y-ı 268003

• " • o • •

ISLAM TARIHI VE MEDENIYETINDE ŞANLIURFA .

"Osmanlı- Belge ve Kaynaklarında Urfa" III

Editörler

Prof. Dr. Kasım Şulul

Prof. Dr·. Murat Akgündüz

Prof. Dr. Mehmet Şeker

Yrd. Doç. Dr. Ömer Sabuncu

Arş. Gör. Selim Yılmaz

Arş. Gör. Havva İslam Çelik

Arş. ·Gör. Mahmut Sabuncu

ŞANLIURFA

2018

Osmanlı Dönemi U ira Medreselerinde Fıkıh Eğitimi

Y~d. -Doç. Dr. Bekir Karadağ'

Giriş

Coğrafilc olarak doğu ile batı arasında kavşak olarak nitelendirilebilecek bir bölgede bulunan Urfa 1, ilk dönemlerden itibaren birçok medeniyete ev sahipliği yapmıştır. Bu özelliğinden dolayı önemli bir tarihl ve kültürel geçmişe sahip olmuş ve.eski çağlardan beri ilim, bilim ve kültür bakımından önde gelen şehirlerden biri olmuştur. Müslümanlar tarafından fethedildikten sonra da bu hususiyetini koruyan Urfa, eğitim ve kültürün merkezi olma özeliğini devam ettirmiştir. Urfa, bu konumunu camii ve mescitlerde yapılan eğitim faaliyetlerine borçludur. Bunun yanında İslam dünyasında medreseterin tesis edilmesiyle ile kurumsal kimlik kazanan eğitim hayatı, Urfa'da da etkisini göstermiş ve burada birçok medrese kurulmuştur.2 Urfa'da en çok medresenin kurulduğu dönemlerden birisi de Osmanlı dönemidir. Hatta en çok medresenin kurulduğu dönemin Osmanlı dönemi olduğunu söylemek de mümkündür.

Gerek daha önce gerekse Osmanlı döneminde kurulan medreselerde eğitim verilen önemli alanlardan biri fıkıh ilmi olmuştur.3 Birçok düşünür tarafından fıkıh medeniyeti olarak kabul eden İslam medeniyetinde fıkıh, sadece eğitim görülen bir dersten müteşekkil değildir. Dolayısıyla bir yerdeki fıkıh eğitimi oranın düşünce yapısı, sosyal yapısı vb. gibi hususlarda da bilgi edinmemizi sağlamaktadır. Bunun yanında verilen fıkıh eğitimi dönemin fıkıh anlayışını, fıkıh mezheplerinin durumu vb. ~akkında bilgi sahibi olmamızı sağlamaktadır. Bu açıdan Osmanlı dönemi Urfa'daki medreselerde verilen fıkıh eğitimi, Urfa halkı arasında hangi mezhepterin daha çok revaçta olduğunu, siyasi düşüncenin eğitim anlayışı üzerindeki etkisi gibi hususlarda fikir sahibi olmaya katkı sunacaktır.

I. Osmanlı Dönemi Urfa Medreseleri

Osmanlı döneminde Urfa' da bulunan medreseterin sayısı ile ilgili farklı dönemlere ait bazı bilgiler bulunmaktadır. Örneğin, Evliya Çelebi, Seyahatname adlı eserinde Urfa'da üç medresenin isıniiıi vermektedir. Çelebi 'ye göre bunlar; Kızıl Camii Medresesi, Firfiz Beg Medresesi ve Sultan Hasan Medreseleridir.4 Evliya Çelebi'ılin isimlerini verdiği bu medreseler, muhtemelen dönemin en meşhur medreseleri dir. Çelebi 'nin ifadeleri göz önünde bulundurolduğunda bunların dışında başkamedreselerinde bulunduğunu söylemek mümkündür.5 Çünkü Çelebi, " .. . Her ciimifnin bir medresesi vardır. Bunların kendine mahsus hocaları ve vakıfları vardır" diyerek,6 hymen hemen

Muş Alparslan Üniversitesi ilahiyat FakGitesi İslam Hukuku ABD Öğretim Üyesi, b.karadag@alparslan.edu.tr

Bk. Alunet Nezihi Turan, "Urfa", DİA, TDV Yay,, İstanbul 2010, XXXVIII, 336, 340.

Bk. Bahattin Turgut, Urfa Vakıfian (1850-1900), (Doktora, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2013), s. !Ol.

Bk. Alunet Ulusoy, Kunıluşımdan 17. Yıizyıla Kadar Osmanlı Medreselerinde Eğitim Öğretim Faaliyetleri, (Yüksek Lisans, Selçuk

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya- 2007), s. 47.

Evliya Çelebi (ö. 1095/1684), Evliyti Çelebi Seyalıamtimesi, Haz. S.A. kahraman- Y. Dağlı, YKY, İstanbul 1999, ID, 92.

Turgut, Uifa Vakrjiarı, s. 1 O!.

Evliya Çelebi, Seyalıamtinıe. IIJ, 92.

19

Birinci Bölüm l İlimler, Al imler, Medrese ve Devlet Kurumlan

her camide bir ders halkasının (belki de medresenin) bulunduğuna işaret etmektedir.7

"Uifa Vakıftarz" ile isimli bir tez hazırlayan Bahattin Turgut, ı 8. yüzyıla gelindiğinde Urfa'daki kayıtlara geçen medrese sayısının ı6'ya ulaştığını ifade etmektedir.8

"Kadı Sicillerine Göre XIX Asrın ikinci Yarısında U1fa 'da Sosyal Hayat" adlı bir tez hazırlayan Yasin Taş, XIX. asrın ikinci yansına ait şer' iye sicili kayıtlarında, Urfa' da ı 4 medresenin adını tespit ettiğini ifade etmektedir.9

1319 (ı901) senesine ait Halep Vi!a)let Salndmesi'nde, Urfa-'da bulunan 8 tane medrese ile ilgili bazı bilgiler bulunmaktadır. Aynca Salname'de, medreseterin adı, bulunduğu mahalle, müderrisleri, ders gören talebe sayısı ve medreseyi yaptıran kişinin ismi kayıt altına alınmıştır. 10

"Şanlıwfa Medrese/eri'' adlı bir doktora tezi hazırlayan Mehmet Merniş, Cumhuriyet dönemine kadar Urfa'da 20 civarında medresenin inşa edildiğini ifade etmektedir. Memiş, bu medreselerden sadece 8 tanesinin günümüze tamamen veyahut kısmen ulaştığını belirtmektedir. 11

O halde Osmanlı'nın son dönemlerine gelindiğinde Urfa'da faal olup eğitim verilen medrese sayısının ı4 tane olduğunu söylemek mümkündür. Bu medreseler; Abbasiye, Rızvaniye, Ralıimiye, İbrahimiye (Debbağhane), İblasiye, Rızaiye (Kutbeddin), Süleymaniye (Süleyman Ağa/ Yusuf Paşa), Ralımaniye (Abdurrahman Efendi), Nakibzade İbrahim Efendi (Ulu Camii/ Camii kebir), Hamisiye (Hamis Efendi), Haydariye, Şabaniye, Halilu'r-Rahman ve Sakılıiye medreseleridir.12

II. Osmanlı Dönemi Urfa Medreselerinin Derecesi

Kendisinden önceki Müslüman devletlerdeki medrese geleneğinden de istifade eden Osmanlı medreseleri belli bir sistematiğe sahip olan medreselerdir. Buna göre Osmanlı

medreselerinin farkl t dereceleri bulunmaktadır. Buna göre Osmanlı medreseleri: Yirmili (Haşiye-i Tecrid), Otuzlu (Miftah), Kırldı (Telvih), Eliili (Hariç), Eliili (Dahil), Salın-ı seman, Altınıştı Medreseler olmak üzere taksim edilmiştir. Bu medreseterin taksimi müderrisinin yevmiyesine göre düZenlenmiştir. Müderrisin yevmiyesi 20-25 akçe ise başiye-i tecrid, 30-35 akçe ise miftah, 40 akçe ise telvih ve 50 akçe ise hariç medreseleri denmiş tir. 13

. Dönemin Urfa medreselerinin yevmiyeleri incelendiğinde bunlann derecelerinin hiç de düşük olmadığı anlaşılmaktadır. Örneğin, Mehmet Memiş'in belirttiğine göre İbrahimiyye medresesinin 1138/1725-26 yıllannda hazırlanmış vakfiyesi incelendiğinde ders verecek müderrisin yevmiyesinin 20 akçe olarak belirlendiği görülmektedir. 14 Ayrıca 20 Zilhicce 1259 (13 Ocak 1844) tarihli bir arz dilekçesine göre müderrisi Mehmed'in vefatı üzerine Yusuf Paşa Camiinin avlusunda bulunan ve Süleyman Ağa Medresesi diye bilinen medreseye yevmiyesi -(günlük) 30 akçe ile başka bir müderrisin tayin edilmesi istenmektedir. 15 Yine hicri 1 ı53 tarihli

7 Turgut, Urfa Vakıjları, s. 101 8 Turgut, Utfa Va/..--ıjlan, s. 101. 9 Yasin Taş, Kad1 Sicillerine Göre XIX. A.srm ikinci Y~nsmda Urfa 'da Sosyal Hayat, (Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal

Bilimler Enstitıisü,lstanbul2013), s. 244-245. 10 Turgut, Uıfa Va/..--ıjları, s.ı02. 11 Mehmet Memiş, Şanl1111fa Medrese/eri, (Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitilsü, İstanbul 1998), s. 22-66. 12 Turgut, Utfa Va/..--ıjları, s. 101; Taş, Kadı Sicillerine Göre XIX. A.srm ikinci Yarısmda Utfa 'da Sosyal Hayat, s. 244-245. 13 Bk. İsmail Hakkı Uzunçarşı lı. Osmanlı Devletinin İlm~e Teşkilatı, Türk Tarih Kurumu yay. Ankara 1988 s. ıl-17. 14 Memiş, Şan/ı Urfa Medrese/eri, s. 35-37.

ıs Ziya Kazıcı, "Osmanlı Arşiv Belgelerine Göre Urfa 'daki Vakıf Hizmetleri", Marmara Vniversitesi ltalıiyat Fakiiites i Dergisi, 5-6, ' •

20

Osmanlı Dönemi Urfa Medreselerinde Fıkıh Eğitimi·

vak:fiyede Rızvaniyye medresesine 60 akÇe ile bir müderrisin görevlendirileceği belirtilmektedir. 16

0 halde şimdilik elimizde buluna bu bilgilerden hareketle Osmanlı dönemi Urfa medreselerinin başiye-i tecrid ve rniftah medreseleri rnesabesinde hatta bazılannın daha üstün olduğunu söylernek

mümkündür.

Osmanlı dönemi Urfa medreselerinin ifade ettiğimiz nii::~liksel üstünlüğünün yanında nitelik itibariyle kaliteli olduklan anlaşılmaktadır. Zira XVII. asrın ortalannda Urfa'ya yolu düşen Evliya Çelebi buradaki medrese ve diğer ilim mekanlanndan bahsettikten sonra Urfamedreselerinde talebelerio ve Kürt alimleriri çok olduğunu belirtmektedir. Çelebi, Urfa medreselerinde eğitim ':'eren alimleri bütün dini ilimleri tahsil etmiş müfessir, rnuhaddis, eser yazan ve birçok ilirnde geniş bilgisi bulunan kişiler olarak tarif etmektedir. 17 Bunun yanında Urfa medreselerinde yetişen birçok alimin Osmanlı devletinde gerek idari gerek yargı gerekse eğitim alanında önemli görevlere gelmesi de söz konusu rnedreselerin kalitesini göstermektedir. 18

ID. Osmanlı Dönemi Urfa Medreselerinde Okutulan Fıkıh Eserleri

Medreselerde kuruluşundan itibaren fıkıh ilmi okutulan temel ilimlerden biri olmuştur. Hatta belli bir süre sonra sadece fıkıh medreseleri kurulmuş ve buralarda her bir mezhebin fıkhı okurulmaya başlanmıştır. Fıkıh ilminin medreselerde okutulan temel ilimlerden biri olması, Osmanlı dönemi medreselerinde de devam etmiştir. Bu durumun oluşmasında medreselere yüklenen misyonlarm önemli bir rolü bulunmaktadır. Zira Osmanlı medreselerinin en önemli işlevlerinden biri de hukuk adamı yani kadı/yargıç yetiştirmektedir. 19 Dolayısıyla medreselerde verilen fıkıh eğitimi biraz da buna göre düzenlenmiştir.

Osmanlı dönemi Urfa medreselerindeki fıkıh eğitiminin ortaya konması için genel itibariyle bu dönemde medreselerdeki fıkıh eğitiminden bahsetmemiz gerekir.

Osmanlı medreselerin çeşitli seviyelerde fıkıh usulünden Şadrüşşeria'nın (ö. 747/1346) Tenkfh diye bilinen Tenkflnt '!-Usul ve yine kendisinin söz konusu eserine şerh olarak yazdığı ve Tavzfh olarak bilinen et-Tavzfh fi halli ğavamtzn-Tenkfh adlı eserler okutulmuştur. Aynca Sa'düddin Taftazani'nin (ö. 792/1390) Telvfh olarak bilinen et-Telvfh ila keşfi hakaiki~-Tenkfh adlı eseri okutulan eserlerin başında gelmiştir. Bunlann yanında çeşitli dönemlerde Osmanlı medreselerinde Hafızuddin en-Nesefi'nin (ö. 710/1310) Metn-i Menar olarak bilinen Menant'l­Envar isimli eseri ileİbn-i Melekolarak bilinen İbn Melek'in (ö. 80111398) Menarüzerine yazdığı Şerhu Menari 'l-Envar; Molla Hüsrev'in (ö.885/1480) Mirkatu 'l-Vusül ile eser üzerine kendi şerhi olan Mir'atul-Usıll Şerhi Mirkati'l-Vuşul, Hasan Çelebi'nin (ö. 89111486) Telvfh üzerine yazdığı H aş iye 'si gibi eserler de oku tu lmuştur. 20

Osmanlı medreselerinde eğitim seviyesının birçok aşamasında füru fıkıh alanında

Merğinam'nin Hanefi fıkhına dair Hidiiye isimli eserinin oldukça yaygın bir şekild~ okurulduğu

85-1_02, s. 90. Aynca bk. Mehmet Emin Üner, Osmanlı Klasik Dönem Sonlarmda Bir Güney Doğu Anadolu Şehri: Uifa {1700-1800),

{Doktora, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsil 2003), s. 165. 16 Mehmet Memiş, "Rızvaniye Cıimii ve Killliyesi", Harran Üniversitesi İlalıiyat Fakı71tesi Dergisi, 3, 329-347, s. 334. 17 Bk. Evliya Çelebi, Seyalıatniime, m, 92. 18 Mehmet Fatin Okulu, Meşilıat Arşivi Belgeleri 1şığmda Uıfa Sancağı Uleması (1850-1923). (Yüksek Lisans, istanbul Üniversitesi

Sosyal Bilimler Enstitüsü, isıanbul2015), s.30- 136; Murat Akgündüz, "Osmanlı Dönemi Urfa Medreseleri ve Tedrisat Hayatı", istem, ı ı, 113-121, s.ll7-120.

19 Alırnet Cihan. Osmanlı "da Eğitim, 3F Yayınev i, İstanbul 2007, s. 18. 2° Cevat İzgi, Osmanlı Medreselerinde İ/im: Riyazi İlimleı; iz Yayıncılık, istanbul I 997, s. I 67, I 69.

21

Birinci Bölüm 1 İlimler, Aliınler, Medrese ve Devlet Kurumlan

görülmektedir. Bunun yanında Sadrüşşeria el-Mahbübi'nin (ö. 747/ 1346) Sadriişşerfa olarak bilinen Şerhu '1-Vikaye adlı eseri de okutulan eserlerinden biridir. Öte yandan miras hukuku alanında Şerhu Fertiiz okutulan eserlerdendir. 21 Bunların dışında el-Halebi'nin (ö. 956/1549) Miilteka '1-Ebhur, Molla Hüsrev'in (ö. 885/1480) Diirerii '1-Hükkam, İbn Nüceym'in (ö. 970/1563) el-Eşbtih ve 'n-Nezafr, İbn Melek'in Mecma 'u '1-Bahreyn Şerh i, Kaşgari'nin (ö. 705/1305) Munyetii'I-Musallf, Semerkandi'nin (ö. 539/1144) Tuhfetii'I-Fukaha'sı gibi eserler de okutulan eserlerdendir. 22

Osmanlı dönemi Urfa medreselerinde fıkıh alanında baİıgi eserlerin okurulduğuna geçmeden önce dönernin medreselerinde fıkıh eğitimine oldukça önem verildiğini söylememiz gerekir. Zira söz konusu medreseterin kütüphanelerinde fıkıh ilmi ile ilgili eserlerin sayısının oldukça fazla hatta bazılannd~ en fazla eserin fıkıh alanında olduğu anlaşılmaktadır.

Bahattin Turgut'un Uifa Vakıfları isimli eserinin sonunda verdiği Hamisiye Kütüphanesine HamisEfendi tarafından vakfedilen kitaplarm listesinde (128111864) 692 kırk üç tane kitap ( ciltti kitapların cilt sayısı hariç) olduğu görülmektedir. Bunlardan on beş tanesi doğrudan fıkıh ilmi ile ilgilidir. 23

Hafız Mustafa bin Hasan'ın (1312/ 1895) vakfiye'sinde Ayn-ı Halilu'r-Rahman Vakfı'na vakfettiği kitaplann listesinde birçok fıkıh eseri bulunmaktadır. Bu vaktiyede 215 kitap (ciltliler hariç) ismi geçmektedir. Bunlardan 27 tanesi doğrudan fıkıh ilmi ile ilgilidir. Muhtevası itibariyle fıkıh ile ilgili olan hadis eserlerini de sayarsak bu sayı daha da artacaktır.24

Mehmed Fazlı Efendi 'nin tamir ettirdiği Arabizade Camisi ve İbrahimiye Medresesi kütüphanesine fıkıh ilmi ile ilgili on beş adet eser vakfetmiştir.25

Osmanlı dönemi Urfa medreselerine vakfedilen eserler, hem bu medreselerde verilen fıkıh eğitimi hem de söz konusu medreseterin fıkıh düşüncesi hakkında bazı bilgilere sahip olmamızı sağlayacaktır. O halde Urfa medreselerinde-okutulan ve bu medreselere vakfedilen fıkıh eserlerine geçebiliriz. Urfa ilim camiasında bilinen fıkıh eserleri şu başlıklar altında tasnif etmenin faydalı olacağı kanaatindeyiz.

ı. Fıloh Usfilü Eserleri

· İmam Şafii'nin ilk fıkıh usUlü eserini telif etmesinden sonra gelen aiimler tarafından da bu alanda eserler yazılmaya başlanmıştır. Bu eserler, mütekellimin ve fukaha olmak üzere iki yöntemle telif edilmiştir. Mütekellimin metodunu genelde Şafii fakihler kullanmasına karşın fukaha metodunu daha çok Hanefiler kullanmıştır. Daha sonra gelen alimler, iki metodu birleştiren karma bir metod benimsemişlerdir. Özellikle Hanefilerden İbn Sa'ati ile başlayan bu yöntem, . kendisinden sonra gelen fakilileri etkilemiş ve adeta yeni bir çağın başlamasına öncülük olmuştıır.26

Böylelikle söz konusu yöntem Zengiler, Eyyübiler ve Memlükler döneminin önde gelen fıkıh usUlü düşüncesi olmayı başarmıştır. Bu üç devletin ilmi mirasından oldukça etkilenen Osmanlı

21 Bk. Uzunçarşılı, ilmiye Teşkilatı, s. 39-43; Merter Rahmi Telkenaroğlu, "Osrnanlı'dan GUnürnüze Anadolu Medreselerinde Fıkıh Tedrisatı Ve Sorunlan", islam Hukuku Araştırmaları Dergisi, 20, 151-177, s. 157.

22 İ2gi, Osmanlı Medreselerinde ilim, s. 167, 169 23 Turgut., Urfa Vakıjları, s. 213. 24 Bk. Kurtoğlu, Mehmet -Enver Karakeçi li, Urfa'da Vakıf J(jıaplar Üzerine Bir Değerlendinne, Vakıflar Dergisi, 20ı5, 43, 119-147, '

s.l32. r

ıs Meıııiş, Şanlı Urfa Medrese/eri, s. 40. 26 Bk. A. CUneyd Köksal, .. Usül-i Fıkıh", DİA, TDV Yay., lştanbul 2012, XL, 202-205 . ....

22

Osmanlı Dönemi Urfa Medreselerinde Fıkıh Eğitimi

medreselerinde de bu yöntem fıkıh usulü düşüncesine bilim olmuştur.

Osmanlı dönemi l}rfa medreselerinde okutulan veya en azından dönemin medreselerinde

bilinen fıkıh usulü eserlerini tespit etmemiz onlann benimsediği usul anlayışı hakkında bir kanaate varmamızı sağlayacaktır. Birnun için Medreselere vakfedilen eseriere bakmanın faydalı olacağı kanaatindeyiz. Bu dönemde medreselerde okutulan veya bu medreselere vakfedilmek suretiyle bu işin erbabı tarafından bilindiğini düşündüğümüz eserlerden bazılan şunlardır:

Rakka valisi Ahmed Paşa 'nın inşa ettirdiği Rızvfuıiye Camii ve medresesi için kurduğu

vak:fın (1159/1 746) vakfiye·sinde fıkıh usulünden Tavzih, Telvih ve Mir 'at-ı Mirkat adlı eserlerin

o kutulacağı belirtilmektedir. 27

Hamisiye Kütüphanesine vakfedilen kitaplar arasında Tavdih, Telvfh, Tecrid Şerh-i Tahrfr,

Mir 'at-z Mirkat, H aş iye-i Mir 'at-ı TarsusP-8 gibi eserler öne çıkmaktadır.

Hafız Mustafa bin Hasan'ın (13 12/1895) Ayn-ı Halilu'r-Rahman Vakfı'na vakfettiği kitaplar arasında Mir 'atül'l-Usul Şerhu Mirkatu 'l- Vüsul, Tarsus i ale 'l-Mir 'at ile ismi bilinmeyen

bir adet fıkıh usUlü eseri bulunmaktadır. 29

Hacı Kurra Efendizade Mehmed Halid ve Mehmed Salih Efendilerin (1293/1876) vakfiyesinde birçok fılah usulü eseri bulunmaktadır. Mirkat ma'a şerhihi Mir'at, Tavdih-i Telvih, İbn-i Melek, İzmiri ale 'l- Mir 'aP0 gibi eserler ön plana çıkmaktadır.

İsimlerini verdiğimiz bu eserlerin çoğunun Osmanlı dönemi telifatı olmakla beraber hepsinin daha önce zikrettiğimiz Osmanlı medreselerinde okutulan eserlerden farklı olmadığı görülmektedir. Diğer taraftan bu kitaplann memzuc tarz eserler ve şerhleri olması dikkate şayandır.

Bu hususlar göz önünde bulundumlduğunda Osmanlı dönemi Urfa medreselerinde karma metod~ benimsenmiş olduğunu söylemek mümkündür.

2. Füru Fılah Eserleri

Osmanlı döneni Urfa medreselerine birçok fıkıh eserinin vakfedildiği görülmektedir.

Buraya vakfedilen eserler bu medreselerin hem kalitesini hem de hangi mezhepte eğitim verildiğini ortaya çıkarmaktadır.

Rızvaniyye camii ve medresesinin vakfiyesinde Hidaye adlı eserin akutulacağı

belirtilmiştir_ll Hamisiye Kütüphanesine Hamis Efendi tarafından vakfedilen kitaplann listesinde

Hidaye, Dürer- Gurer, Sadru 'ş-Şeria, H aş iye-i Ahi Çelebi, Muhtaru 'n-Newizil, Mü lt eka '1-Ebhur, Halebi-yi Kebir, el-Eşbah ve 'n-N eza il; Metn-u Münbiti '1-Mevsilf, Metn-u Ku du rf, Şerh-u Kudurf, Metn-u Siracl2 gibi eserler göze çarpmaktadır.

Aynca Hacı Kurra Efendizade Mehmed Halid ve Me bm ed Salih Efendilerin (h.1293/1 87 6) vakfi.yesi'nde birçok fıkıh kitabı bulunmaktadır. Dürer, Dürer Şerhi, Hidaye'nin birkaç nüshası, Dürrü'l- Muhtar, Reddü'l- Muhtar alô Düriii Muhtôr, Hamevi ale'/- Eşbah, Bidaye, Sadru'ş­Şerf'q, Ahf Çelebi ala-Sadri 'ş-Şeri'a, Eşbah, Dürer-i Gurer, Tercüme-i Dürer, Abdu/halim ale 'd-

27 Üner, Osmanlı Klasik Dönem Sonlarmda Bir Güney Doğu Anadolu Şehri: Utfa (1700-1800), s. ı59-ı60. 28 Turgut, Utfa Vakıfları, s. 213. 29 Bk. Mehmet Kurtoğlu, Enver Karakeçili, "Urfa'da VakıfiGtaplar Üzerine Bir Değerlendiııne", 119-147, s.l33-138. 3° Kurtoğlu, Karakeçili, "Urfa'da VakıfiGtaplar", s. 143-148. 31 On er, Osmanlı Klasik Dönem Sonlarmda Bir Güney Dağıt Anadolu Şehri: Utfa ( 1700-1 800), s. 160. 32 Turgut, Uıfa Vakıfları, s. 213.

23

Birinci Bölüm 1 İlimler, Alimler, Medrese ve Devlet Kurumları

Diireı; Vanf a/e'd-Düre1; Hadimi ale'd-Düreı; Mülteka'l Ebhur, Mevkiifat, Mülteka Şerhi Damad, Mülteka Şerhi Sefine, Mülteka Şerh i Bağanf, Kudftrf, Kudılrf Şerh i, Müşkilatü '1-Kudurf, Kenzü 'd­Deka ik, Hulasa, Muhtasar-ı Vikaye, Tenvfnt '1-Ebsar, Kunye ma 'a Gunye, Haleb-i Sağfı-.33 gibi eserlerin bulunması önem arz etmektedir.

Şehbenderiye Kütüphanesi (1910) vakfiyesinde ise Meraki'I-Felah34 isimli eserin olduğu görülmektedir.

Urfa medreselerinde bulunan fıkıh eserleri ile Osmanlı eğitim sisteminde okutulan fıkıh eserlerin benzerlik taşıdığı görülmektedir. Bu eserler arasında Osmanlı devletinin yan resmi hukuk kitaplan olan Molla Hüsrev'in Dürer ve Halebi'nin Mülteka isimli eserlerinin yaygın bir şekilde bulunması calib-i dikkattir. Bu durum, Osmanlı dönemi Urfa medreselerinde dönemin hakim anlayışına uygun bir fıkıh eğitimi verildiğini göstermektedir. Okutulan ve vakfedilen eserlerin (Hidiiye başta olmak üzere) Hanefi fıkıh kitaplan olması, vurgulanması gereken başka bir hususiyettir. Başka bir ifadeyle Osmanlı dönemi Urfa medreselerinde Şafii ve Hanbeli mezhebinde ait eserlerin bulunmadığı görülmektedir. Bu husus, Osmanlı dönemi Urfa halkı arasında Hanefi mezhebinin yaygın olduğunu göstermektedir. Zira farklı bir durum olsaydı mesela halktan Şafii mezhebine mensup olanlar da olsaydı en azından vakfedilen eserler arasında bunların izlerini görmek mümkün olurdu. Bunun gibi Urfa'nın Moğol istilasına kadar Hanbell mezhebinin önemli merkezlerinden biri olan Harraıı'a yakın olması da burada Hanefi mezhebinin yaygın ve etkin olmasını engellememiş gibi görünüyor.

3. Fetva Eserleri

Daha önce ifade ettiğimiz gibi başlangıçta Osmanlı dönemi medreseleri genelde kadılarm (yargıç) yetiştiği kurumlar olarak tesis edilmiş ve bu amaç sonraki dönemlerde ede devam etmiştir. Medreseterin yetiştirmeye çalıştığı kadının hukuk pratiklerinin gelişmesi için fetva eserlerine ihtiyaç duyması izahtan varested~. Daha da önemlisi fetva kitaplan bir kadının ihtiyaç duyduğu en önemli meselelerio bulunduğu kaynaklar olmuştur. Bunun için Osmanlı döneminde muteber -özellikle Hanetilere ait- fetva eserlerinin olduğu görülmektedir. Fetaviiyi Kadfluin, Fetavayı Ebü's-Suud, Fetaviiyı Ali Efendi, Behcetü'l-Fetava, Fetaviİyı Feyziyye, Neticetii'l­Fetava, Fetôviiyı Abdürrahim, Fetôviiyı A11karôvf, el-Fetava 'I-Hayriyye, ei-Fetava '1-Hamidiyye, Fetaviiyı Minkôrfzade gibi fetva kitaplan bunlardan bazılandır.35

Urfa medreselerine çok sayıda fetva eseri vakfedildiği anlaşılmaktadır. Örneğin, Hamisiye Kütüphanesine Hami s Efendi tarafından vakfedilen kitapların fetva eserler arasında Muhtant 'n­Nevazil, Mecmua-i Fetava gibi kitaplar bulunmaktadır.36

Ayrıca Hacı Kurra Efendizade Mehmed Halid ve Mehmed Salih Efendilerin (h.l293/187 6) vakfiyesi'nde birçok fıkıh kitabı bulunmaktadır. Bu hususta Vakıatü '1-Mii.ftfn, Kadfhan, Muhtasar-ı Kadfhôn, Fetava-yı Ankaravf, Fetôviiyı Hayriye, Tenkfhü '1-Hamidiye, Fetôviiyı Feyziye, Cami 'ii '1-Fetôva, Hulasatii '1-Fetava, Fetôviiyı Ali Efeı;ıdi, Fetôviiyı Netice, Fetôviiyı Behcet 37 gibi eserleri zikretmek mümkündür.

33 Kurtoğlu, Karakeçi li, "Urfa 'da Vakıf Kitaplar", s. 121 34 Kurıoglu, Karakeçili, "Urfa'da Vakıf Kitaplar", s. 121. 35 Fahrettin Atar, "Fetva", DlA, TDV Yay., İstanbul 1995, ~1, s. 495. 36 Turgut, Uıfa Vakıjfarı, s. 213. 37 Kurtoglu, Karakeçili, "Urfa'da Vakıf Kitaplar", s. 145c l48~

'•

24

r

Osmanlı Dönemi Urfa Medreselerinde Fıkıh Eğitimi

Bu dönem Urfa medreselerine· vakfedilen eserler incelendiğinde bunlann çoğunun Hanefi mezhebine göre olduğu anlaşılmaktadır. Bu da daha önce ifade ettiğimiz gibi Osmanlının benimsediği fıkıh anlayışı ile çelişmeyen bir durumdur.

4. Hadis Eserleri

Osmanlılar eğitim sisteminin önem verdiği önemli birilim dalı da hadis ilmi olmuştur. Bundan dolayı ilk dönemlerden itibaren Osmanlı dönemindeki medreselerde hadis dersleri oku tu lmuştur. Hatta belli bir süre sonra daru 'i-hadislerin kunılduğu anlaşılmaktadır. Bu durum, Osmanlı dönemi medreselerinin Zengiler, Eyyubiler ve Memlükler ilmi silsitesinden etkilendiğini göstermektedir. Zira bilindiği gibi daru '1 hadisler ilk defa Nureddin Zeng1, tarafından kurulmuş; ondan sonra bu kurumlar Eyyubiler ve Meınlükler'e38 onlardan da muhtemelen Osmanlılara intikal etmiştir.

Osmanlı dönemi Urfa'sında sırf hadislerin okurulduğu üç daru'l-hadisin olduğu

belirtilmektedir.39 Bu durum, bu dönemde Urfa'da hadisiere önem verildiğini göstermektedir. Aynca Osmanlı dönemi Urfa medreselerinde birçok hadis eserinin okurulduğu veya en azından bilindiği anlaşılmaktadır. Zira bu medreselere birçok hadis eserinin vakfedildiği görülmektedir.

Örneğin, Hacı Kurra Efendizade Mehmed Halid ve Mehmed Salih Efendilerin (h.l293/1876) vakfiyesi'nde Deliiii-ii Şerifma'a Hısnu'I-Hasfn, Delôil Şerhi Kara Davud, Şifii-ı Şerif Şerhi Aliyu '1-Kiirf, Meşiirik-i Şerif, Meşiirik-i Şerif Şerh i Mebarfk-i Şerif, Hadfs-i Erbain ma 'a Şerhihi40 gibi hadis eserleri bulunmaktadır.

Hanılsiye Kütüphanesine Hadfs-i Erba 'fn, Buhiirf'nin birkaç nüsbası, Deliiiiii '1-Hayriit, Bedmdd in Ayıll'nin Bu harf üzerine yazdığı şerhi Umdetü '1-Kiirf, Mesiibih, Şifa, Şerh-u Şifa,

Şerh-u Şemiiilli '1-Ussam, ve Nuhbe41 gibi eserler öne çıkmaktadır.

Şehbenderiye Kütüphanesi (1910) vakfiyesinde ise Mişkiitii'l-Mesiibfh, Buharf ve Şifii42gibi eserler bulunmaktadır.

Arabizade Camisi ve İbrahimiye Medresesi kütüphanesine ise on beş adet hadis kitabının vak:fedildiği43 belirtilmektedir.

Osmanlı dönemi Urfa medreselerine vakfedilen bu hadis eserleri ile daha önce zikrettiğimiz fıkıh eserleri beraber değerlendirildiğinde her ne kadar Urfa medreselerinde Hanefi fıkıh anlayışının hakim olduğunu göstermekte ise de bunun klasik bir Hanefilik olmadığı anlaşılmaktadır. Zira bilindiği gibi Hanefi -illimler, ilk dönemlerden itibaren hadis alanında pek etkili olmamışlardrr. Fakat daha sonra belki de Nureddin Zengi dönemiyle beraber Hanefiler hadis alanında da eserler vermeye başlamışlardır. Özellikle Memlükler döneminde hadisçi Hanefiler döneme damgasını vurmuşlardır. 44

ifade ettiğimiz bu hadis etkisi, bir oranda Osmanlı dönemi fıkıh düşüncesini etkilemiştir. Osmanlı dönemi Urfa medreselerinde hadis eserlerinin biliniyor olması buradaki Hanetilerin hadis

38 Nebi Bozkurt, "Daru!Hadis", DİA, TDV Yay, isıanbul 1993, VIII, 528. 39 Evliyil Çelebi, Seyalıatnôme, III. 92. 4° Kurtoğ1u, Karakeçili, "Urfa'da Vakıf Kitaplar", s. 121 41 Turgut, Urfa Vakıf/arı, s. 213. 42 ,Kurtoğlu, Karakeçili, "Urfa'da VakıfK.iıaplar", s. 121. 43 Memiş, Şanlı Urfa Medrese/eri, s. 40. 44 B k. Bekir Karadağ, Bednıddin Ayni'nin Fılalıçılığı, (Doktora, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler EnstitilsU, Dicle 20 I 6), s. 66-69.

25

. Birinci Bölüm 1 İlimler, Alimler, Medrese ve Devlet Kurumları

ilmine ilgi duyduklanru veyahut en azından hadisiere pek yabancı olmadıklarını göstermektedir.

Sonuç

Osmanlı dönemi Urfa medreselerinde fıkıh eğitimini işlediğimiz bu çalışmada şu sonuçlara ulaşılmıştır.

1. Bu dönem Urfa medreselerinde verilen fıkıh eğitimi, diğer Osmanlı medreseterindeki fıkıh eğitimi ile uyum arz etmektedir.

.. .

2. Bilinen fıkıh eserlerinin Hanefi mezhebine ait olması, Urfa medreselerinin de kadı yetiştirme öncelikli olduğunu göstermektedir.

3. Bu dönem Urfa medreselerinde bilinen eserlerin Hanefi mezhebine ait olması, Osmanlı devletinin resmi mezhep olarak benimsediği Hanefi mezhebinin bu medreselerde benimsendİğİ anlaşılmaktadır.

4. Bu medreselerde memzuc usul eserlerinin bulunması, dönemin hakim anlayışının bir sonucu olarak yorumlamak mümkündür.

5. Bu medreselerde hadis eserlerinin biliniyor ve okuruluyor olması, Hanefi gelenekteki hadis alanındaki eksikliğin telafi etmeye yönelik olduğunu söylemek mümkündür.

Kaynakça

Akgündüz, Murat, "Osmanlı Dönemi Urfa Medreseleri ve Tedrisat Hayatı", İst em, ll, ı 13-ı2 ı.

Atar, Fahrettin, "Fetva", DİA, TDV Yay., İstanbul ı995, XII, s. 495.

Bozkurt, Nebi, "DarulHadis", DİA, VIIT, TDV Yay, İstanbul 1993.

Cihan, Ahmet, Osmanlı 'da Eğitim, 3F Yayınevi, İstanbul 2007

Çelebi, Evli ya (ö. 1 095/ı 684), Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Haz. S.A. Kahraman- Y. Dağlı, YKY, İstanbul1999.

İzgi, Cevat, Osmanlı Medreselerinde İ/im: Riyazi İ/imler, İz Yayıncılık, İstanbul1997.

Köksal_, A. Cüneyd, ''UsUl-i Fıkıh", XL, DİA, TDV Yay., İstanbul 2012.

Kurtoğlu, Mehmet-Karakeçili, Enver, ''Urfa'da Vakıf Kitaplar Üzerine Bir Değerlendirme", Vakıflar Dergisi, 43, 119-ı47.

Memiş, Mehmet, Şanlıurfa Medrese/eri, (Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü), İstanbul ı 998.

__ _, ''Rızvaniye Camii ve Külliyesi", Harran Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi, 3, 329-347.

Okulu, Mehmet Fatin, (Yüksek Lisans Tezi, Meşihat Arşivi Belgeleri Işığında Urfa Sancağı Uleması (1850-1923), İstanbul Üwversitesi Sosyal Bilimler EnstitüsÜ), İstanbul 20ı 5.

Taş, Yasin, Kadı Sicillerine Göre XIX. Asrın ikinci Yarısında Urfa 'da Sosyal Hayat, (Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü), İstanbul2013.

Turan, Ahmet Nezihi, ''Urfa", DİA, xx:xym, TDV Yay, İstanbul 20 ı O

Turgut, Bahattin, U1ja Vakıfları (1850-,1900), (Doktora, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler ·­'•

26

Osmanlı Dönemi Urfa Medreselerinde Fıkıh Eğitimi

Enstitüsü), İstanbul, 2013.

Ulusoy, Ahmet, Kuruluşundan 17. Yüzyıla Kadar Osmanlı Medreselerinde Eğitim Öğretim Faaliyetleri, (Yüksek Lisans, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,) Konya 2007.

Uzun Çarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı, 'fürk Tarili Kurumu Yay. Ankara

1988.

üner, Mehmet Emin, Osmanlı Klasik Dönem Sonfarznda Bir Güney Doğu Anadolu Şehri: Uifa (1700-1800), (Do~ora, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü), İstanbu12003.

Karadağ, Bekir, Bednıddfn Aynf'nin Fzkzhçılzğz, (Doktora, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü), Dicle 2016.

Kazı cı, Ziya, "Osmanlı Arşiv Belgelerine Göre Urfa' daki VakıfHizmetleri", Marmara Üniversitesi · ilahiyat Fakültesi Dergisi, 5-6, 85-102.

Telkenaroğlu, Merter Rahmi, "Osmanlı'dan Günümüze Anadolu Medreselerinde Fıkıh Tedrisatı Ve Sorunlan", İslam Hukuku Araştırmalarz Dergisi, 20, 151-177,

27