................. 83

A. kencenin Etkin Soruturulmas ve Belgelendirilmesinin AmalarnaDair lke .................................................................................................... 84

1. Bulgularn Akla Kavuturulmas ve kence Olayna KaranBireylerin ve Devlet'in Sorumluluunun Saptanmas ve Kabul Edilmesi;.............................................................................................................. 842. Olayn Tekrarlanmasn nlemek in Gerekli nlemlerin Belirlenmesi.............................................................................................................. 853. Soruturma Sonucunda, Sorumlu Olduu Dnlen KiilerinYarglanmalarnn Temin Edilmesi ve Madurlara Ynelik GideriminSalanmas. .......................................................................................... 86

a. Soruturma Sonucunda, Sorumlu Olduu Dnlen Kiilerin

Yarglanmalarnn Temin Edilmesi ..................................................... 86b. Soruturma Sonras Madurlara Ynelik Giderimin Salanmas. .. 89B. Devletlerin Bamsz, Tarafsz ve Etkin Soruturma YapmaYkmllklerine Dair lke ........................................................................ 91C. Soruturmay Yrtecek Yetkililerin Yetkileri ile Madur ve TanklarnKorunmasna Dair lke .............................................................................. 99D. kence Maduru veya Yasal Temsilcilerinin Soruturma UsulneEtkin Katlmna Dair lke ........................................................................ 101E. Soruturma Komisyonu ve Soruturma Sonucuna Dair lke .............. 102

1. Soruturmann Bamsz Bir Komisyon Tarafndan Yrtlmesi .... 1032. Yaplan Soruturma Sonras Dzenlenen Raporun Kamuoyuna

Aklanmas ........................................................................................ 1063. Devletin Rapora Cevap Vermesi ..................................................... 107


6/221

iv

F. kence Soruturmasnda Grev Alan Tp UzmanlarnnDavranlarna ve Dzenledikleri Raporlarn Niteliklerine Dair lke ......... 107

1.Muayenelerin Tp Uzmanlar Kontrolnde Madurun BilgilendirilmiOnamn Alnarak Gizli Yaplmas ....................................................... 108a. Muayenenin Tarafsz ve Bamsz Bir Adli Tp Uzman TarafndanYaplmas ........................................................................................ 108b. Muayyenin Gizli Yaplmas. ........................................................ 112c. Madurun Bilgilendirilmi Onamnn Alnmas ............................. 114

2. Muayyenin Hemen Ardndan Rapor Yazlmas ............................... 119a. Grme Koullar ....................................................................... 121b. yk ............................................................................................ 122c. Fiziksel ve Psikolojik Muayene .................................................... 122d. Gr ........................................................................................... 123

e. Raporu Kaleme Alan ................................................................... 1243.Raporun Gizli Tutulmas ................................................................... 124

IV. KENCE SORUTURMASINDA USULLER ....................................... 126A-Uygun Soruturma Biriminin Belirlenmesi ........................................... 126B. kence Madurlar veya Tanklarla Grme .................................... 130

1. kence Grd ddia Edilen Kiinin Bilgilendirilmi Onam ve DierKoruma Biimleri ................................................................................. 1302. Aratrmacnn Seimi ..................................................................... 1313. Soruturma Balam ....................................................................... 1324. Tercman Kullanm ........................................................................ 1335. Tanklarn Gvenlii ........................................................................ 1336. kence Grd ddia Edilen Kiiden Alnacak Bilgi ...................... 1347. kence Grd ddiasnda Olan Kiiden Alnacak fade .............. 1358. kence Zanlsnn fadesi ............................................................... 137

C. Fiziksel Delillerin Toplanmas ve Korunmas ...................................... 138D. Tbbi Deliller ....................................................................................... 143E. Fotoraflama ...................................................................................... 146

V. SORUTURMA KOMSYONU .............................................................. 148A. Soruturma Kapsamnn Belirlenmesi ............................................... 148B. Komisyonun Yetkileri .......................................................................... 149C. Komisyona Hukuki Danmanlarn Seimi ......................................... 150

D. Uzman Danmanlarn Seimi ............................................................ 151E. Tanklarn Korunmas ......................................................................... 151F. Soruturma Duyurusu ......................................................................... 154G. Delillerin Toplanmas ve Deerlendirilmesi ........................................ 155

1. Delil steme Yetkisi .......................................................................... 1552. Delillerin Toplanmas ....................................................................... 1563. Delillerin Deerlendirilmesi .............................................................. 157

H. Komisyon Raporu............................................................................... 159I. Devletin Cevab ................................................................................... 160

NC BLM ...................................................................................... 161GRMEYE LKN GENEL DEERLENDRME ................................. 161

I. GR ...................................................................................................... 161II. NCELEME ve MUAYENENN AMACI ................................................... 161


7/221

v

III. TUTUKLULARLA LGL USLE DAR NLEMLER............................. 163IV. TUTUKLU VEYA HKMLNN ZYARET ....................................... 166

V. SORU SORMA TEKNKLER ................................................................ 170VI. VAKA YKS ALMA ......................................................................... 170A. Tutuklanma ncesi Psiko-sosyal yk .............................................. 171B.Tutuklanmalarn ve Kt Muamelelerin zet yks ......................... 171C. Tutuklanma Koullar ......................................................................... 171D. Cezaevi Koullar ............................................................................... 172

VII. VAKA YKSNN DEERLENDRLMES ..................................... 172VIII. KENCE YNTEMLERNN GZDEN GERLMES ..................... 173IX. CNSYETLE LGL KONULAR ............................................................ 174X. SEVK GEREKTREN DURUMLAR ........................................................ 175XI. BULGULARIN DEERLENDRLMES ................................................ 175

DRDNC BLM................................................................................. 177KENCENN TIBB DELLLER ................................................................ 177I. GR ...................................................................................................... 177II. TIBB YK ........................................................................................... 178III. FZK MUAYENE .................................................................................. 180IV. ZEL KENCE YNTEMLER SONRASI MUAYENE veDEERLENDRME .................................................................................... 182IV. TECAVZ ve CNSEL KENCE .......................................................... 183V. ZEL TEHS YNTEMLER ............................................................... 187VI. KENCENN PSKOLOJK DELLLER ............................................... 188

A. Psikolojik kencenin Etkileri .............................................................. 189B. Tansal Snflamalar ........................................................................... 190C. Psikolojik Deerlendirme Unsurlar .................................................... 191

1. kence ve Kt Muamele yks .................................................. 1922. Halihazrda Varolan Psikolojik ikayetler ........................................ 1923. kence Sonras yk ..................................................................... 1924. kence ncesi yk ...................................................................... 1935. Tbbi yk ....................................................................................... 1936. Gemi Psikiyatrik yk ................................................................. 1937. Madde Kullanm ve Bamll yks ......................................... 1938. Ruhsal Durum Muayenesi ............................................................... 194

9. Toplumsal levselliin Deerlendirilmesi ........................................ 19410. Psikolojik Testler, Kontrol Listeleri ile Soru Formlarnn Kullanm 19511. Klinik zlenim ................................................................................. 195

D. Nro Psikolojik Deerlendirme ........................................................... 196F-ocuklar ve kence ............................................................................ 197

SONU ...................................................................................................... 199KAYNAKA ................................................................................................ 202ZET.......................................................................................................... 212ABSTRACT ................................................................................................ 213


8/221

v

KISALTMALAR

AB : Afrika Birlii rgt

AHM : Avrupa nsan Haklar Mahkemesi

AHS : Avrupa nsan Haklar Szlemesi

AK : Avrupa kencenin nlenmesi Komitesi

AMHK : Amerikan nsan Haklar Komisyonu

AMHM : Amerikan nsan Haklar Mahkemesi

AMHS : Amerikan nsan Haklar Szlemesi

BM : Birlemi Milletler

BM HEB : Birlemi Milletler nsan Haklar Evrensel Bildirisi

BMHK : Birlemi Milletler nsan Haklar Komisyonu

BMKB : Birlemi Milletler kenceye Kar Bildirge

BMKS : Birlemi Milletler kenceye Kar Szleme

BT : Bilgisayarl Tomografi

CGK : Yargtay Ceza Genel Kurulu

CMK : Ceza Muhakemeleri Kanunu,

HHAK : nsan ve Halklarn Haklar Afrika Komisyonu

HHAS : nsan ve Halklarn Haklarna dair Afrika art

HK : nsan Haklar Komitesi

KB : kenceye Kar Bildirge

KK : kenceye Kar Komite

KSHUS : Kiisel ve Siyasal Haklar Uluslararas Szlemesi

MRI : Manyetik Re-zonans Grntleme

RUCM : Ruanda Uluslararas Ceza Mahkemesi

TCK :Trk Ceza Kanunu

UCM : Uluslararas Ceza Mahkemesi

USG : Ultrasonografi

YUCM : Eski Yugoslavya Uluslararas Ceza Mahkemesi


9/221

GR

kence grmeme hakk (yasa), 10 Aralk 1948 tarihli Evrensel nsan

Haklar Bildirisinden bu yana, konu ile ilgili tm uluslararas prensip, standart,

art, bildiri, szleme, insancl hukuk ve ulusal mevzuatlarda, istisnasz ve

kesin bir ekilde en ar sulardan biri olarak kabul edilerek yasaklanm ve

srekli gelitirilerek oaltlan koruma mekanizmalar ile koruma altna

alnmtr. kence yasa, her hangi bir lkede ve her hangi bir gerekeyle

ihlal edildiinde, tm dnyann tepkisini eken ve ihlale neden olan lkeyi

uluslararas arenada zor durumda brakan, vazgeilmez en temel haklardan

biri ve en nemlisidir.

kence, dier trden zalimane, insanlk d ve onur krc muamele

veya ceza gibi kt muamele uygulamalar, ulusal ve uluslararas hukukta,

emredici hukuk kurallarnn ihlali olarak grlmesine ve koruma

mekanizmalar ile korunmaya allmasna ramen, gnmzde, birsorgulama yntemi veya bir ispat arac olarak kullanlmas gibi nedenlerle,

uluslararas bir sorun olarak dnya gndemindeki yerini korumaktadr.

Konu, Trkiye asnda da gncelliini ve nemini korumaktadr.

Trkiye, yaanan ikence olaylar nedeniyle, uluslararas alanda, siyasi

olarak sktrlmakta, Avrupa Birlii tarafndan yaplan ciddi eletirilere maruz

braklmakta daha da nemlisi Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin bir ok

karar ile ykl tazminatlara mahkm edilmektedir. Trkiyede, ikenceninnlenmesi konusundaki yasal dzenlemelerin yeterli seviyede olmasna

ramen, ikence ihlallerinin varl, ikence iddialarnn belgelendirilmesi ve

soruturulmas konusundaki uygulama eksikliinden kaynaklanmaktadr.

stanbul Protokolnn uygulanmas ile uygulamadaki bu eksikliklerin

giderileceini syleyebiliriz.

Silahl atma, olaanst hal veya her hangi hukuki bir gereke ile

dahi istisna getirilemeyecek kadar kesin bir ekilde dzenlenmesine ramen,

B.M. kence zel Raportrnn, Avrupa kenceyi nleme Komitesinin ve


10/221

2

daha birok ciddi resmi ve sivil kuruluun raporlarna gre, dnyann bir ok

lkesinde, ikence ihlallerinin varlna rastlanmas, yasal dzenleme ile

uygulama arasndaki elikiyi ortaya koymaktadr. kence ihlallerinin, kamu

gcn elinde bulunduran resmi grevliler tarafndan ve kapal kaplar

ardnda gizlice uyguland nazara alndnda bu elikinin bir sre daha

devam edecei sylenebilmektedir.

kencenin bir insanlk suu olarak grlmesine ramen,

nlenmesindeki zorluklar, lkemiz asndaki nemi ve gncel bir konu

olmas gibi nedenler, bizi ikence konusunda alma yapmaya ynlendiren

genel etkenler olarak saylabilir.

stanbul Protokoln Yksek Lisans Tez konusu olarak sememizin

zel nedenlerini ise; ikence konusunun yksek lisans tezlerine, doktora

tezlerine, makale ve kitap almalarna konu olmasna ramen, ikencenin

nlenmesinde bir reete mahiyetinde olan stanbul Protokol ile ilgili henz

ciddi saylabilecek bir almann yaplmam olmas, stanbul Protokolnn,

ikencenin nlenmesine salayaca byk katkya olan inancmz, buna

karlk uygulamada gerektii ekilde benimsenmemi olmas ynndeki

tespitlerimiz gibi hususlar sayabiliriz.

stanbul Protokolnde belirtilen ilkelerle snrl olarak yaptmz bu

alma, drt blmden olumaktadr. almamzn birinci blmnde,

ikencenin tanmna, ikenceyi konu alan uluslararas belgelerdeki

dzenleni biimine, tarihesine, ikenceyi dzenleyen uluslararas belgelerin

getirdii ykmllkler ve koruma mekanizmalarndan nemli grlen bir

ksmna yer verilmi, ikinci blmde stanbul Protokolnn koyduu esaslarerevesinde, ikencenin hukuki adan soruturulmas konusu incelenmi,

nc blmde, stanbul Protokolnde yer alan, grmeye ilikin genel

deerlendirmeler ele alnm, drdnc blmde ise, yine stanbul

Protokolnn getirdii esaslara bal kalnarak ikencenin tbbi delilleri

incelenmitir.

lkemizde yaanan ikencenin ortadan kaldrlmas almalarna katk

salanmas hedeflenerek, yaptmz bu almada, BM Belgesi olan stanbulProtokolnn, lkemiz asndaki nemine dikkat ekilerek, ikencenin


11/221

3

nlenmesine ilikin yapaca katk ortaya konulmaya allmtr. Sonu

blmnde ise, stanbul Protokolnn, gerektii ekilde benimsenip

uygulanmas konusundaki yasallardan ve uygulamalardan kaynaklanan

sorunlar tespit edilerek zm nerileri ortaya konulmaya allmtr.

Bu almamzda, incelenecek olan bir ok szlemenin, bir birleriyle

kartrlmamas iin, ele alnan szlemenin uzun ismi ana balkta

verildikten sonra, metin ierisinde, balkta belirtilen szlemeden

bahsedilirken ksaltma kullanlm veya sadece szleme kavramna yer

verilmi bu balklar altnda farkl szlemelere deinilmesi durumunda ise,

ilgili szlemenin adna yer verilmitir. Ayn metot incelenen protokol ve

bildiriler iinde benimsenmitir. Bir baka ifadeyle, almada yer alan

szleme, bildiri ve protokol kavramlar ayrca adlar aka belirtilmedii

srece ilgili balkta ad geen szleme, bildiri ve protokol anlalmaldr.

Ancak, tm almann genelinde yer verilen kence ve Dier Zalimane,

nsanlk D, Aalayc Muamele veya Cezalarn Etkili Biimde

Soruturulmas ve Belgelendirilmesine Dair stanbul Protokolnden

bahsederken ksaca stanbul Protokol adnn kullanlmas tercih edilmitir.


12/221

BRNC BLM

KENCE YASAININ GELM SREC

I. KENCE KAVRAMI VE TANIMI

Farsadaki ikence kelimesinden dilimize ikence olarak giren,1

kelimenin lgat anlam; bir kimseye maddi veya manevi olarak yaplan ar

eziyet, ar gerginlik, skntl durum2 veya dncelerini renmek amacyla

bilinli olarak birine yaplan ac verici, onur krc uygulama3 ya da

maznunlara sularn itiraf ettirmek iin canlarn yakc muamele yapmak,

onlara eza ve cefa etmektir4 eklinde tanmlamakta mmkndr.

kenceyi, bir yada daha fazla kii tarafndan, kendi balarna ya da

her hangi bir yetkilinin emriyle, bilgi almak, itirafta bulundurmak ya da her

hangi baka bir nedenle zor kullanarak, kastl, sistemli ya da keyfi uygulamaile bedensel ya da zihinsel zdrap verilmesidir5 eklinde tanmlamakta

mmkndr.

kence suu kavramnn dar ve geni olmak zere iki anlam vardr.

Dar anlamda ikence, phelinin ya da sann ifadesini veya sorgusunu

almaya yetkili olan grevlilerin, pheliye yada sana suunu itiraf ettirmek,

su delillerini ele geirmek, sorgu srasnda dt elikileri dzelttirmek,

eriklerini ele verdirmek ya da ilemesi mmkn baka sular varsa onlar

1 Hakk Aydn, slam ve Modern Hukukta kence, stanbul, Beyan Yaynlar, Mart 1997, s. 45.

2 a.Hasan Eren, Trke Szlk,Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1988, s.730.

b.Mehmet Doan, Byk Szlk, Ankara, Rehber Yaynlar, 1990, s. 547.

c.Ferit Develiolu, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lugat, Ankara, Aydn Kitapevi, 1993,

s.465.

3 Trke Szlk, Ankara, Dil Dernei Yaynlar, 1998, s.683.4 Trk Hukuk Lugat, Ankara, Maarif Matbaas, 1944, s. 175.5 Mehmet Semih Gemalmaz, Ulusalst nsan Haklar Hukukunda kencenin nlenmesi,

stanbul, Ama Yaynlar, 1990, s.86.


13/221

5

da renmek iin onda bedeni veya ruhi zarar ya da tehlike meydana getiren

ve insan haysiyetiyle badamayan her trl maddi ve manevi kt

muameledir. Bu anlamda kt muamele kavram ierisine zalimane, gayri

insani ve haysiyet krc davranlar da gireceinden, sadece ikence suu

ibaresinin kullanlmasnn yeterli ve amac kapsar nitelikte olduu

kansndayz.

Geni anlamdaki ikence suu kavram ise, ceza muhakemesi

dndaki idari ve disiplin gibi herhangi bir muhakemedeki soruturmalar ile

tank, bilirkii ve mdafaa gibi sank dndaki kiileri de madur olarak

kapsamna almas bakmndan, dar anlamdaki ikence suu kavramndan

ayrlmaktadr.6

kencenin hukuki tanmna baktmzda ise, ikence uygulama

ekillerinin zamandan zamana ve uygulayan kiilerin hayal glerine gre

deitiini nazara alan hukukular, ikencenin kapsamn daraltmamak iin

tanm yapmaktan ekindiklerini ve ok az belgede tanma yer verdiklerini

grmekteyiz.

Birlemi Milletler kenceye Kar Szlemesinin,7 1. maddesinin 1.

paragrafnda ikence, Bir kimseye kar, kendisinden itiraf almak veya

nc kii hakknda bilgi edinmek, kendisinin veya nc kiinin yapt

veya yaptndan kukulanlan bir fiil nedeniyle cezalandrmak; kendisini veya

nc kiiyi korkutmak veya zorlamak amacyla veya ayrmcla dayanan

herhangi bir sebeple, bir kamu grevlisi veya resmi sfatla hareket eden bir

baka kii tarafndan veya bu grevlinin veya kiinin teviki veya rzas veya

muvafakatiyle kastl olarak uygulanan ve uyguland kimseye fiziksel veyaruhsal olarak ar ac veya strap veren herhangi bir fiildir. Kanuni

yaptrmlardan kaynaklanan, yaptrmn doasnda bulunan veya bu

yaptrmlara bal ac veya strap, ikence saylmaz eklinde tanmlanmtr.

6 Timur Demirba, Trk Ceza Hukukunda kence Suu, Ankara, Ankara niversitesi Basmevi,1992, s. 5-6.

7 Szleme Metni iin bkz. Anl een, nsan Haklar Rehberi, Ankara, Bilim Yaynclk, 1999,s.195-209.


14/221

6

kenceyi nleme Amerikan Szlemesi8 bu tanm geniletmi,

yukardaki amalar yannda, ..bir ceza kovuturmas, engelleyici bir nlem

yada her hangi baka bir amala da, madurun kiiliini yok etmek ya da

fiziksel ya da zihinsel yetisini azaltmak amacn gden yntemlerin kii

zerinde kastl biimde uygulanmasnn, bunlar fiziksel ac ya da duygusal

byk znt vermese bile, ikence saylacan dzenlemitir.

kencenin tanmna yer veren Roma Szlemesine (Stat) gre de,

ikence, "gzaltnda bulunan veya sulanann kontrol altnda bulunan bir

kiiye, kastl olarak fiziksel veya ruhsal ac vermesi" olarak

tanmlanmaktadr.

stanbul Protokolnde ise, ikence, Birlemi Milletlerin 1984 tarihli

kenceye Kar Szlemesinde (United Nations Convention Against

Torture-1984) tanmland gibi; Bir kiiden veya nc bir ahstan bilgi

almak, o kiinin veya nc bir ahsn itiraf etmesini salamak, o kiiyi veya

nc bir ahs iledii veya ilediinden phelenilen herhangi bir

eylemden dolay cezalandrmak, her tr ayrmclktan kaynaklanan herhangi

bir nedenle sz konusu kiiyi veya nc bir ahs korkutmak veya

zorlamak amacyla, kamu grevlisi veya resmi grevli olarak hareket eden

herhangi bir ahsn rzas, emri veya gz yummasyla, sz konusu kiiye ac

vermek veya cann yakmak kastyla yaplan zihinsel ve/veya fiziksel

herhangi bir hareket ikencedir. Yasal meyyidelerin doal veya arz sonucu

olarak ekilen ac, ikence kapsamna dahil deildir eklinde tanmlanmtr.

Yaplan tanmlardan ikencenin; temel unsurunun olduu

grlmektedir. Ayrt edilmesi gereken bu unsurlar, fiilin objektif unsuru,fiziksel veya ruhsal olarak ar aclarn veya straplarn uygulanmas, fiilin

sbjektif unsuru, kast ve belirli bir niyetinin olmas, son olarak failin devlet

gcne olan yaknl eklinde saylabilir.9 Yani madurun bedenine veya

ruhsal yapsna uygulanan ar ac ve strabn, kamu grevlilerinin rzas

veya muvafakatiyle, bilgi almak, cezalandrmak ya da korkutmak gibi spesifik

bir amala yaplmas gerekiyor.

8 Szleme Metni iin bkz. (Eriim), http://insanhaklarimerkezi.bilgi.edu.tr, 18 Haziran 2007.

9 Eric Hilgendrf, Hukuk Devletinde kence (Eriim), www.akader.org.tr., 29 Eyll 2007, s.5.
http://insanhaklarimerkezi.bilgi.edu.tr/http://www.akader.org.tr/http://www.akader.org.tr/http://insanhaklarimerkezi.bilgi.edu.tr/


15/221

7

Zalimane davran ve insanlk d ya da aalayc muamele ya da

ceza da, deiik dzeylerde ama ikenceden daha az straba neden olan

fena muameleye iaret eden hukuki terimlerdir. kence mertebesine

ulamayan fena muamelenin temel unsurlar, u hususlarla

snrlandrlabilir.10

Kasti olarak nemli lde zihinsel ve fiziki ac ya da straba maruz

brakmak;

Bunun kamu grevlilerinin rzas veya muvafakatiyle yaplmas.

Tam olarak tanm yaplarak kategorize edilemeyen, ikence ile,

dier trden zalimane, insanlk d ve onur krc muamele veya ceza

arasnda kesin snr izgileri tespit etmek genellikle zordur ve bu snrlar

vakann zel koullarna ve madurun karakteristik zelliklerine gre

deiiklikler arz edebilmektedir.11 AHMde bir ok kararnda bu ayrmn zor

olduunu belirterek, farkl davalarda uygulanan muamelenin mahiyetine,

amacna, iddet derecesine, olayn zelliine ve madurun kiiliine gre

farkl uygulamalar yapmaktadr.

AHM, gemite, ikence kabul edilmeyip insanlk d veya

aalayc muamele olarak nitelenen baz fiiller gelecekte farkl

tanmlanabilir. Mahkemeye gre, kii hak ve zgrlklerinin korunmasnda

benimsenmesi gereken standartlarn olduka yksek olmas gerekir ve

demokratik toplumun temel deerlerinin inenmesi karsnda olduka

salam bir tavr sergilenmelidir12 eklinde gr belirttii, 28 Temmuz 1999

tarihli Selmoni/Fransa davasnda, insanlk d veya aalayc muamele

olarak deerlendirilen baz fiillerin zamanla ikence olarakdeerlendirilebileceine iaret etmitir.

10 Camille Giffard, kencenin Rapor Edilmesi El Kitab: nsan Haklarnn KorunmasnAmlayan Uluslararas Sistem erisinde kence ddialar Nasl Belgelenir; Nasl BirKarlk Bulur? ev. Orhan Kemal Cengiz, zmir, Uak Matbaaclk, 2001, s.8.

11 Coren Foley, kenceyle Mcadele: Yarglar ve Savclar in Elkitab, ev. Orhan Kemal

Cengiz, Ankara, 2004, s.20.

12 Mehmet Semih Gemalmaz, Avrupa nsan Haklar Szlemesi Madde 3 / kence Yasa

Analizi, Ankara, Ankara Barosu Yaynlar, 2006, s.446.


16/221

8

AHMsi, 18.01.1978 tarihli rlanda/Birleik Krallk kararnda ise,

kt muamelenin 3. maddenin kapsamna girmesi iin asgari dzeyin

deerlendirilmesi, olayn niteliine gre deiir; bu asgari dzey, muamelenin

sresi, fiziksel ve ruhsal etkileri, ve baz durumlarda madurun cinsiyeti, ya

ve salk durumu gibi olayn btn artlarna baldr13 diyerek kt

muamelenin, ikence ve insanlk d veya kk drc muamele

kapsamna girmesi iin asgari bir younlukta olmas gerektiini ve bu asgari

dzeyin birok arta gre deitiini vurgulamaktadr.

Yargtay Ceza Genel Kuruluda, 15.06.1999-8-109/164 sayl

kararnda, Zalimane muameleler, madura yaplan maddi veya manevi

zdrap verici her trl ilemleri, insani olmayan muameleler, insanlk

kiiliini ve duygusunu nemli derecede incitici eylemleri, haysiyet krc

hareketler ise, bir kimsenin namus, hret veya haysiyetine saldr

niteliinde olan, kii zerindeki manevi eziyet douracak fiilleri ifade

etmektedir. Aklamasn yaptktan sonra, kt muamelelerin Yasada tek tek

saylmadn ve uygulaycnn takdirine brakldn belirtilmitir.14

Uluslararas hukukun fena muamelenin her biimini yasaklam olduu

ve bir davran (hukuki olarak) ikence olarak nitelendirilebilecek kadar ar

olmasa bile, devletin fena muamele yasan ihlal etmi olduu kabul

edilecei15 gerei nazara alndnda, ikence vb. kt muamelenin ak

tanmlarnn yaplmam olmasnn hibir nemi olmad ve bilakis, daraltc

bir yorum yaplarak uygulamada sorunlar yaanmasna neden olmad

iinde doru bir tarz olduu kabul edilmelidir.

13 Osman Doru, nsan Haklar Avrupa Mahkemesi tihatlar, 2 Cilt, 2.bask, Ankara, 2003,

c.1, s.194-228.14 Haydar Erol, 5237 sayl Trk Ceza Kanunu tihad, 2 Cilt, Ankara, Yayn Matbaaclk,

2007, c. 1, s.1197.15 Giffard, a.g.e., s.8.


17/221

9

II. NSAN HAKLARI HUKUKUNDA KENCE YASAININ GELM

A. Genel Olarak

kencenin suludan delile ulama yntemi olarak kullanlmasndan

vazgeilip bir insanlk suu olarak grlp yasaklanmas sreci, uygarln

geliimi kadar eski yzyllara dayanr. nsanlk, tarihsel olarak ikencenin

meru grld dnemlere tanktr. Byle bir noktadan ikencenin

yasaklanmasna kadar uzanan gelimeler uzun zaman dilimine ihtiya

gstermitir.

krarlar ve benzeri bilgiler elde etmek iin ikencenin legal bir ara

olarak kullanld eski alardan16 gnmze kadar tarihin her dneminde,

yerini koruyan "ikence," gemiten gnmze kadar birok aamadan

gemitir. Eski alarda resmi bir soruturma metodu veya cezalandrma

olarak uygulanan ikence zamanla birok uluslararas bildiri ve szlemeye

mutlak bir yasak olarak girmitir.

Gnmzde de, ikence yasan kesin ve istisnasz olarak

dzenleyen ve nleme mekanizmalarn kuran; Evrensel nsan Haklar

Bildirgesi, Uluslararas Kiisel ve Siyasal Haklar Szlemesi, kence ve

Dier Zalimane, nsanlk D, Aalayc Muamele veya Cezalara Kar

Szleme, Amerika nsan Haklar Szlemesi, nsan ve Haklarn Haklar

Afrika Szlemesi, Avrupa nsan Haklar ve Temel zgrlklerin KorunmasSzlemesi gibi bir ok bildiri ve szleme mevcuttur.

Bu bildiri, szleme ve nleme mekanizmalar incelemeden nce

Fransa ve ngilteredeki tarihsel gelimelere ksaca deinilecektir.

16 Hilgendrf, a.g.m., s. 2.


18/221

10

B. Fransada kence Konusundaki Gelimeler

1-Engizisyon Mahkemeleri Dnemi

1252 ylnda Kilisenin, dinsizlere kar ikencenin uygulanmasn

resmen caiz klmas sonucu, ikence 12. ve 13. yllarda Ceza Yarglamas

Usulnde bir sorgulama metodu olarak uygulanmaya balad.17 Kilise bu

tarihten nce ikenceyi kabul etmiyor hatta ou kez aka lanetliyordu.

Ortaada Papa IV. Innozenz, 1252de kard Ad Extirpanda isimli

kararname ile zanly itirafa zorlamak iin yaplacak ikence uygulamasnn

hukuka uygun olduunu ve dolaysyla serbest olduunu ilan etmiti. Buna

gre, eer sank isteyerek ve iyilikle suunu itiraf etmezse, Engizisyon

Mahkemesi bedeni aclar vastasyla onu itirafa zorlamak iin, baz ikence

aletlerini tatbik edecekti. 13. yzyldan itibaren yeni ikence yntemleri

gelimeye balam ve 1450-1529 yllar arasnda yaam olan Bolonyal

ppolito Marsili uyank tutma usuln kefetmi ve bunu vcuda zarar

vermeyen bir ikence olarak belirtmiti.18

kence konusunda, ilkel dnemlerdeki bilinsiz uygulamalar,

ortaada bilinli ve sistemli engizisyon yntemleri izlemitir. Toplumlarn

bana geen her ynetim darda kaldka toplumu sindirmek iin en kolay yol

olarak ikence ve benzeri uygulamalar grmtr. zellikle otoriter

ynetimler iin ikence vazgeilmez bir uygulama olmutur.19

Engizisyondnemi uygulamalar sonunda ikence uzun yllar hukuken kabul edilen ve

ceza adaletini salayan bir yntem olarak kabul edilmitir.

Fransa da bu dnemde ikenceyi kurumsallatrm20 ve 1670 ylnda

yrrle koyduu bir emirname ile Engizisyon Muhakeme usuln bir

17 Hilgendrf, a.g.m., s. 2.18 Demirba, a.g.e., s.11.19 Anl een, nsan Haklar, nc Basm, stanbul, Gndoan Yaynlar, 2000, s.101.

20 R. Murat nok, Uluslararas Boyutuyla kence Suu, Ankara, Sekin Yaynlar, 2006, s.46.


19/221

11

doktrin seviyesine kartmtr.21 Btn bir Avrupa hukuku iin rnek tekil

eden bu emirname, usuln gizli olmasnn, hilafna hareket edilemeyecek bir

hkm olarak koymutu. Sana aleyhine olan ithamlar asla bildirilmeyecek

ve sorgusundan evvel bir mavir ve mdafi de bulunmayacakt;

sorgusundan sonrada, bir mavir ve mdafiiye mahzar olmas pek nadir

rastlanan bir hal idi. Fakat bu prensipler para ve nfuzlu ahsiyetler

karsnda yklyordu.22

2. Fransz Devrimi Sonras

kencenin yasaklanmasna ynelik almalar, Aydnlanma a

dnrlerinin bu uygulamaya kar kmalar ile balamtr.

Montaigne, 16. yy sonlarnda yazd Denemeler isimli eserinde, Ac

masuma da yalan syletir. Bundan tr yargcn masum olarak ldrmemek

iin ikence ettirdii insan, hem masum, hem de ikence grm olarakldrtt olur. Binlerce insan ilemedikleri sular yklenip balarn

vermilerdir23 grne yer vererek ikence uygulamalarn sakncalarn

belirtip eletirmitir.

Cesare Beccaria da Crmler ve Cezalar (1764) adl eserinde,

ikenceyi crm ileyen gl sulunun beraatna ve zayf susuz bir kiinin

mahkumiyetine karar alnmas iin kesin bir aratr24 ve ortada bir su ya

vardr ya da yoktur. Eer varsa o sua ancak kanunun ngrd cezaverilecektir ki, bu takdirde ikence faydaszdr. Fakat su yoksa, masum bir

kiiye ac ektirmek byk bir vahet olmaz m? Sann kendisini itham

21 Hasan Doanc, kencenin Tarihi, Yasaklanma Sreci, Uluslararas nsan Haklar Metinlerindeki

ve Hukukumuzdaki Yeri, (Eriim), www.caginpolisi.com.tr., 06 Temmuz 2007, s.6.

22 Vasfi Rait Sevig, Engizisyon Muhakeme Usul Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi,

Cilt 18, Say 1-4, 1961, ( Eriim), www.ankara.edu., 15 Eyll 2007, s.4.23 Montaigne, Denemeler, ev. Sabahattin Eyubolu, 30. Basm, stanbul, Cem Yaynevi, 1999,

s. 114.

24 Hilgendrf, a.g.m., s. 2.
http://www.caginpolisi.com.tr/http://www.ankara.edu/http://www.ankara.edu/http://www.caginpolisi.com.tr/


20/221

12

etmesini istemek ok korkun ve glntr kence, genellikle zayf

bnyelilerin mahkum olmasna, gl ve dayankl katillerin kurtulmasna

yarayan kt bir aratr25 szleriyle ikencenin gereksiz ve vahet verici

olduunu, uygulanmas srasnda acya katlanamayan bir ok susuzun suu

kabullenebileceini bunun sonucunda masum insanlarn cezalandrlacan,

su ileyen gl insanlarnsa ikenceye dayanmalar sonucunda

cezalandrlmaktan kurtulacaklarn ifade etmitir.

Montaigne, La Brugere, Beccaria, Montesquieu ve Voltaria gibi

aydnlanma a dnrlerinin, ikencenin kaldrlmas iin balattklar

mcadele sonucu, Fransz nsan ve Yurtta Haklar Bildirisi,26 20, 21, 23, 24

ve 26 Austos 1789 tarihinde halk meclisinde benimsenmitir. Kral tarafndan

5 Ekim 1789 tarihinde Pariste kabul edilmitir.

1789 Fransz Bildirisi iki temel hak kavramn ileri srmtr, soyut

anlamda insan haklar ve belirli bir toplumsal dzen iinde vatandalk

haklar.27

Bildirinin, konumuzla ilgisi olan maddeleri incelendiinde; Yasa ancak

toplum iin zararl fiilleri yasaklayabilir. Yasann yasaklamad bir ey

engellenemez ve hi kimse yasann emretmedii bir eyi yapmaya

zorlanamaz. ve Bir kimse, ancak yasann belirledii hallerde ve yasann

ngrd ekillere uyularak sulanabilir, yakalanabilir ve tutuklanabilir

hkmlerine yer veren 5. ve 7. maddelerinde, Kanunsuz, itham, gzalt ve

tutuklama yasaklar dzenlenmi, Keyfi emirler verilmesini isteyenler, keyfi

emirler verenler, bunlar uygulayanlar ya da uygulatanlar cezalandrlr.

Ancak yasaya uygun olarak yakalanan, yasaya uymaya arlan her yurttaannda itaat etmelidir, direnirse sulu olur. ve Her insan sulu olduuna

karar verilinceye kadar masum saylacandan, tutuklanmasnn zorunlu

25 Beccaria, Sular ve Cezalar, ev. Muhiddin Gkl, 3. bas, stanbul, Nurgk Matbaas, 1964,s.154.

26 Bildiri iin bkz. Ayferi Gze, Siyasal Dnceler ve Ynetimler, stanbul, Beta, 1986. s.564-566.

27 Trkkaya Atav, Genel Olarak Uluslararas Hukuk ve nsan Haklar Trklerde nsani

Deerler ve nsan Haklar, 3 Kitap, stanbul, Trk Kltrne Hizmet Vakf Yayn, 1993, 3. Kitap,

s.12


21/221

13

olduuna karar verildiinde, yakalanmas iin zorunlu olmayan her trl sert

davran yasa tarafndan ar biimde cezalandrlmaldr.

hkmlerine yer veren 7 ve 9 maddelerinde ise, bu yasaklara uymayan

kiilerin cezalandrlaca belirtilmitir.

C. ngiliz ve Amerikan Dnce Dnyasnda kence Kart Gelimeler

kencenin yasaklanmas konusunda ilk hkme Manga Charta

Libertatumda (Byk Hrriyet Ferman) rastlamaktayz. 1215 ylnda

ngilterede Krala ilan ettirilen bu bildirge, ilk insan haklar beyannamesi

niteliindedir.28 Bu szlemenin konumuzla ilgisi olan 39. maddesinde,

Kendi zmresinden olanlarn verdii yasal bir karar ya da lkenin bu konuda

bir yasas olmadka, hibir zgr kii yakalanamayacak, zindana

atlmayacak, mal ve mlk elinden alnmayacak, srgne yollanmayacak ya

da her hangi bir biimde kt muameleye maruz braklamayacaktr. Biz debu kiiye kar zor kullanmayacaz, zor kullanlmasna izin vermeyeceiz

hkmlerine yer vermektedir.

Bu dnemde, tm Avrupada ikence olaan bir uygulama olarak kabul

edilirken, ngilterede kii zgrl, adil yarglanma hakk, ikence ve kt

muameleye maruz braklmayacaklarn teminat altna almak ve Kraln

yetkilerini snrlayan 1215 ylnda Magna Charta Libertatum,29 1679 Habeas

Corpus Act.30

ve 1689 Bill Of Rights31

isimli belgeler ortaya km, kiigvenlii ve dokunulmazlna ilikin bir ok nemli gelimeler kaydedilmitir.

Montesquieu, Bugn ok medeni bir milletin (ngilizlerin) ikenceyi

reddeylediini ve bundan da bir zarara uramadn gryoruz. Demek ki,

28 Eralp zgen, kence ve nsanlk D Davranlara Kar Birlemi Milletler Szlemesi,Trkiye Barolar Birlii Dergisi, Say 2, 1988, s.209.

29 Magna Charta Libertatum Metni iin bkz. een, nsan Haklar Rehberi, s.9-12.30 Habeas Corpus Act.Metni iin bkz. een, nsan Haklar Rehberi, s.16-19.31 Bill Of Rights Metni iin bkz. een, nsan Haklar Rehberi, s.19-22.


22/221

14

ikence mahiyeti itibaryla zaruri deildir32 vc ifadeleri ile bu dnemde,

ngiltere de ikence uygulamalarnn olmadn dile getirmitir.

1688 tarihli ngiltere nsan Haklar Bildirisinde (Bill of Rights)

Gereinden ok, abartl gvenlik nlemleri ngrlmemeli, kefaletler yksek

tutulmamal, korkun ve olaand cezalar verilmemelidir hkmne yer

verilmitir.

1776 tarihli Virginia nsan Haklar Bildirisinin 8. maddesinde .Hi

kimse kendi aleyhine delil gstermeye zorlanamaz. lkenin bu konuda bir

yasas ya da kendisine eit kiilerin bir karar olmadka kimsenin zgrl

elinden alnamaz, 9. maddesinde ise, Hi kimseden ar kefalet akesi

istenemez; yksek para cezalar ya da zulm saylabilecek, olaan d

cezalar verilemez hkmlerine yer verilmitir.

kencenin, olaan bir uygulama olarak grlp meru saylan

dnemlerden ikencenin yasaklanmasna doru gidilen srete, Fransa ve

ngilterede gelien grlerin byk katks olmutur.

D. Trk Hukuk Tarihindeki Gelimeler

Trk hukuk tarihindeki gelimeler incelenirken, konunun genilii ve

yaplan dzenlemelerin niteliine gre, Osmanldaki gelimeler balang

olarak ele alnp incelenmitir. Dier Trk Devletlerindeki dzenlemelere

deinilmemitir.

32 Sevig, a.g.m., s.13-14.


23/221

15

1. Osmanl Dnemindeki Gelimeler

Osmanlda, slam hukukunda ngrlen dayak cezas, cezalandrma

amacyla kullanld sylense de ikencenin, su aydnlatma arac olarak

kullanld sylenemez.

Osmanlda, zulm yasa (vergi toplama konusunda) 1808 tarihli

Sened-i ttifak ve 1839 Tazminat Ferman ile dzenlenmesine ramen,

ikence ve eziyet yasa ilk kez 18 ubat 1856 tarihli Islahat Ferman ile

hkm altna alnmtr.33Islahat Fermannda, ikence ve eziyet ve bunlara

benzer muamelelerin yaplmas yasaklanyor, bunlar emreden amirlerin ve

yapan memurlarn cezalandrlmas ngrlyor ve hapishane artlarnn

iyiletirilmesi isteniyordu.34

Osmanlda Ceza Kanunnamelerinde de ikence yasana yer

verilmitir. Tanzimat Fermanndan sonra hazrlanan 1840 ve 1851 tarihli

Ceza Kanunnamelerin ilanndan sonra lkenin her vilayetinde oluturulan

meclislere bal sorgu hakimleri aracl ile zanllarn sorgusu yaplarak

ikence ile suu itiraf ettirme gibi metotlar tamamen yasaklanmtr.35 Ancak,

ifade ve sorgu srasnda ikence ve eziyet eden memurlara verilecek cezalar,

ilk defa 1858 tarihli Ceza Kanunname-i Hmayunun 103. maddesinde

dzenlemitir.36

Osmanlda karlan 23 Aralk 1876 tarihli Kanuni Esaside37 de

ikence yasana yer verilmitir.

33 Grkan Bien, Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin kence Konusunda Oluturduu Kstaslar

(Eriim), http://www.sonmedeniyet.com., 18 Austos 2007. s.3.

34 Kemal Gzler, Trk Anayasa Hukuku, Bursa, Ekin Kitapevi, 2000, s. 20-21.

35 Osman Kak, Osmanl Devletinde Hukuk, Adalet ve Yarg Sistemi(Eriim), http://www.uslanmam.com/osmanli-tarihi/34782-osmanli-devletinde-hukuk-adalet-ve-yargi-sistemi.html, 15 Haziran 2007, s.1.

36 Demirba, a.g.e., s.17.

37 Kanuni Esasinin Metni iin bkz. (Eriim), http://www.belgenet.com/arsiv/anayasa/1876.html,

19 Eyll 2007.
http://www.sonmedeniyet.com./http://www.uslanmam.com/osmanli-tarihi/34782-osmanli-devletinde-hukuk-adalet-ve-%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20yargi-sistemi.htmlhttp://www.uslanmam.com/osmanli-tarihi/34782-osmanli-devletinde-hukuk-adalet-ve-%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20yargi-sistemi.htmlhttp://www.belgenet.com/arsiv/anayasa/1876.htmlhttp://www.belgenet.com/arsiv/anayasa/1876.htmlhttp://www.uslanmam.com/osmanli-tarihi/34782-osmanli-devletinde-hukuk-adalet-ve-%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20yargi-sistemi.htmlhttp://www.uslanmam.com/osmanli-tarihi/34782-osmanli-devletinde-hukuk-adalet-ve-%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20yargi-sistemi.htmlhttp://www.sonmedeniyet.com./


24/221

16

Kanun-i Esasinin, 26. maddesinde, ikence ve sair her nevi eziyet

katiyen ve klliyen memnudur ifadeleriyle ikencenin tamamen ve kesin bir

ekilde yasak olduunu belirtilmitir.

2.Trkiye Cumhuriyeti Dnemindeki Gelimeler

Trkiye Cumhuriyeti dnemindeki gelimeleri, balk halinde ele

alabiliriz; anayasal dzeyde, yasal dzeyde ve uluslararas szlemeler

dzeyinde.

a. Anayasal Dzeyde

1924, 1961 ve 1982 Anayasalarnn tmnde ikence yasana yerverilerek dzenleme yaplmtr.

1924 Anayasas38 kence, eziyet, zoralm ve angarya yasaktr. (md.

73) ifadeleri ile, ikence yasana yer vermiti.

kence yasa, 1961 Anayasasnda39 ise, Herkes, yaama, madd

ve manev varln gelitirme haklarna ve kii hrriyetine sahiptir. Kii

dokunulmazl ve hrriyeti, kanunun aka gsterdii hallerde, uslne gre

verilmi hkim karar olmadka kaytlanamaz. Kimseye eziyet ve ikence

yaplamaz. nsan haysiyetiyle badamayan ceza konulamaz (md.14),

eklinde dzenlenmiti.1982 Anayasasnda,40 kiinin dokunulmazl, madd

38 1924 Anayasas Metni iin bkz. (Eriim), http://www.tbmm.gov.tr/anayasa/anayasa24.htm,19 Eyll 2007.

39 1961 Anayasas Metni iin bkz. (Eriim), http://www.anayasa.gen.tr/1961ay.htm,

19 Eyll 2007.

40 1982 Anayasas Metni iin bkz. (Eriim), http://www.anayasa.gen.tr/1982ay.htm,

19 Eyll 2007.
http://www.tbmm.gov.tr/anayasa/anayasa24.htmhttp://www.anayasa.gen.tr/1961ay.htmhttp://www.anayasa.gen.tr/1982ay.htmhttp://www.anayasa.gen.tr/1982ay.htmhttp://www.anayasa.gen.tr/1961ay.htmhttp://www.tbmm.gov.tr/anayasa/anayasa24.htm


25/221

17

ve manev varl baln tayan 17. maddesinde ikence yasana yer

vermitir.

1982 Anayasasnn 17. maddesi Herkes, yaama, madd ve manev

varln koruma ve gelitirme hakkna sahiptir.

Tbb zorunluluklar ve kanunda yazl haller dnda, kiinin vcut

btnlne dokunulamaz; rzas olmadan bilimsel ve tbb deneylere tbi

tutulamaz.

Kimseye ikence ve eziyet yaplamaz; kimse insan haysiyetiyle

badamayan bir cezaya veya muameleye tbi tutulamaz.(Deiik: 7.5.2004-5170/3 md.) Mer mdafaa hali, yakalama ve

tutuklama kararlarnn yerine getirilmesi, bir tutuklu veya hkmlnn

kamasnn nlenmesi, bir ayaklanma veya isyann bastrlmas, skynetim

veya olaanst hallerde yetkili merciin verdii emirlerin uygulanmas

srasnda silah kullanlmasna kanunun cevaz verdii zorunlu durumlarda

meydana gelen ldrme fiilleri, birinci fkra hkm dndadr eklinde

dzenlenmitir.

1982 Anayasasnn, 38 maddesinde ise, ikence yasa dolayl olarak

dzenlendiini syleyebiliriz.

b.Yasal Dzeyde

01.06.2005 tarihinde yrrlkten kalkan 01.03.1926 tarihli 765 sayl

Trk Ceza Yasasnn, Hkmet memurlar tarafndan efrada kar yaplacak

sui muameleler bal altnda dzenlenen, 243. maddesinde ikence suu

245. maddesinde ise, kt muamele sular dzenlenmiti.

Bu maddelerdeki dzenlemeler, 05.01.1961 tarih ve 235 sayl

Yasann 2. maddesi, 26.08.1999 tarih ve 4449 sayl Yasann 1. maddesi ve

02.01.2003 tarih ve 4778 sayl Yasann 1. maddesi ile yaplan deiiklik ve

eklemelerle son eklini almt.


26/221


27/221

19

Sz konusu deiiklikle, 1982 Anayasasnn, 90/son fkrasna usulne

gre yrrle konulmu temel hak ve zgrlklere ilikin milletleraras

antlamalarla kanunlarn ayn konuda farkl hkmler iermesi nedeniyle

kabilecek uyumazlklarda milletleraras antlama hkmleri esas alnr

hkm eklenmitir.

Hemen belirtmeliyiz ki, Yargtay, CGKnun, 15.06.1999-8-109/164

sayl kararnda olduu gibi, 1982 Anayasas'nn 90/son fkrasnda yaplan

deiiklikten nceki bir ok kararnda44 Uluslararas belge, szleme, pakt ve

protokol destek norm olarak kullanmtr.

Yargtay, CGKnun, 15.06.1999-8-109/164 sayl kararnda, o tarihte

Trkiyenin henz katlmad Medeni ve Siyasal Haklara likin Uluslararas

Szlemesinin 7. maddesine gnderme yaparak, imzalanmam bir

szleme hkmn i hukuk ve kabul edilmi bulunan uluslararas

szlemelere kout olduu iin destek normu olarak kullanm ve CGKnun,

15.12.2002 tarih ve191/362 sayl bir baka kararnda da, i hukuku

deerlendirirken yine Trkiyenin onaylad tm szlemelere gnderme

yapt gibi, Dnya Tabipler Birliinin Tokyo Bildirisine de deinerek, insan

haklar ayrm gzetilmeksizin sahip olunan haklarn tmn kapsar, bu

nedenle ve tek cmle ile ikence suu, insanla kar ilenen bir insanlk

suudur 45 gerekesini kullanarak, uluslararas szlemelere yer vermitir.

E. Avrupann Dier lkelerinde kenceyi nleme abalar

Montaigne, La Brugere, Beccaria, Montesquieu ve Voltaria gibi

aydnlanma a dnrlerinin, ikencenin kaldrlmas iin balattklar

44 Bkz. 8.CD.12.10.1998 gn ve 10667/12819, 8.CD.09.12.2002 gn ve 9903/11324,

4.CD.24.03.2004 gn ve 2003/2630-2004/3746, 7.CD.14.07.2004 gn ve 16002/9362 kararlar.

45 Hamdi Yaver Aktan, Uluslararas Szlemelerin Yargtay Ceza Dairelerince Uygulanmas,

nsan Haklar Uluslararas szlemelerin Hukukta Dorudan Uygulanmas, Panel,

5 Kasm 2004, Ankara, Trkiye Barolar Birlii Yayn, s.143.


28/221

20

mcadelenin etkisiyle doan ve gelien doal hukuku fikrinin sonucu olarak,

Amerika ve Fransada ortaya kan bildiriler, insan haklar konusunda devrim

yaratan ok ileri anlaylar getirmilerdir. Gerektende bu bildiriler, insan ve

insan onuruna sayg gsterilmesi gerektiini devletin grevinin bu olduunu

ifade etmiler ve bunun korunmas amacyla, kii dokunulmazl ve

gvenlii ile ilgili yeni ilkeler belirlemilerdir. Bu gelimelerin sonucu

kanunlarda grlm, o zamana kadar hukuki nitelik tayan ikence

yasaklanmaya balanmtr.

Bu mcadele sonucunda, ikence nce sve (1734), ardndan Purusya

(1740), Rusya (1767), Avusturya ile Portekiz (1776), ve talyada (1786),

yasaklanmtr.46 Fransz ihtilalinden sonra ise, nsan ve Yurttalar Haklar

Bildirisi ve Amerikadaki Virginia Anayasasnda47 ikence yasaklanmtr.

Ama insan haklarnn (ikencenin) uluslararas bir boyuta ulamas, bu

haklarn en korkun biimde ve btn dnyann gzleri nnde inendiinin

grld II. Dnya Savandan sonra olmutur.48 Bu dnem Birlemi

Milletlerin kurulduu dneme rastlamaktadr.

F. Birlemi Milletler Dnemi kenceyi nleme abalar

kenceyi nlemek amacyla kurulan birok uluslararas kurulu

tarafndan, birok nemli bildiri ve szleme yaplmtr. Ancak, ikenceyi

yasaklayan, 1215 tarihli Manca Carta Libertatum, 1679 Habeas Corpus Act,

1689 Bill Of Rights, 1879 Fransz nsan ve Yurttalar Haklar Bildirisi ve

Amerika Virginia Anayasas isimli belgelerle, Milletler Cemiyeti aracl ile

imzalanm olan bir dizi uluslararas antlamalar, devletleri uluslararas bir

ibirliine zorlamyordu.

46 nok, a.g.e., s.47.47 Virginia nsan Haklar Bildirisinin Metni iin bkz. een, nsan Haklar Rehberi, s.22-25.

48 Bien, a.g.m., s.3.


29/221

21

Birinci dnya savandan sonra kurulan Milletler Cemiyetide, ikence

yasan uluslararas konuma getirememi. Kurulu amalarn

gerekletirememi ve bu sebeplerle feshedilmitir.49

Birlemi Milletlerin kurulmas bu alanda yeni bir dnemin baladna

iaret eder. kence yasann (insan haklarnn) evrensel dzeyde

korunmasna ynelik sistemin iinde Birlemi Milletler rgtnn (BM)

merkezi bir yeri vardr.50 BM kurulmasyla ikencenin yasaklanmas ve

korunmas alannda hzl gelimeler kaydedilmitir. Bu gelimeleri getirilen

yasal ykmllkler ve koruma mekanizmalarnda grebiliriz.

1. kencenin nlenmesine likin Uluslararas Belgeler

Birlemi Milletler yllardr insanlara, ikence ve dier zalimane,

insanlk d veya aalayc muamelelere kar yeterli koruma

salayabilmek iin evrensel dzeyde uygulanabilir standartlar, prensipler,kararlar, bildirgeler ve szlemeler ortaya koymaya alyor.

Birlemi Milletler tarafndan gelitirilen, stanbul Protokoln de

ilgilendiren yasal ykmllkler arasnda;

a. Birlemi Milletler Evrensel nsan Haklar Bildirisi (BM EHB)

b. Tutuklulara Kar Muamelenin Standart Asgari Kurallar

c. Kiisel ve Siyasi Haklara likin Uluslararas Szlemesi (KSHUS)

d. Btn nsanlarn kence ve Dier Zalimane, nsanlk D,Aalayc Muamele ve Cezalardan Korunmas Bildirgesi (kenceye Kar

Bildirge), (KB)

49 Yavuz Atar, Triyenin Katld Milletleraras Andlamalarn Hukuk Sistemimize Etkileri

Trklerde nsani Deerler ve nsan Haklar, 3 Kitap, stanbul, Trk Kltrne Hizmet Vakf Yayn,

1993, 3. Kitap, s.257.

50 Atav, a.g.m., s.11.


30/221

22

e. Btn nsanlarn kence ve Dier Zalimane, nsanlk D veya

Aalayc Muamele ve Cezalardan Korunmas Szleme (kenceye Kar

Szleme) (KS)

f. Mahkum ve Tutuklularn kence ve Dier Zalimane, nsanlk D

veya Aalayc Muamele ve Cezalardan Korunmasnda Salk

alanlarnn zellikle Doktorlarn Rol iin Geerli Tbbi Etik lkeleri (Tbbi

Etik lkeleri)

g. Herhangi Bir Alkoyma veya Mahkumiyet Durumunda Btn

nsanlarn Korunmas iin Geerli lkeler Btn (Tutukluluk Haline likin

lkeler Btn)

saylabilir.

a. Birlemi Milletler Evrensel nsan Haklar Bildirisi (BM EHB)

Birlemi Milletler Genel Kurulunun 10 Aralk 1948 tarih ve 217 A (III)

sayl karar ile yaynlanan ve Trkiye tarafndan 1949 tarihinde onaylanan

Bildiri, 30 maddeden ibarettir.51

Bildirinin amac, lkelerin retim ve eitim yoluyla insan haklarna ve

zgrlklere saygy gelitirmeye, bu haklarn fiilen tannmasn ve

uygulanmasn salamaya gayret etmelerini gerekletirmektir.52

Klasik haklarla (kiisel ve siyasal) ekonomik ve sosyal haklar bir arada

ve btnlk iinde ele alarak53 geni alan dzenleyen bu bildiri, uluslararas

hukuk bakmndan bir anlama, yada bir szleme deildir.54

51 Bildiri Metni iin bkz., een, nsan Haklar Rehberi, s. 81-87.

52 Nur Centel, Adli Tp Bilimleri ve nsan Haklar, Erzincan Hukuk Fakltesi Dergisi,

Cilt:IV Say:1-2, Erzincan 2000, s.5.

53 Atar, Sistemimize Etkileri, s.263.54 Feyyaz Glckl, eref Gzbyk, Avrupa nsan Haklar Szlemesi ve Uygulamas,

Ankara, Turhan Kitapevi, 1996, s.3-4.


31/221

23

Bildirinin, 5. maddesinde; Hi kimseye ikence yaplamaz, zalimce,

insanlk d veya onur krc davranlarda bulunulamaz ve ceza verilemez

9 . maddesinde ise, Hi kimse keyfi olarak tutuklanamaz, alkonamaz ya da

srlemez hkmleri yer almaktadr.

Bildiri ile, ikence ve dier kt muamelelerin yasaklanmas

hususunda hkmler getirilmesine ramen, etkin bir denetim mekanizmas

ngrlmemitir.55 Etkin bir koruma mekanizmasnn ngrlmemi olmas,

Bildiride yer alan hkmlerin uygulamaya geirilmesini zorlatrmaktadr.

Farkl grler olmakla birlikte, ilkeler demeti olan Bildirinin, hukuki

balaycl bulunmad,56 bir baka ifade ile, denetim mekanizmas

olmayan bildirinin, hukuki adan balayc nitelikte olmad ve onu kabul

eden devletlere her hangi bir hukuki ykmllk yklemedii57 ynndeki

grler hakimdir. Ancak, taraf devletlerin kendi i hukuklarndaki, Bildiriye

aykr den dzenlemeleri Bildiriyle uyumlu hale getirmeleri gerekir ynnde

grlerde mevcuttur.

Hukuki balayclnn zayf olmasna ramen, daha sonra yaplan

ulusal ve uluslararas szlemelerde bu bildirinin esas alnmas, devletler

zerindeki manevi etkisinin byk olduunu gsterir. EHB, millet ve

insanlarn erimek istedikleri bir ideal liste olarak kaleme alnmtr.58 Daha

sonra ki bir ok uluslararas metin, bu Bildiri ve bu Bildirinin getirdii

ykmllk temeli zerine ina edilmitir.

b.Tutuklulara Kar Muamelenin Standart Asgari Kurallar

30 Austos 1955 tarihli Tutuklulara Kar Muamelenin Standart Asgari

55 Mehmet Semih Gemalmaz, Yaam Hakk ve kence Yasa, stanbul, Kavram Yaynlar, 1994,s.170.

56 Atar, Sistemimize Etkileri, s.273.

57 Atar, Sistemimize Etkileri, s.264.58 Said Vakkas Gzlgl, AHS ve Hukukumuza Etkisi, Ankara, Hilmi Usta Matbaaclk, 1999,

s.48.


32/221

24

Kurallar,59 1955 tarihinde Cenevrede toplanan Sularn nlenmesi ve

Sulularn Islah zerine Birinci Birlemi Milletler Konferans tarafndan

kabul edilmi. Birlemi Milletler Ekonomik ve Sosyal Konseyi tarafndan

31.07.1957 tarih ve 633 C (XXIV) sayl ve 13.05.1977 tarih ve 2076 (LXII)

sayl kararlaryla onanmtr.60

Tutuklulara Kar Muamelenin Standart Asgari Kurallar

incelendiinde, toplam doksan be maddeden olutuu ve ncelediimizde

stanbul Protokol asnda, 7, 22, 31, 32, 33, 35, 36, 37 ve 54.

maddelerinde belirtilen hkmlerin nem arz ettii anlalmaktadr.

stanbul Protokol ilkeleri asndan nemli olan, 31. madde de,

Disiplin sular bakmndan bedensel ceza, karanlk bir hcreye konulma ve

her trl zalimane, insanlkd ve onur krc ceza verilmesi tamamyla

yasaktr eklinde her trl kt muamelenin yasakland ynnde

dzenleme yaplm dier maddelerde bu madde hkmlerini tamamlar

mahiyette hkmler getirilmitir.

Kaytlar ile ilgili olan 7. madde de, Kiilerin hapsedildikleri her yerde,

gelen her mahpusun giriinin yazld sayfalar numaral bir kayt defteri

bulundurulmas ve bu defterde yer almas gereken bilgilere yer verilerek

gzalt ve cezaevi kaytlarnn dzgn tutulmas hedeflenmitir.

Salk hizmetleri balkl 22. madde de, her kurumda, psikiyatriden de

anlayan en az bir nitelikli salk grevlisi olmak zere salk personelinin

bulunmas ve salkla ilgili dzenlemeler ile sevk ilemlerine ilikin

dzenlemelere yer verilmitir.

32. madde de, Salk personelinin yazl izni olmadan, mahpusa darbir yere kapatma ve yiyeceinin azaltlmas veya fiziksel ve ruhsal bir zarar

verebilecek gibi cezalar verilemeyecei ve bu cezalarn uygulanmas

srasnda da her gn kontrol yaplmas ilkelerine yer verilmi.

33. madde de, kelepe, zincir, demir ve dar gmlek gibi kstlama

aralarnn, ceza olarak uygulanamayacaklar nakil srasnda kamasna

59 Metin iin bkz., een, nsan Haklar Rehberi, s.209-228

60 Osman Doru, nsan Haklar Uluslararas Mevzuat, stanbul, Beta Yaynlar, 1998, s.90.


33/221

25

kar bir nlem olarak ve salk sebepleri ve kullanlmasnn esaslar

dzenlenmi.

35. madde de, girii yaplan her mahkmun, kendisinin bulunduu

kategorideki mahpuslara ilikin tm kurallarn yazl, okumas olmayana szl

olarak bildirilmesi ykmllne yer verilmitir.

36. madde de, mahkma, haftada bir gn ikyetlerini anlatma

imkannn verilmesi ve bunlara ilikin dzenlemelere yer verilmitir.

D Dnya ile rtibat Kurma kenar balkl 37. madde de, gerekli

gzetim altnda olan mahpuslarn haberleme ve ziyaretleri konusuna yer

verilmi,

54. madde ise, kurum grevlilerinin mahkmlarla ilikileri srasnda

meru mdafaa, kama teebbs, yasaya veya hukuki dzenlemelere

dayanan bir emre aktif veya pasif direnme halleri dnda zor

kullanamayacaklar belirtilerek bu durumlarn snrlar izilmi ve grevlilere

zel eim verilmesi ve grevlilerin silah tamamalar konularnda dzenleme

yaplmtr.

c. Kiisel ve Siyasi Haklara likin Uluslararas Szlemesi (KSHUS)

Kiisel ve Siyasi Haklara likin Uluslararas Szleme,61 Birlemi

Milletler Genel Kurulunun 16 Aralk 1966 tarih ve 2200 A (XXI) sayl karar

ile kabul edilmi ve imzaya, onaya ve katlmaya almtr. Szleme, 49.maddesine gre, yrrle girmesi iin 35. onay belgesinin BM Genel

Sekreterliine verilmesinden sonra ayn gemesi gereken sre sonunda,

23 Mart 1976 ylnda yeterli sayda devletin onaylamas ile yrrle girmitir.

nc koruma yntemi olarak bireysel bavurularn kabul edilmesi ve

incelenmesiyle ilgili olan Semeli (htiyari ) Protokol 23 Mart 1976 tarihinde,

lm cezasnn kaldrlmasn amalayan kinci Semeli Protokol ise, 11

61 Szleme Metni iin bkz. een, nsan Haklar Rehberi, s.98-121.


34/221

26

Temmuz 1991 tarihinde yrrle girmitir.62 Ek Semeli (htiyari) Protokoln

yrrle girmesi ile Szlemedeki haklarn ihlali suretiyle madur olanlara

bireysel bavuru yoluyla mracaat etmeleri salanmtr.

Trkiye, Szlemeyi 14 Austos 2000 tarihinde imzalam; TBMMnin

04 Haziran 2003 tarih ve 4668 sayl Yasayla onaylanmasn uygun bulduu

szlemeyi,63 Bakanlar Kurulu 2003/5851 sayl kararyla 7 Temmuz 2003

tarihinde onaylamtr.64 Trkiye Ek Semeli Protokol 3 ubat 2004

tarihinde, lm cezasnn kaldrlmas ile ilgili kinci Semeli Protokol ise,

9 Nisan 2004te imzalamtr. Bakanlar Kurulunun 29 Haziran 2006 tarihli

kararyla, Ek Semeli Protokoln, onaylanmas uygun bulunmutur.65

Kiisel ve Siyasi Haklara likin Uluslararas Szleme, Birlemi

Milletler tarafndan, Evrensel nsan Haklar Bildirisine, balayclk

kazandrmak, bildiriyi kabul eden devletlere bir takm ykmllkler yklemek

ve bir denetim mekanizmas kurmak amac ile hazrlanarak kabul edilen ikiz

szlemelerden biridir. Bu szleme ile Birlemi Milletler Evrensel nsan

Haklar Bildirisinde yer alan ykmllklerin korunmas salanmtr.

Kiisel ve Siyasi Haklara likin Uluslararas Szlemesinde, ikence

ve insanlk d, onur krc, kt muamele ve ceza yasaklarnn da yer ald

klasik haklar ve temel hrriyetler, Evrensel nsan Haklar Bildirisinde yer

ald ekilden daha ayrntl olarak dzenlenmitir. Ancak Bildiride yer alan,

baka lkelerde serbeste dolaabilme, yerleme ve snma hakk gibi baz

haklara yer verilmemitir. Buna karlk, halklarn kendi kaderlerini tayin (self-

determination) hakk gibi baz haklara yer verilmitir.

Kiisel ve Siyasi Haklara likin Uluslararas Szlemesi ile getirilen ennemli yenilik, szlemede yer alan insan haklarna taraf devletlerin sayg

gsterip gstermediini denetlemek amacyla bir nsan Haklar Komitesinin

62 Mesut Glmez, Birlemi Milletler Sisteminde nsan Haklarnn Korunmas,

Ankara, Trkiye Barolar Birlii Yayn, 2004, s.199.

63 R.G., 18 Haziran 2003, No:25142.

64 R.G., 21.Temmuz 2003, No.25142.

65 R.G., 05 Austos 2006, No:26250.


35/221

27

kurulmu olmasdr.66. Sz konusu denetim mekanizmas, Szlemenin

ngrd haklar koruma altna almak iin dnemsel raporlara ve devletler

aras yaknmalara dayal bir denetim mekanizmasdr.67 Daha sonra Ek

Semeli Protokol ile nc denetim yolu olarak bireysel bavuru hakk kabul

edilmitir.

KSHUS ile kabul edilen, devletleraras bavuru iin, her iki devletinde

daha nceden buna izin veren 41. maddeyi imzalamalar, kiisel bavuru iin

de, devletin kiisel bavuru hakkn dzenleyen Ek Protokol kabul edip

onaylamalar art getirilmitir.

stanbul Protokol erevesinde incelediimiz KSHUSnin; 7. Maddesi.

Hi kimse ikenceye veya zalimane, insanlk d veya onur krc muamele

veya cezaya maruz braklamaz. Ayrca hi kimse, serbest iradesi olmadan

tbbi veya bilimsel bir deneye tabi tutulamaz ifadeleri ile ikence yasana

yer vermitir.

1982 Anayasasnn 15. maddesinde, Sava, seferberlik, skynetim

veya olaanst hallerde, milletleraras hukuktan doan ykmllkler ihll

edilmemek kaydyla, durumun gerektirdii lde temel hak ve hrriyetlerin

kullanlmas ksmen veya tamamen durdurulabilir veya bunlar iin Anayasada

ngrlen gvencelere aykr tedbirler alnabilir.

(Deiik: 7.5.2004-5170/2 md.)Birinci fkrada belirlenen durumlarda

da, sava hukukuna uygun fiiller sonucu meydana gelen lmler dnda,

kiinin yaama hakkna, madd ve manev varlnn btnlne

dokunulamaz; kimse din, vicdan, dnce ve kanaatlerini aklamaya

zorlanamaz ve bunlardan dolay sulanamaz; su ve cezalar gemieyrtlemez; sululuu mahkeme karar ile saptanncaya kadar kimse sulu

saylamaz hkmlerine yer verilerek benzer dzenleme yaplmtr.

Taraf devletlerin, Olaanst durumlarda, ykmllk azaltma yoluna

gidebileceine ilikin dzenleme yapan 4. maddenin 2. fkras Szlemenin

66 Atar, Sistemimize Etkileri, s.266.

67 nok, a.g.e., s.65.


36/221

28

6, 7, 8 (1 ve 2 fkralar), 11, 15, 16 ve 18. maddelerindeki ykmllklerde hi

bir azaltma yaplamaz diyerek 7. madde de belirtilen ikence yasann

zaman ve duruma gre ihlal edilemeyeceini kesin bir ifade ile dzenlemitir.

Szlemenin 10. Maddesinde, gzaltna alnan tutuklanan herkesin,

insani muamele ve insann doutan sahip olduu insanlk onuruna sayg

grme hakkna sahip olduu, tutuklularn, istisnai haller dnda

mahkumlardan ayr tutulmas gerektii, tutuklu kk sanklar yetikinlerden

ayr tutulmas ve en ksa srede yargsal makamlarn nne karmas, gibi

hkmlere yer verilmitir.

d. Btn nsanlarn kence ve Dier Zalimane, nsanlk D, AalaycMuamele ve Cezalardan Korunmas Bildirgesi (kenceye KarBildirge), (KB)

kencenin nlenmesi ile ilgili olan uluslararas belgelerden biri de,

1975 tarihinde BM Genel Kurulu tarafndan kabul edilen, Btn nsanlarnkence ve Dier Zalimane, nsanlk D, Aalayc Muamele ve

Cezalardan Korunmas Bildirgesidir.

kenceye Kar Koruma Bildirgesi hkmleri, ikence asndan

incelediinde;

3. madde de, ikence yaplmasn nlemek iin etkin yasal, ynetsel,

hukuksal ve dier nlemlerin alnmas, sava da dahil olmak zere, hi bir

koul ve istisnai durum ikencenin mazereti olarak ne srlemeyecei,5. madde de, sivil veya askeri gvenlik gleri, salk personeli,

kamu personeli ve dier ilgili personelin eitimine ikence yasa eitiminin

dahil edilmesi, ikence yasa konusunda bilgi verilmesini salamak, bunu

gvence altna almak,

7. madde de, ikence fiilinin, sua ortaklk veya gz yumma da dahil

olmak zere ceza gerektiren bir su saylmas,


37/221

29

9. madde de, ikence suunun ilendiine inanmak iin yeterli sebep

olduu durumlarda, yetkili makamlarn, tarafsz ve zamannda soruturma

yrtmesini salamak,

10. madde de, yaplan soruturma sonucunda ikence yapld ortaya

karsa, ikencenin faili olduu iddia edilen kiiler hakknda cezai ilem

yaplmasn salamak. Dier zalimane, insanlk d veya aalayc

muamele veya ceza iddialar da yerinde bulunursa, fail olduu iddia edilen

kii ya da kiiler hakknda cezai ilemler, disiplin ilemleri veya gerekli dier

ilemleri uygulamak,

11. madde de, ikence grenlerin, durumu telafi etmek ve yeterli

miktarda tazminat alma haklarn gvence altna almak,

12. madde de ise, ikence altnda verildii kantlanm hi bir ifadenin,

ikence yapmakla sulanan bir kiiye kar alan davada ifadenin alnm

olmasnn kant olduu veya kant sayld durumlar istisna olmak kouluyla,

hi bir davada delil olarak ne srlememesini gvence altna almak, gibi

hkmlere yer verildii tespit edilebilir.

e. kenceye ve Dier Zalimane, nsanlk D veya Kltc Muamele

veya Cezaya Kar Birlemi Milletler Szlemesi ( BM KS)

Birlemi Milletler Genel Kurulu'nun 39/46 sayl karar ile 10 Aralk

1984 tarih ve 39/46 sayl Kararyla kabul edilip, 4 ubat 1985te imza, onay

ve katlma alan bu szleme 27. maddeye uygun olarak, yeterli sayya

ulatran yirminci onay belgesinin BM Genel Sekreterlie verildii tarihten

otuz gn sonra 26 Haziran 1987 tarihinde yrrle girmitir.68

Trkiye, BMKSni 25 Ocak 1988 tarihinde imzalam ve 21 Nisan

1988 tarih ve 3441 sayl Yasayla bir beyan ve bir ihtirazi kaytla

68 Szleme Metni iin bkz. een, nsan Haklar Rehberi, s.195-209.


38/221

30

onaylamtr.69 Bakanlar Kurulunun 16 Haziran 1988 tarih ve 88/13023 sayl

kararyla onaylanan70 szleme 10 Austos 1988 tarihinde Resmi Gazete'de

yaynlanarak yrrle girmitir.

Trkiye 1 Eyll 1988 tarihinde, kenceye Kar Komitenin bireysel ve

devletten devlete yaknmalar inceleme konularndaki yetkisini de tanmtr.

Dolaysyla szlemenin ngrd denetim sistemi lkemizde

iletilebilecektir.71

kencenin tanmna yer veren Szlemenin, 1. maddesi; bir ahsa

veya bir nc ahsa, bu ahsn veya nc ahsn iledii veya

ilediinden phe edilen bir fiil sebebiyle, cezalandrmak amacyla bilgi veya

itiraf elde etmek iin veya ayrm gzeten herhangi bir sebep dolaysyla bir

kamu grevlisinin veya bu sfatla hareket eden bir baka ahsn teviki veya

rzas veya muvafakatiyle uygulanan fiziki veya manevi ar ac veya zdrap

veren bir fiil anlamna gelir. Bu yalnzca yasal meyyidelerin

uygulanmasndan doan, tabiatnda olan veya arzi olarak husule gelen ac

ve zdrab iermez ifadeleri ile ikencenin en geni tanmn yapmtr.

Szlemenin, 16/1.maddesinde Her Taraf Devlet, yetkisi altndaki

lkelerde 1'inci maddede tanmland ekilde ikence derecesine varmayan

dier zalimane, gayrinsani veya kltc muamele veya ceza gibi fiillerin,

bir kamu grevlisi tarafndan veya onun teviki veya ak veya gizli

muvafakat ile veya resmi sfatyla hareket eden bir baka ahs tarafndan

ilenmesini nlemeyi stlenecektir. Yaplan dzenlemeyle, daha nce 1.

maddede yaplan ikence tanmnda yer verilmeyen, zalimane, gayrinsani

veya kltc ceza veya muamele fiillerini su saymtr.Szlemenin, taraf devletlere ykmllkler getiren ve ikencenin,

istisnasz olarak mutlak yasak olduunu dzenleyen 2. maddenin 1. fkras

Szlemeye Taraf Devlet, yetkisi altndaki lkelerde ikence olaylarn

nlemek iin etkili kanuni, idari, adli veya baka tedbirleri alacaktr

69 R.G., 29 Nisan 1988, No:19799.

70 R.G., 10 Austos 1988, No:19895.

71 Glmez, a.g.e., s. 276.


39/221

31

ifadeleriyle, ikencenin nlenmesi ve denetlenmesi yollarn gstermekte, ye

devletlere, ikence olaylarnn nlenmesi iin gerekli tedbirleri alma ve

ikence ile mcadele ykmllklerini yklemektedir.

2. maddenin 2. ve 3. fkralarnda ise, Hibir istisnai durum, ne harp

hali ne de bir harp tehdidi, dahili siyasi istikrarszlk veya herhangi baka bir

olaanst hal, ikencenin uygulanmas iin gereke gsterilemez ve Bir

st grevlinin veya bir kamu merciinin emri, ikencenin hakllna gereke

kabul edilemez ifadelerine yer vererek ikence ihlallerinin meru saylmasn

gerektirecek her trl mazeret ve istisnalar ortadan kaldrm, yetkili amirden

veya kamu otoritesinden gelen bir emrin de ikenceyi merulatrma ynnde

bir istisna olarak kabul edilmeyeceini kesin bir dille ifade etmitir.

Bu konuya deinen nsan Haklar Komitesi, (Genel Yorum 20, paragraf

13) unu ifade etmektedir: Taraf Devletler, Komiteye sunduklar

raporlarnda, ikence, zalimane, insanlk d veya onur krc muamele (veya

cezalar) iin ceza mevzuatlarnda ngrlen cezalar gsterecekler; sz

konusu sular kamu grevlilerinin ya da Devlet adna hareket eden dier

kiilerin yahut dorudan zel kiilerin ilemesine gre, bu eylemler iin

uygulanabilir olan cezalarn ne olduunu belirteceklerdir. Bu tr yasak

eylemleri ister tevik ederek ya da emrini vererek, isterse de tolerans

gstererek yahut bizzat yaparak gerekletiren ve 7. maddeyi ihlal eden her

kim olursa olsun mutlak surette sorumlu tutulacaktr. Dolaysyla, bu tr

eylemleri yapmas emrini almasna karn, bu emre uymay reddeden kiiler

hibir biimde cezalandrlamaz ya da bundan dolay herhangi bir aykr

muameleye tabi tutulamaz 72 yorumunu yapmtr.Szlemenin 3.maddesi, iade edilecek ahsn, iade edildii lkede,

ikenceye maruz kalmamasn salamak iin, taraf devletlere yol gstererek

bu konuda ykmllkler getirmektedir. Zaten bireyin ikence ve dier trden

kt muameleler karsnda korunma hakk, kiinin bu tr bir muameleye tabi

tutulma tehlikesiyle karlaacana inanmak iin esasl nedenlerin

72 Foley, a.g.e., s. 132.


40/221

32

bulunduu bir baka devlete geri gnderilmemesi hakkn da

kapsamaktadr.73

Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin, BM KSnin 3. maddesine atf

yaparak bakt 07.07.1989 tarihli Soreing v. Birleik Krallk, (No. 14038/88)

kararnda;

Komisyon kabul ettii 19.01.1989 tarihli raporu (paragraf 97)de, BM

KS (md. 3) hkm alntlanarak, snrd ya da iade edilecek kiinin

gnderilecei lkede ikenceye ya da insanlk d muameleye maruz

braklmasna dair bir ciddi risk bulunmas halinde, bu durumun bir bana,

iade ilemini yapacak olan Devletin AHS (md.3) erevesinde dorudan

sorumluluunu douran, insanlk d muamele oluturaca (parag.96)

argmann destekleyen uluslararas bir andlama olarak belirtilmitir.

Mahkeme ise, 07.07.1989 tarihli hkmnde, BM KS (md. 3)de

ikenceye maruz braklaca tehlikesine kanaat getirmek iin temelli

nedenlerin bulunduu bir durumda ilgili kiinin iade edilemeyecei hkmne

balanmtr. AHM devamla bir zel andlama olan BM KSde, ikence

yasana bal olarak byle bir spesifik ayrntl ykmlln bulunmas

gereklidir. Ancak bu durum, z itibariyle benzeri bir ykmlln, AHSnin

Madde 3deki genel ifadeye hali hazrda mndemi olmad anlamna

gelmemektedir, (parag.88/alt parag.2) grne yer vererek, Komisyonun

raporunda vargsn desteklemek zere kulland BM KS (md. 3)

hkmndeki standard aynen kullanmakla kalmam bir adm daha ileri

giderek, BM KS (md.3)de ngrlen esasn AHS (md.3)e mndemi

olduunu itihat etmitir.74Sz konusu Mahkeme karar dorultusunda bakldnda, Henz

snmac sfat almam olsalar bile, bireyler ikence grme riski

bulunduklar bir lkeye zorla gnderilemezler. Devletlerin, bir iade talebine

yant verirken, kiiyi iade etmeden nce, talepte bulunan devletin ikence ve

kt muamele balamnda uluslararas hukuktan kaynaklanan

73 Foley, a.g.e., s. 15.

74 Gemalmaz, Madde 3/ kence Yasa Analizi, s.127-128.


41/221

33

ykmllklerine riayet ettiinden emin olmalar gerekir.75 Aksi durumda

AHSnin 3. maddesi gereince sorumlu olurlar.

Szlemenin 4. Maddesinde, Taraf Devletlerin, tm ikence

eylemlerinin, ikence yapmaya teebbs, ikenceye itirak veya su ortakl

durumlarn da kapsayacak ekilde, kendi ceza kanununa gre su olmasn

salayacak ve fiilleri arlklarn dikkate alarak uygun meyyidelerle

cezalandracak dzenlemeleri yapma ykmll getirilmitir.

stanbul Protokol tarafndan referans alnan, szlemenin dier

maddelerini incelediimizde;

Su ileyen failin iade edilmemesi durumunda taraf devlete

cezalandrlmasn dzenleyen 7.madde de, bir taraf devletin, egemenlii

altnda olan bir lkede szlemenin 4.maddesinde belirtilen bir suu ileyen

birinin olmas durumunda, iade edilmemesi halinde, taraf devlete, olay

kovuturmas iin yetkili makamlara haber verilmesi, soruturmaya ilikin

prensiplere ve 4. madde kapsamndaki sulardan dolay hakknda

kovuturma yaplan herhangi bir ahsa, kovuturmann tm safhalarnda adil

muamele garanti edilmesi hususlarnn dzenlendii.

ade konusuna yer veren 8. Madde de, taraf devletler arasnda mevcut

veya yaplacak herhangi bir sulularn iadesi szlemesinde, 4. madde

kapsamndaki sularnda, iade edilebilir sular arasnda kabul edilmesi ve yer

verilmesi gerektii hususlarna yer vererek iadeye ilikin prensipleri

dzenledii,

Adli Yardm hususuna yer veren 9. madde de, szlemenin 4.

maddesinde belirtilen sulardan dolay yrtlen kovuturmalarla ilgili olarak,kovuturma iin gerekli tm delillerin sunulmas dahil taraf devletlerin

birbirine en geni adli yardm salama ykmllklerine ve bu

ykmllklerini, aralarnda mevcut olabilecek karlkl adli yardm

szlemesine uygun olarak yerine getirmeleri hkmlerine yer verilmi.

kence konusunda eitimi dzenleyen, 10. madde de, her taraf

devletin, kanun uygulayc olan personele ve herhangi bir ekilde tutuklanan,

75 Foley, a.g.e., s. 15.


42/221

34

nezarete alnan veya hapsedilen bir ahsn tutuklanmas, sorgulanmas veya

muamelesiyle ilgilenebilecek dier personele, ikencenin yasaklanmasna

dair eitim ve bilginin verilmesi, bu gibi kiilerin grev ve yetkilerine dair

yaynlanan kurallar veya talimatlara bu yasaklamann dahil edilmesi

ykmllne yer verilmi.

Kontrol konularn dzenleyen 11. madde de, taraf devletin, ikence

olaylarn nlemek amacyla, tutuklanma ve tutuklanann tabi tutulaca

muamele ile ilgili dzenlemeleri ve bunlara ait sorgulama kurallarn,

talimatlar, yntemleri ve uygulamalar sistematik ekilde gzden geirmesi

gerektii belirtilmi.

12. madde de, yetkili mercilerin derhal ve tarafsz soruturma

yrtlmesinin salanmas, 13. madde de, ikayetinin ve tanklarn, tmfena muamele veya tehdide kar korunmalarn salamak iin nlemlerin

alnmas, 14. madde de, ikence eylemi madurunun zararnn

karlanmasn ve mmkn olan rehabilitasyon imkanlar dahil uygulanabilir,

adil ve yeterli bir tazminat hakknn temin edilmesi,

15. madde de, ikence yaplarak alnan bir ifadenin, ikence yapmakla itham

olunan kii aleyhinde delil olarak kullanlmas hari, herhangi bir

kovuturmada delil olarak kabul edilmemesi hususlar dzenlenmi.

Szlemenin 17. maddesinde ise, koruma mekanizmas olan

kenceye Kar Komite kurulmas ngrlm ve Komitenin, oluumu, seim

usul ve ileyiine yer vermitir.

Bu blmde, nemine binaen, kenceye Kar Szlemeye ek olarak

dzenlenen Semeli Protokole yer vermek gerekir.18 Aralk 2002 tarihinde Birlemi Milletler (BM) Genel Kurulunca

kabul edilen kence ve Dier Zalimane, nsanlk D ya da Onur Krc

Muamele ya da Cezaya Kar Szleme Semeli Protokol (Protokol)76

Trkiye tarafndan 16 Eyll 2005 tarihinde imzalanm ve fakat henz

onaylanmamtr.

76 Semeli Protokol Metni iin bkz. (Eriim), http://www.amnesty.org.tr., 18 Ekim 2007.
http://www.amnesty.org.tr/v1512200301.si#ikihttp://www.amnesty.org.tr/v1512200301.si#iki


43/221

35

Semeli Protokol, ikence ve kt muamelenin nlenmesine ynelik

bastrc deil nleyici nitelikte nlemler getiren yeni bir uluslararas

andlamadr.77 KSnin ana maddelerinde deiiklik yapmayan Semeli

Protokol yeni bir denetim mekanizmas getirmektedir.

Protokoln amacn belirten 1. maddede, Mevcut Protokoln amac

bamsz uluslararas ve ulusal organlarn, ikence ve dier zalimane,

insanlk d ya da onur krc muamele ya da cezay nlemek iin, kiilerin

zgrlklerinden mahrum brakld yerlere dzenli ziyaretlerde bulunaca

bir sistem kurmaktr eklindeki tanmlamayla getirilen denetim

mekanizmasnn zelliklerini aklam oluyor.

Semeli Protokol, uluslararas ziyaret modelinin yannda ulusal

dzeyde kurulacak mekanizma(lar)la yrtlecek ek bir ziyaret yntemini de

ngrmektedir. Protokol farkl ve nemli klan da getirdii bu yeniliktir.78

Semeli Protokol hkmleri erevesinde kurulacak, ulusal ziyaret ekipleri

vastasyla ikencenin nlenmesi salanabilir.

f. Tbbi Etik lkeleri

stanbul Protokolnn esas ald uluslararas belgelerden biri de,

Mahkum ve Tutuklularn kence ve Dier Zalimane, nsanlk D veya

Aalayc Muamele ve Cezalardan Korunmasnda Salk alanlarnn

zellikle Doktorlarn Rol iin Geerli Tbbi Etik lkeleridir, Bu nedenle bubelgeyi incelemek gerekmektedir.

Tbbi Etik lkeleri, "Tutuklu ve hkmllerin ikenceye ve zalimce,

insanlk d ya da aalayc teki ceza ve davranlara kar korunmasnda

salk personeli ve zellikle hekimlerin grevlerine ilikin tbbi etik ilkeleri"

77 Kerem Altparmak, kenceyi Ciddiye Almak:Semeli Protokol ve Trkiyede Ulusal Ziyaret

Mekanizmalar, (Eriim), http://www.tihv.org.tr/data/Secmeli_Protokol/Iskenceyi_Ciddiye_ Almak.doc,

19 Ekim 2007, s.2.

78 Altparmak, a.g.m., s.4.
http://www.tihv.org.tr/data/Secmeli_Protokol/Iskenceyi_Ciddiye_%20Almak.dochttp://www.tihv.org.tr/data/Secmeli_Protokol/Iskenceyi_Ciddiye_%20Almak.doc


44/221

36

ismi ile 18 Aralk 1982 tarihinde 37/194 sayl Birlemi Milletler Genel Kurul,

karar ile kabul edilmitir.

Toplam alt ilkeden olaan Tbbi Etik lkelerinin hkmlerini syle

aklayabiliriz:

Birinci ilke, Tutuklu ve hkmllere tbbi bakm vermekle grevli salk

personeli ve zellikle hekimler, tutuklu veya hkml bulunmayan kiilere

yaplan bakmla ayn nitelikte hizmet vermekle ykml olduklar belirtilmitir.

kinci ilke, Salk personeli, zellikle hekimlerin, aktif veya pasif

biimde, ikence ve teki zalimce, insanlk d ya da aalayc davranlar

konusundaki eylemlerin failleri olmamalar gerektiine yer verilmitir.

nc ilke, Salk personelinin, tutuklu ve hkmller ile onlarn

bedensel ve zihinsel salklarn deerlendirmek, korumak ya da iyiletirmek

dnda mesleki iliki ierisine girmemeleri gerektii

Documents

Iskencenin Belgelenmesine Dair Istanbul Protokolu Istanbul Protocol Regarding Documentation of Torture