SLAM NCES TRK TARH VE KLTR

Prof. Dr. Glin ANDARLIOLU

TRK DNYASI ARATIRM ALARI VAKFI

stanbul-2003

SLAM NCES TRK TARH VE KLTR

Prof. Dr. Glin ANDARLIOLU

Bu eserBakanlar Kurulunun 20.07.1980 tarih ve 8/1307 sayl kararyla kamu yararna hizmet verdii kabul edilerek

vergi muafiyeti tannm olan T RK DNYASI ARATIRM ALARI V A K FInm yayndr.

Her hakk mahfuzdur.TRK DNYASI ARATIRM ALARI V A K FInnmsaadesi olmakszn tamamen, ksmen veya herhangi

bir deiiklik yaplarak iktibas edilemez.

Bask zrenk Matbaa

H aberlem e Trk Dnyas Aratrmalar Vakf

P.K. 94 Aksaray/STANBUL Tel: (0212)511 10 06 -511 19 33

ISBN: 975-498-166-3 Mill Yaym Nu: 2003-34-Y-0147-215

NS Z....................................................................................................... 7

G R .......................................................................................................... 9

Trk Tarihinin Karakteri........................................................................... 9

SLAM NCES DEVREDE TRK SYAS T A R H .................. 16

Saka-skit D evleti....................................................................................... 16

HUN M PA R A TO R LA R I...................................................................... 18

Byk Hun (Asya Hunlan) mparatorluu............................................. 18

BATI (AVRUPA) H U N L A R I............................................................... 26

ORTA DOU H U N LA RI...................................................................... 35

(Ak-hun-Eftalit Devleti)............................................................................ 35

TABGA D E V L E T .............................................................................. 38

GK-TRK H A K A NLIK LA RI.......................................................... 40

I. Gk-Trk Hakanl.............................................................................. 41

II. Gk-Trk Hakanl............................................................................. 52

UYGUR KAANLII (744-840)......................................................... 61

Kan-Chou Uygur Devleti (Sar Uygurlar).............................................. 65

Turfan Uygur Devleti................................................................................. 66

T R G L E R ............................................................................................. 68

K IR G IZ L A R ............................................................................................. 70

SABARLAR............................................................................................... 71

K A RLU K LA R.......................................................................................... 72

AYARLAR................................................................................................. 74

N D E K L E R

HAZAR H A K A N L I I........................................................................... 76

PE E N E K L E R ........................................................................................ 80

KUMAN (K IPA K )LA R....................................................................... 83

OGURLAR (BULGARLAR)............................................................... 87

Bulgar Devletleri........................................................................................ 88

Tuna Bulgar Devleti................................................................................... 88

til (Volga) Bulgar Devleti........................................................................ 89

SLAM NCES TRK KLTR T A R H .................................... 92

Sosyal Y ap ................................................................................................. 93

Devlet Tekilat........................................................................................... 95

Dini nan.................................................................................................... 97

ktisadi H ayat.............................................................................................. 98

Edebiyat....................................................................................................... 100

M zik........................................................................................................... 101

Takvim ......................................................................................................... 101

GENEL BBLYOGRAFYA................................................................ 103

N S Z

slam ncesi Trk Tarihi, bugn yaayan Trk boylannn ortak tarihidir. Bu devre ait Sak, Hun, Tabga, Gk-Trk, Karluk, Uygur ve Kpak gibi boylann tarihi, Azerbaycan, Kazakistan, Krgzistan, zbekistan, Trkiye ve Trkmenistan devletlerinin ortak balang tarihleridir. Bu devletlerin tarihleri Trklerin slamiyeti topluca kabul ettikleri 10. asrdan sonra farkllk arz etmektedir. Mesela, slami devrede Azerbaycan, Trkiye, Trkmenistan iin bulunduklar corafya itibariyle Karahanl, Seluklu, Osmanl devletleri tarihi nem kazanrken Kazakistan, Krgzistan ve zbekistan iin de Cengiz, Altnordu ve Orta Asya Hanlklar arlk kazanmaya balar. Ancak slam ncesine ait Trk tarihi hemen hemen btn Trk boylar iin birinci derecede neme haizdir.

Ne yazk ki, bu ortak ve nemli tarihe sahip lkelerin tarihileri ortaklaa aratrma hazrlama almalann henz balatamamlardr. Hatta karde lkeler bu konuda birbirlerinin yazdklarndan dahi habersiz grnmektedirler. Kanmzca Trk illerinde ayr ayr yaplan almalardan dier lke tarihilerinin haberdar olmas ve bu konudaki bilgi ve tecrbe alveriiyle, slam nccsi Trk tarihi ve medeniyeti hususunda yepyeni ufuklar alacaktr.

Trkiyede stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi, Mimar Sinan niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blmlerinde yllarca Trke olarak verdiim bu dersleri 1995-1998 yllan arasnda 3 yl Hoca Ahmet Yesevi, Uluslararas Trk-Kazak niversitesinde Kazaka olarak, 1999-2001 yllar arasnda Manas Uluslararas Trkiye-Krgzistan niversitesinde Krgzca olarak verdim.

Bu derslerin Abdulvahap Kara tarafndan yaplan Kazaka tercmesi 1998de Trkistanda, Roza Abdkulova tarafndan yaplan Krgzca tercmesi 2001de Bikekte yaynland.

Trkiyedeki rencilerimizin istei zerine bu dersleri Trke olarak da yaynlyoruz. Elinizde tuttuunuz bu kitap, lisans rencileri ve konuya merakl okuyucular iin kolay anlalr bir dille hazrlanm fazla dipnot konmamtr. Daha detayl aratiTna yapmak isteyenler iin kitabn sonuna geni bir bibliyografya ilve edilmitir.

Bu konuda beni tevik eden ve yardmc olan Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Bakan Prof Dr. Turan Yazgana ve Vakf mensuplarna teekkrlerimi sunarm.

Glin ANDARLIOLU

SLAM NCES TRK TARH VE KLTR

GR

TRK TARHNN KARAKTER

Trkler drt bin yl bulan mazileri boyunca Asya, Avrupa ve Afrika ktalarna yaylm byk bir millettir. Bununla birlikte dnya tarihinin en eski ve devaml kavimlerinden biridir.

Trkler Orta Asyadaki ana yurtlarndan balayarak srekli g hareketleri yapmlardr. Bu da, nfusa kalabalk olduklarn gsterir. Nfuslarnn okluu ve gayet hareketli bir hayat srmeleri, Trklerin dnya tarihinde ok nemli roller oynamalarn mmkn klmtr.

T rk tarihi dier topluluklarn tarihinden farklhklar gsterir:

1- Btn dier milletlerin fertleri toplu olarak bir arada bulunurlar. Bu bakmdan tarihin herhangi bir devresindeki dummlarn incelemek daha kolaydr.

Trk kitleleri ise dank ekilde yaamlardr. Bu da birbirlerinden farkl gelime yollar takip etmeleri sonucunu vermitir. Byle bir gelime, Trk tarihinin belirli bir zaman kesiminde btn olarak deerlendirilmesini zorlatrmaktadr.

2- Dier milletlerin yaylmalar ise, snn belli ve deimeyen blgeler iinde olmutur. Buna karlk, eitli Trk kitleleri yzyllar boyunca yeni yurtlar, yeni iklimler arayarak, tarihlerini eitli blgelerde yapmlardr.

Bu bakmdan tarihin herhangi bir dneminde, farkl corafi blgelerde, farkl Trk topluluklann, idarelerini ve devletlerini grmemiz mmkndr. Bunun iin Trk tarihi, tek bir topluluun belirli bir blgedeki tarihi deildir.

T rk T arih i eitli Trk topluluklarnn ayr blgelerde ortaya koyduklar tarihlerin btndr.

Bu topluluklar bazen Trk ad ile anlm bazen de baka bir zel ad tamlardr. ok kere de ayr hkmdar ailelerinin idaresinde grnmlerdir. Bu corafi genilie ve dankla ramen bu topluluklarn ortak bir milli kltrn sahibi bulunmalan, yani dil, tre ve gelenek birlii gstermeleri ok nemlidir. Bir milleti meydana getiren balca unsurlar da bunlardr. Bu corafi ve siyasi blnmelerin sonucu olarak bir ksm Trkler Bozkr hayat yaarken dier bir ksm yerleik hayata gemitir. Trk topluluklarndan biri bir blgede siyasi stnln kaybederken, dier biri ayn anda iktidarn zirvesine ulaabilmitir.

Btn bu deime ve yaylmalar srasmda Trk tarihi eski, yeni bir ok milletlerin tarihi ile bir arada, hatta i ie gelimitir.

Bu durum byk Trk tarihinin ilmi yollardan aratrlmasm son derece gletirmektedir. Fakat bir bakma da Trk milletinin dnya tarihinde derin iz brakan kudretine ve faaliyetine iaret saylmaktadr.

Trk Ad

Trk dili ve tarihi zerinde inceleme yapan ilim adamlar Trk adnn nereden geldiini uzun zaman aratrmlardr. Herodottan ve Tevrattan balayarak Hint, in kaytlarnda, eski ran rivayetlerinde eski n Asya ivi yazl metinlerde geen benzer kelimelerin Trk adn belirttii sanlmtr. Fakat bu yndeki faraziyelerin doru olmad arkeolojik aratrmalar ve kltr tarihi incelemeleri sonucunda ortaya kmtr.

Trk ad tek heceli bir kelimedir. Bu duruma M.S. VI.-VIII. yzyllar arasmda yani Gk-Trk anda getii anlalmtr. Orhun kitabelerinde daha ok Trk bazen de Trk eklinde yazld grlmtr.

Bu dumda Trk kelimesinin eskiden Tr