Íslenska velferðarkerfið í nútíð og framtíð

Velferð í nýju þjóðfélagsumhverfi

eftir

Stefán ÓlafssonApríl 2003

Efnisyfirlit

• Staða og einkenni íslenska velferðarkerfisins• Afturför íslenska velferðarkerfisins• Velferð í nýju þjóðfélagsumhverfi

– Lágskattasamkeppni og íslensk skattaparadís

– Hvert stefnum við?• Skandinavískt velferðarkerfi

• Amerískt velferðarkerfi

– Mikilvægi velferðarkerfis í hnattvæddu þekkingarhagkerfi

Þjóðfélagsleg hlutverk velferðarkerfisins

•Megin stoðir velferðarkerfisins• Almannatryggingar Heilbrigðisþjónusta• Húsnæðiskerfi Menntakerfi

•Skattakerfi

• Megin markmið velferðarkerfisins• Framfærslutrygging sem borgararéttindi -

viðunandi lágmarksframfærsla fyrir alla• Jafna lífskjör – draga úr fátækt

• Draga úr stéttaskiptingu=tryggja aðgang allra að tækifærum, menntun og heilsu, óháð efnahag

• Auka stöðugleika í samfélaginu•Styrkja þjóðfélagslegar forsendur hagvaxtar

Einkenni ólíkra almannatryggingakerfa

A B

Atvinnutengd réttindi Borgararéttindi

Lágmarksforsjá Bismarck Beveridge Skandinavískt

Ódýrari Örlátari Ódýrari Örlátari USA Þýskaland England Svíþjóð

Japan Frakkland Ástralía Danmörk Sviss Austurríki Nýja-Sjáland Noregur

Kanada Belgía Ísland Finnland

Söguleg urðu til tvær megingerðir félagslegra trygginga:

Velferðarútgjöld í Evrópu 1999-%VLF

Heimild: NOSOSKO 2002

14,7

19,1 2021,9

22,925,3 25,5

26,7 26,927,9 28,1 28,2 28,6 29,4 29,6 30,3

32,9

0

5

10

15

20

25

30

35

40

Luxemborg

Grik

klan

d

Finnla

nd

Bretla

nd

Noregur

Holland

Frakkl

and

Útgjöld til velferðar og heilbrigðismála í Evrópu 1999% af VLF

Almannatryggingar, fjölskyldubætur, heilsugæsla, atvinnuleysisbætur, húsnæðismál, annað.

Heimild: NOSOSKO 2002

Óvenju ódýrt velferðarkerfi

• Íslenska velferðarríkið er eitt það ódýrasta á Vesturlöndum (bæði mælt sem % af VLF og sem kaupmáttur velferðarútgjalda á íbúa).

• Ástæður þess eru einkum:– Grunnlífeyrir almannatrygginga er lágur

– Víðtækar tekjutengingar spara útgjöld alm.tr.

– Þjóðin er frekar ung (lágt hlutfall eldri borgara)

– Hlutur einkageira er frekar stór í velferðarþjónustu hér

– Atvinnuþátttaka hefur verið óvenjumikil á Íslandi

Samantekt um íslenska velferðarkerfið

• Íslenska velferðarkerfið varð aldrei jafn öflugt og þau skandinavísku – réttindi þrengri og tryggingavernd lakari• Var þó með ýmis einkenni borgararéttinda - einkum í heilbr.þjónustu, skólum, dagvistun barna (þ.e. aðgengi fyrir alla)• Bætur almannatrygginga á Íslandi eru afar lágar – sumar undir raunverulegum fátæktarmörkum• Síaukin notkun tekjutenginga breytir kerfinu í ölmusukerfi -“velur inn” einungis þá fátæku í stað þess að “velja út” þá ríku (eins og gert er t.d. í Ástralíu og Kanada)• Lágar bætur og miklar tekjutengingar fara illa saman – skapa víðtækar fátæktargildrur• Tekjutengingar eru þægilegar fyrir stjórnmálamenn sem vilja draga úr útgjöldum – flóknar og sveigjanlegar-auðvelt að flækja

Hvaða hefur breyst síðustu 12 ár?• Vægi tekjutenginga bóta hefur aukist mikið (t.d. á

grunnlífeyri, og vegna lífeyris úr lífeyrissjóðum)• Aukin tekjutenging barnabóta – fækkun bótaþega• Lífeyrisbætur hafa dregist langt afturúr launum frá 1995• Síaukinn hlutur notendagjalda í heilbr.kerfi og skólakerfi• Einkalífeyrir, starfstengdir lífeyrissjóðir og

séreignasparnaður, taka í vaxandi mæli við hlutverki almannatrygginga – veikir almannatryggingar til lengri tíma

• Hlutverk markaðar og félagasamtaka í velferðarþjónustu hefur aukist – hlutverk ríkis minnkað

• Jöfnunarmarkmið, bæði í velferðarkerfi og skattakerfi, hafa vikið – bil milli ríkra og fátækra hefur aukist

• Íslenska velferðarkerfið hefur fæst í átt til frjálshyggjukerfis

Minnkandi velferðarútgjöld frá 1995

0

2

4

6

8

10

12

1980 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 2000

Almannatryggingar og velferðarútgjöld alls% af VLF (heilbrigðisútgjöld undanskilin)

Heimild: Hagstofa Íslands-Hagvísar

%

Lífeyrisþegar sátu eftir í góðærinu

90,0

100,0

110,0

120,0

130,0

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

Verg landsframleiðslaá mann

Ráðstöfunartekjur ámannLágmarkstekjurlífeyrisþega

Heimild: Hagstofa Íslands

Lífeyrir almannatrygginga dróst aftur úr launum

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

1988 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 2000 2001

Örorkulífeyrir og ellilífeyrir sem % lágmarkslauna

Ef tengsl örorkulífeyris og lágmarkslauna hefðu haldist frá 1995 væri hámark örorkulífeyris nú hátt í 20.000 kr. hærri en er,

eða álíka og “tímamótasamkomulagið” færir ungum öryrkjum

Heimild: TR 2002

Skattlagning hófst!hér

-------------------------

Greiðsla barnabóta 1991-2003Heildarútgjöld á ári. Mkr. verðlag 2003.

0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

7000

8000

1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

Tvö skref til baka

Eitt skref áfram

Tímamót!

Heimild: Fjármálaráðuneytið

Stuðningur ríkisins við fjölskyldur minnkaði

0

0,25

0,5

0,75

1

1,25

1,5

1,75

2

2,25

2,5

19

80

81

82

83

84

85

86

87

88

89

90

91

92

93

94

95

96

97

98

99

20

00

% a

f VL

F

Barna-, vaxta- og húsnæðisbætur, % af VLF 1980-2000

Heimild: Hagstofa Íslands-Hagvísar

Afturför að hluta í heilbrigðisþjónustu

• Margt gott, en.....• Aukin kostnaðarhlutdeild notenda þjónustu• Aukin kostnaðarhlutdeild sjúklinga í lyfjum = efnahagur skilyrðir not almennings!• Upplausn í heimilislæknisþjónustu• Heilsugæslustöðvar veikari sem fyrsti viðkomustaður• Kostnaður mikill við rekstur heilbrigðisþjónustu• Biðlistar eftir þjónustu hafa lengst-kreppudæmi• Hlutur markaðar og einkaaðila eykst-oft með gjöldum• Sjúkradagpeningar ótrúlega lágir – og hafa stöðugt lækkað miðað við laun – sbr. næsta línurit

Rýrnun sjúkradagpeninga almannatrygginga

0

5

10

15

20

25

30

35

40

Sjúkradagpeningar, %lágmarkslauna

Upphæð á mánuði nú: um 25.000 kr.!

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

57 59 61 63 65 67 69 71 73 75 77 79 81 83 85 87 89 91 93 95 97 99200

1200

3

Atvinnuleysi á Íslandi 1957-2003

Vaxandi vandamál% af mannafla

%

Heimild: Þjóðhagsstofnun og Hagstofa Íslands

Atvinnuleysisbætur eru nú 77.000 kr. en væru um 87.000 ef tengsl við launhefðu ekki verið rofin af ríkisstjórn 1996

Velferðarkerfið hefur mætt afgangi

Félagslega húsnæðiskerfið lagt niður 1998 Ójafnvægi á markaði síðan þáHúsaleiga hefur hækkað mun meira en almennt verðlag

Gríðarleg aukning framfærslukostnaðar fyrir lágtekjufólk á húsaleigumarkaði Biðlistar eftir félagslegu leiguhúsnæði afar langir

Hlutur einkalífeyris hefur stóraukist >>> Ójafnari lífeyrisréttur í framtíðinniAlmannatryggingar verða ölmusutryggingar fyrir fátæka

Sköttum létt af hátekjufólki

-15

-10

-5

0

5

10

15

20

25

30

35

I II III IV V VIVII

VIII IX X

Haest

u 5%

1995

2001

Lægstu tekjur Hæstu tekjur

Sköttum einnig létt af fyrirtækjum, úr 50% >>>18%

Sköttun fjármagnstekna lækkuð úr 41% í 10%

Heimild: Fjármálaráðuneytið

Breytingar íslenska velferðarríkisins

Skandinavískaleiðin

Bandarískaleiðin

Íslenskaleiðin

•Minna hlutverk almannatrygginga – Meira vægi markaðar

•Meira vægi einkaaðila – Stærra hlutverk notendagjalda•Fátækraaðstoð meira veitt sem ölmusa

•Minni jöfnunaráhrif í velferðarkerfi•Minni jöfnunaráhrif í skattakerfi

Þjóðfélagið breytist

Ísland fjarlægist skandinavísku leiðinaTegund velf.kerfis:

Helsti fulltrúi:

Frjálshyggju

USA

Íhaldssamt

Þýskaland

Skandinavískt

Svíþjóð

Íslenskt

Ísland

Stærst hlutverk:

Almanatryggingar:

Grundvöllur réttar:

Helstu bótaþegar:

Megin markmið:

Fjöldi án réttar:

Örlæti bóta:

Tekjutengingar:

Jöfnun tekna:

Umfang fátæktar:

Jöfnun kynja:

Markaður

Þarfir

Fátækir

Draga úr fátækt

Mikill

Lítið

Miklar

Lítil

Mikið

Nokkur

Fjölskylda

Vinna/fjsk.

Fyrirvinnur

Tryggja afkomu

Nokkur

Mikið

Litlar

Lítil

Nokkurt

Lítil

Ríkisvald

Borgararéttur

Allir

Jafna og tryggja

Mjög lítill

Mikið

Litlar

Mikil

Lítið

Mikil

Ríki/Samt

Þarfir

Fátækir

Draga úr fátækt

Lítill

Lítið

Miklar

Nokkur

Nokkurt

Mikil

Þróun fjölskyldutekna í USA 1947-79

Breyting fjölskyldutekna í USA 1979-97

Gríðarleg aukning ójafnaðar -Mest hækkun í efstu tekjuhópum

Þróun launa og verðlags í USA

Stjórnendur 463%

Verkafólk 42%

Breyting eigna heimilanna í USA 1983-98

Minni eignir lægstu 40% heimilaog aukin skuldasöfnun.

Mikil eignaaukning hjá hæstu 40%.

Ójöfnuður tekna jókst á Íslandi

60,867,7

75,8 78,5 78,7 78 76,8 76,8 77,3

112,8

135

0

20

40

60

80

100

120

140

160

I II III IV V VI VII VIII IX X Hæstu5%

Aukinn ójöfnuður í tekjuskiptingunni 1995-2001 Hækkun heildartekna hjóna/sambýlisfólks eftir tekjubilum

Verðlag hvers árs - % aukning

Lægstu 10%

Næstu 10%

Hæstu 10%Heimild: Fjármálaráðuneytið 2002

Aukinn ójöfnuður ráðstöfunartekna

2,532,64

2,71

2,912,99 3,05

0

0,5

1

1,5

2

2,5

3

3,5

4

1995 1996 1997 1998 1999 2000

Bil milli lægstu 10% oghæstu 10% tekjuþega

Ójöfnuður ráðstöfunartekna jókst á hverju áriBil milli lægstu og hæstu tekjuhópa varð þrefalt

Heimild: Þjóðhagsstofnun 2001

Fátækt og ójöfnuður í USA-Hvar er Ísland?

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

20

Noreg

ur

Finn

land

Hollan

dSvis

s

Islan

d

Frak

kland

Astral

ia

Kanad

a UKUSA

Fátækt í USA og öðrum vestrænum löndum um 1990

Heimild: Íslenska leiðin (1999) og ASÍ 2003

Mat ASÍ á þróun fátæktar á Íslandi, 1995 til 2001:

Hækkun úr 8,8% í 13,2%

Hvers vegna stækkar lágtekjuhópurinn á Íslandi?

•Vegna aukins ójafnaðar í tekjuskiptingunni 1995-2001Lífeyristekjur TR drógust afturúr vinnumarkaðstekjum

Skattbyrði lágra tekna jókstAukið atvinnuleysi bætir síðan í fátæktina 2002-3

•Aukin framfærslubyrði lágtekjufólks á síðustu árum•Húsaleiga jókst langt umfram almennt verðlag

eftir niðurlagningu félagslega húsnæðiskerfisins 1998•Eftirspurn fyrir neyðaraðstoð jókst hjá Félagsþjónustu Rvíkur,

Mæðrastyrksnefnd og öðrum hjálparstofnunum•Framfærslugrunnur almannatrygginga

(opinberu fátæktarmörkin) er langt undir lágmarksframfærslukostnaði í landinu

Velferð í nýju þjóðfélagsumhverfiNýtt viðhorf: Paradísarheimt frjálshyggjumanna

Ísland sem skattaparadís fyrir erlenda auðmennFrelsi fjármagnsins og lágskattasamkeppniLágskattasamkeppni til að brjóta niður velferðarríkið?Færa velferðarþjónustuna og tryggingar til markaðarins?Sjálfstæðisflokkur hóf lágskattasamkeppnina á Íslandi í kosningabaráttunni 2003-framhald stefnunnar síðan 1995?

Hnattvæðing og þekkingarhagkerfiUpplýsingatækni breytir gömlum atvinnugreinum og getur af sér nýjar >>> Gríðarleg ný tækifæriTæknin breytir lífsháttum og þjóðfélagsskilyrðum

Hnattvæðing og þekkingarhagkerfi frh....Hnattvæðing er líka markaðsvæðingAfnám hindrana á flæði fjármagns, fyrirtækja, vöru, þjónustu, upplýsinga, afþreyingarefnis og fólksFjárfestar fá stærra hlutverk – Stórfyrirtækin einnigVöld og verkefni færast til markaðar frá ríkisvaldinuMarkaðurinn mótar þjóðfélag og lífshætti meira en áður

Hefur velferðarríkið hlutverk í hnattvædda þekkingarhagkerfinu? Skiptir markaðurinn einn máli?Skipta lágir skattar einir máli?

Velferð í nýju þjóðfélagsumhverfi

Það sem ræður staðsetningu þekkingarfyrirtækja

I. Álitleg lífsgæði á svæðinu

II. Aðgengi að vel menntuðu vinnuafliIII. Nálægð við markaðiIV. Hagstæður viðskiptakostnaður á svæðinuV. Nálægð við háskóla + miðborg VI. Hagstætt viðskiptaumhverfi (hagstætt

reglugerðarumhverfi, framtaksmenning, vinnuvilji, o.fl.)

VII. Lágir skattar• = Lífsgæði á svæðinu skipta miklu máli• Höfða þarf til fólks og fyrirtækja jöfnum höndum.

• Heimild: Pennsylvania Economy League, 1997

Áhættur: Harðara samkeppnisumhverfiVinnumarkaður breytistStarfsferlar verða óreglulegriUppsöfnun réttinda óreglulegriStarfsöryggi minnaHætta á atvinnuleysi eykst

Án launþegahreyfingar og velferðarríkis verða áhættur venjulegs lífs meiri og staða launafólks gagnvart atvinnurekendum mun veikari

Velferð í nýju þjóðfélagsumhverfi

Áhættur: Harðara samkeppnisumhverfiFjárfestar og fyrirtæki vilja meiri arðsemi en áður

Krefjast góðs vinnuafls, fárra regluhafta, lágra skattaSamkeppnishæfni ræður farsæld

Velferðarkerfið getur bætt samkeppnisskilyrðiMeð meiri jöfnuði og öryggi

Bætir lífsskilyrði-eykur stöðugleika Þarf að vera hagkvæmt og sveigjanlegt

Skandínavar hafa öflugt velferðarkerfi og öflugt þekkingarhagkerfi

Velferð í nýju þjóðfélagsumhverfi

Velferð á nýrri öldSkandinavíska leiðin stendur fyrir:

Hagkvæmni – Réttlæti – Öryggi

Bandaríska leiðin stendur fyrir:Hagkvæmni – Arðsemi/Ójöfnuð – Áhættu

Hvað verður um íslensku leiðina?Amerískara eða skandinavískara

velferðarþjóðfélag?