IZVJEŠTAJ GLAVNOG EKONOMISTE SEPTEMBAR 2006. GODINE · 10 IZVJEŠTAJ GLAVNOG EKONOMISTE SEPTEMBAR 2006. GODINE nje u odnosu na kraj godine. U struktutri javnog duga 27,1% se odnosi

IZVJEŠTAJ GLAVNOG EKONOMISTE SEPTEMBAR 2006. GODINE

Podgorica, 2006. godine

IZDAVAČ: Centralna banka Crne Gore Bulevar Svetog Petra Cetinjskog 6 81000 Podgorica Telefon: +381 81 665 331 Fax: +381 81 665 336

WEB ADRESA: http://www.cb-cg.org

SAVJET CENTRALNE BANKE: Mr Ljubiša Krgović, predsjednik Mr Milojica Dakić Petar Drakić Mr Goran Knežević Krunislav Vukčević Radmila Savićević Prof. dr Franjo Štiblar

PRIPREMA: Glavni ekonomista dr Nikola Fabris i SEKTOR ZA ISTRAŽIVANJE I STATISTIKU GRAFIČKI UREDNIK: Andrijana Vujović

Molimo korisnike ove publikacije da prilikom korišćenja podataka iz izvještaja obavezno navedu izvor

SADRŽAJ

REZIME MAKROEKONOMSKIH KRETANJA ....................................................................7

1. REALNI SEKTOR ..............................................................................................................131.1. Djelatnosti .................................................................................................................. 151.2. Cijene .......................................................................................................................... 191.3. Tržište rada ................................................................................................................ 22

2. MONETARNA KRETANJA ..............................................................................................252.1. Novčana masa ............................................................................................................ 272.2. Likvidnost banaka ..................................................................................................... 282.3. Agregatni bilans stanja banaka ................................................................................. 332.4. Obavezna rezerva banaka .......................................................................................... 412.5. Mikrokreditne finansijske institucije ....................................................................... 422.6. Aktivne kamatne stope ............................................................................................. 432.7. Devizne rezerve .......................................................................................................... 47

3. TRŽIŠTE NOVCA I KAPITALA ........................................................................................49

3.1. Tržište novca .............................................................................................................. 513.2. Tržište kapitala .......................................................................................................... 53

4. FISKALNI SEKTOR ...........................................................................................................574.1. Prikaz Budžeta ........................................................................................................... 594.2. Prikaz budžetskih fondova u periodu januar – septembar 2006. godine ............... 64

5. EKSTERNI SEKTOR ..........................................................................................................67

5.1. Tekući račun platnog bilansa .................................................................................... 705.2. Račun kapitalnih i finansijskih transakcija ............................................................. 81

6. TEMA BROJA ....................................................................................................................85

7. EU TEME ...........................................................................................................................91

8. MEĐUNARODNA EKONOMIJA ......................................................................................101

9. NAJZNAČAJNIJI DOGAĐAJI ............................................................................................109

PRILOZI .................................................................................................................................113

Pregled makroekonomskih pokazatelja

2005 IX 2006 Procentualna promjena

REALNI SEKTORGDP (u tekućim cijenama, u milionima eura) 1,642.0 1,262.7 ---

Industrijska proizvodnja (u odnosu na isti period perthodne godine) -1.9% 1.5% ---Šumarstvo (u odnosu na isti period perthodne godine) 14% 21% ---Građevinarstvo (u odnosu na isti period perthodne godine) 10.6% 78% ---

ZaposlenostBroj zaposlenih* 145,261 154,699 ---Broj nezaposlenih 48,825 38,919 ---

Stopa InflacijeTroškovi života (u odnosu na decembar prethodne godine) 2.4% 1.7% ---Cijene na malo (u odnosu na decembar prethodne godine) 1.8% 1.7% ---

Prosječna zarada (EUR-bez poreza i doprinosa) 213 248.34 ---MONETARNI SEKTORM1I (u milionima eura) 614.7 865.7 40.8Ukupni depoziti (u milionima eura) 487.9 809.4 65.9

Depoziti privrede 143.9 250.6 74.1Depoziti države 97.8 107.3 9.7

Centralna vlada 20.2 20.0 -1.0Institucije i agencije centralne Vlade 14.4 19.6 36.1Fondovi i opštine 63.2 67.7 7.1

Depoziti finansijskih institucija 40.1 60.5 50.9Depoziti stanovništva (štednja) 175.8 351.8 100.1Depoziti - ostalo 30.3 39.2 29.4

Ukupni krediti (u milionima eura) 375.9 653.1 73.7Krediti privredi 230.1 356.9 55.1Krediti državi 30.8 46.1 49.7

Centralna vlada 9.9 11.0 11.1Institucije i agencije centralne Vlade 5.4 2.3 -57.4Fondovi i opštine 15.5 32.9 112.3

Krediti bankama i finansijskim institucijama 0.1 3.7 3,600.0Krediti stanovništvu 104.3 231.7 122.1Krediti - ostalo 10.6 14.6 37.7

Promet na berzama (u milionima eura) 198.45 37.8 ---NEX berza 116.13 24.0 ---Montenegro berza 82.31 13.8 ---

Berzanski indexi NEX20 9,781.28 19,695.38 101.4NEX PIF 7,992.50 23,113.16 189.2MOSTE 465.60 1,070.22 129.9Prosječna kamatna stopa na 28-dnevne državne zapise 4.65% ---Prosječna kamatna stopa na 56-dnevne državne zapise 1.64% ---Prosječna kamatne stope na 91-dnevne državne zapise 0.98% 0.92% ---Prosjsjs ečna kamatna stopa na 182-dnevne državne zapise 1.01% ---

FISKALNI SEKTOR(u milionima eura)Izvorni prihodi 428.1 404.9 ---Ukupni rashodi i Neto pozajmice 425.3 383.3 ---Suficit/deficit držržr ave 2.8 21.6 ---

Finansiranje 35.1 -20.0 ---Grantovi 2.5 - ---Prihodi od privatizacije 136.3 2.9 ---Neto zaduženje -103.7 -23.0 ---

EKSTERNI SEKTOR**Saldo tekućeg računa (u milionima EUR) -141 -286 ---

Trgovinski bilans -506 -353 ---Bilans usluga (turizam +transport+finansijske usluge+ostale usluge) 191 3,5 ---%pokrića trgovinskog deficita sa ostalim saldima 72.2 18,96 ---

Kapitalni i finansijksi bilans Saldo tekućeg računa u % od GDP (u EUR) -8.6 -37.9 ---Novčane rezerve (u milionima eura) --- ---Stara devizna štednja (u milionima eura) 117 ---Eksterni dug (u milionima eura) 513.4 ---

* Podatak za avgust 2006. godine.** Podaci za period januar - jun 2006. godine.

REZIME MAKROEKONOMSKIH KRETANJA


9

Karakteristike prva tri kvartala ove godine su izuzetno visok rast ekonomske aktivnosti, niska stopa inflacije, brz razvoj bankarskog tržišta, turizma, šumarstva i gradjevinarstva, visok priliv SDI, ali i izuzetno visok deficit tekućeg računa platnog bilansa. Broj zaposlenih je u porastu, a smanjuje se i broj nezaposlenih. U odnosu na septembar prethodne go-dine nezaposlenih je bilo manje za 25%.

Prema preliminarnim procjenama Sekretarijata za razvoj ostvareni BDP u prvoj polovini ove godine je iznosio 1262,7 miliona eura, što predstavlja realan rast od 6,3%. U pitanju je izuzetno dinamičan rast, i stope rasta u poslednjih neko-liko godina imaju rastuću tendenciju. Pored činjenice da je u poslednjih deset godina ostvarena pozitivna stopa ekonom-skog rasta, izuzetno je važno što smo prešli iz zone umjerenih stopa rasta u zonu visokih stopa rasta.

Cjenovna stabilnost je zadržana u prvih devet mjeseci ove godine. Stopa rasta inflacije mjerena indeksom cijena na malo je iznosila 1,7% u odnosu na kraj prethodne godine, a za potpuno istu stopu je povećan i indeks troškova života. Ovakva kretanja nam omogućuju da nedvosmisleno zaklju-čimo da će stopa inflacija biti niža u odnosu na projektovanu (3%), ali i nešto viša u odnosu na prethodnu godinu. Razlozi porasta inflacije u odnosu na prethodnu godinu su rast cije-na nafte na svjetskim berzama, kao i promjena pondera ove grupe proizvoda u potrošačkoj korpi. Na rast cijena je utica-lo i uvodjenje PDV-a, od januara ove godine, na neke proi-zvode koji su prethodno bili oslobodjeni oporezivanja, kao i kontinuirani rast agregatne tražnje. Bazična stopa inflacije1

je nesumnjivo niža u odnosu na prošlogodišnju.

Kretanja na finansijskom tržištu takodje pokazuju nastavak pozitivnih tendencija. Gotovo svi monetarni indikatori su dostigli rekordne vrijednosti. Bilansna suma banaka na kra-ju septembra ove godine dostigla je iznos od 1.102 miliona eura, što predstavlja maksimalan iznos od kada se prati po-smatrana serija podataka; i povećana je za 58,4% u odnosu na kraj godine (85,1% u poslednjih dvanaest mjeseci). Odo-breni krediti su povećani za 73,7% u odnosu na kraj godine (92,3% u posljednjih dvanest mjeseci), a ukupni depoziti za 65,9% u odnosu na kraj prošle godine (99,3% u posljednjih 12 mjeseci). Naročito visok rast bilježe depoziti stanovniš-tva koji su u odnosu na kraj godine povećani za 100,2%, a u posljednjih dvanaest mjeseci za 148,7%. Kamatne stope su nastavile tendenciju opadanja i prosječna ponderisana efektivna kamatna stopa na kraju septembra bila je niža za 1,3% u odnosu na kraj godine.

Bankarski sektor ima izuzetno visok stepen likvidnosti i prosječno raspoloživa sredstva za plaćanje su iznosila 23-1,5 miliona eura, dok je prosječan iznos izvršenih plaćanja iznosio 24,3 miliona eura. Bilansna suma banaka je dostigla iznos od 1,1 milijarde eura. O porastu kredibiliteta bankar-skog sektora može svjedočiti i podatak o drastičnom rastu depozita stranih fizičkih lica koji sada predstavljaju petinu depozita fizičkih lica i u poslednjih godinu dana su porasli sa 14 na 62 miliona eura.

Fiskalna politika se i dalje vodi na zdravim osnovama i u prvih devet mjeseci ove godine registrovan je suficit od 1,5 miliona eura. Javni dug konstatno opada i u prvih devet mjeseci ove godine iznosio je 36,6% BDP, što je za 6 procentnih poena ma-

1 Stopa inflacije iz koje se isključuje kretanje sezonskih proizvoda, proizvoda čije su cijene pod kontrolom države, kao i uticaj promjena poreza.

10


nje u odnosu na kraj godine. U struktutri javnog duga 27,1% se odnosi na spoljni dug, a 9,5% na domaći dug.

Industrijska proizvodnja je ostvarila mali pozitivan rast od 1,5% u prvih devet mjeseci ove godine u poredjenju sa istim periodom prethodne godine. Medjutim, ukoliko pogledamo strukturu industrijske proizvodnje može se jasno primjetiti da je to posljedica negativnih stopa u samo nekoliko predu-zeća. U malim privredama, poput crnogorske problemi u po-slovanju samo nekoliko preduzeća reflektuju se na ukupne rezultate čitavog sektora. Proizvodnja duvana je bila niža za 63%, a hemijska industrija je zabeležila pad od 39%. Da su ove dve industrijske grane ostvarile stope rasta kao i prošle godine, rast industrijske proizvodnje bi iznosio oko 6%. Sa druge strane grane koje se najdinamičnije razvijaju su: Ostala preradjivačka industrija (rast od 417%), Proizvodnja tekstilnih tkanina (rast od 118%), Proizvodnja mašina i uredjaja (rast od 109%), Proizvodnja kože i predmeta od kože (rast 46%) i Vadjenje energetskih sirovina (rast od 23%).

Turizam je grana koja se izuzetno dinamično razvija i koja već godinama ostvaruje dvocifrene stope rasta. Broj turista koji je posjetio Crnu Goru u prvih devet mjeseci u odnosu na isti period prethodne godine je bio viši za 15,3%. Ono što je izu-zetno značajno je izuzetno visok rast stranih turista 35,5%. Broj domaćih turista i turista iz Srbije je povećan za 5,5%. Ovakav trend je izuzetno značajan imajući u vidu visok nivo deficita tekućeg računa platnog bilansa.

Visok rast bilježe i gradjevinarstvo, šumarstvo, saobraćaj i trgovina na malo. Proizvodnja šumskih sortimenata u prvih devet mjeseci ove godine je bila viša za 21%, a gradjevinarstvo je ostvarilo rast od 78% , mjereno efektivnim časovima rada. Trgovina na malo je ostvarila rast od 6%. Rast je ostvaren u svim vidovima saobraćaja osim u željezničkom saobraćaju putnika (pad 11,4%) i gradskom saobraćaju (pad 33%). Pad prevezenih putnika željeznicom je posljedica vrlo lošeg stanja željezničke infrastrukture i prevoznih kapaciteta, tako da se značajan broj putnika preorijentisao na drumski i vazdušni sa-obraćaj. Pad gradskog saobraćaja je posljedica neadekvatnog statističkog obuhvata, s obzirom da se u ovaj vid saobraćaja sve više uključuju privatni prevoznici, kao i povećanog učešće prevoza sopstvenih automobilima. Prevoz robe željeznicom je povećan za 45%, prevoz putnika drumskim saobraćajem

je povećan za 50%, prevoz robe u drumskom saobraćaju je porastao za 26%, vazdušni prevoz je povećan za 20%, a ro-bni pomorski saobraćaj je povećan za 84%.

Ono što stvara najveću zabrinutost je izuzetno visok deficit tekućeg računa platnog bilansa. Prema preliminarnim po-dacima u odnosu na prvu polovinu prethodne godine on je povećan za 83%. Pravu analizu uzroka deficita nismo u mo-gućnosti da sprovedemo s obzirom da Monstat nije obezbi-jedio uporedive podatke za 2005. i 2006. godinu, jer su oni obradjeni po dvije različite metodologije. Ovaj nedostatak bi trebalo hitno otkloniti. Postoji dosta razloga zbog kojih je i bilo realno očekivati rast deficita tekućeg računa. Cijene nafte na svjetskim berzama su značajno porasle u odnosu na prethodnu godinu. S obzirom da je crnogorska privreda visoko uvozno zavisna visok rast ekonomske aktivnosti je «povukao» rast uvoza sirovina i repromaterijala. Veliki uticaj na rast de-ficita tekućeg računa je imala izuzetno «živa» gradjevinska aktivnost, kao rezultat rekonstrukcije dva aerodroma, una-predjenja putne infrastrukture, gradnje i renoviranja novih hotela. Ona je sa jedne strane uticala na angažovanje stranih gradjevinskih kompanija, a sa druge strane na značajan uvoz gradjevinskog repromaterijala. Visok priliv SDI u ovoj i pret-hodnoj godini, takodje, je uticao na rast deficita, jer su strani investitori uvozili opremu, sirovine, enterijer da bi pokrenuli proces proizvodnje. Takodje, ne treba zanemariti i visok rast agregatne tražnje, kao rezultat rasta plata, doznaka, rasta odobrenih kredita, privatizacionih prihoda i sl. U uslovima niske konkurentnosti domaće privrede rast agregatne tra-žnje se usmerava na uvozne proizvode.

Medjutim, ono što izuzetno ohrabruje i ukazuje da crnogor-ska privreda ima visok potencijal rasta je izuzetno visok priliv stranih direktnih investicija. Prema preliminarnim podacima u prvih devet mjeseci ove godine one su iznosile 273 miliona eura. Za razliku od prethodne godine kada je ostvaren visok rast priliva SDI kao rezultat nekoliko velikih privatizacija, ove godine gotovo da nije ni bilo velikih privatizacija. To znači da dominiraju «green field investicije» i investicije povezane sa prethodnim privatizacijama. Ovakva struktura investicija je izuzetno povoljna, jer ona najbrže doprinosi rastu ekonomske aktivnosti. Visok priviliv SDI je uticao na suficit kapitalnog računa platnog bilansa, koji je pokrio deficit na tekućem ra-čunu platnog bilansa.


11

Na tržištu kapitala je nastavljen trend rasta svih indeksa, iako su u ovom kvartalu bile prisutne značajne fluktuacije. Izuzetno visok rast cijena HOV, odsustvo primarne trgovine, odsustvo raznovrsnog tržišnog materijala i prisustvo špeku-lativnih transakcija su faktori rizika u narednom periodu. Ne treba izgubiti iz vida da je veliki broj berzi u privredama u tranziciji doživeo nagli pad, nakon perioda brzog rasta, kao posljedica «izduvanja cjenovnih mehurića».

Sa poboljšanjem budžetske situacije tržište novca sve više gubi na značaju. U trećem kvartalu su održane samo četiri aukcije, a ostvarene kamatne stope su nerealno niske. Na strani tražnje dominiraju banke, koje na ovaj način koriste mogućnost da dio sredstava obavezne rezerve izdvoje u dr-žavne zapise.

1. REALNI SEKTOR

REALNI SEKTOR

15

Rast privredne aktivnosti u prvih devet mjeseci ove godine je bio vrlo intenzivan i rezultirao je ostvarenjem bruto domaćeg proizvoda u iznosu od 1.262,7 miliona eura, što predstavlja realni rast od 6,3% u odnosu na isti period prethodne godine. Pored ovoga, karakteristiku posmatranog perioda čini i rast broja zaposlenih i smanjenje broja ne-zaposlenih lica.

Cijene na malo u prvih devet mjeseci ove godine rasle su po prosječnoj mjesečnoj stopi od 0,2%, pa je u septembru u odnosu na kraj prethodne godine Monstat zabilježio rast cijena na malo za 1,7%.

1.1. Djelatnosti

Industrijska proizvodnja

U trećem kvartalu ove godine došlo je do usporavanja rasta industrij-ske proizvodnje, što je uticalo na sniženje stope rasta sa 2,9%, koliko je iznosila u prvoj polovini godine na 1,5% u periodu januar – septembar u odnosu na isti period prethodne godine. Rastu industrijske proizvo-dnje u prvih devet mjeseci ove godine doprinijela je veća proizvodnja u sektoru vađenja ruda i kamena i u sektoru proizvodnje električne energije, gasa i vode.

Sektor vađenja rude i kamena bilježi pozitivne mjesečne stope rasta od maja ove godine, što govori da se proizvodnja tokom godine pove-ćavala, pa je u prvih devet mjeseci bila veća za 6,3% u odnosu na isti period prethodne godine. Proizvodnja kamenog uglja, lignita i treseta, i pored velikih problema sa kojima se suočavao Rudnik uglja ‘’Pljevlja’’, povećana je za 23,2%. Ovako visok rast rezultat je dijelom i niske osno-vice za poređenje, jer je tokom devet mjeseci prethodne godine proizvo-dnja uglja bila na niskom nivou. Međutim, da nije samo niska osnovica za poredjenje (isti period prethodne godine) uzrok visoke stope rasta proizvodnje u ovoj grani pokazuje i stopa rasta u odnosu na kraj pret-hodne godine. Proizvodnja kamenog uglja, lignita i treseta od početka ove godine povećana je za 16%. Proizvodnja rude metala povećana je za 0,9% u odnosu na isti period prethodne godine, dok je zaostajanje zabilježeno kod proizvodnje ostalih ruda i kamena za 10,5%. Zaostajanje u ovoj grani posljedica je loše berbe soli uzrokovane čestim padavinama

Grafik br. 1.1 – Industrijska proizvodnja

Izvor: Monstat

tokom kristalizacije soli, što je uticalo da proizvodnja bude znatno ispod plana, ali i ispod ostvarene proizvodnje iz prethodne godine.

U prerađivačkoj industriji tokom devet mjeseci ove godine zabilježe-no je zaostajanje za 1,4% u odnosu na isti period prethodne godine. Pad u prerađivačkoj industriji uzrokovan je nastavkom negativnih trendova u pet grana sa učešćem u ukupnoj industrijskoj proizvodnji od 10,2%.

16


Najveće zaostajanje ostvareno je u proizvodnji duvanskih proizvoda (-62,1%) i u ovoj grani nije bilo proizvodnje u čak četiri mjeseca tokom ove godine. Proizvodnja hemikalija i hemijskih proizvoda bila je manja za 38,9% i značajno je uticala na kretanja u prerađivačkoj industriji, jer njeno učešće u ukupnoj industrijskoj proizvodnji iznosi 6,7%. Zaosta-janje je registrovano i kod proizvodnje proizvoda od gume i plastičnih masa (-41%), proizvodnje celuloze i papira (-12%) i proizvodnje odje-vnih predmeta i krzna (-5,3%). Konstantan problem nelikvidnosti sa kojim se susreću ova preduzeća, zastarjela oprema i izgubljeno tržište negativno će uticati na proizvodnju i u narednom periodu.

Rast proizvodnje ostvaren je u dvanaest grana prerađivačke industrije i njihovo učešće u ukupnoj industrijskoj proizvodnji iznosi 60,4%. Rast se kretao od 0,6% (proizvodnja saobraćajnih sredstava) do 414% (proi-zvodnja namještaja). Posebno treba istaći nastavak pozitivnih tendenci-ja tri osnovne grane prerađivačke industrije: proizvodnja prehrambenih

proizvoda i pića (4,8%), proizvodnja osnovnih metala (2,1%) i prerada drveta (36,7%).

Proizvodnja električne energije, gasa i vode povećana je za 9,4%. Iako je jedan od razloga veće proizvodnje niska osnovica za poređenje, jer TE ‘’Pljevlja’’ tokom devet mjeseci prošle godine nije bila u pogonu 106 dana, treba naglasiti da je ostvarena proizvodnja električne energije bila veća od planirane za 12%. TE ‘’Pljevlja’’ ostvarila je manju proizvodnju od planirane, dok je proizvodnja električne energije u hidroelektranama ‘’Piva’’ i ‘’Perućica’’ bila znatno iznad plana.

Fiziči obim industrijske proizvodnje u septembru ove godine, u odno-su na isti mjesec prethodne godine, bio je manji za 5,3%, pri čemu je osvaren pad u sektoru vađenja ruda i kamena od 14,9% i u sektoru pro-izvodnje električne energije, gasa i vode od 21,7%, dok je prerađivačka industrija ostvarila veću proizvodnju od svega 0,1%.

Grafik br. 1.2 – Industrijska proizvodnja po sektorima, Ø 2000 = 100

Izvor: Monstat i kalkulacije CBCG

REALNI SEKTOR

17

Turizam

Izuzetno dinamičan razvoj turizma nastavio se i u ovoj godini. Tokom prvih devet mjeseci ove godine Crnu Goru je posjetilo 895 hiljada tu-rista, što je za 15,3% više u odnosu na isti period prethodne godine. Rast posjeta zabilježen je u svim turističkim mjestima, pri čemu je u primorskim mjestima u kojima je boravilo 92% ukupnog broja turista, rast isnosio 14%, a u planinskim mjestima 33%. Najviše turista je bo-ravilo u Crnoj Gori u avgustu.

Broj stranih turista koji su posjetili Crnu Goru povećan je za 35,5%, dok je broj domaćih turista i turista iz Srbije bio veći za 5,5%. Ovakva kretanja uslovila su promjenu strukture turista u korist turista iz inostranstva, jer je njihovo učešće povećano sa 33% (koliko je iznosilo u prvih devet mje-seci prethodne godine) na 39%. Broj posjeta stranih turista u primorskim mjestima povećan je za 33%, a u planinskim mjestima za 87%.

U strukturi dolazaka stranih turista, najzastupljeniji su bili turisti iz Rusije (17%), Bosne i Hercegovine (15%) i Republike Češke (8%).

U posmatranom periodu ostvareno je ukupno 5,7 miliona noćenja, što je za 13,2% više nego u uporednom periodu. Od toga, 3,6 miliona su činili domaći turisti, što je za 2,9% više nego u istom periodu pretho-dne godine. Strani turisti su ostvarili 2 miliona noćenja, što predstavlja rast od 37%.

Ekonomskom politikom za 2006. godinu planirano je povećanje broja ostvarenih noćenja za 10%, odnosno ostvarenje oko 6 miliona noćenja i povećanje broja dolazaka stranih turista za 30%. Kretanja tokom prvih devet mjeseci ove godine upućuju na zaključak da će ostvareni rezultati biti iznad planiranih. Rastu turističkog prometa doprinijelo je unaprjeđe-nje kvaliteta turističke ponude, otvaranje novih i rekonstruisanih hotela i uspješna promocija Crne Gore na međunarodnim turističkim sajmo-vima. Crna Gora je primljena u punopravno članstvo Evropske komisije za putovanja i postala njena trideset šesta članica. Evropska komisija za putovanja objedinjava nacionalne turističke organizacije zemalja članica i formira turističku ponudu Evrope, naglašavajući specifičnosti svake ze-mlje. Članstvo u Evropskoj komisiji za putovanja omogućava Crnoj Gori da ostvari ekonomsku i turističku saradnju sa zemljama članicama, kao i da bolje promoviše turističku ponudu u evropskim zemljama i na taj način privuče više stranih turista.

Negativan uticaj na turističku privredu i u ovoj godini imale su velike sa-obraćajne gužve, nezadovoljavajuće snadbijevanje vodom i električnom

Grafik br. 1.3 – Dolasci turista u periodu januar - septembar

Izvor: Monstat

Grafik br. 1.4 – Struktura dolazaka stranih turista u periodu januar - septembar

Izvor: Monstat

Grafik br. 1.5 – Broj noćenja turista u periodu januar - septembar

Izvor: Monstat

18


energijom i problem otpada. Iako je i u ovom dijelu zapažen pozitivan pomak u odnosu na prethodne godine, radi stvaranja kvalitetne i pre-poznatljive turističke ponude moraju se intenzivirati aktivnosti za ot-klanjanje ovih uskih grla. Takođe je evidentan nedostatak kvalifikovane radne snage, nizak nivo ljubaznosti i profesionalizma.

Šumarstvo

Od 2002. godine sektor šumarstva bilježi pozitivne stope rasta, što je rezultat realizacije više projekata koji se odnose na integraciju i privatiza-ciju šumskih preduzeća, zaštitu od nelegalne sječe šuma, bolje planiranje sječe šuma kao i obnavljanje i rehabilitovanje erodiranog zemljišta.

Tokom devet mjeseci ove godine ukupno je proizvedeno 232.124 m3 šum-skih sortimenata, što je za 21% više u odnosu na isti period prethodne godine. U sektoru šumarstva jako je izražena sezonska komponenta, pa je proizvodnja u prvom kvartalu godine uglavnom najmanja a u trećem kvartalu najveća. Tako je i ove godine proizvodnja bila najveća u trećem kvartalu, u kojem je ostvaren rast od 102% u odnosu na prethodni kvar-tal. U narednom kvartalu treba očekivati nešto manju proizvodnju, ali i zadržavanje visoke stope rasta posmatrano za čitavu godinu.

Građevinarstvo

Najdinamičniji rast tokom ove godine ostvaren je i sektoru građevi-narstva. Vrijednost izvršenih građevinskih radova u periodu januar - septembar ove godine iznosi 147 miliona eura, što predstavlja rast od 222% u odnosu na isti period prethodne godine. Mjereno efektivnim časovima rada, građevinska aktivnost je bila viša za 72%. Razlog visokih stopa rasta u ovom sektoru je veliko ulaganje u rekonstrukciju i izgra-dnju novih objekata, prije svega hotela i drugih turističkih objekata, ali i stambena izgradnja i ulaganje u infrastrukturu. Rast građevinske akti-vnosti ukazuje na visoke stope rasta investicione potrošnje koja ima jak multiplikativni uticaj na rast cjelokupne privredne aktivnosti. Međutim, sa druge strane, ovu oblast karakteriše postojanje sivog tržišta, još uvi-jek veliki obim nelegalne gradnje, neadekvatna zakonska podrška, što može imati negativne posljedice kada je u pitanju ekološko narušavanje i devastacija prostora. Rast proizvodnje u sektoru građevinarstva na-staviće se i u narednom periodu, a da bi se iz tog rasta izvukli pozitivni efekti za cijelu privredu, neophodno je uvođenje veće kontrole i stepena odgovornosti za sve učesnike u postupku izgradnje objekata, spječa-vanje bespravne izgradnje objekata, kao i donošenje Prostornog plana

Republike kojim će se obezbijediti upravljanje i racionalno gazdovanje zemljištem i zaštita pojedinih područja uz ocjenu održivosti budućih investicija vezanih za izgradnju objekata.

Saobraćaj

Podaci Monstata o obimu saobraćajnih usluga ukazuju na uglavnom pozitivne trendove u pojedinim vidovima saobraćaja u prvih osam mjeseci ove godine. Manji obim ostvaren je samo kod prevoza putnika željeznicom za 11,4% i u gradskom saobraćaju za 33,1%. Ostale obla-sti saobraćaja zabilježile su pozitivne rezultate. Prevoz robe željeznicom povećan je za 45%.

Prevoz putnika u drumskom saobraćaju bio je u svim mjesecima ove godine veći u poređenju sa istim mjesecima prethodne godine, što je u kumulativu rezultiralo rastom od 50,2%.

Grafik br. 1.6 - Prevoz putnika u drumskom saobraćaju (u 000 putnika po kilometru)

Izvor: Monstat

Veći broj prevezenih putnika rezultat je niske osnovice za poređenje, naročito u prvom kvartalu kada su u 2005. godini bili česti prekidi na pojedinim putnim dionicama zbog nepovoljnih vremenskih uslova. Takođe, loša željeznička infrastuktura i obustavljanje željezničkog sao-braćaja nakon velike tragedije koja se desila početkom godine, uslovila je preorjentaciju putnika sa željezničkog na drumski i avionski saobra-ćaj. Ovome treba dodati i još uvijek nezadovoljavajući, ali ipak znatno poboljšani kvalitet putne infrastrukture kao i pozitivan uticaj turističke sezone. Prevoz robe u drumskom saobraćaju u posmatranom periodu povećan je za 26%.

REALNI SEKTOR

19

IX 2002XII 2001

IX 2003XII 2002

IX 2004XII 2003

IX 2005XII 2004

IX 2006XII 2005

UKUPNO INDEKS 8,6% 6,6% 1,9% 1,4% 1,7% ROBE 8,3% 4,8% 0,9% 1,3% 1,8% - Poljoprivredni proizvodi 18,8% -2,4% -6,9% 4,2% 0,3% - Industrijski proizvodi 7,6% 5,3% 1,4% 1,1% 1,9% - Piće 9,7% 0,1% 1,3% 8,0% 0,5% USLUGE 10,4% 15,0% 5,9% 1,5% 1,4%

XII 2005XII 2004

III 2006XII 2005

VI 2006XII 2005

IX 2006XII 2005

UKUPNO INDEKS 1,8% 0,5% 1,6% 1,7%

ROBE 1,8% 0,6% 1,9% 1,8%

- Poljoprivredni proizvodi 10,1% 4,4% 6,5% 0,3%

- Industrijski proizvodi 1,2% 0,3% 1,6% 1,9%

- Piće 8,3% 0,1% -0,1% 0,5%

USLUGE 1,8% 0,1% 0,4% 1,4%

U vazdušnom saobraćaju u posmatranom periodu prevoz putnika je po-većan za 19,6%, a prevoz robe za 19,9%. Rast broja prevezenih putnika ostvaren je u svim mjesecima, a naročito je bio izražen u junu i avgustu, kao rezultat ljetnje turističke sezone. Tokom čitave godine, posmatrano po pojedinim mjesecima, broj prevezenih putnika je bio veći od njihovog broja u istim mjesecima u prethodne dvije godine (grafik 1.7)

U pomorskom saobraćaju, prevoz robe posmatran kroz tonske milje, bio je veći za 84%. Ukupan promet u lukama iznosio je 1,7 miliona tona, što je za 36% više u odnosu na prvih osam mjeseci prethodne godine. Od ukunog prometa na izvoz se odnosilo 41% a na uvoz 59%.

Grafik br. 1.7 - Prevoz putnika u vazdušnom saobraćaju

Izvor: Monstat

1.2. Cijene

Tokom prvih devet mjeseci ove godine cijene na malo porasle su za 1,7%. Cijene roba porasle su za 1,8% i doprinijele opštem rastu ci-jena sa 1,4 procentna poena, dok su cijene usluga u odnosu na kraj prethodne godine porasle za 1,4%, pa je njihov doprinos iznosio 0,3 procentna poena.

Pad opšeg nivoa cijena na malo u julu za 0,2%, zbog sezonskog ka-raktera poljoprivrednih proizvoda, i nakon toga rast cijena u avgustu i septembru za 0,2% i 0,1% respektivno, uticale su da cijene na malo u trećem kvartalu, u odnosu na kraj drugog kvatrala porastu za svega 0,1 procentni poen. Cijene roba u trećem kvartalu, u odnosu na prethodni kvartal snižene su za 0,1 procentni poen, dok su cijene usluga porasle za 1 procentni poen.

Tabela br. 1.1 - Cijene na malo (procentualna promjena)

Izvor: Monstat

Tabela br. 1.2 - Cijene na malo (procentualna promjena)

Izvor: Monstat

20


Cijene su tokom devet mjeseci ove godine brže rasle nego u istom pe-riodu prethodne godine, kao rezultat bržeg rasta cijena industrijskih proizvoda.

I nakon trećeg kvartala ove godine najveće učešće u ostvarenoj inflaciji imaju cijene kategorije ‘’tečna goriva i maziva’’, iako je ono smanjeno sa 42% (koliko je iznosilo na kraju drugog kvartala) na 26%. Naime, cijene tečnih goriva i maziva tokom trećeg kvartala snižene su za 3,1 procentni poen, kao rezultat nižih cijena nafte na svjetskom tržištu. Na pad cijena na svjetskom tržištu uticalo je stišavanje geopolitičkih tenzija na Srednjem Istoku, nakon što je Iran ponudio privremeno obustavlja-nje nuklearnog programa. Istovremeno, OPEC je najavio da će zadržati prozvodnju na visokom nivou, a takođe je nastavljena proizvodnja u pojedinim rafinerijama u Meksičkom zalivu i u Nigeriji što je uticalo na ponudu nafte na tržištu. Sa druge strane zalihe nafte u SAD-u su bile na zadovoljavajućem nivou, a i tražnja azijskih zemalja je bila smanjena. Usljed ovih dešavanja cijena referentne korpe OPEC-a snižena je sa 68,8 USD po barelu, koliko je iznosila u avgustu, na 59,3 USD/barel u septem-bru. Takođe, cijena sirove nafte tipa ‘’brent’’ u septembru je iznosila 61,7 USD/barel, i snižena je za 15% u odnosu na avgust.

Cijene poljoprivrednih proizvoda oscilirale su tokom ove godine. U tre-ćem kvartalu, uslijed jako izraženog uticaja sezone, cijene ovih proizvo-da snižene su za oko 6% u odnosu na kraj prethodnog kvartala. Ovo je uticalo da ukupan rast cijena poljoprivrednih proizvoda tokom devet mjeseci 2006. godine iznosi 0,3%. Učešće rasta cijena poljoprivrednih

Grafik br. 1.8 – Cijene nafte, mjesečna stopa rasta

Izvor: Monstat i ‘’Mounthly oil market reports’’, OPEC

proizvoda u ukupnoj inflaciji sniženo je sa 18% u junu, na svega 0,8% u septembru.

Cijene industrijskih prehrambenih proizvoda tokom devet mjeseci ove godine porasle su za 2,98% i ovim rastom se objašnjava 44% ukupne inflacije. Među industrijskim prehrambenim proizvodima najveći uticaj na opšti rast cijena na malo imao je rast cijena šećera i svježeg mesa. Manji dio rasta cijene šećera objašnjava se primjenom stope PDV-a od 7% početkom godine. Međutim znatno veći uticaj na rast cijena šećera u Crnoj Gori imao je rast cijena ove robe na svjetskim tržištima sredi-nom godine i smanjena ponuda na tržištu Srbije čiji su se proizvođači preorjentisali na međunarodna tržišta i veći izvoz. Cijene šećera u Cr-noj Gori tokom ove godine porasle su za čak 35% i njihovo učešće u inflaciji iznosilo je 17%.

Cijene ostalih roba bile su prilično stabilne tokom godine i nijesu zna-čajnije uticale na ukupnu ovogodišnju inflaciju.

Cijene usluga u trećem kvartalu imale su znatno brži rast u odnosu na prethodna dva kvartala, i povećane su za 1%, odnosno za 1,4% od po-četka godine. To je uticalo da se učešće rasta cijena usluga u ukupnoj inflaciji poveća sa 5% u junu na 16% u septembru. Rast cijena usluga posljedica je viših cijena stambeno komunalnih usluga za 6,3%.

Cijene na malo u prvih devet mjeseci ove godine, u odnosu na isti pe-riod prethodne godine porasle su za 2,2%, dok je godišnja stopa rasta iznosila 1,7%.

REALNI SEKTOR

21

Tabela br. 1.3 - Učešće pojedinih grupa (roba i usluga) u inflaciji

Ukupno ponder Stopa rasta učešće u uk.infl

UKUPNO 10000 1,72% 100%

ROBE 8040 1,79% 83,7%

Poljoprivredni proizvodi 445 0,34% 0,8%

Industrijski proizvodi 7595 1,88% 83%

Industrijski prehr. proiz 2518 2,98% 44%

Pića 552 0,46% 1,5%

Duvan 493 0,0% 0%

Industr. neprehr. proiz 4032 1,62% 39%

Tečna goriva i maziva 690 6,51% 26%

USLUGE 1960 1,42% 16,3%

Zanatske usluge 355 0,51% 1,0%

Stambeno komunalne 303 6,26% 11,0%

Finansijske i druge 118 3,95% 2,7%

Usl. za obrazovanje 128 1,09% 0,8%

Usl.društvene zaštite 103 0,0% 0%

Saobr. i PTT usluge 953 0,1% 0,5%


Grafik br. 1.9 - Cijene na malo

Izvor: Monstat

Troškovi života tokom devet mjeseci ove godine porasli su za 1,7%. Najveći rast bilježe izdaci za stan (3%), zatim izdaci za saobraćaj i PTT (2,9%) i izdaci za ishranu (2,2%) i kulturu i razonodu (2,2%). Rast ispod prosjeka zabilježen je kod izdataka za ogijev i osvjetljenje (1%), higije-nu i zdravlje (0,5%), pokućstvo (0,4%), duvan i piće (0,4%) i izdaci za odjeću i obuću (0,2%). Godišnja stopa rasta troškova života u septem-bru je iznosila 2,7%.

Cijene proizvođača industrijskih proizvoda nastavile su i u trećem kvartalu rast koji je bio brži od rasta cijena na malo i troškova života. Rast cijena proizvođača u trećem kvartalu iznosio je 0,9%, pa su u septem-bru u odnosu na kraj prethodne godine cijene ovih proizvoda bile više za 3,5%. Posmatrano po namjeni, tokom devet mjeseci cijene robe za ličnu potrošnju porasle su za 5,2%, cijene materijala za reprodukciju za 2,7%, dok su cijene sredstava za rad ostale nepromijenjene.

Grafik br. 1.10 - Cijene proizvođača industrijskih proizvoda

Izvor: Monstat

22


Na rast cijena robe za ličnu potrošnju uticale su više cijene u pojedinim granama prerađivačke industrije, prije svega cijene tekstila i tekstilnih proizvoda za 30,5% i cijene prehrambenih proizvoda i pića za 5,1%. Tako-

đe su u prerađivačkoj industriji zabilježene više cijene drveta i proizvoda od drveta za 8,9% i hemikalija i hemijskih proizvoda za 2,3%. Pad cijena od 1,9% registrovan je kod proizvodnje osnovnih metala.

1.3. Tržište rada

U trećem kvartalu 2006. godine, nastavljena su pozitivna kretanja na tržištu rada koja su pratila rast privredne aktivnosti. Prosječan broj za-poslenih u prvih osam mjeseci ove godine, prema podacima Monstata iznosio je 149.762, što je za 4,2% više u odnosu na isti period prethodne godine. Od marta do jula broj zaposlenih se povećavao i u julu je regi-strovan najveći broj zaposlenih, 155.133, da bi u avgustu bio zabilježen blagi pad broja zaposlenih od 0,3%. Najznačajniji rast zaposlenih zabi-lježen je u oblasti trgovine i opravke (23%) i aktivnosti sa nekretnina-ma (19%). Međutim, dovodi se u pitanje pouzdanost podataka o broju zaposlenih lica u pojedinim granama. Iako je u posmatranom periodu zabilježen visok rast aktivnosti u oblasti građevinarstva i turizma, podaci Monstata ukazuju na pad broja zaposlenih u ovim granama, i to u oblasti građevinarstva za 10% i u oblasti turizma za 0,3%. Činjenica je da je u ovim oblastima angažovan veliki broj nerezidentnih lica, kao i lica koja rade ‘’na crno’’. Tokom devet mjeseci ove godine primjenom Uredbe o radnom angažovanju nerezidentnih lica izdato je 22.320 dozvola, što je za 22% više u odnosu na isti period prethodne godine. Putem Zavoda za zapošljavanje RCG u posmatranom periodu zaposleno je 6.917 sezonskih radnika, 38% više nego u istom periodu prethodne godine.

Uporedo sa rastom broja zaposlenih lica, smanjivao se i broj lica na evidenciji Zavoda za zapošljavanje. Tako je tokom devet mjeseci ove godine prosječan broj lica koja su tražila zapolenje iznosio 44.641, što je za 20% manje nego u istom periodu prethodne godine. Smanjenje broja nezaposlenih bilo je konstantno od marta ove godine, i na kraju septembra ih je bilo 38.919.

Prosječna zarada bez poreza i doprinosa u Crnoj Gori tokom devet mje-seci ove godine iznosila je 240,8 eura i bila je viša za 16,6% u odnosu na isti period prethodne godine. Rast zarada je zabilježen u svim sektorima i kretao se od 34% u građevinarstvu do 6% u oblasti ribarstva. U trećem kvartalu zarade bez poreza i doprinosa snižene su za 0,8% u odnosu na prethodni kvartal. U septembru ove godine prosječna zarada je iznosila

Grafik br. 1.11 – Broj zaposlenih u RCG

Izvor: Monstat

Grafik br. 1.12 – Broj nezaposlenih RCG

Izvor: Zavod za zapošljavanje RCG

248,34 eura, pri čemu je najveća ostvarena u sektoru finansijskog posre-dovanja (574,48 eura), a najmanja u oblasti ribarstva (48,8 eura).

REALNI SEKTOR

23

Grafik br. 1.13 – Realne zarade (mjesečna stopa rasta)

Izvor: Mostat

2. MONETARNA KRETANJA

MONETARNA KRETANJA

27

Rast svih monetarnih indikatora nastavljen je i u trećem kvartalu ove godine, tako da su na kraju perioda zabilježili maksimalne iznose (od kada se prate posmatrane serije podataka). Monetarni agregat M21 je od početka godine povećan za 45,3%, potencijal banaka za 58,4%, odobreni krediti za 73,7%, a ukupni depoziti za 65,9%.

Tabela br. 2.1 – Stope rasta odabranih monetarnih indikatora

Opis/Period IX2006XII 2005

IX2006IX 2005

Novčana masa M21 + 45,3% + 61,2%

Bilansna suma banaka + 58,4% + 85,1%

Ukupni krediti + 73,7% + 92,3%

Krediti privredi + 55,1% + 70,0%

Krediti stanovništvu + 122,1% + 151,4%

Ukupni depoziti + 65,9% + 99,3%

Depoziti privrede + 74,1% + 101,9%

Depoziti stanovništva + 100,2% + 148,7%

Izdvojena obavezna rezerva + 108,8% + 139,4%

Izuzetno visok rast bilježi štednja stanovništva koja je od početka godi-ne povećana za 100,2%, a u posljednjih dvanaest mjeseci je povećana

za 148,7%. Porastu depozita stanovništva u prvih devet mjeseci ove godine doprinijeli su: rast ekonomske aktivnosti, prihodi od turizma, transferi iz inostranstva, prodaja nekretnina fizičkih lica nerezidenti-ma, prodaja HOV, nastavak povlačenja novca iz vanbankarskih tokova i njihovog ulaska u bankarski sistem.

Krediti banaka su konstantno rasli tokom prva tri kvartala ove godine, prosječno mjesečno za 6,3% što predstavlja intenzivniji rast u odno-su na isti period prethodne godine kada je prosječna mjesečna stopa rasta iznosila 2,3%. Intenzivniji rast kredita omogućen je, prije svega, porastom depozita koji su, i pored sporijeg rasta (prosječni mjesečni rast od 5,8%) od rasta kredita, tokom cijelog posmatranog perioda bili iznad nivoa kreditnih potraživanja banaka. Pored toga, povećana kre-ditna aktivnost bila je omogućena rastom pozajmica iz inostranstva. Na kraju septembra evidentirano je i smanjenje aktivnih kamatnih sto-pa (prosječna ponderisana efektivna kamatna stopa snižena je za 1,30 procentna poena u odnosu na kraj prethodne godine).

Racio krediti/depoziti je imao vrijednost od 0,81 što pokazuje da su ukupni depoziti značajno viši od odobrenih kredita na kraju trećeg kvartala.

Banke su imale položeno u inostranstvu 176 miliona eura depozita, a Centralna banka 208 miliona eura na kraju septembra ove godine.

2.1. Novčana masa

Novčana masa M21 je tokom prvih devet mjeseci ove godine rasla prosječno mjesečno za 4,28%, pri čemu je samo u januaru zabilježeno neznatno sniženje (za 0,41%), dok je najviši mjesečni porast zabilježen u julu (9,60%). Rast novčane mase M21 bio je posebno izražen u tre-ćem kvartalu ove godine kada je prosječna mjesečna stopa rasta izno-sila 7,58%. Na kraju septembra, novčana masa M21 je dostigla iznos od 1.259,8 miliona eura, što predstavlja maksimalan iznos od kada se prati posmatrana serija podataka. Iznos dostignut na kraju septembra bio je za 45,3% viši nego na kraju prethodne godine, dok je godišnja stopa rasta iznosila 61,2 %.

Napomena: M0 čine depoziti banaka kod CBCG (obračunski račun ba-naka i izdvojena obavezna rezerva banaka, bez dijela koji banke drže u državnim zapisima) i procijenjeni iznos gotovog novca u opticaju.Monetarni agregat M1 čine M0, depoziti po viđenju nebankarskog sektora kod banaka i CBCG, u eurima i drugim valutama, isključujući depozite centralne Vlade. Monetarni agregat M11 čini M1 uvećan za depozite centralne Vlade po viđenju, u eurima i drugim valutama. Monetarni agregat M2 čine M1 i oročeni depoziti nebankarskog se-ktora kod banaka i CBCG, u eurima i drugim valutama, isključujući de-pozite centralne Vlade. Monetarni agregat M21 čini M11 uvećan za

28


Tabela br. 2.2 – Novčana masa M21, stanje na kraju mjeseca, u 000 eura

2005 2006 IX 2006 IX 2006

IX XII IX XII 2005 IX 2005

M0 325.768 351.276 402.065 14,5 23,4

M1 537.926 596.267 832.108 39,6 54,7

M0 325.768 351.276 402.065 14,5 23,4

Depoziti po viđenju u EUR 201.738 235.839 419.865 78,0 108,1

Depoziti po viđenju u drugim valutama 10.420 9.152 10.178 11,2 -2,3

M11 568.659 614.721 865.711 40,8 52,2

M0 325.768 351.276 402.065 14,5 23,4

Depoziti po viđenju u EUR 232.375 254.180 452.857 78,2 94,9

Depoziti po viđenju u drugim valutama 10.516 9.265 10.789 16,4 2,6

M2 692.596 802.256 1.170.916 46,0 69,1

M1 537.926 596.267 832.108 39,6 54,7

Oročeni depoziti u EUR 146.904 199.643 327.111 63,8 122,7

Oročeni depoziti u drugim valutama 7.766 6.346 11.697 84,3 50,6

M21 781.479 867.294 1.259.803 45,3 61,2

M11 568.659 614.721 865.711 40,8 52,2

Oročeni depoziti u EUR 205.054 246.227 382.395 55,3 86,5

Oročeni depoziti u drugim valutama 7.766 6.346 11.697 84,3 50,6

oročene depozite nebankarskog sektora uključujući i depozite centralne Vlade, u eurima i drugim valutama.

Posmatrano u odnosu na kraj drugog kvartala ove godine, novčana masa M21 je na kraju trećeg kvartala zabilježila porast za 24,4%.

U strukturi novčane mase M21 i dalje najveće učešće bilježi novčana masa M11 koja je na kraju septembra znosila 865,7 miliona eura ili 69% M21, dok se na oročene depozite, koje je karakterisao godišnji rast od 85%, odnosilo 31% novčane mase M21.

Grafik br. 2.1 – Novčana masa M21, u 000 000 eura

2.2. Likvidnost banaka

U prvih devet mjeseci 2006. godine bankarski sektor u cjelini je kara-kterisala zadovoljavajuća likvidnost, o čemu govori konstantno znatno viši nivo raspoloživih likvidnih sredstava banaka u zemlji i inostranstvu od izvršenih plaćanja. Ukupna sredstva banaka raspoloživa za plaća-

nje kretala su se u intervalu od 151 do 332 miliona eura tokom prva tri kvartala ove godine i iznosila su prosječno 231,5 miliona eura, što je bilo dvostruko više od prosjeka ostvarenog u istom periodu prethodne godine (117 miliona eura).

MONETARNA KRETANJA

29

Izvršena plaćanja banaka konstantno su bila značajno niža od raspo-loživih sredstava za plaćanje i prosječno su iznosila 24,3 miliona eura tokom prva tri kvartala ove godine, na osnovu čega je ostvarivan suficit u prosječnom iznosu od 207 miliona eura.2

Na kraju septembra 2006. godine, raspoloživa sredstva za plaćanje izno-sila su 275,7 miliona eura, što je za 15% bilo više nego krajem decembra 2005. godine, pri čemu se na sredstva raspoloživa za plaćanje u zemlji odnosilo 53,3%, a na sredstva raspoloživa za plaćanje u inostranstvu 46,7% ukupnih sredstava.

Pokazatelj visokog stepena likvidnosti je i činjenica da u prvih devet mjeseci ove godine nije bilo korišćenja obavezne rezerve za likvidnost. Pored toga, likvidna aktiva banaka (novčana sredstava i depoziti kod depozitarnih institucija) na dan 30.09.2006. godine iznosila je 383 mi-

Tabela br. 2.3 – Prosjek raspoloživih likvidnih sredstava i izvršenih plaćanja banaka, u 000 eura

Opis/Period2005 2006

I kvartal II kvartal III kvartal IV kvartal I kvartal II kvartal III kvartal

Prosjek raspoloživih sredstva za plaćanje 84.434 115.126 151.923 194.262 220.250 193.931 277.728

Prosjek izvršenih plaćanja 13.180 18.937 19.475 20.234 18.981 24.189 29.239

Prosjek: suficit 71.254 96.189 132.448 174.028 201.269 169.742 248.489

Tabela br. 2.4 – Raspoloživa sredstva i izvršena plaćanja banaka, stanje posljednjeg dana u mjesecu, u 000 eura


III VI IX XII III VI IX

Raspoloživa sredstva 101.620 142.239 184.531 239.903 209.902 232.589 275.690

Izvršena plaćanja 20.649 26.511 26.147 6.605 29.046 45.156 3.406

Suficit/deficit 80.971 115.728 158.384 233. 298 180.856 187.433 272.284

liona eura i u odnosu na septembar prethodne godine je povećana za 181 miliona eura ili 89%, a u odnosu na decembar 2005. godine za 43,6%. Učešće likvidne likvidne u ukupnoj aktivu iznosilo je 34,7% (u septembru prethodne godine 34,1%).

Pored navedenih pokazatelja i dobar odnos kredita i depozita (80,7%) ukazuje da je nivo likvidnosti zadovoljavajući. Rast depozita banaka od 99,3% u odnosu na septembar prethodne godine prevazilazi ostvareni rast kredita 92,3%. (Prilog B, Tabela 11)

Tokom prva tri kvartala 2006. godine, nivo novčanih sredstava u odnosu na kratkoročne izvore3, za bankarski sistem u cjelini, bio je znatno iznad dekadnog minimuma utvrđenog za banke koje imaju viši iznos kredita od ukupnog iznosa depozita, kao i/ili visoko učešće nekvalitetnih kre-dita u ukupnom kreditnom portfoliju (20%).

2 Izvor: Izvještaj o dnevnoj likvidnosti banaka3 Izvor: Dekadni izvještaji o likvidnosti banaka

30


Grafik br. 2.2 – Likvidna aktiva i kratkoročna pasiva banaka (000 eura) i njihov odnos (u %)

Box br. 2.1 – Krediti za likvidnost bankama od strane centralne banke; upotreba ovog instrumenta u Crnoj Gori i regionu

Krediti za likvidnost, koje centralne banke odobravaju bankama (između ostalih instrumenata monetarne politike) služe za odr-žavanje neophodnog nivoa likvidnosti u bankarskom (finansijskom) sektoru ekonomije, a time se posredno utiče i na održavanje stabilnosti cijelog makroekonomskog sistema.

Ovi krediti se odobravaju kako u “lakšim” slučajevima nelikvidnosti, tako i u slučajevima izražene nelikvidnosti (sve do granice insolventnosti), kada centralna banka vrši funkciju tzv.zajmodavca u krajnjoj instanci (lender of last resort). Centralna banka ovu funkciju vrši kada procjeni da je banka koja traži sredstva potencijalno zdrava (solventna), i posebno, kada procjeni da bi eventualni bankrot banke nanio posledične štete ostatku bankarskog (finansijskog) sektora, koje mogu ići sve do pojave neli-kvidnosti i kraha cijelog ovog sektora.

Odlukom Centralne banke Crne Gore br. 52 (Službeni list RCG 02/02) se određuju mogućnosti kreditiranja banaka u slučajevima njihove nelikvidnosti. Precizirano je postojanje intra-dnevnog i intra-noćnog kredita, a prije upotrebe ovih kredita, bankama je za održavanje dnevne likvidnosti ostavljena mogućnost korišćenja 50% sredstava izdvojenih na ime obavezne rezerve, bez upo-trebe kolaterala. Banka ne plaća kamatu ukoliko ovako pozajmljena sredstva vrati do kraja radnog dana.

Međutim, likvidnost bankarskog sektora Crne Gore je sasvim zadovoljavajuća, o čemu najbolje govori činjenica da pomenuti krediti za likvidnost do sada nisu korišćeni. Ranije je korišćena samo pomenuta mogućnost upotrebe sredstava obavezne rezer-ve, ali tokom prva tri kvartala ove godine nijedna banka nije imala potrebu ni za ovom mogućnošću za prevazilaženje problema nelikvidnosti.

Primjetimo, međutim, da se u uslovima korišćenja eura i gotovo potpune liberalizacije tekućeg i kapitalnog računa, banke u Cr-noj Gori mogu lako zaduživati u inostranstvu.

MONETARNA KRETANJA

31

Tabela br. 1 – Krediti za likvidnost bankama u Crnoj Gori i u odabranim zemljama regiona

Albanija

Opis Intra-noćni kredit

Ročnost Prekonoćno, tj. 24h (overnight).

Mogućnost korišćenja Svakodnevno.

Kamatna stopa1,75 procentnih poena viša u odnosu na REPO stopu Banke Albanije, što je iznosilo 7% na dan 30.09.2006. godine.

Kolateral Potpuno obezbjeđenje hartijama od vrijednosti koje je izdala Vlada.

Opis Lombardni kredit

Ročnost Ne više od tri mjeseca.

Mogućnost korišćenja Jednom u tri mjeseca.

Kamatna stopa6 procentnih poena viša u odnosu na REPO stopu Banke Albanije, što je iznosilo 11,25% na dan 30.09.2006. godine.

Kolateral Potpuno obezbjeđenje hartijama od vrijednosti koje je izdala Vlada.

Bosna i Hercegovina

OpisKako u Bosni i Hercegovini kao valutni sistem funkcioniše valutni odbor (currency board), Centralna banka BiH se ne uključuje u kreditiranje nijednog sektora ekonomije.

Crna Gora

Opis Intra-dnevni kredit

Ročnost Do kraja radnog dana kada je uzet.


Kamatna stopaProsječna kamatna stopa ostvarena na poslednjoj aukciji državnih zapisa, što je iznosilo 0,92% na dan 30.09.2006. godine.

KolateralPotpuno obezbjeđenje hartijama od vrijednosti koje je izdala Vlada, zemlja članica EU, ili druga zemlja određena propisom CBCG.

Opis Intra-noćni kredit


Mogućnost korišćenja Do 7 dana u mjesecu.

Kamatna stopaProsječna kamatna stopa ostvarena na poslednjoj aukciji državnih zapisa + 0,5 procentnih poena, što je iznosilo 1,42% na dan 30.09.2006. godine.

KolateralPotpuno obezbjeđenje hartijama od vrijednosti koje je izdala Vlada, zemlja članica EU, ili druga zemlja određena propisom CBCG.

Hrvatska




Kamatna stopa 0%

Kolateral Potpuno obezbjeđenje državnim zapisima Vlade.




Kamatna stopa 7,5%

Kolateral Potpuno obezbjeđenje državnim zapisima Vlade.

Nastavak tabele na sljedećoj strani

32


Opis Kratkoročni kredit za likvidnost

Ročnost Ne više od šest mjeseci, izuzetno do dvanaest mjeseci.

Mogućnost korišćenja Posle otplate obaveza po postojećem kreditu.

Kamatna stopaUkoliko se kredit koristi do 3 mjeseca (tj. više od 3 mjeseca): kamatna stopa koja je 0,5 (tj. 1) procentnih poena viša u odnosu na stopu kod lombardnog kredita, što je iznosilo 8% (tj. 8,5%) na dan 30.09.2006. godine.

KolateralPotpuno obezbjeđenje određenim hartijama od vrijednosti koje je izdala Hrvatska narodna banka ili Vlada; kao i nekim drugim nisko rizičnim hartijama od vrijednosti.

Makedonija




Kamatna stopa 0%

Kolateral Potpuno obezbjeđenje hartijama od vrijednosti koje je izdala Narodna banka Makedonije ili Vlada.




Kamatna stopa 9,5%

Kolateral Potpuno obezbjeđenje hartijama od vrijednosti koje je izdala Narodna banka Makedonije ili Vlada.

Opis Kratkoročni kredit za likvidnost

Ročnost Ne više od tri mjeseca, sa mogućnošću obnavljanja na još najviše 3 mjeseca.

Mogućnost korišćenja Posle otplate obaveza po postojećem kreditu.

Kamatna stopa Utvrđuje je Guverner Narodne banke Makedonije.

KolateralPotpuno obezbjeđenje određenim hartijama od vrijednosti koje je izdala Narodna banka Makedonije ili Vlada; kao i nekim drugim nisko rizičnim hartijama od vrijednosti.

Srbija


Ročnost Neprekidno ne više od 45 radnih dana; odnosno 60 radnih dana sa prekidima u toku 120 dana.

Mogućnost korišćenjaOsim gore navedenog uslova, neograničena. Zahtjev se može podnijeti i više puta u toku jednog dana.

Kamatna stopaKredit vraćen istog dana: 0%U zavisnoti od roka, kamatna stopa koja je viša od referentne kamatne stope Narodne banke Srbije za 4, 6, tj. 8 procentih poena, što je iznosilo na 22%, 24%, tj. 26% na dan 30.09.2006. godine.

KolateralPotpuno obezbjeđenje određenim hartijama od vrijednosti koje je izdala Narodna banka Srbije ili Vlada.

Iz tabele br. 1 se kao karakteristično može izdvojiti sledeće:

1. Ročnost i mogućnosti korišćenja

• U svim navedenim zemljama postoji mogućnost korišćenja ovih kredita, osim u slučaju Bosne i Hercegovine, • Od svih navedenih zemlja, jedino u Albaniji ne postoji intra-dnevni kredit.• U svim navedenim zemljama, postoje intra-noćni krediti, s tim što se u slučaju Hrvatske, Makedonije i Srbije nazivaju

lombardnim kreditima.• U slučaju Albanije, Makedonije i Hrvatske – kod kredita za likvidnost sa ročnošću većom od 24h – postoji uslov da banka

mora biti solventna i da je prethodno pokušala na sve načine da pozajmi sredstva tržišnim putem.

MONETARNA KRETANJA

33

Narodna banka Srbije nema ovakav zahtjev prema bankama, dok u slučaju Crne Gore ne postoji mogućnost korišenja kredita za likvidnost sa ročnošću većom od 24h.

• Što se tiče ročnosti poslednje pomenute vrste kredita, ona je najmanja u Albaniji (3 mjeseca), a najveća u Hrvatskoj (6, tj. 12 mjeseci).

2. Kamatna stopa

• Kod intra-dnevnih kredita 0%; osim u slučaju Crne Gore 0,92%.• Kod intra-noćnih kredita je najmanja u slučaju Crne Gore (1,42%), a najviša u slučaju Srbije (22%).• Kod kredita sa rokom dospjeća dužim od 24h je najmanja u slučaju Hrvatske (8%, tj. 8,5%), a najveća u slučaju Srbije

(24%, tj. 26%). U slučaju Makedonije određuje je Guverner, diskreciono.• Ni u jednom slučaju se kamatna stopa zvanično ne veže sa neku svjetski značajnu (referentnu) kamatnu stopu (npr.

LIBOR, EURIBOR, ECB Minimum Bid Rate, US Funds Target Rate i sl.).

3. Kolateral

U svim slučajevima putem hartija od vrijednosti (i to nisko rizičnih), tako da su svi krediti, bez obzira na to kako se zvali – u suštini lombardni krediti.

Osim gore navedenih pojedinosti, odluke o kreditima za likvidnost po gotovo svim zemljama preciziraju i: dokumentaciju koju banka podnosi uz zahtjev za kredit; hartije od vrijednosti koje mogu biti predmet zaloge i njihovo vrednovanje; mogućnosti obna-vljanja kredita; mjere (i kaznene mjere) koje centralna banka preuzima u slučaju neispunjenja obaveza od strane banke itd.

2.3. Agregatni bilans stanja banaka

Bilansna suma banaka na kraju septembra ove godine dostigla je iznos od 1.102 miliona eura, što predstavlja maksimalan iznos od kada se prati posmatrana serija podataka. Sa izuzetkom januara, bilansnu sumu ba-naka karakterisao je rast u prvih devet mjeseci ove godine, tako da je iznos ostvaren na kraju trećeg kvartala bio za 58,4% viši nego na kraju prethodne godine, dok je godišnja stopa rasta iznosila 85,1%. Posma-trano u odnosu na kraj drugog kvartala ove godine bilansna suma je porasla za 26,6%.

Rastu bilansne sume banaka u odnosu na isti period prethodne godine doprinio je porast svih bilansnih pozicija, pri čemu su najveći porast za-bilježili ukupni depoziti (99,3%) čime je uz rast pozajmica iz inostran-stva stvorena osnova za visok porast ukupnih kredita (92,3%). Tako-đe, posmatrano u odnosu na kraj prethodne godine, porastu bilansne sume banaka doprinio je porast svih bilansnih pozicija. Za razliku od prethodnog poređenja, najveći porast u odnosu na kraj prethodne go-dine zabilježili su ukupni krediti (73,7%), dok je porast depozita izno-

sio 65,9%. Posmatrano u apsolutnom iznosu, bilansna suma banaka je na kraju trećeg kvartala ove godine bila veća za 406,6 miliona eura u odnosu na kraj prethodne godine, dok je povećanje za godinu dana iznosilo 506,8 miliona eura.

Na kraju trećeg kvartala sve banke su zabilježile povećanje bilansne sume u odnosu na kraj prethodne godine i odnosu na isti period prethodne godine. Pri tome, godišnje povećanje bilansne sume banaka kretalo se od 1,7 miliona eura do 240 miliona eura.

Indeks tržišne koncentracije banaka prema aktivi pokazuje da je za go-dinu dana (od septembra 2005. do septembra 2006. godine) došlo do porasta tržišnog učešća tri banke, sa 62,7% na 69,5%, odnosno jača-nja dominacije pet banaka na koje se na kraju septembra 2005. odno-silo 79,2%, a na kraju septembra 2006. godine 84,7% ukupne aktive svih banaka.

34


Tabela br. 2.5 – Bilansna suma banaka (stanje na kraju perioda) i stopa rasta

Opis

Iznos u mil. eura Promjena u mil. eura Stopa rasta (u %)

2005 2006IX‘06-IX ’05 IX ‘06-XII ‘05

IX 2006 IX 2005

IX 2006 XII 2005IX XII IX

1. Novčana sredstva i depoziti kod dep. institucija 202,8 267,0 383,4 180,6 116,4 89,1 43,6

2. Krediti 339,6 375,9 653,1 313,5 277,1 92,3 73,7

2.1. Rezervisanja za kreditne gubitke -12,9 -13,5 -17,2 -4,3 -3,7 33,1 27,2

2.2. Neto krediti 326,7 362,4 635,9 309,2 273,5 94,7 75,5

3. Hartije od vrijednosti 16,1 16,9 24,2 8,0 7,2 49,8 42,6

4. Ostala aktiva 51,1 51,1 59,9 8,8 8,8 17,3 17,1

5. Rezervisanja na ostale stavke aktive -1,2 -1,8 -1,0 0,2 0,8 -16,7 -44,4

6. UKUPNO AKTIVA 595,5 695,7 1.102,3 506,8 406,6 85,1 58,4

1. Depoziti 406,0 487,9 809,4 403,3 321,5 99,3 65,9

1.1. Depoziti po viđenju 240,2 260,7 448,7 208,5 188,0 86,8 72,1

1.2. Oročeni depoziti 165,8 227,2 360,6 194,8 133,5 117,5 58,7

2. Pozajmice 65,1 80,3 133,3 68,2 53,0 104,8 66,0

3. Ostale obaveze 23,9 21,1 27,5 3,7 6,5 15,5 30,6

4. Ukupan kapital 100,5 106,5 132,0 31,6 25,6 31,4 24,0

5. UKUPNO PASIVA 595,5 695,7 1.102,3 506,8 406,6 85,1 58,4

2.3.1. Struktura bilansa stanja banaka

Tokom jednogodišnjeg perioda (septembar 2005 – septembar 2006. god.) struktura bilansa stanja nije bitnije promijenjena – i dalje naj-veće učešće na strani aktive bilježe ukupni krediti, a na strani pasive ukupni depoziti.

Na kraju trećeg kvartala ove godine, posmatrano u odnosu na isti pe-riod prethodne godine, povećano je učešće ukupnih depozita u pasivi bilansa za 5,2 procentnih poena, dok je učešće kredita u aktivi bilansa, povećano za 2,3 procentnih poena. (Tabela br. 2.5).

Struktura bilansa stanja banaka pokazuje da osnovni izvor za plasmane banaka predstavljaju depoziti, a da banke uglavnom svoja sredstva plasi-raju u kredite, dok je učešće ulaganja u hartije od vrijednosti i dalje nisko što je opravdano s obzirom na visoku tražnju za kreditima, visoke kama-tne stope, odnosno prihode banaka po ovom osnovu, kao i visok stepen nesigurnosti tržišta kapitala. Valutna struktura bilansa stanja banaka pokazuje dominanto učešće eura. Tako su krediti odobravani uglavnom u eurima, dok su u neznatnom iznosu (0,3% ukupnih kredita) kredite u drugim valutima koristili privredna društva u privatnom vlasništvu i Vlada RCG (u iznosima manjim od 1 miliona eura na kraju tećeg kvartala o.g.).

Tabela br. 2.6 – Struktura bilansa stanja banaka, stanje na kraju perioda, u %

Opis/Period III kvartal 2005 III kvartal 2006

Novčana sredstva i dep. kod dep. institucija

34,1 34,8

Krediti 57,0 59,3

Hartije od vrijednosti 2,7 2,2

Ostala aktiva 8,6 5,4

Rezervisanja -2,4 -1,7

Ukupno aktiva 100,0 100,0

Depoziti 68,2 73,4

Pozajmice 10,9 12,1

Ostale obaveze 4,0 2,5

Ukupan kapital 16,9 12,0

Ukupno pasiva 100,0 100,0

Pored toga, 97,1% ukupnih depozita bili su u eurima, kao i 99,3% po-zajmica koje su banke koristile u posmatranom periodu.

MONETARNA KRETANJA

35

Tabela br. 2.7 – Valutna struktura odabranih bilansnih pozicija, kraj septembra 2006., u %

Opis EuroDruge valute

Novčana sredstva i depoziti kod depozitnih institucija

92,8 7,2

Krediti 99,7 0,3

Depoziti 97,1 2,9

Pozajmice banaka 99,3 0,7

2.3.2. Kreditna aktivnost banaka

Kreditna potraživanja banaka dostigla su iznos od 653,1 miliona eura na kraju trećeg kvartala, uz ostvareni godišnji porast od 92,3%. Posmatra-no u apsolutnom iznosu, banke su po osnovu kredita potraživale 277,1 miliona eura više nego na kraju 2005. godine, što predstavlja rast od 73,7%. Na kraju trećeg kvartala krediti su činili 37% procijenjenog BDP za 2006. godinu iz čega se zaključuje se da još uvijek postoji dosta pro-stora za rast kredita i razvoj bankarskog sektora uopšte. Najviše kredita u posmatranom periodu odobreno je privrednim društvima u privatnom vlasništvu i stanovništvu na koje se odnosilo 86,5% ukupnih kreditnih potraživanja na kraju trećeg kvartala kvartala o.g. Na povećanje uku-pnih kredita za 277,1 miliona eura za devet mjeseci ove godine najviše je uticao porast kreditа privrednih društava u privatnom valsništvu, koji su na kraju septembra dugovali 127,4 miliona eura više nego na kraju prethodne godine, kao i porast kreditiranja stanovništvu koje je na kraju septеmbra dugovalo takođe 127,4 milion eura više nego devet mjeseci ranije. Istovremeno, depoziti privrednih duštava u privatnom vlasništvu i stanovništva čine osnovni izvor kreditnog potencijala banaka.

Mjereno stopom inflacije na kraju septembra o.g. u odnosu na kraj 2005. godine zaključuje se da povećana kreditna aktivnost banaka nije uticala na nestabilnost na tržištu roba (cijene roba porasle su za 1,8% u posmatranom periodu). Međutim, s druge strane, osjetio se uticaj na povećanje privredne aktivnosti (realno povećanje za 6,3% u odnosu na isti period prethodne godine), jer je najveći korisnik kredita upravo sektor privrede (54,6% ukupnih kredita na kraju septembra).

Krediti stanovništvu

Tokom prvih devet mjeseci ove godine zaduženost stanovništva kod banaka po osnovu uzetih kredita nastavila je rast i na kraju perioda do-stigla je iznos od 231,8 miliona eura. Rast u posmatranom periodu ove godine bio je intenzivniji nego u istom periodu prethodne dvije godine. Naime, krediti stanovništvu su rasli tokom prva tri kvartala ove godine po prosječnoj mjesečnoj stopi od 9,3%, što je više u odnosu na prosječni mjesečni rast ostvaren u 2004. (3,2%) i 2005. godini (2,4%).

Kreditna zaduženost stanovnia kraju trećeg kvartala ove godine u odnosu na procijenjini BDP za 2006. godinu iznosila je 13,2%. Godišnji porast kredita koje su banke odobrile stanovništvu iznosio je 151,4%, tako da je zaduženost stanovništva per capita, sa 148,6 eura koliko je iznosila na kraju trećeg kvartala 2005. godine povećana na 373 eura na kraju septembra ove godine.

Porastu zaduženosti stanovništva tokom prva tri kvartala ove godine doprinijeli su:

- atraktivnost crnogorskog tržišta kapitala - u posmatranom pe-riodu nemali broj stanovnika se zaduživao kod banaka kako bi sredstva iskoristili za ulaganja na tržištu kapitala;

- smanjenja kamatnih stopa na kredite odobrene sektoru stano-vništva u odnosu na kraj trećeg kvartala prethodne godine, od kada se prati posmatrana serija podataka (za 1,86 procentna poena, efektivne kamatne stope);

- porast ponude dugoročnih kredita, prije svega stambenih kre-dita po povoljnijim uslovima. Naime, u posmatranom periodu banke su povećale ponudu dugoročnih, stambenih kredita. Na porast ponude stambenih kredita uticala je i relizacija proje-kta Vlade RCG ‘’1.000 stambenih kredita’’ koji se ostvaruje u saradnji sa poslovnim banakama (kamatna stopa je 6,4% na godišnjem nivou, uz rok otplate do 5, 10 i 20 godina, u iznosu do 5, 15 i 30 hiljada eura).

- ponuda lombardnih kredita koji omogućavaju odobravanje kredita bez žiranata, uz zalogu hartija od vrijednosti.

Ročna sruktura kredita stanovništva pokazuje da dugoročni krediti čine 88,5% na kraju septembra ove godine.

I pored navedenog porasta zaduženosti, stanovništvo je na kraju trećeg kvartala predstavljalo neto štedišu, odnosno nivo njihovih depozita kod banaka bio je viši od nivoa njihovog duga po osnovu kredita. Tako je koeficijent krediti/depoziti stanovništva iznosio 0,66.

36


Krediti sektoru privrede

Sektor privrede je kontinuirano povećavao kreditnu zaduženost kod ba-naka tokom prvih devet mjeseci ove godine i na kraju septembra dug je iznosio 357 miliona eura.

Uz prosječni mjesečni rast od 5%, krediti sektoru privrede su za devet mjeseci ove godine povećani za 127 miliona eura. Uz ostvareno pove-ćanje, iznos duga na kraju posmatranog perioda bio je za 55,1% viši u odnosu na kraj prethodne godine, dok je godišnja stopa rasta iznosila 70%. Ukoliko se posmatra prosječna mjesečna promjena zaduženja se-

Box br. 2.2 – Međunarodne komparacije

Ukoliko posmatramo kredite domaćim fizičkim licima per capita, Crna Gora ostvaruje srednju poziciju u odnosu na zemlje regi-ona. Naime, krediti domaćim fizičkim licima per capita na kraju trećeg kvartala su u Crnoj Gori iznosili 371 euro, što Crnu Goru stavlja iza Hrvatske, Slovenije, Bosne i Hercegovine, Bugarske i Rumunije; a ispred Srbije, Makedonije i Albanije. Radi poređenja, dat je i podatak za Evropsku Monetarnu Uniju. (Tabela br. 1)

Tabela br. 1 – Krediti domaćim fizičkim licima per capita, na kraju trećeg kvartala 2006. godine, u eurima4

Zemlja Iznos

Hrvatska 2,756

Slovenija 2,564

Bosna i Hercegovina 552

Bugarska 546

Rumunija 469

Crna Gora 371

Srbija 291

Makedonija 206

Albanija 143

EMU 14,218

Izvor: centralne banke navedenih zemalja, The Vienna Institute for International Economic Studies, EUROSTAT, kalkulacije CBCG

ktora privrede u prvih devet mjeseci ove godine, zaključuje se da se ovaj sektor više i intenzivnije zaduživao nego u istom periodu prethodne dvije godine. Tako je prosječni mjesečni rast ove godine bio za 3 (2,5) procen-tna poena viši nego u istom periodu 2005. (2004.) godine.

Međutim, i pored bržeg rasta duga sektora privrede tokom proteklog perioda ove u odnosu na isti period prethodnih godina, u istom periodu je primjetan i sporiji rast u odnosu na zaduženje sektora stanovništva. Prosječni mjesečni rast zaduženja stanovništva viši je od istog rasta za-duženja sektora privrede za 4,3 procentnih poena.

4 Podatak za EMU uključuje i kredite neprofitnim institucijama koje služe domaćinstvima. Podatak za Makedoniju se odnosi na kraj 6-og mjeseca, a za Hrvatsku na kraj 8-og mjeseca 2006. godine.

MONETARNA KRETANJA

37

Ročna stuktura kredita privrede pokazuje da je ovaj sektor je navećim dijelom koristio kredite sa rokom dosijeća do godine dana, koji su na kraju septembra ove godine činili 59% ukupnih kredita odobrenih privredi. Na osnovu ročne strukture kredita dobrenih privredi može se zakjučiti da privredna društva koriste uglavnom kredite za prevazilaženje likvidno-snih problema, a manje za investiciona ulaganja. U prilog ovoj tvrdnji je podatak da je na kraju trećeg kvartala ove godine od 33.591 pravnih lica registrovanih u Centralnom registru računa5, njih 7.832 bilo u blokadi, pri čemu je ukupan iznos duga po osnovu kojeg je izvršeno blokiranje računa iznosilo 74,8 miliona eura. Broj pravnih lica koji su u blokadi sma-njen je na kraju trećeg u odnosu na kraj drugog kvartala za 21,5%, a iznos duga po osnovu kojeg je izvršeno blokiranje računa povećan je za 3,5% u posmatranom uporednom periodu. Pri tome, kod manjeg broja pravnih lica računi su blokirani u dužem vremenskom periodu. Tako je od 50 dužnika koji imaju najveći iznos duga, 34 u neprekidnoj blokadi, 12 dužnika u blokadi je preko 10 mjeseci sa povremenim prekidima, a preostalih 4 su u blokadi do 10 mjeseci, sa prekidima.

Sektor privrede je predstavljao neto dužnika, a koeficijent krediti/depo-ziti privrede iznosio je 1,42 na kraju septembra ove godine.

Dug privrede ostvaren na kraju posmatranog perioda činio je 20,2% procijenjenog BDP za 2006. godinu.

2.3.3. Depoziti

Prva tri kvartala ove godine karakterisao je uzlazni trend depozita, koji su na kraju posmatranog perioda dostigli iznos od 809,4 miliona eura. Za tri kvartala depoziti su povećani za 321,5 miliona eura, čemu je naj-više doprinio porast depozita stanovništva (za 176 miliona eura) i pri-vrednih društava u privatnom vlasništvu (za 98,6 miliona eura). Na ova dva podsektora se inače odnosi najveći dio ukupnih depozita (70,7%).

Uz prosječni mjesečni rast od 5,8% tokom prva tri kvartala ove godine, iznos depozita dostignut na kraju septembra bio je za 65,9% viši nego na kraju prethodne godine, dok je porast u odnosu na isti period pret-hodne godine iznosio 99,3%.

Ročna struktura depozita i dalje nije povoljna. Tako su najveće učešće u ukupnim depozitima na kraju trećeg kvartala zabilježili depoziti po viđe-nju (55,4%). U okviru oročenih depozita najviše je bilo depozita oročenih na rok od tri mjeseca do jedne godine (35,7%) i depozita oročenih na rok do tri mjeseca (6,7%); dok se na depozite oročene na rok od jedne do tri godine odnosilo samo 1,8%, a na depozite oročene na rok duži od tri godine svega 0,4% oročenih depozita.

Posmatrano po sektorima, najviše depozita odnosilo se na sektore sta-novništva (43,5%) i privrede (30,2%).

Depoziti stanovništva

Prva tri kvartala ove godine karakterisao je konstantan porast depozi-ta stanovništva, koji su na kraju septembra iznosili 351,8 miliona eura, što je bilo za 100,2% više nego na kraju prethodne godine, odnosno za 148,7% više nego na kraju istog perioda prethodne godine. Rast ovih depozita posebno je bio izražen u trećem kvartalu, kada je prosječna mjesečna stopa rasta iznosila 11,5%.

Treba istaći i brz rast depozita stranih fizičkih lica, koji su krajem se-ptembra ove godine iznosili 62,4 miliona eura, a odnosu na isti period prethodne godine su porasli za 48,1 miliona eura. Procentualno, depo-ziti stranih fizičkih lica su krajem septembra ove godine činili gotovo petinu svih depozita stanovništva.

Što se tiče valutne strukture depozita stanovništva, 95% je činila štednja u eurima, a samo 5% štednja u drugim stranim valutama.

Stanovništvo je na kraju trećeg kvartala, uobičajeno, činilo neto štedišu bankarskog sektora – i to u iznosu od 120 miliona eura (krediti 231,8, a depoziti 351,8 miliona eura).

5 Izvor: CBCG – Sektor za platni promet.

38


Box br. 2.3 – Međunarodne komparacije

I pored izraženog rasta depozita stanovništva, ukoliko posmatramo depozite stanovništva per capita, Crna Gora ostvaruje srednju poziciju u odnosu na zemlje regiona, ali uz primjetan napredak u odnosu na ranija rangiranja (npr. mart 2006. godine). Naime, depoziti stanovništva per capita na kraju trećeg kvartala su u Crnoj Gori iznosili 566 eura, što Crnu Goru stavlja iza Slovenije, Hr-vatske i Bugarske; a ispred Makedonije (uslovno, vidjeti fusnotu), Bosne i Hercegovine, Rumunije i Srbije. Radi poređenja, dat je i podatak za Evropsku Monetarnu Uniju. (Tabela br. 1)

Tabela br. 1 – Depoziti stanovništva per capita na kraju trećeg kvartala 2006. godine, u eurima6

Izvor: centralne banke navedenih zemalja, The Vienna Institute for International Economic Studies, EUROSTAT, kalkulacije CBCG

Ukoliko posmatramo i podatke o prosječnim zaradama (Tabela br. 2), primjetna je izuzetna sličnost u rangiranju navedenih ze-malja po ovom kriterijumu, i po kriterijumu štednje per capita. To je potpuno očekivano, obzirom da tekuća primanja primarno određuju nivo štednje stanovništva. (Izuzetak je Bugarska, sa relativno niskim nivoom prosječnih zarada, a relativno visokim nivoom štednje per capita.)

Tabela br. 2 – Prosječna mjesečna bruto zarada tokom 2005. godine, u eurima

Zemlja IznosSlovenija 5.610Hrvatska 3.335Bugarska 845Crna Gora 566Makedonija 513Bosna i Hercegovina 505Rumunija 480Srbija 433EMU 14.148

Zemlja IznosSlovenija 1.157Hrvatska 844Bosna i Hercegovina 408Makedonija 348Crna Gora 326Srbija 307Rumunija 264Bugarska 163EMU7 2.599

Izvor: The Vienna Institute for International Economic Studies, EUROSTAT

6 Ograničeni i/ili blokirani depoziti nisu razmatrani. Podaci o štednji za Bugarsku, Sloveniju i EMU uključuju i depozite neprofitnih institucija koje služe domaćin-stvima. Takođe, podaci za Bugarsku i Makedoniju se odnose na kraj 6-og mjeseca, a podatak za Hrvatsku se odnosi na kraj 8-og mjeseca 2006. godine.

7 Podatak se odnosi na 2003. godinu.

MONETARNA KRETANJA

39

S obzirom na to da je prosječna neto zarada u septembru u Crnoj Gori porasla za 13,2% u odnosu na isti period prethodne godine, ona ne može predstvaljati osnovu porasta ukupnih depozita stanovništva, po-sebno ako se ima u vidu da vrijednost potrošačke korpe nije ostavljala prostora za štednju stanovništva iz ovog izvora. Razloge rasta depozita stanovništva svakako treba tražiti na drugoj strani.

Porastu depozita stanovništva tokom prva tri kvartala ove godine do-prinijeli su:

- prihodi od turizma, zbog čega je i najizraženiji rast ovih depo-zita zabilježen u periodu jun – septembar;

- nastavak povlačenja novca iz vanbankarskih tokova i njihovog ulaska u bankarski sistem (dijelom usled vraćanja povjerenja u bankarski sistem, a dijelom i zbog smanjenja učešća sive eko-nomije);

- prodaja nekretnina nerezidentima, u iznosu od 190 miliona eura u posmatranom periodu;

- prilivi iz inostranstva – od tekućih transfera i faktorskih do-hodaka: 83,4 i 38,2 miliona eura u posmatranom periodu, re-spektivno;

- prodaja hartija od vrijednosti.

Ročna struktura depozita stanovništva ukazuje na i dalje veće učešće depozita po viđenju (59,2%) uz porast oročenih depozita. Oročeni de-poziti stanovništva su rasli mjesečno (u prosjeku) za 6,5% tokom prva tri kvartala ove godine, pri čemu je najizraženiji mjesečni rast zabilježen u avgustu (19,6%). U okviru oročenih depozita stanovništva, najveće učešće su imali depoziti oročeni na rok od tri mjeseca do jedne godine (88,7%), dok je značajno manje učešće depozita oročenih do tri mjeseca (9%) i od jedne do tri godine (2%), a depoziti oročeni na rok duži od tri godine činili su svega 0,2% oročenih depozita stanovništva.

Najvažniji razlozi nepovoljne ročne strukture štednje su:

1. nizak nivo tekućih primanja;2. još uvijek izražen strah od dugoročnog oročavanja sredstava

kod dijela stanovništva, kao posledica problema sa kojima se suočavao bankarski sektor tokom 90-ih;

3. visoki prinosi na tržištu kapitala u Crnoj Gori, koje je u posle-dnjih par godina (posebno nakon procesa Masovne vaučerske privatizacije) ostvarilo visoke stope rasta.

Navedene determinante naprosto prevladavaju nivo pasivnih kamatnih stopa u Crnoj Gori – oko 6% na godišnjem nivou, na depozite oročene na godinu dana – što je stimulativan nivo u odnosu na zemlje regiona, a posebno u odnosu na zemlje EU.

Depoziti privrede

Depoziti privrede su iznosili 250,6 miliona eura na kraju trećeg kvar-tala što je bilo za 74,1% više nego na kraju prethodne godine, dok je godišnja stopa rasta iznosila 101,9%. Najveće učešće u depozitima pri-vrede bilježe privredna društva u privatnom vlasništvu (88,1%), što je i očekivano s obzirom na stepen i broj privatizovanih preduzeća u Crnoj Gori. Preduzetnici raspolažu malim iznosom depozita (1,8%), dok su depoziti državnih preduzeća učestvovali sa 10,1% u ukupnim depozi-tima sektora privrede na kraju septembra – i bilježe rast u odnosu na kraj prethodne godine za 24,3%, tj. u odnosu na isti mjesec prethodne godine za 34,9%.

Ročna struktura depozita privrede na kraju septembra pokazuje i dalje veće učešće depozita po viđenju (60,1%), mada je ovo učešće na skoro najnižem nivou od početka reforme bankarskog sektora (2001. godi-na). U okviru oročenih depozita najveće učešće imaju depoziti oročeni na rok od tri mjeseca do jedne godine. Ovakva ročna struktura depozita privrede rezultat je i dalje izražene potrebe privrede za razvojem, posti-zanjem odgovarajućeg nivoa konkurentnosti što ne ostavlja prostora za povećanje štednje na račun ulaganja u razvoj i boljeg pozicioniranja na domaćem i stranom tržištu.

Sektor privrede, uobičajeno, predstavlja neto dužnika bankarskog sektora, obzirom na to da je nivo kredita iznad nivoa njihovih depozita. Koeficijent krediti/depoziti privrede iznosio je 1,42 na kraju septembra i na najnižem je nivou još od decembra 2003. godine, kada je iznosio 1,39.

2.3.4. Pozajmice banaka

I pored izraženog rasta depozita (kao osnovnog izvora za plasmane ba-naka), dug banaka po osnovu uzetih pozajmica je iznosio 133,3 miliona eura na kraju trećeg kvartala, ostvarivši tako porast od čak 104,8% na godišnjem nivou, ili 66% u odnosu na kraj 2005. godine. Od pomenutog nivoa pozajmica na kraju septembra, 120,7 miliona eura (tj. 90,6%) se odnosilo na pozajmice od stranih banaka i finansijskih institucija.

40


I pored toga što je za prvih devet mjeseci ove godine zabilježen veći porast kredita (73,7%) od rasta depozita (65,9%) i pozajmica banaka (66%), krediti su na kraju septembra bili niži od nivoa depozita i pozaj-mica. Koeficijent krediti/(depoziti + pozajmice) je iznosio 0,69 na kraju

septembra (krećući se tokom prva tri kvartala od 0,68 do 0,79), dok je koeficijent krediti/depoziti iznosio 0,87 na kraju septembra (krećući se tokom prva tri kvartala od 0,79 do 0,89).

Box br. 2.4 – Ročna sruktura kredita i depozita

U ročnoj stukturi ukupnih depozita, na kraju trećeg kvartala ove godine, depoziti po viđenju učestovali su sa 55%, dok se 45% odnosilo na oročene depozite. U strukturi oročenih depozita dominirali su depoziti oročeni do godine (sa rokom dospijeća do tri mjeseca i godine) sa učešćem od 95%, na depozite oročene do tri godine odnosilo se 4%, a na depozite oročene na rok duži od tri godine 1% ukupnih oročenih depozita.

Tabela br. 1 – Struktura depozita i kredita, stanje na kraju perioda

Opis /PeriodIII kvartal 2006. godine

u milionima eura u %

Ukupni depoziti 809,4 100,0

Depoziti po viđenju 448,7 55,4

Oročeni depoziti 360,7 44,6

Do 3 mjeseca 54,6 6,7

Do 1 godine 288,8 35,7

Do 3 godine 14,2 1,8

Peko tri godine 3,1 0.4

Ukupni krediti 653,1 100.0

Do 3 mjeseca 84,1 12, 9

Do1 godine 198,7 30,4

Do 3 godine 139,3 21,3

Preko 3 godine 231,0 35, 4

Ročna struktura ukupnih kredita pokazuje da dugoročni krediti čine 57%, a kratkoročni 43% ukupnih kredita na kraju septem-bra ove godine.

2.3.5. Odnos kredita banaka i depozita kod banaka (i pozajmica bankama)

2.3.6. Kapital banaka

Ukupan kapital banaka iznosio je 132 miliona eura na kraju trećeg kvartala ove godine, što je bilo za 24% više nego na kraju prethodne godine, dok je godišnja stopa rasta iznosila 31,5%. Za prva tri kvarta-

la pozitivan finansijski rezultat za bankarski sistem u cjelini iznosio je 6,4 miliona eura.

MONETARNA KRETANJA

41

2.4. Obavezna rezerva banaka

Prvih devet mjesci ove godine obilježilo je donošenje i primjena nove Odluke o obaveznoj rezervi banaka kod CBCG8, kojom su uvedene zna-čajne izmjene u politici obavezne rezerve sniženjem, odnosno uvođe-njem diferencirane stope, uz istovremeno širenje osnovice za obračun obavezne rezerve.

Tokom prva tri kvartala 2006. godine depoziti koji čine osnovicu za obra-čun obavezne rezerve kretali su se u intervalu od 252 do783 miliona eura pa je osnovica za obračun u prosjeku iznosila 486,9 miliona eura. Pri tome, u trećem kvartalu su ovi depoziti bili za 2,7 puta viši nego u prvom kvartalu, što je pored rasta ukupnih depozita rezultat širenja osnovice za obračun obavezne rezerve. Posmatrano po mjesecima, najviši nivo depozita koji čine osnovicu za obračun obavezne rezerve u toku prvih devet mjeseci zabilježen je u septembru (783 miliona eura). Istovremeno, depoziti koji ne ulaze u sastav osnovice za obračun prosječno su iznosili 103,6 miliona eura, a na kraju septembra svega 25 milona eura, što je, takođe, rezultat pomenutih izmjena u politici obavezne rezerve.

Navedena kretanja su uticala da banke na dan 27.09.2006. godine iz-dvoje ukupno 128,8 miliona eura obavezne rezerve, što je za 67,1 mili-ona eura ili 108,8% bilo više nego krajem 2005. godine, dok je godišnja

Tabela br. 2.8 – Prosječno stanje osnovice za obračun obavezne rezerve, u 000 000 eura

Opis/Priod2005 2006

I kvartal II kvartal III kvartal IV kvartal I kvartal II kvartal III kvartal

Prosjek osnovice 147 178 215 255 261 495 702

stopa rasta iznosila 139,4%. Rezultat svih pomenutih izmjena u politi-ci obavezne rezerve je povećanje učešća izdvojene obavezne rezeve u ukupnim depozitima banaka, koje je sa 12,6%, koliko je iznosilo u de-cembru prethodne godine, povećano na 15,9% na kraju septembra ove godine. (Prilog B, Tabela 12)

Od iznosa ukupno izdvojene obavezne rezerve na kraju trećeg kvartala 2006. godine, na račun obavezne rezerve u zemlji izdvojeno je 52%, na računu Centralne banke u inostranstvu 44%, a u državnim zapisima 4% obračunate obavezne rezerve. Izmjene u strukturi obavezne rezerve u odnosu na prethodna dva kvartala uglavnom su rezultat smanjene mogućnosti banaka da dio sredstava obavezne rezerve izdvoje u drža-vne zapise RCG. (Tabela br. 2.8).

Na 40% izdvojenih sredstava obavezne rezerve na računu obavezne rezerve kod CBCG, obračunata je kamata po stopi od 1% na godišnjem nivou i CBCG je ukupno platila 41,984 eura u septembru 2006. godi-ne. U posmatranom periodu banke nijesu koristile sredstva obavezne rezerve za likvidnost, dok je niži nivo obavezne rezerve od propisanog zabilježen ukupno četiri dana kod četiri banke (po jedna banka, jedan dan u toku mjeseca).

Tabela br. 2.9 – Struktura izdvojene obavezne rezerve, kraj mjeseca, u %

Opis /Period2005 2006


Račun obavezne rezerve u zemlji 44 64 74 43 54 48 52

U državnim zapisima 24 16 15 12 11 6 4

Račun CBCG u inostranstvu 32 20 11 45 35 46 44

8 »Sl.list RCG« br.14/06

42


Prvih devet mjeseci ove godine karakterisao je rast aktivnosti mikrofi-nansijskog sektora, čemu je doprinijela i pojava novih mikrokreditnih finansijskih institucija na finansijskom tržištu Crne Gore9.

Aktiva mikrokreditnih finansijskih institucija (MFI) iznosila je 26,2 miliona eura na kraju septembra ove godine, što je bilo za 7,6 miliona eura ili 41 % iznad nivoa ostvarenog na kraju 2005. godine, dok je godišnja stopa rasta iznosila 54%. Pri tome, na kraju trećeg kvartala 2006. godine, bi-lansna suma Agroinvesta činila je 65% ukupne bilansne sume MFI.

U aktivi MFI dominiraju potraživanja po osnovu odobrenih kredita, koja su na kraju trećeg kvartala ove godine činila čak 96,8% ukupne aktive. Na kraju septembra ove godine, potraživanja MFI po osnovu odobre-nih kredita iznosila su 25,4 miliona eura što je bilo za 42,5% više nego

Tabela br. 2.10 – Bilansna suma MFI, stanje na kraju mjeseca, u 000 eura



Alter modus 4.783 5.437 5.587 5.999 7.009 7.873 7.854

Agroinvest 9.847 10.968 11.464 12.612 14.949 14.981 16.990

Montenegro investment credit 596 981

Ozmont 342 411

Ukupno 14.630 16.405 17.051 18.611 21.958 23.792 26.236

2.5. Mikrokreditne finansijske institucije

na kraju prethodne godine, dok je godišnja stopa rasta iznosila 57,8%, a broj aktivnih klijenata povećan je sa 16,7 hiljada na preko 19 hiljada. Od ukupnog iznosa potraživanja po ovom osnovu 65% se odnosilo na potraživanja Agroinvest-a, a 35% na potraživanja ostalih mikrokredi-tnih finansijskih organizacija.

Tokom tri kvartala ove godine krediti MFI su rasli po prosječnoj mjese-čnoj stopi od 4,0%, pri čemu je intenzivniji porast zabilježen u drugom kvartalu. Naime, u prvom kvartalu ove godine prosječna mjesečna stopa rasta ukupnih kredita iznosila je 2,5%, dok je odgovarajuća stopa rasta u drugom kvartalu iznosila 5,8%, a u trećem 3,8%.

U strukturi kreditnog portfolija MFI po djelatnostima, dominantno je uče-šće kredita za poljoprivredu (66% na kraju septembra ove godine).

Tabela br. 2.11 – Ukupni krediti MFI, stanje na kraju mjeseca, u 000 eura



Alter modus 4.783 5.350 5.027 5.885 6.859 7.841 7.586

Agroinvest 8.562 10.494 11.073 11.946 12.352 14.040 16.582

Monetenego Invest. Credit 564 837

Ozmont 300 403

Ukupno: 13.345 15.844 16.100 17.831 19.211 22.745 25.408

9 Početkom marta Centralna banka Crne Gore izdala je dozvolu za rad dvijema novim mikrokreditnim finansijskim institucijma: ,,OZMONT” doo Podgorica i ,,MON-TENEGRO INVESTMENT CREDIT” doo Podgorica.

MONETARNA KRETANJA

43

U ročnoj strukturi kredita koje su odobrile MFI dominiraju dugoročni krediti (83,7% na kraju septembra ove godine). Pored toga, neto kre-diti, u iznosu od 25,1 miliona eura, činili su 98,9% ukupnih kredita MFI, dok se preostali dio odnosio na rezervisanja za potencijalne kreditne gubitke (280 hiljada eura).

Tabela br. 2.12 – Ukupni krediti MFI, po djelatnostima, stanje na kraju mjeseca, u 000 eura

Opis/period2005 2006

XII III VI IX

Trgovina 2.222 2.434 2.864 3.050

Usluge 2.570 3.175 3.935 3.932

Proizvodnja 838 901 862 905

Poljoprivreda 12.201 12.701 14.630 16.781

Ostalo 454 740

Ukupno 17.831 19,.211 22.745 25.408

Novčana sredstva MFI iznosila su 0,7 miliona eura ili 2,6% ukupne aktive MFI na kraju septembra, dok su fiksna aktiva i ostala aktiva iznosile 339 hiljada eura i činile 1,9% ukupne aktive.

Ukupne obaveze MFI, u iznosu od 13,6 miliona eura, činile su 51,8% uku-pne pasive, pri čemu su pozajmice i ostale obaveze iznosile 13,3 miliona eura, dok su bespovratna sredstva iznosila 0,3 miliona eura10.

Ukupan kapital MFI iznosio je 12,7 miliona eura ili 48,21% ukupne pa-sive na kraju trećeg kvartala 2006. godine. Od iznosa ukupnog kapi-tala, 9,5 miliona eura ili 74,9% odnosilo se na kapital, 0,6 miliona eura ili 4,6% na donacije, dok je neraspoređena dobit iznosila 2,6 miliona eura ili 20,4% ukupnog kapitala. Na kraju septembra 2006. pozitivan rezultat MFI iznosio je 1,8 miliona eura.

2.6. Aktivne kamatne stope

Od kraja trećeg kvartala 2005. godine, tj. od kada postoji serija podataka o aktivnim kamatnim stopama, primjetan je blag i gotovo konstantan trend pada prosječnih ponderisanih aktivnih kamatnih stopa. Tako su na kraju trećeg kvartala 2006. godine prosječne ponderisane aktivne kamatne stope iznosile 9,62% (nominalna) i 10,81% (efektivna), što je svakako osjetna razlika u odnosu na nivo aktivnih kamatnih stopa zabilježen na kraju trećeg kvartala 2005. godine: 11,24%, nominalna i 12,57%, efektivna prosječna ponderisana aktivna kamatna stopa (Grafik br. 2.3). Na mjesečnom nivou, pomenute stope su u prosjeku padale po: 0,15 procentnih poena, u slučaju nominalne, i 0,16 procentnih poena, u slučaju efektivne stope.

Na pad kamatnih stopa podjedanako su uticala sledeća kretanja, pri čemu svakako da postoji i njihov međusoban uticaj i među-podsticanje:

- povećanje depozitnog potencijala banaka, usled vraćanja po-vjerenja u bankarski sistem,

- zakonska liberalizacija tekućih i kapitalnih tokova sa inostran-

stvom, što omogućava svim ekonomskim subjektima (ukulju-čujući i domaće banke) zaduživanje po kamatnim stopama (u inostranstvu) koje su znatno niže od onih koje nudi crnogorski bankarski sektor,

- dalje jačanje konkurencije i efikasnosti na bankarskom/finan-sijskom tržištu (prije svega ulaskom stranih banaka tj. poznatih svjetskih brendova iz oblasti finansijskih usluga),

- pad kreditnog rizika i rizika zemlje,- stabilizacija inflacije, što se prije svega duguje uvođenju eura

kao zvaničnog platežnog sredstva u Crnoj Gori.

Što se tiče aspekta ročnosti, za period septembar 2005 – septembar 2006. godine karakteristične su veće vrijednosti prosječnih ponderisa-nih efektivnih kamatnih stopa na kratkoročne kredite u odnosu na iste dugoročne kredite, ali istovremeno postoji i prilično izražen pad pro-sječnih ponderisanih efektivnih kamatnih stopa na kratkoročne kredite, iako su ove u odnosu na kraj drugog kvartala ove godine ipak porasle, za 0,57 procentih poena (Tabela br. 2.13).

10 Alter Modus

44


Grafik br. 2.3 – Prosječne ponderisane aktivne kamatne stope, u %, na godišnjem nivou

Ukoliko posmatramo podatke o nivou prosječnih ponderisanih kamatnih stopa po ključnim sektorima, može se primjetiti naglašen pad kamatnih stopa na kredite odobrene državnom sektoru u poslednjem kvartalu. Sa druge strane, u periodu septembar 2005 – septembar 2006. godine po-stoji blag i gotovo konstantan pad kamatnih stopa na kredite odobrene privatnom sektoru. Takođe, u istom periodu se primjećuju i niži nivoi ka-matnih stopa na kredite odobrene državnom sektoru u odnosu na kredite odobrene privatnom sektoru, što je i razumljivo, jer je država po pravilu smatra za najsigurnijeg dužnika u zemlji (Tabela br. 2.14).

Ukoliko za period septemabar 2005 – septembar 2006. godine po-smatramo kamatne stope na kredite odobrene fizičkim licima, pri-mjetan je njihov naglašeniji pad upravo u trećem kvartalu ove godine (Tabela br. 2.15).

Tabela br. 2.13 – Prosječne ponderisane efektivne aktivne kamatne stope, kraj perioda, u %, na godišnjem nivou

Tabela br. 2.14 – Prosječne ponderisane aktivne kamatne stope po ključnim sektorima, u %, na godišnjem nivou

Period/Opis

PPEKS11 na kratkoročne kredite PPEKS na dugoročne krediteod 3

mjesecaod 3 do 12

mjeseciUkupno do 12 mjeseci

od 13 do 36 mjeseci

od 37 do 60 mjeseci

preko 60 mjeseci

Ukupno preko 12 mjeseci

2005.III kvartal 17,61 13,55 14,10 13,45 9,98 9,96 11,68IV kvartal 14,74 13,10 13,38 13,90 9,62 8,91 11,402006.I kvartal 15,85 12,25 12,93 15,28 9,50 7,53 11,51II kvartal 13,66 11,30 11,60 15,26 9,46 7,46 11,10III kvartal 13,46 12,00 12,17 14,21 9,30 7,46 10,32

Opis/Period2005. 2006.

IX X XI XII I II III IV V VI VII VIII IXDržavaPPKS12– nominalna 8,83 9,03 9,13 8,70 8,73 9,56 9,48 9,02 8,62 8,90 8,80 8,19 8,05PPKS – efektivna 8,50 9,43 10,01 10,41 10,34 11,25 11,28 10,41 9,69 10,07 10,04 9,06 8,95Privatni sektorPPKS – nominalna 11,66 11,54 11,42 11,24 11,27 11,18 11,16 10,99 10,78 10,56 10,35 10,15 9,90PPKS – efektivna 13,32 12,83 12,84 12,46 12,38 12,20 12,24 12,03 11,74 11,49 11,36 11,37 11,11

11 PPEKS – prosječna ponderisana efektivna kamatna stopa.12 PPKS – prosječna ponderisana kamatna stopa.

MONETARNA KRETANJA

45

Takođe, treba primjetiti da se kretanje kamatnih stopa na kredite odo-brene privatnom sektoru poklapa sa kretanjem opšteg nivoa kamatnih stopa – što je i razumljivo, jer krediti odobreni privatnom sektoru imaju najveće učešće u ukupnim kreditima (učešće kredita državnog sekto-ra u ukupnim kreditima je na kraju trećeg kvartala iznosilo 7,1%), te su njihovi ponderi najjači u determinisanju opšteg nivoa kamatnih stopa.

Posmatrajući prosječne ponderisane aktivne kamatne stope po djela-tnostima13 u periodu septembar 2005 – septembar 2006. godine, kao karakteristično se može izdvojiti sljedeće (Tabela br. 2.16):

1. na kraju trećeg kvartala ove godine kamatne stope odobrene na kredite u djelatnosti poljoprivrede, lova i ribolova su bile na najnižem nivou, prije svega kao rezultat realizacije programa Vlade koji je usmjeren na stimulisanje zapošljavanja i razvo-ja u oblasti poljoprivredne proizvodnje korišćenjem kreditnih linija putem banaka po povlašćenim kamatnim stopama; dok su kod djelatnosti energetike bile na najvišem nivou;

2. u čitavom periodu najveći pad bilježe ponderisane kamatne stope odobrene firmama iz djelatnosti rudarstva (nominalna 4,1 procentni poen, a efektivna 7,2 procentna poena) i građe-vinarstva (i nominalna i efektivna za po 3,6 procentnih poena);

Tabela br. 2.15 – Prosječne ponderisane kamatne stope na kredite odobrene fizičkim i pravnim licima, u %, na godišnjem nivou


IX X XI XII I II III IV V VI VII VIII IX

Fizička lica

PPKS – nominalna 12,71 12,57 12,43 12,45 12,21 12,26 13,00 12,99 12,92 12,60 12,08 11,71 11,47

PPKS – efektivna 14,58 14,31 14,23 14,23 13,95 13,82 14,79 14,80 14,62 14,26 13,52 13,03 12,72

Pravna lica

PPKS – nominalna 10,96 10,90 10,75 10,42 10,46 10,60 10,37 10,09 9,29 9,67 9,51 9,18 8,95

PPKS – efektivna 12,20 11,94 11,97 11,67 11,56 11,63 11,39 10,97 9,64 10,42 10,38 10,28 10,09

dok rast bilježe jedino kamatne stope na kredite odobrene fir-mama iz djelatnosti finansija (nominalna 0,1 procentni poen, a efektivna 2,6 procentnih poena) i energetike (nominalna 0,5 procentnih poena, dok efektivna bilježi pad);

3. u odnosu na kraj 2005. godine, na kraju trećeg kvartala ove godine najveći pad bilježe kamatne stope odobrene firmama iz djelatnosti rudarstva, građevinarstva i trgovine nekretnina-ma (za sve tri djelatnosti i nominalne i efektivne su pale za oko 3%); dok rast bilježe jedino kamatne stope odobrene firmama iz djelatnosti finansija (po 1,4 procentna poena, i nominalna i efektivna);

4. u odnosu na kraj drugog kvartala, na kraju trećeg kvartala ove godine jedino kamatne stope na kredite odobrene firmama iz djelatnosti energetike bilježe rast (nominalna 0,8 procentnih poena, a efektivna 2,5 procentnih poena); dok najveći pad bi-lježe kamatne stope odobrene firmama iz djelatnosti finansija (nominalna 2,4 procentna poena, a efektivna 2,9 procentnih poena);

5. ubjedljivo najveći raspon između nominalnih i efektivnih stopa gotovo kroz čitav period jeste kod kredita odobrenih u djela-tnosti energetike.

13 Ovdje se termin “djelatnost” odnosi na preovlađujuću (glavnu) djelatnost pravnog lica, onako kako je ova registrovana u MONSTAT-u. Stoga uvijek postoji mo-gućnost da iako je pravno lice pozajmilo sredstva za neku drugu namjenu (djelatnost), kredit (sa kamatnim stopama) statistički bude obuhvaćen prema gla-vnoj djelatnosti pravnog lica. Zbog svega, ovaj vid statistike o kamatnim stopama treba prihvatiti sa izvjesnom rezervom.

46


Tabela br. 2.16 – Prosječne ponderisane aktivne kamatne stope po djelatnostima, u %, na godišnjem nivou


IX X XI XII I II III IV VI VI VII VIII IX

Poljoprivreda, lov, ribolov

PPKS – nominalna 8,76 8,39 8,09 7,49 7,43 7,36 7,36 7,18 7,09 6,72 6,76 6,69 6,72

PPKS – efektivnafektivnaf 9,54 8,98 7,96 7,62 7,53 7,58 7,54 7,37 7,26 7,05 7,11 7,03 7,07

Rudarstvo

PPKS – nominalna 12,78 12,63 10,95 11,71 13,55 13,38 10,58 11,53 11,13 10,85 11,02 11,05 8,68


Proizvodnja

PPKS – nominalna 11,15 11,06 10,96 10,68 10,63 10,63 10,53 10,10 9,91 9,70 9,63 9,42 9,03


Energetika

PPKS – nominalna 9,65 9,70 9,98 10,45 10,24 10,62 10,49 10,40 9,39 9,33 9,30 9,33 10,10


Građevinarstvo

PPKS – nominalna 12,49 13,44 13,23 11,97 11,70 11,29 10,40 10,33 9,96 9,73 9,54 9,15 8,84

PPKS – efektivna 13,10 12,70 12,45 12,72 12,44 12,02 11,60 11,52 10,83 10,35 10,58 9,70 9,49

Trgovina

PPKS – nominalna 11,69 11,69 11,61 11,04 10,88 10,87 10,61 10,42 10,03 9,94 9,78 9,63 9,44


Usluge, turizam, ugostiteljstvo

PPKS – nominalna 9,85 9,84 9,82 9,78 10,04 9,67 9,86 9,78 10,03 9,49 8,84 8,73 8,40


Transport, skladištenje, ptt

PPKS – nominalna 10,25 10,41 10,50 9,78 9,94 9,95 9,73 9,50 9,59 9,33 9,32 8,92 8,74


Finansije

PPKS – nominalna 7,12 7,55 7,19 5,85 5,93 9,32 10,15 7,69 7,73 9,65 10,45 7,20 7,23


Trgovina nekretninama

PPKS – nominalna 11,55 10,71 10,86 11,74 11,44 11,38 11,39 11,07 11,12 10,14 10,01 9,36 8,98


Administracija i druge javne usluge

PPKS – nominalna 10,16 9,86 9,17 9,28 10,08 9,99 9,77 9,85 9,38 9,43 9,37 8,95 8,83


Ostalo

PPKS – nominalna 6,99 7,00 6,99 10,24 9,12 6,63 6,44 6,35 24,00 6,74 6,77 7,04 6,78


MONETARNA KRETANJA

47

2.7. Devizne rezerve

U zvanično dolarizovanim (eurizovanim) ekonomijama, kakva je i Crna Gora, kao izvjestan “problem” se nameće pitanje definisanja deviznih rezervi zemlje.

Od uvođenja eura kao zvaničnog sredstva plaćanja, u Crnoj Gori se govo-rilo o različitim definicijama deviznih rezervi. Sve nedoumice su razrije-šene donošenjem Odluke o upravljanju deviznim rezervama (Sl. list RCG 31/06) i Odlukom o dopuni odluke o upravljanju deviznim rezervama (Sl. list 62/06), koje definišu devizne rezerve kao “sva potraživanja od nerezidenata koja su uvijek na raspolaganju Centralnoj banci Crne Gore”. Drugim riječima, devizne rezerve se izjednačavaju sa pojmom strane aktive Centralne banke. Ovim se došlo do najuobičajenije definicije de-viznih rezervi, a čini se i do – najpodesnije definicije.

U isto vrijeme kad je donošena i stupila na snagu Odluka o upravljanju deviznim rezervama, Odjeljenje za upravljanje deviznim rezervama (koje postoji u okviru Sektora za bankarske i finansijske operacije) Centralne banke Crne Gore je dobilo tzv. dilersku sobu (dealing room), prostori-ju posebno opremljenu za upravljanjem deviznim rezervama: uvedeni su vodeći real-time finansijski informacioni sistemi Blumberg i Rojters, sve prati odgovarajuća hardverska podrška, Blumberg TV, časovnici koji pokazuju lokalna vremena vodećih svjetskih finansijskih centara itd.

Naravno, Odjeljenje za upravljanje deviznim rezervama je i prije dobijanja dilerske sobe vršilo svoju funkciju, ali plasmani su se striktno svodili na polaganje depozita kod banaka u inostranstvu. Sada su međutim realno stvorene mogućnosti za intenzivniju trgovinu hartijama od vrijednosti i stranim valutama, što će rad pomenutog Odjeljenja (tj. vršenje ove za-konske funkcije Centralne banke) učiniti mnogo efikasnijim.

Što se tiče konkretnih veličina (Tabela br. 2.17), u posmatranom perio-du je primjetan rast deviznih rezervi, sa izuzetkom 2003. godine. Rast deviznih rezervi je direktno vezan za uvećanje izvora (pasive) Centralne banke Crne Gore, koja, obzirom da su joj zakonski ograničene mogućno-sti kreditiranja domaće ekonomije, sa uvećanim izvorima (tj. dostupnim sredstvima) uvećava i plasmane u inostranstvu (devizne rezerve).

U 2005. godini je došlo do naglog skoka pomenutih izvora, prije svega usled skoka Vladinih prihoda od privatizacije (prodat je tadašnji Tele-kom Crne Gore), koja je dio tih sredstava položila kao depozit kod Cen-tralne banke. Takođe, do naglog rasta dolazi i usled porasta izdvajanja sredstava od strane banaka (na ime obavezne rezerve i žiro računa) na račune Centralne banke Crne Gore, što se prvenstveno duguje povećanju (depozitnog) potencijala banaka, a ovo poslednje je prije svega posle-dica vraćanja povjerenja u bankarski sistem Crne Gore.

Tabela br. 2.17 – Kretanje deviznih rezervi Crne Gore, krajevi perioda, u hiljadama eura14

Pozicija / Period 2002 2003 2004 2005 III 2006 VI 2006 IX 2006

Gotovina (u eurima i drugim stranim valutama) 16.467 11.981 6.547 14.364 11.584 14.687 6.787

Depoziti u inostranstvu 39.017 38.462 53.506 158.553 129.003 161.136 213.079Hartije od vrijednosti (osim akcija), izdate od strane nerezidenata

0 0 0 0 0 0 19.864

Ostala potraživanja prema nerezidentima 0 0 0 0 10 10 10

Ukupno 55.484 50.443 60.053 172.917 140.597 175.833 239.740

14 Podaci za septembar 2006. godine su preliminarni.

3. TRŽIŠTE NOVCA I KAPITALA

TRŽIŠTE NOVCA I KAPITALA

51

3.1. Tržište novca

U III kvartalu 2006. godine održane su četiri aukcije državnih zapisa i to dvije sa rokom dospijeća od 91 dana i dvije sa rokom dospijeća 182 dana. Na njima je emitovano i prodato državnih zapisa u iznosu od 2,8 miliona eura. Iznos realizovanih zapisa je za 24% manji u odnosu na prethodni kvartal, odnosno za 75% manji nego u istom kvartalu 2005. godine. Stoga je jasno da je u pitanju značajan pad zaduživanja budžeta po osnovu emisije državnih zapisa u 2006. godini. Tražnja za zapisima je u ovom kvartalu značajno premašila ponudu, za 87%, i iznosila je 5,2 miliona eura. Glavni kupici državnih zapisa su banke, zbog mogućnosti da dio obavezne rezerve izdvoje u vidu državnih zapisa.

Aukcije 91- dnevnih državnih zapisa

U III kvartalu održane su dvije aukcije 91- dnevnih državnih zapisa na kojima je emitovano i prodato zapisa u iznosu od milion eura, dok je tražnja za zapisima bila veća za 148% i iznosila je 2,5 miliona eura. Pro-sječne ponderisane kamatne stope na ovim aukcijama su iznosile 0,90%

i 0,92%, što predstavlja pad kamatnih stopa na zapise ove ročnosti od 0,58 do 1,60 procentnih poena u odnosu na prethodni kvartal ove go-dine. Ostvarena kamatna stopa na ovu vrstu državnih zapisa predsta-vlja realno negativnu kamatnu stopu, ako se uzme u obzir činjenica da je rast cijena na malo u prvih devet mjeseci iznosio 1,7%.

Aukcije 182- dnevnih državnih zapisa

U III kvartalu održane su takođe dvije aukcije 182- dnevnih državnih za-pisa, na kojima je prodato 1,8 miliona eura ovih zapisa, dok je tražnja premašila ponudu za 52,3% i iznosila je 2,7 miliona eura.

Prosječna ponderisana kamatna stope na aukciji u julu je iznosila 2,96%, dok je na aukciji u avgustu iznosila 0,45%. U istom periodu prethodne godine kamatne stope, na ovu vrstu zapisa su se kretale u rasponu od 3,82%- 4,30%. U odnosu na prethodni kvartal ove godine realizovano je oko 10% manje, a u odnosu na isti kvartal 2005. godine 40% manje zapisa ove ročnosti.

Grafik br. 3.1 - Kretanje prodatih iznosa i kamatnih stopa na 91 - dnevne državne zapise u III kvartalu 2006. godine

Izvor : CBCG

52


Grafik br. 3.2 - Kretanje prodatih iznosa i kamatnih stopa na 182 - dnevne državne zapise u III kvartalu 2006. godine

Izvor : CBCG

Box br. 3.1 - Zaduživanje države na tržištu novca

Smanjivanja zaduženosti budžeta, dio je Strategije Vlade Republike Crne Gore za upravljanja javnim dugom. Kao posledica im-plementacije strategije, ukupno zaduženje budžeta po osnovu državnih zapisa na kraju septembra 2006. iznosilo je 5,0 miliona eura, što predstavlja pad zaduženosti od 23% u odnosu na prethodni kvartal ove godine, a u odnosu na septembar prethodne godine manje je za oko 60%

Grafik br. 3.3 - Neisplaćeni državni zapisi

Izvor: Ministarstvo finansija RCG


53

3.2. Tržište kapitala

Treći kvartal ove godine karakterisao je visok rast prometa svih vrsta tržišnog materijala, a posebno akcija privatizaciono- investicionih fon-dova i akcija crnogorskih kompanija. Ukupan realizovani promet izno-sio je 107,9 miliona eura i bio je viši za 285% u odnosu na isti kvartal prethodne godine. Zanimljivo je istaći da je samo avgustovski promet bio viši od godišnjeg prometa na crnogorskim berzama u 2003. i 2004. godini. Avgust je mjesec kada je postignut najveći promet na berzi od njihovog postojanja.

Enormno visok promet ostvaren u avgustu djelimično je posledica vi-sokog rasta tražnje za akcijama od strane malih investitora. Oni su dio kupovine akcija finansirali zadužujući se kod banaka, očekujući dalji rast tržišta kapitala.

Tržište kapitala nosi visok stepen rizika. Fluktuacije cijena na tržištu su dnevne, a tržište plitko tako da iole veći investitor može lako uticati na cijenu. Imajući u vidu dosadašnja kretanja na tržištu kapitala, postoji opasnost od većeg pada cijena HOV (“izduvavanje cjenovnih mehuri-ća”) u narednom periodu.

Kapitalizacija je, na kraju septembra u odnosu na kraj II kvartala, na Nex Montenegroberzi, bila veća za 28,4%, dok je na Montenegroberzi, kapitalizacija u posmatranom vremenskom periodu bila veća za 22%. Samo u avgustu je ostvaren najveći mjesečni skok kapitalizacije od 61% na Montenegroberzi, i 30% na Nex Montentegroberzi.

Rast prometa praćen je rastom broja obavljenih transakcija, tako da je ukupan broj realizovnih transakcija bio viši za 71% u odnosu na isti kvar-

Grafik br. 3.4 - Promet na crnogorskim berzama u III kvartalu respektivno po godinama

Izvor: Montenegroberza i Nex Montenegro berza

Tabela br. 3.1 - Poređenje prometa i br. poslova- III kvartal 2006./ III kvartal 2005. godine


Rb. Opis Ukupan promet u III kvartalu 2005.

Ukupan promet u III kvartalu 2006.

Apsolutna promjena Promjena u %

1 Broj poslova 28,725 49,192 20,467 71.25

2 Primarna trgovina (EUR) 1,666,780 1,750 -1,665,030 -99.8950

3 Sekundarna trgovina (EUR) 26,338,501 107,891,287 81,552,786 309.63

4 Ukupan promet u EUR (2+3) 28,005,281 107,893,037 79,887,756 285.26

tal 2005. godine. Ipak, u posmatranom periodu broj poslova obavljenih kroz primarnu trgovinu bio je neznatan, tako da je promet u primarnoj trgovini iznosio svega 1,7 hiljada eura, što, i pored visokog prometa, go-vori o nerazvijenosti tržišta i korporativnog upravljanja. Investitori još uvijek nemaju naviku da do potrebnih sredstava za razvojne projekte firmi dolaze putem primarne emisije akcija na berzama. Gotovo cjelo-kupna trgovina ostvaruje se, za sada, na sekundarnom tržištu.

U strukturi prometovanog materijala u III kvartalu 2006. godine, najveće učešće su imale akcije preduzeća (75,2%), zatim investicione jedinice privatizacionih fondova (16,8%), a na obveznice se odnosilo 7,9% uku-pno prometovanog materijala.

54


Osim obveznica stare devizne štednje sa kojima se trguje od oktobra 2003. godine, i obveznica Fonda za obeštećenje (poznatijih kao obveznice restitucije), od jula su na tržištu i dvije vrste obveznica koje su emitovale crnogorske opštine: Bijelo Polje (1,2 miliona eura, sa rokom dospijeća od 2009. do 2015. godine, nominalne vrijednosti 50 hiljada eura) i opštine Nikšić (1,3 miliona eura, sa rokom dospijeća od 2009. do 2015. godine, nominalne vrijednosti 1 euro), kao i obveznice Republike Crne Gore za potrebe ulaganja u saniranje mreže drumskih puteva (1,5 miliona eura, sa istim rokom dospijeća, nominalne vrijednosti 1 eur0). U toku ovog kvartala prodato je 1,2 miliona eura ovih obveznica.

Grafik br. 3.5 - Ukupan promet i broj transakcija po mjesecima u III kvartalu 2006. godine


Grafik br. 3.6 - Struktura prometovanog tržišnog materijala u III kvartalu 2006. godine


Tabela br. 3.2 - Poređenje strukture prometa- III kvartal 2006./ III kvartal 2005. godine

R.b. OpisUkupan promet u III

kvartalu 2005.Ukupan promet u III

kvartalu 2006.Promjena

III kvart. 2006/III kvart. 2005U eurima U % U eurima U % Apsolutna u eurima U %

1 Akcije 22,369,227 79.88 81,209,266 75.27 58,840,039 263.04

2 Obveznice stare devizne 2,522,083 9.01 2,506,474 2.32 -15,609 -0.62

3 Obveznice restitucije 0 0.00 4,744,867 4.40 4,744,867 -

4 Obveznice za sanaciju drumskih puteva 0 0.00 1,199,999 1.11 1,199,999 -

5 Obveznice ukupno 2,522,083 9.01 8,451,340 7.83 5,929,257 235.09

6 Investicione jedinice 3,113,971 11.12 18,232,491 16.90 15,118,520 485.51

7 Ukupno 28,005,281 100.00 100.00 79,887,816 382.33

Ostvarene su i izrazite promjene u berzanskim indeksima. Tako je od početka juna indeks Moste porastao za 384 indeksna poena, bilježeći time rast od 56%. Indeksi Nex Montenegro berze porasli su u periodu jun- septembar za 6.601 (NEX20) i 11.445 (NEXPIF) indeksnih poena, ili posmatrano u procentima za 50%, odnosno 98%.

Maksimalan iznos indeks NEXPIF ostvario je krajem avgusta, dok su osta-la dva indeksa svoje maksimalne vrijednosti u ovom kvartalu postigle sredinom septembra. Najniže vrijednosti sva tri indeksa su zabilježene na početku III kvartala.



55

U odnosu na septembar 2005. godine rast berzanskih indeksa je još in-tezivniji, tako da je indeks Moste porastao u apsolutnom iznosu za 733 indeksna poena, NEX20 za 12.179, a NEXPIF je porastao najviše bilje-žeći apsolutnu promjenu od 19.218 indeksnih poena. Procentualno je, u posmatranom periodu, ostvaren trocifreni rast svih indeksa (Moste- 218%, NEX20- 162% I NEXPIF- 493%).

Tabela br. 3.3 – Poređenje berzanskih indeksa crnogorskih berzi


INDEKSI NEX20 NEXPIF MOSTE

Septembar 2006/ Jun 2006/Apsolutna promjena 6.601,49 11.445,11 384,5

Relativna promjena 50 98 56

Jul/Septembar 2006Min vrijednost indeksa 13.093,9 11.668,05 685,68

Max vrijednost indeksa 20.583,5 25.788,75 1.124,90

Septembar 2006/ Septembar2005Apsolutna promjena 12.179,1 19.218,47 733,29

Relativna promjena 162 493 218

Grafik br. 3.7 – Kretanje indeksa MOSTE u periodu jul- septembar 2006. godine


Grafik br. 3.8 – Kretanje indeksa NEX20 I NEXPIF u periodu jul-septembar 2006. godine


U ovom kvartalu, putem javnog nadmetanja ponuđeni su na proda-ju manjinski paketi akcija Centralne depozitarne agencije (vrijednosti 35% akcijskog kapitala), i Montenegroberze (vrijednosti 5,1% akcij-skog kapitala).

Nacrtom izmjena Zakona o porezu na dohodak predviđeno je da se ka-pitalna dobit oslobodi poreza na promet, što u ovoj fazi razvoja tržišta djeluje stimulativno na investiciona ulaganja.

4. FISKALNI SEKTOR

FISKALNI SEKTOR

59

4.1. Prikaz Budžeta

Ukupni budžetski primici prema preliminarnim podacima Ministarstva finansija u periodu januar-septembar ove godine, iznosili su 407,8 mi-liona eura što je u odnosu na planirane više za 6%. Posmatrajući bu-džetske prihode ostvarene za devet mjeseci 2005. godine, koji su bili znatno viši (437,3 mil.eura) bez privatizacionih prihoda od prodaje Te-lekoma, uočava se rast budžetskih prihoda u posmatranom periodu u odnosu na uporedni period prethodne godine za 25% što je pozitivno, i u skladu sa utvrđenom politikom u fiskalnoj sferi.

Struktura budžetskih primitaka u prva tri kvartala ove godine, pokazuje vrlo dinamičan rast tekućih prihoda sa učešćem 97,4% ili 397 miliona eura, ne računajući primitke od otplate kredita. U odnosu na plan ovi prihodi su bili viši za 11,7%, dok su u poređenju sa istim periodom 2005. godine, zabilježili ostvarenje više za 27,4%, kao rezultat povećanih pri-

hoda od poreza i naknada naročito tokom jula i avgusta mjeseca, kada su ostvareni i najveći prihodi. Od prodaje imovine (finansijske i nefinasijske) prihodovano je tri miliona eura ili 0,7% ukupnih prihoda, što je za 55% niže u odnosu na plan, dok su primici od otplate kredita koje su koristi-li javna preduzeća, pojedinci i druge institucije zabilježili rast za skoro pet puta u odnosu na isti period prethodne godine i iznosili 6,9 miliona eura, ali su za 56% bili niži u odnosu na plan za januar-septembar teku-će godine. Istovremeno, prva tri kvartala 2006. godine, karakterisao je nizak nivo uzetih pozajmica i kredita u iznosu od jedan milion eura, što je u odnosu na planiranih četiri miliona eura ostvarenje 25% (u istom periodu 2005. godine one su iznosile 10,7 miliona eura). Ovo je poziti-vno i u skladu sa preporukama MMF-a, da Vlada treba što manje da se zadužuje i koristi skupe izvore kreditiranja. Prihodi po osnovu donacija i transfera bili su neznatni i iznosili su svega dvadeset šest hiljada eura (planirana sredstva po ovom osnovu iznosila su 4 miliona eura).

Box br. 4.1 - Struktura budžetskih primitaka

Tekući prihodi budžeta formiraju se najvećim dijelom iz prihoda od poreza, koji su u periodu januar - septembar ove godine nasta-vili trend rasta i iznosili su 362,5 miliona eura ili 91,3% izvornih budžetskih prihoda, što je za 16% više od plana za period jan-sep 2006 godine. Prihodi od poreza su u odnosu na isti period 2005 godine, povećani za 25,3% čemu je doprinio snažan priliv prihoda od poreza na dodatu vrijednost u ukupnom iznosu od skoro 200 miliona eura, što je za 39% veći iznos u odnosu na isti period u 2005. godini. U poređenju sa planom za prvih devet mjeseci ove godine, prihod od PDV-a je viši za 27% i učestvuje sa 55% u pri-hodima od poreza ili 50,3% u tekućim budžetskim prihodima. Od akciza kao drugoj najvećoj prihodnoj kategoriji naplaćeno je 54 miliona eura što je 6% manje od plana, ali i 10% više u odnosu na ostvarenje u istom periodu prethodne godine. U strukturi poreza evidentno je povećanje kod svih kategorija poreza u odnosu na plan osim kod poreza na zarade zaposlenih kod kojih je ostvarenje bilo niže za svega 1% i poreza na dobit za 15%. Prihodi od poreza na dobit preduzeća iznosili su 10 miliona eura, što je 36% niže u odnosu na isti period prethodne godine, mada treba očekivati rast naplate prihoda po ovom osnovu, primjenom sni-žene stope od 9% od 01.januara.2006. godine. Ovome idu u prilog podaci Poreske uprave da je broj poreskih prijava o porezu na dobit preduzeća, od strane poreskih obveznika povećan za 6% u odnosu na 2004. godinu. U odnosu na uporedni period povećani su prihodi od poreza na međunarodnu trgovinu i transakcije (carine) za 37%, što je posljedica rasta uvoza u toku ljetnih mjeseci, kao i pojačane ekspanzije građevinskih radova. Kao rezultat povećane prodaje nekretnina po raznim osnovama povećani su pri-hodi od poreza na promet nepokretnosti i prava za 149%, dok su ostali republički porezi zabilježili porast od 21%.

Prihodi od taksi (administrativne, sudske, registracione, boravišne i ostale takse), raznih naknada i ostali republički prihodi za devet mjeseci ove godine, iznosili su 34,5 miliona eura i njihovo učešće u tekućim prihodima iznosilo je 8,7%, što je znatno više u odnosu na isti prošlogodišnji period.

60


Rast budžetskih prihoda u prvih devet mjeseci bilježi kontinuitet što je izmedju ostalog rezultat uspješne turističke sezone, pozitivnih efekata poreskih olakšica koje je Vlada Republike Crne Gore donijela tokom 2004. godine, smanjenja stope oporezivanja prihoda građana i preduzeća, bo-lje naplate javnih prihoda, kao i implementacije više zakona iz oblasti

Tabela br. 4.1- Uporedni prikaz ostvarenja tekućih prihoda Budžeta RCG

Vrsta primitkaPlan 01.01-30.09.2006.

god.

Ostvareno 01.01-

30.09.2006.god.

Ostvareno 01.01-

30.09.2005.god.

Ostvareno u odnosu na plan 01.01-30.09.2006

%Ostvareno u odnosu na

2005

POREZI 313,48 362,50 289,23 115,64 125,33Porez na zarade zaposlenih 50,79 50,27 46,23 98,98 108,74Porez na dobit preduzeća 12,03 10,18 16,00 84,62 63,63Porez na promet nepokretnosti i prava 1,80 4,06 1,63 225,56 249,08Porez na dodatu vrijednost 157,62 199,59 143,39 126,63 139,19Akcize 57,16 53,81 49,05 94,14 109,70Porez na međunarodnu trgovinu i transakcije 31,58 41,32 30,24 130,84 136,64Ostali republički porezi 2,50 3,27 2,69 130,80 121,56TAKSETAKSET 7,61 9,88 4,91 129,83 201,22Administrativne takse 6,12 5,55 3,79 90,69 146,44Sudske takse 1,24 4,03 1,11 325,00 363,06Boravišne takse 0,18 0,30 0 166,67Ostale takse 0,07 0 0,01 0,00 0,00Registracione takseNAKANDE 7,62 12,87 3,01 168,90 427,57Naknade za korišćenje dobara od opšteg interesa 0,79 0,66 1,16 83,54 175,76

Naknade za korišćenje prirodnih dobara 2,21 2,55 1,85 115,38 137,84Ekološke naknade 1,20 1,50 125,00Naknade za priredjivanja igara na sreću 1,17 2,41 205,98Naknada za puteve 1,21 4,09 338,02Ostale naknade 1,04 1,66 159,62OSTALI REPUBLIČKI PRIHODI 26,89 11,72 14,40 43,58 81,39Prihodi od kapitala 3,20 0,74 3,09 23,13 23,95Novčane kazne i oduzete imovinske koristi 5,34 5,17 96,82Prihodi koje organi ostvaruju vršenjem svoje djelatnosti 1,06 2,80 8,04 264,15 34,83

Ostali prihodi 17,29 3,01 3,27 17,41 92,05UKUPNO TEKUĆI PRIHODI 355,60 396,97 311,55 111,63 127,42

Izvor:Ministarstvo finansija

fiskalne politike od januara 2006. godine. (Zakon o izmjenama i dopu-nama zakona o akcizama, Zakon o izmjenama i dopunama o PDV-u15, Zakon o carinskoj tarifi kao i Zakon o objedinjenoj registraciji i sistemu izvještavanja o obračunu i naplati poreza i doprinosa). Značajno pove-ćanje prihoda po osnovu PDV-a za devet mjeseci ove godine, u odnosu

15 Izmjenom ovog Zakona uvedeno je plaćanje PDV–a na proizvode na koje se PDV nije plaćao do 1. januara 2006. god. (proiz. za ljudsku ishranu, udžbenici i na-stavna sredstva, štampa, ljekovi, razne usluge i dr.)

FISKALNI SEKTOR

61

na isti prošlogodišnji period govori o povećanju ekonomske i privredne aktivnosti tokom ljetnih mjeseci, finansijske discipline, smanjenju sive ekonomije i efikasnijem angažovanju poreskih i carinskih službi i po-tvrđuje činjenicu da je prihod od PDV-a značajan izvor budžetske likvi-dnosti i stabilnosti. Takođe, očekuje se da će se kontinuirani rast prihoda od PDV-a nastaviti, i da će sa prihodima od poreza po drugim osnovima obezbjediti nadoknada smanjenja budžetskih prihoda po osnovu po-reza na dohodak fizičkih lica. Naime predlogom Zakona o izmjenama i dopunama zakona o porezu na dohodak fizičkih lica predlaže se sniže-nje poreskih stopa sa progresivnih 15, 19 i 23 odsto, na jedinstvenu od 9 odsto. Predloženo je postepeno sniženje, i to u naredne dvije godine poreska stopa bi iznosila 15%, u 2009. godini 12%, a u 2010. godini 9%. Uvođenje propocionalnog oporezivanja zarada zaposlenih imalo bi pozitivne efekte u cilju stvaranja povoljnih uslova za privredni razvoj, podsticaj preduzetništva, zapošljavanje novih radnika, što su i opredje-ljenja sadržana u Agendi ekonomskih reformi.

Grafik br. 4.1 - Struktura budžetskih primitaka u periodu 01.01.-30.09.2006. godine

Ukupni izdaci budžeta prema podacima Ministarstva finansija u periodu januar-septembar 2006. godine iznosili su 406,3 miliona eura, i od primitaka su bili manji za milion i po eura. U poređenju sa istim prošlogodišnjim periodom bili su neznatno viši, a u odnosu na plani-rane viši su za 2%.

Box br. 4.2 - Struktura budžetskih izdataka

U strukturi ukupnih izdataka, tekući izdaci budžeta imaju dominantno učešće od 46% ili 185 miliona eura i u odnosu na plani-rane (203,3 miliona eura), za devet mjeseci 2006 godine, bili su niži za 9%, a u poređenju sa istim periodom prethodne godine porasli su za 4%. Transferi institucijama, pojedincima, nevladinom i javnom sektoru i transferi za socijalnu zaštitu kumulativno su iznosili 119 miliona eura ili 29% ukupnih izdataka, što objezbjeđuje visok nivo socijalne, zdravstvene zaštite, kao i uredno izmirivanje obaveza po osnovu penzijskog i invalidskog osiguranja. Za kapitalne izdatke izdvojeno je 21 milion eura, ili 5,2% ukupnih izdataka. Ovi izdaci bili su niži u odnosu na plan za 25%, ali su u poređenju sa istim periodom prošle godine zabilježili povećanje od 47%, što je pozitivno jer se investiralo u infrastrukturu od opšteg i lokalnog interesa, građevinske objekte kao i za investiciono održavanje. Ipak niži nivo kapitalnih izdataka obezbijedio je vraćanje kreditnih i neizmirenih obaveza iz prethodne godine. Država je otplatila dug u iznosu od 24 miliona eura rezidentima i nerezidentima što je 165% više od plana. Istovremeno Vlada je dodijelila pozajmice i kredite u iznosu od 6 miliona eura ili 10% više od plana, od čega nefinansijskim institucijama (3 mil.eura), pojedincima (1 mil.eura) i ostale pozajmice (2 mil.eura). Po osnovu garancija u zemlji i inostranstvu plaćeno je 1 mili-on eura, dok je za obaveze iz prethodnih godina država izdvojila 35 miliona eura ili 69% više od plana. U poređenju sa prošlogo-dišnjim periodom ovi izdaci su povećani četiri puta. Na ime budžetske rezerve (stalne i tekuće) izdvojeno je 16 miliona eura, što je za 35% više od plana, ali i 27% više u odnosu na isti period 2005 godine.

Po osnovu bruto zarada i doprinosa, kao najvećoj rashodnoj stavci i po osnovu ostalih ličnih primanja u periodu januar-septem-bar 2006. godine, izdvojeno je 120 miliona eura što je predstavljalo 30% ukupnih rashoda. Ostale kategorije na strani tekućih izdataka (rashodi za materijal i usluge, ostali izdaci, tekuće održavanje, renta i subvencije), bilježe značajno smanjenje u odnosu na planirane izdatke za devet mjeseci 2006 godine, što je pozitivan trend. Ovi izdaci kumulativno su iznosili 52 miliona eura, sa učešćem od 12% u ukupnim rashodima. Na ime obaveze po osnovu kamata izdvojeno je 13 miliona eura ili 12% više od plana. Vi-sok rast tekućih budžetskih prihoda i ostvareni budžetski suficit omogućili su finansiranje budžetske potrošnje iz realnih izvora i redovno servisiranje obaveza prema međunarodnim finansijskim institucijama.

62


O P I S Plan jan-sep 2006.god.

Ostvareno jan-sep

2006.god.

% ostvareno odnosu u na plan jan-sep

Ostvareno jan-sep

2005

% ostvareno u odnosu na jan-sep 2005.god.

Bruto zarade i doprinosi na teret poslodavca 123,84 112,70 91,00 113,74 99,09

Neto zarade 70,16 66,28 94,47 68,07 97,37

Porez na zarade 15,20 13,76 90,53 12,57 109,47

Doprinosi na teret zaposlenog 18,86 15,56 82,50 17,21 90,41

Doprinosi na teret poslodavca 17,31 14,94 86,31 14,08 106,11

Opštinski prirez 2,31 2,16 93,51 1,81 119,34

Ostala lična primanja 6,61 7,36 111,35 6,95 105,90

Rashodi za materijal i usluge 38,02 29,82 78,43 25,77 115,72

Tekuće održavanje 14,49 14,25 98,34 9,82 145,11

Kamate 11,62 12,99 111,79 14,06 92,39

Renta 2,00 1,79 89,50 1,29 138,76

Subvencije 4,81 4,42 91,89 4,80 92,08

Ostali izdaci 1,86 1,59 85,48 1,11 143,24

Transferi za socijalnu zaštitu 25,95 28,80 110,98 25,28 113,92

Prava iz oblasti socijalne zaštite 23,70 25,31 106,79 21,93 115,41

Sredstva za tehnološke viškove 2,25 3,49 155,11 3,35 104,18Transferi institucijama pojedinicima nevladinom i javnom sektoru 91,92 89,74 97,63 63,05 142,33

Transferi javnim institucijama 18,44 17,24 93,49

Transferi nevladinim organizacijama 2,40 2,11 87,92

Transferi pojedincima 8,07 8,47 104,96

Transferi Republičkom fondu penzijskog i 51,99 50,85 97,81

Transferi Republičkom fondu za zdrav. osiguranje 5,29 5,87 110,96

Transferi zavodu za zapošljavanje 4,18 4,17 99,76

Transferi opštinama 1,37 1,03 75,18

Transferi javnim preduzećima 0,2

Kapitalni izdaci 28,33 21,24 74,97 14,48 146,69

Kapitalni izdaci 28,33 21,24 74,97

Projektni zajmovi

Pozajmice i krediti 5,13 5,65 110,14 4,73 119,45

Otplata garancija 1,49 1,05 70,47 5,51 524,76

Otplata obaveza iz prethodnog perioda 20,53 34,61 168,58 6,84 505,99

Otplata dugova i stara dev. Štednja 9,02 23,93 265,30 83,09 347,22

Rezerve 12,02 16,23 135,02 12,80 126,80

Tekući izdaci 203,25 184,92 90,98 177,54 104,16

Rezervisani depoz.za restit. 11,10

UKUPNI IZDACI 397,64 406,17 102,15 404,42 100,43

Tabela br. 4.2 -Pregled izvršenja izdataka Budžeta RCG za period 01.01-30.09.2006. godine

Izvor:Ministarstvo finansija

FISKALNI SEKTOR

63

Posmatrajući iznos suficit/deficit kao razliku primitaka i izdataka, pri čemu se primici umanjuju za pozajmice, primljene transfere, donacije i primitke od prodaje imovine, a izdaci za otplatu glavnice u zemlji i ino-stranstvu po osnovu duga nastalog uzimanjem kredita i emitovanjem hartija od vrijednosti, u periodu 01.01 – 30.09. 2006.g. Budžet Republike je ostvario suficit 21,5 miliona eura.16(Prilog D, Tabela br. 15).

Grafik br. 4.2 - Struktura budžetskih izdataka u periodu 01.01 - 30.09.2006. godine

Box br. 4.3 – Opadajuće učešće sive ekonomije u oblasti turizma

Efekti odlične ljetnje turističke sezone u periodu jun – septembar 2006. godine, rezultirali su povećanim izvornim budžetskim prihodima, posebno po osnovu naplaćenog PDV-a i poreza na promet nepokretnosti. Trend rasta prihoda pratilo je i povećanje broja novih poreskih obveznika, koji se bave turističkom djelatnošću. Tokom trajanja ljetne turističke sezone posebna pažnja je bila usmjerena na indetifikaciji poreskih obveznika -nerezidenata čiji se broj znatno povećao, zbog prisutne tendencije prometa nepokretnosti na primorju, a što je rezultiralo pozitivnim efektima naplate poreza od čak 154%.

Akcionim i Operativnim planom za praćenje sezone, koje je Poreska uprava donijela u februaru ove godine, precizirane su radnje i postupci sa ciljem uspostavljanja poreske discipline prije svega kroz, registraciju i edukaciju poreskih obveznika, inspekcijski nadzor i naplatu poreskih obaveza, posebno zaostalog poreskog duga iz 2005. godine. Rast ostvarenih prihoda, efektna kampa-nja i rad Poreske uprave, kao i visok stepen naplate zaostalih poreskih dugovanja rezultirali su ostvarenjem postavljenog cilja.

U periodu 01.01-30.09. 2006. godine, evidentno je da je broj poreskih obveznika za obavljanje sezonske djelatnosti, a koji se pa-ušalno oporezuju (samostalna djelatnost i izdavaoci ležajeva) porastao u odnosu na 2005. godinu za 18% i iznosio je 2925 obve-znika, dok je u odnosu na 2004 zabilježen rast od tri puta. Ukupna naplata na dan 30.09.2006. godine, u odnosu na isti prošlo-godišnji period bilježi rast od 7%.

16 Metodologija obračuna suficita/deficita »Sl.list RCG«, 71/05.

64


Grafik br. 4.3 - Broj poreskih obveznika, sezona 2004 - 2006.

Izvor: Poreska uprava, RCG

Najveći broj poreskih obveznika regostrovan je u Budvi (824), slijede Ulcinj (718), Bar (545), Herceg Novi (508), Tivat (170) i Ko-tor (160).

Republički fond penzijskog i invalidskog osiguranja u prvih devet mjeseci 2006. godine, ostvario je ukupne prihode u iznosu od 145,3 miliona eura, što je za 14% više u odnosu na isti period pretho-dne godine. Od doprinosa, kao najvažnijeg izvora finansiranja fonda PIO, prihodovano je 96,3 miliona eura, što predstavlja povećanje od 16% u odnosu na isti period 2005. godine, čime je obezbjeđena likvi-dnost fonda i uredno servisiranje obaveza. Za devet mjeseci ove godi-ne, doprinosi su u ukupnim prihodima učestvovali sa 66%, što ukazuje na njihov trend rasta, a što je posledica većeg zapošljavanja, smanjenja sive ekonomije, kao i većeg nivoa fiskalne discipline. Osim rasta priho-da od doprinosa, na finasijsku stabilnost Fonda, pozitivan uticaj imali su prihodi od prodaje akcija iz portfelja fonda, transferi iz budžeta, kao i interna ekonomija, odnosno unutrašnja racionalizacija poslovanja Fon-da. Transferi iz budžeta su iznosili 42 miliona eura ili 29%, prihodi od akcijskog kapitala 5 miliona eura ili 3,4%, dok su ostali primici iznosili 0,7 miliona eura, i za 22% su bili veći u odnosu na isti period prethodne godine. Prema podacima Fonda u tekućem periodu ove godine, Fond je iz depozita povukao 1,3 miliona eura, i nije koristio sredstva iz kredita kod poslovnih banaka.

4.2. Prikaz budžetskih fondova u periodu januar – septembar 2006. godine

Ukupni izdaci Fonda PIO u posmatranom periodu iznosili su 145,5 mi-liona eura, što je porast za 15% u odnosu na isti period 2005. godine. Najznačajniji udio imali su rashodi za penzije, koji su iznosili 111 milio-na eura ili 76%. Po osnovu naknada, dodatka, doprinosa za zdrastveno osiguranje i isplate penzija u insotranstvu Fond je utrošio 22,3 miliona eura ili 15% ukupnih rashoda. Operativni izdaci koji obuhvataju: tekuće i kapitalne izdatke, pozajmice i kredite i transfere pojedincima, institu-cijama, javnom i nevladinom sektoru iznosili su 4,5 miliona eura ili 3% ukupnih rashoda. Za obaveze iz prethodne godine Fond je izdvojio 0,9 miliona eura, dok je po osnovu povraćaja kredita utrošeno 0,6 miliona eura. Fond je izdvojio 6,4 miliona eura kao oročeni depozit.

Republički fond zdravstva na bazi procjene fonda u periodu janu-ar-septembar 2006. godine, ostvario je ukupne primitke u iznosu od 78 miliona eura, i u odnosu na isti period prethodne godine povećani su za 12%, kao rezultat bolje naplate doprinosa. U ukupnim prihodi-ma 73% ili 57 miliona eura učestvovali su prihodi od doprinosa, dok su ostali prihodi, prihodi od zemljoradnika i prihodi od zavoda za zapo-šljavanje iznosili 0,9 miliona eura. Učešće prihoda od Fonda PIO iznosilo

FISKALNI SEKTOR

65

je 14,4 miliona eura, a po osnovu transfera iz Budžeta prihodovano je 5,7 miliona eura. Rashodi fonda zdravstva iznosili su 76 miliona eura, u kojima su najveće učešće imali izdaci za redovnu djelatnost i nabavku lijekova u iznosu od 72 miliona eura ili 95%.

Zavod za zapošljavanje Republike Crne Gore, u periodu januar-se-ptembar 2006. ostvario je ukupne primitke u iznosu od 16,5 miliona eura (uključujući donacije, privatizacione prihode i primitke od otplate kredita). Tekući primici (doprinosi, takse i ostali prihodi ) iznosili su 8,2 miliona eura, što je za 67% više u odnosu na isti period prethodne go-dine. Od transfera iz budžeta prihodovano je 4,2 miliona eura, donaci-ja 0,1 milion eura, dok su primici od otplate kredita iznosili 1,9 miliona eura. Po osnovu prodaje akcijskog kapitala, u posmatranom periodu, zavod je ostvario 2,1 milion eura.

Izdaci zavoda u prvih devet mjeseci 2006. godine, iznosili su 21,3 mi-liona eura od čega se pet miliona eura odnosilo na tekuće izdatke, dok su transferi za socijalnu zaštitu i transferi pojedincima, institucijama, i javnom sektoru iznosili 10,3 miliona eura. Za kapitalne izdatke izdvoje-no je 0,4 miliona eura, dok su neto pozajmice iznosile 4,6 miliona eura, jer su pozajmice i krediti iznosili 5,7 miliona eura, a primici od otplate kredita 1,9 miliona eura. Poredeći primitke umanjene za iznos donacija i privatizacionih prihoda, i ostvarene izdatke u periodu januar-septem-bar zavod je poslovao sa deficitom od 7,1 milion eura.

Fond za razvoj je u periodu januar-septembar 2006. godine, realizo-vao prihode u iznosu od jedan milion eura, što je u poređenju sa istim periodom 2005. više za dva i po puta, kao rezultat povećanih prihoda ( kamata po osnovu odobrenih kredita, transakcija na tržištu kapitala i dividendi ), dok su rashodi iznosili 0,4 miliona eura, pa je realizovan suficit u iznosu od 0,6 miliona eura. (Prilog D, Tabela br. 16).

5. EKSTERNI SEKTOR

EKSTERNI SEKTOR

69

Prema preliminarnim podacima u prvih šest mjeseci deficit tekućeg računa platnog bilansa je iznosio 286,4 miliona eura ili 37,9% BDP. Po-krivenost spoljnotrgovinskog deficita suficitom ostvarenim na ostalim podračunima tekućeg računa iznosila je 18,9% ili za 5 indeksnih poena je manja od pokrivenosti tokom prva tri mjeseca 2006. godine, odno-sno za 18,2 indeksna poena je manja od pokrivenosti tokom šest mje-seci 2005. godine (37,1%).

Ukupno ostvaren obim razmjene na računu roba u prvih šest mjeseci 2006. godine iznosio je 874,8 miliona eura ili 21,2% više nego u istom periodu 2005. godine. Posmatrajući drugi kvartal 2006. godine u odno-su na prvi iste godine, obim se povećao za 42,9%.

Stepen pokrivenosti uvoza izvozom roba iznosio je 42,4%, što je za 6,2 indeksna poena manje nego u istom periodu 2005. godine.

Obim razmjene usluga, za prvih šest mjeseci 2006. godine, iznosio je 212,3 miliona eura ili 52,93% više nego u uporednom periodu 2005. godine.

U ovoj oblasti je tokom 2006. godine ostvaren suficit u iznosu od 3,5 miliona eura, što predstavlja smanjenje od 83,1% u odnosu na suficit ostvaren u istom periodu 2005. godine.

Suficit ostvaren po osnovu faktorskih dohodaka i transfera za šest mje-seci ove godine iznosio je 63,5 miliona eura, odnosno 22,6% je manji nego u istom periodu 2005. godine.

Priliv stranih dirketnih investicija u prvom polugodištu 2006. godine, iznosio je 173,8 miliona eura. Ovo je značajan priliv imajući u vidu či-njenicu da u ovom periodu nije bilo većih privatizacija. Priliv portfolio investicija iznosio je 11,9 miliona eura, a odliv sredstava po ovom osno-vu 8,3 miliona eura.

Priliv sredstava po osnovu zajmova iznosio je 168,5 miliona eura, dok je istovremeno odliv iznosio 66,9 miliona eura. Saldo na računu Ostale inve-sticije za prvo polugodište 2006. godine iznosio je 101,5 miliona eura.

70


Tabela br. 5.1 – Platni bilans, u hiljadama EUR i kao procenat BDP-a

Jan.-Jun 2005 Jan.-Jun 2006 Promjena % BDP

A. TEKUĆI RAČUN (1+2+3+4) -156.853 -286.370 182,57 -37,89

1. ROBE -249.512 -353.385 141,63 -46,76

1.1. Prihodi 236.211 260.704 110,37 34,50

1.2. Rashodi 485.723 614.089 126,43 81,26

2. USLUGE 20.874 3.522 16,87 0,47

2.1. Prihodi 79.843 107.906 135,15 14,28

2.2. Rashodi 58.969 104.384 177,02 13,81

3. DOHOCI 6.488 9.286 143,13 1,23

3.1. Prihodi 28.868 25.465 88,21 3,37

3.2. Rashodi 22.380 16.179 72,29 2,14

4. TEKUĆI TRANSFERI 65.297 54.206 83,02 7,17

4.1. Transferi u Crnu Goru 73.992 60.262 81,44 7,97

4.2. Transferi iz Crne Gore 8.695 6.056 69,65 0,80

B. KAPITALNI I FINANSIJSKI RAČUN 149.742 311.380 207,94 41,20

1. RAČUN KAPITALA 0 -13.188 -1,75

2. FINANSIJSKI RAČUN (1+2+3+4+5) 149.742 324.568 216,75 42,95

2.1. Direktne investicije-neto 228.321 149.293 65,39 19,76

2.2. Portfolio investicije-neto 5.698 3.677 64,54 0,49

2.3. Ostale investicije-neto 25.897 101.545 392,11 13,44

2.4. Promjene neto strane aktive kom. b. -15.142 -14.062

2.5. Promjena rezervi CBCG -95.032 84.115

C. NETO GREŠKE I OMAŠKE (A+B) -7.111 25.010

Izvor: CBCG

5.1. Tekući račun platnog bilansa

Visok deficit tekućeg računa platnog bilansa je rezultat daljnjeg pogor-šanja salda u robnoj razmjeni sa inostranstvom. Prema preliminarnim podacima deficit na tekućem računu u periodu januar - jun 2006. go-dine iznosio je 286,4 miliona eura, što je za 82,6% više nego u istom periodu prethodne godine. Kretanje u prvih šest mjeseci 2006. godine obilježilo je i smanjenje neto prihoda od usluga pruženih nerezidentima, a najizraženija promjena odnosi se na rast uvoza građevinskih usluga (znatni investicioni radovi). Na podračunu faktorskih dohodaka ostvaren je porast neto prihoda, dok je na podračunu tekućih transfera eviden-tiran pad neto priliva ove godine u odnosu na prvih šest mjeseci 2005. godine. Pokrivenost spoljnotrgovinskog deficita suficitom ostvarenim na ostalim podračunima tekućeg računa iznosila je 18,9%. Posmatrano kao procenat BDP, deficit tekućeg računa u prvom polugodištu 2006. godine iznosio je 37,9%. Na podračunu roba ostvareni je deficit u iznosu od 46,8% BDP, dok je neto prihod od usluga činio 0,5% BDP.

Grafik br. 5.1. - Podračuni tekućeg računa po kvartalima u 2005. i 2006. godini

Izvor: CBCG

EKSTERNI SEKTOR

71

Drugi kvartal 2006. godine karakteriše najveći deficit tekućeg računa od početka 2005. godine i to najviše zahvaljujući pogoršanju spoljno-trgovinske razmjene. Međutim, pri analizi ovih podataka treba uzeti u obzir da se radi o preliminarnim podacima o robnoj razmjeni koji će po dobijanju konačnih podataka biti korigovani.

5.1.1. Robna razmjena

Robna razmjena Crne Gore sa inostranstvom u prvih šest mjeseci 2006. godine bila je znatno dinamičnija u poređenju sa istim periodom prošle godine. Tako je prema prema preliminarnim podacima izvoz u perio-du januar – jun 2006. godine dostigao 260,7 miliona eura17, a ukupni 17, a ukupni 17

robni uvoz 614,1 milion eura. Pri tome, zahvaljujući bržem godišnjem rastu uvoza od rasta izvoza, pogoršao se pokazatelj pokrivenosti uvo-za izvozom, koji je iznosio 42,4% ili za 6,2 indeksna poena manje nego u istom periodu 2005. godine. Takođe, pogoršan je i spoljnotrgovinski deficit, koji je iznosio 353,4 miliona eura ili 41,6% više nego u istom periodu prošle godine. Ukupno ostvarena robna razmjena u ovom pe-

Tabela br. 5.2 - Tekući račun, u hiljadama EUR

2004 2005 Jan.-Jun 2005

Jan.-Jun 2006

Promjena

2005/2004 Jan.-Jun 06/Jan.-Jun 05

A. TEKUĆI RAČUN (1+2+3+4) -119.642 -154.045 -156.853 -286.370 128,76 182,57 1. ROBE -416.436 -513.653 -249.512 -353.385 123,35 141,63

1.1. Prihodi 452.148 460.648 236.211 260.704 101,88 110,37 1.2. Rashodi 868.584 974.301 485.723 614.089 112,17 126,43

2. USLUGE 148.176 195.540 20.874 3.522 131,96 16,87 2.1. Prihodi 249.529 329.765 79.843 107.906 132,15 135,15 2.2. Rashodi 101.353 134.225 58.969 104.384 132,43 177,02

3. DOHOCI 86.242 17.512 6.488 9.286 20,31 143,13 3.1. Prihodi 135.455 62.291 28.868 25.465 45,99 88,21 3.2. Rashodi 49.213 44.779 22.380 16.179 90,99 72,29

4. TEKUĆI TRANSFERI 62.376 146.556 65.297 54.206 234,96 83,02 4.1. Transferi u Crnu Goru 73.493 163.455 73.992 60.262 222,41 81,44 4.2. Transferi iz Crne Gore 11.117 16.899 8.695 6.056 152,01 69,65

Izvor: CBCG

riodu iznosila je 874,8 miliona eura što ukazuje na rast ukupnog obima robnog prometa Crne Gore sa inostranstvom za 21,2%.

Grafik br. 5.2. - Pokrivenost uvoza izvozom, 2005 – 2006, u %

Izvor:CBCG

17 METODOLOŠKE NAPOMENEPodaci o izvozu i uvozu robe u skladu sa metodologijom BPM5 (Balance of Payments Manual, Fifth edition, IMF, 1993),za potrebe platnog bilansa, treba da se iskazuju po paritetu f.o.b i prilagođavaju za obuhvat i klasifikaciju. Metodološke razlike nametnule su obavezu prilagođavanja podataka dobijenih od statistike spoljne trgovine za potrebe platnog bilansa, usled čega se i podaci o izvozu i uvozu robe u tabeli platnog bilansa ne podudaraju sa podacima o robnoj razmeni Monstata. Korekcijom je uključena roba za koju nije potrebna carinska deklaracija i vrijednost remonta odnosno popravki na robi.

72


Učešće spoljnotrgovinskog deficita u ukupnoj robnoj razmjeni, u prvih šest mjeseci ove godine, iznosilo je 40,4%, što je za 5,8 indeksnih poena veće učešće nego u istom periodu 2005. godine (34,6%).

Raspoloživi podaci o robnom izvozu, pokazuju da je tokom prvih šest mjeseci 2006. godine izvoz porastao za 10,4% u odnosu na isti period prethodne godine. Vodeći izvozni proizvod i dalje je aluminijum i pro-izvodi na bazi aluminijuma, koji predstavljaju 55,2% robnog izvoza, što je za 1,3% manje nego u istom periodu prošle godine. Zatim slije-di izvoz gvožđa i čelika sa učešćem od 9% i mineralna ulja i goriva sa učešćem od 6,1%.

U periodu januar – jun 2006. godine, uvezeno je robe u vrijednosti od 614,1 milion eura ili 26,4% više u odnosu na isti period prethodne godi-ne. Za razliku od izvoza, uvoz je veoma diverzifikovan. U strukturi uvoza u prvoj polovini godine najviše su zastupljena Mineralna goriva i ulja sa 13,5% (82,3 miliona eura), zatim Vozila sa 11% (66,9 miliona eura) i Ko-

Tabela br. 5.3 - Struktura izvoza Crne Gore za period januar – jun 2006. god. u 000 EUR

Naziv proizvoda izvoz %

Aluminijum i proizvodi od aluminijuma 139.342 55,21

Gvožđe i čelik 22.711 9Mineralna goriva,mineralna ulja i proizvodi njihove destilacije,bitumenozne materije ,mineralni voskovi 15.466 6,13

Pića,alkoholi i sirće 10.863 4,3

Voce za jelo,kore agruma ili dinja i lubenica 10.118 4,01Opticki, fotografski, mjerni, kontrolni, precizni, medicinski I hirurški instrumenti I aparati, njihovi djelovi i pribor 8.026 3,18

Drvo i proizvodi od drveta,drveni ugalj 6.645 2,63

Nuklarni reaktori,kotlovi,mašine i mehanički uređaji,njihovi djelovi 5.255 2,08

Prizvodi od gvožđa i čelika 4.514 1,79

Farmaceutski proizvodi 4.261 1,69

Vozila, osim željeznickih ili tramvajskih šinskih vozila i njihovi djelovi I pribor 2.988 1,18

Bakar i prozvodi od bakra 2.946 1,17

Duvan i proizvodi zamjene duvana 2.543 1,01Električne mašine i oprema i njihovi djelovi,aparati za snimanje ili reprodukciju zvuka, televizijski aparati za snimanje ili reprodukciju slike i zvuka, i djelovi i pribor za dotične proizvode

1.869 0,74

Rude, zgure i pepeli 1.606 0,64

Sirova krupna i sitna koža sa dlakom ili bez dlake(osim krzna) i štavljena koža 1.400 0,55

So, sumpor, zemlja, kamen, gips, kreč i cement 1.029 0,41

Grafik br. 5.3 - Spoljna trgovina Crne Gore, 2004 – 2006, hiljadama EUR

Izvor:CBCG

Izvor: MONSTAT, preliminarni podaci

tlovi, mašine i mehanički uređaji sa 8% (49 miliona eura). Najznačajniji rast uvoza ostvaren je kod vozila i to za 97% ili 33,2 miliona eura.

EKSTERNI SEKTOR

73

Posmatrano po zemljama, Crna Gora je u prvih šest mjeseci 2006. go-dine najviše izvezla robe u Italiju, u vrijednosti od 103,3 miliona eura ili 40,9% ukupnog izvoza. Razlog ovako visokog izvoza jeste preusmje-ravanje izvoza aluminijuma na tržište Italije. Izvoz u Srbiju i na Kosovo predstavlja drugo po značaju izvozno tržište sa učešćem od 28,8% u ukupnom ovogodišnjem izvozu. Izvoz u Grčku iznosio je 11,2% uku-pnog izvoza.

Tabela br. 5.4 - Struktura uvoza Crne Gore za period januar – jun 2006. god. u 000 EUR

Naziv proizvoda uvoz %

Mineralna goriva,mineralna ulja 82.347 13,51

Vozila 66.910 10,98

Kotlovi,mašine i mehanički uređaji,njihovi djelovi 49.007 8,04

Električne mašine i oprema 41.087 6,74

Razni gotovi proizvodi 39.921 6,55

Farmaceutski proizvodi 20.402 3,35

Namještaj, posteljina, madraci, 20.179 3,31

Prizvodi od gvožđa I čelika 16.668 2,74

Plastične mase i proizvodi od plastičnih masa 16.585 2,72

Pića,alkoholi i sirće 15.706 2,58

Meso i drugi klanicki proizvodi 14.133 2,32

Keramički proizvodi 12.836 2,11

Gvožđe i čelik 12.421 2,04

Neorganski hemijski proizvodi 9.844 1,62

Mlijeko i proizvodi od mlijeka, 9.647 1,58

So, sumpor, zemlja, kamen, gips, kreč i cement 8.928 1,47

Hartija i karton 8.698 1,43

Opticki, fotografskiI aparati, njihovi djelovi I pribor 8.236 1,35

Obuća, kamašne i slični proizvodi, djelovi tih proivoda 7.988 1,31

Drvo i proizvodi od drveta,drveni ugalj 7.571 1,24

Aluminijum i proizvodi od aluminijuma 6.806 1,12

Proizvodi od kamena, gipsa, cementa, betona 6.784 1,11

Niska diverzifikacija izvoznih proizvoda utiče i na nisku diverzifikaciju zemalja trgovinskih partnera Crne Gore. Tako je u prvih šest mjeseci Crna Gora izvezla 81% svojih izvoznih proizvoda u tri zemlje – Itali-ju, Srbiju (uključeno i Kosovo) i Grčku (2% više nego za šest mjeseci 2005. godine).


74


Tabela br. 5.5 - Struktura izvoza roba po zemljama za period januar – jun 2005/2006 - 000€

IZVOZ I-VI 2005 I-VI 2006 Index

UKUPNO 219.581 % učešća 252.394 % učešća 114,94

Razvijene zemlje

Italija 73.442 33,45 103.279 40,92 140,63

Grčka 27.757 12,64 28.191 11,17 101,56

Slovenija 12.123 5,52 13.833 5,48 114,11

Velika Britanija 4.562 2,08 668,5 0,26 14,65

Švajcarska 3.081 1,4 232.12 0,09 7,53

Mađarska 2.483 1,13 5.608 2,22 225,86

Kipar 441 0,2 506,38 0,2 114,83

Njemačka 534 0,24 878,87 0,35 164,61

Liberija 386 0,18 0 0 0

Španija 260 0,12 91,06 0,04 35,08

Zemlje u tranziciji

Srbija i Kosovo 71.731 32,67 72.754 28,83 101,43

Bosna i Hercegovina 7.332 3,34 11.060 4,38 150,85

Hrvatska 2.452 1,12 3.346 1,33 136,46

Albanija 1.563 0,71 3.076 1,22 196,8

Makedonija 976 0,44 991 0,39 101,54

Ostalo 10.459 4,76 7.879 3,12 75,34

Grafik br. 5.4 - Izvozna koncentracija, januar – jun 2005/2006



Crna Gora je najviše uvozila iz Srbije i Kosova, prije svega farmaceut-skih proizvoda (6,2%), pića, alkohola i sirća (6,5%), mlijeko i proizvodi od mlijeka (4,3%), zatim iz Njemačke (73 miliona eura) i Italije (67,4 miliona eura).

U periodu januar – jun 2006. godine, zabilježen je rast uvoza iz Italije za 81,2% u odnosu na posmatrani period, odnosno za 30,2 miliona eura. Najznačajniji rast uvoza ostvaren je iz Njemačke 81,33%, tako da Nje-mačka postaje najznačajniji uvoznik Crne Gore poslije Srbije i Kosova. Takođe, evidentan je rast uvoza iz zemalja iz okruženja. Najznačajniji rast uvoza zabilježen je sa Srbijom i Kosovom za 39,4 miliona eura (30,15%), zatim slijedi rast uvoza iz Hrvatske za 13,4 miliona eura (114,31%) i Bo-sne i Hercegovine za 5,5 miliona eura (50,83%).

EKSTERNI SEKTOR

75

Tabela br. 5.6 - Struktura uvoza roba po zemljama za period januar – jun 2005/2006, 000€

UVOZ I-VI 2005 I-VI 2006 Index

UKUPNO 441.799 % učešća 609.364 % učešća 137,93

Razvijene zemlje

Švajcarska 31.526 7,14 20.867 3,42 66,19

Italija 37.179 8,42 67.390 11,06 181,26

Slovenija 19.857 4,49 25.776 4,23 129,81

Austrija 16.336 3,7 21.438 3,52 131,23

Njemačka 40.272 9,12 73.024 11,98 181,33

Grčka 20.710 4,69 25.985 4,26 125,47

Mađarska 3.234 0,73 7.777 1,28 240,48

Holandija 5.525 1,25 8.536 1,4 154,5

Rusija 12.100 2,74 4.289 0,7 35,45

V.Britanija 4.971 1,13 7.045 1,16 141,72

Španija 5.747 1,3 6.517 1,07 113,4

Republika Češka 4.311 0,98 7.125 1,17 165,27

Zemlje u tranziciji

Srbija i Kosovo 130.899 29,63 170.363 27,96 130,15

Hrvatska 11.746 2,66 25.173 4,13 214,31

Bosna i Hercegovina 10.849 2,46 16.364 2,69 150,83

Makedonija 5.712 1,29 6.024 0,99 105,46

Rumunija 5.761 1,30 9.482 1,56 164,59

Ostale zemlje* 75.064 16,99 106.189 17,43 141,63


Box br. 5.1 - Necarinske barijere i mjere u međunarodnoj trgovini

Necarinske barijere predstavljaju sve oblike kontrolisanja uvoza i izvoza, osim carina. Glavni cilj uvođenja necarinskih barijera je smanjenje uvoza i zaštita domaće proizvodnje. Upotreba ovih mjera od strane države je u savremenim međunarodnim odnosima sve više ograničava, prije svega od strane Svjetske trgovinske organizacije i Međunarodnog monetarnog fonda.

Sve necarinske barijere se dijele na tradicionalne, tehničke i administrativne. Tradicionalne nacarinske barijere predstavljaju sva kvantitativna ograničenja trgovine kao što su: kvote, kontigenti, antidampinške mjere, izvozne subvencije, kompenzatorne mjere. Mjere koje proističu iz primjene standarda i tehničkih propisa, kao što su obavezno obilježavanje proizvoda, posebni za-htjevi u pogledu pakovanja robe, standardi kvaliteta i slično predstavljaju tehničke barijere. Ove mjere se sve više primjenjuju u međunarodnoj trgovini. Administrativne barijere su sve necarinske barijere koje su posledica primjene zakona i administrativnih procedura. Smatra se da su najveće administrativne barijere prisutne u carinskoj službi, a ogledaju se u pretjeranim zahtjevima u pogledu potrebne dokumentacije i procedura potrebnih za dobijanje dozvole za uvoz. Značajnu ulogu u otklanjanju ovih ba-rijera ima Svjetska carinska organizacija (WCO).

76


Necarinske mjere su širi pojam od necarinskih barijera. One predstavljaju sve mjere koje ograničavaju trgovinu, a u isto vrijeme promovišu međunarodnu trgovinu kroz stimulacije i subvencije. Zakonom o spoljnoj trgovini Crne Gore je predviđeno da vlada može da uvede necarinske mjere zaštite, kao što su antidampinške i kompenzatorne carine, poštujući odredbe sadržane u odgo-varajućim sporazumima Svjetske trgovinske organizacije i propisima Evropske Unije. Cilj antidampinške carine jeste poništenje negativnih efekata dampinga (prodaje po nižoj cijeni od realne), dok je cilj kompenzatorne carine poništenje efekata subvencija odnosno zaštita od subvencionisanog izvoza (antisubvencione mjere). Stopa antidampinške i kompenzatorne carine utvrđuje se u visini potrebnoj da se otkloni šteta od dampinške marže, odnosno subvencije. Vlada, takođe, može da uvede kvantitativna ograničenja u cilju zaštite ravnoteže platnog bilansa. Ove mjere su vremenski ograničene i uvode se u slučaju većeg smanjenja novčanih rezervi (ili postojanje prijetnje od smanjenja) ili veoma niskog nivoa novčanih rezervi.

Trgovinska razmjena Crne Gore sa zemljama Zapadnog Balkana u velikoj mjeri je uslovljena velikim brojem necarinskih barije-ra koje onemogućavaju primjenu bilateralnih sporazuma o slobodnoj trgovini. Do sada su identifikovane necarinske barijere u oblasti regulative i standarda vezanih za proizovode, carinskih procedura, transporta robe, zatim slaba infrastruktura, teškoća zbog fiskalne politike, uvoznih režima, itd. Jedan od ciljeva u narednom periodu jeste otkrivanje i uklanjanje ovih prepreka, kao jedne od najvećih smetnji za dalji slobodan razvoj trgovine

Box br. 5.2 - Kako smanjiti deficit tekućeg računa u Crnoj Gori

Deficit tekućeg računa je važan indikator privrede jedne zemlje. Visok deficit tekućeg računa je karakteristika većine zemalja u tranziciji.

Crna Gora ima deficit tekućeg računa koji se kreće oko prosjeka zemalja u okruženju. Posmatrajući strukturu tekućeg računa, deficit je najvećim djelom generisan deficitom na podračunu roba, dok na ostalim podračunima imamo suficit. Razloge porasta spoljnotrgovinskog deficita treba tražiti u otvaranju privrede Crne Gore, porastu kupovne moći stanovništva, niskoj konkuren-tnosti domaće privrede, kretanju cijena nafte i naftnih derivata na svjetskom tržištu kao i povećanoj investicionoj aktivnosti u Crnoj Gori ( izgradnja puteva, mostova, rekonstrukcija aerodroma, gradnja i renoviranje objekata u oblasti turizma). U cilju sma-njenja deficita tekućeg računa potrebno je preduzeti niz mjera kojima bi se povećala domaća konkurentnost i obezbjedio rast izvoza. Kao najvažnije, mogle bi se navesti slijedeće:

• Stvaranje ambijenta za strana ulaganja u proizvodna preduzeća. Cilj značajanog dijela do sadašnjih stranih investicija je bila kupovina tržišta, a ne pravljenje, za Crnu Goru, izvoznog proizvoda. Unaprijediti post-investicione usluge u cilju podrške stra-nim investitorima i njihovo stimulisanje za nove investicije i proširenje poslovnih aktivnosti. Koordinacija aktivnosti državnih i opštinskih organa – stvaranje istih uslova na nivou opština.

• Podsticanje razvoja poljoprivrede od strane države, kroz dugoročne kredite sa povoljnijom kamatnom stopom od tržišne, za nabavku mehanizacije, opreme, izgradnju infrastrukturnih objekata, obnovu stočnog fonda i proizvodnju ekološki zdrave hrane. To bi substituisalo uvoz i povećavalo izvoz.

• Zaštita domaće proizvodnje kroz antidamping, kompenzatorne carine, zaštitu od prekomjernog uvoza, kao i pojačanje kon-trole ispravnosti atesta, certifikata i ispunjenosti standarda kvaliteta uvezene robe, u cilju spriječavanja nelojalne konku-rencije domaćim proizvođačima i zaštita domaće proizvodnje u razvoju.

• Formiranje udruženja izvoznika, što bi omogućilo zajednički nastup na inotržištima.

EKSTERNI SEKTOR

77

• Korišćenje dijela sredstava dobijenih na osnovu priliva inostranog kapitala od privatizacije i stranih direktnih investicija za dalju izgradnju infrastrukture, uvođenje novih tehnologija, povećanje produktivnosti te riješavanje problema manjka kva-litetnih menadžera u izvoznim sektorima.

• Unaprjeđenje efikasnosti rada carinske službe u cilju ažurnog i blagovremenog praćenja kretanja u ovoj oblasti, smanjenja uvoza robe koja ne odgovara standardima STO i spriječavanja nelegalnog uvoza.

• Usklađivanje standarda sertifikata sa propisima EU, odnosno međunarodnih institucijama. Institucionalno riješavanje pita-nja izdavanja certifikata koje prihvata EU i primjena sporazuma o slobodnoj trgovini.

• Razvoj domaće proizvodnje i njeno osposobljavanje da se sa svjetskom konkurencijom nosi ravnopravno na domaćem tere-nu. Time bi se brojni uvozni proizvodi zamjenili domaćim proizvodima.

5.1.2. Usluge

Ukupni obim razmjene usluga u periodu januar – jun 2006. go-dine iznosio je 212,3 miliona eura i za 52,9% je viši u odnosu na isti period 2005. godine.

Prihodi od usluga u prvih šest mjeseci 2006. godine iznosili su 107,9 miliona eura i povećani su za 28,1 miliona eura ili 35,1% u odnosu na isti period prethodne godine.

Najveći dio prihoda je ostvaren po osnovu putovanja i turizma 46%, zatim transporta 24% i ostalih poslovnih usluga 10%.

Rashodi od usluga su u posmatranom periodu iznosili 104,4 miliona eura i povećani su za 45,4 miliona eura ili 77% u odnosu na isti period prethodne godine. Osnovni razlog jeste znatno povećanje rashoda po osnovu građevinskih usluga, koje čine 42% ukupnih rashoda po osno-vu usluga. Značajne investicije u infrastrukturu, turizam i druge oblasti građevinarstva zahtjevaju angažovanje stranih stručnjaka i strane ope-rative zbog nedovoljne kvalifikovanosti domaće radne snage, ali to može bitno uticati na brži privredni rast i razvoj Crne Gore.

Saldo usluga u prvih šest mjeseci 2006. godine iznosio je 3,5 miliona eura. U odnosu na isti period prethodne godine ostvaren je manji su-ficit na računu usluga za 17,3 miliona eura, jer je rast ukupnih rashoda bio brži od rasta ukupnih prihoda. Posmatrano po pojedinim usluga-ma, najveći suficit je ostvaren u oblasti putovanja i turizma (42,8 mili-ona eura), dok je najveći deficit ostvaren u oblasti građevinskih usluga (34,6 miliona eura).

Grafik br. 5.5 - Kretanje obima razmjene usluga

Izvor: CBCG

Grafik br. 5.6 - Struktura prihoda od usluga, u periodu I - VI 2006. godine

Izvor: CBCG

78


Grafik br. 5.7 - Struktura rashoda od usluga, u periodu I - VI 2006. godine

Izvor: CBCG

Transportni prihodi su nastavili da rastu u visokom procentu – u prvih šest mjeseci 2006. godine iznosili su 25,9 miliona eura, što pred-stavlja povećanje od 3,6% u odnosu na isti period 2005. godine. Najviši prihodi su ostvareni u oblasti pomorskog saobraćaja 14,8 miliona eura ili 57,12%, zatim vazdušnog 6,9 miliona eura ili 26,9% i željezničkog saobraćaja 1,8 miliona eura ili 6,7%.

U prvih šest mjeseci 2006. godine nastavljen je trend rasta transpor-tnih prihoda iz prethodne godine u oblasti vazdušnog, drumskog i že-ljezničkog saobraćaja. Prihodi u oblasti željezničkog saobraćaja su bili veći za 1,1 milion eura u odnosu na isti period 2005. godine, što je po-sledica povećanog prevoza robe namijenjene izvozu i tranzitne robe, dok je u putničkom saobraćaju zabilježeno smanjenje prevoza broja putnika (nedostatak putničkih kola, zastario vozni park, itd). Značajan porast prihoda je zabilježen i u oblasti drumskog saobraćaja u iznosu od 584.000 eura. Rekonstrukcija i sanacija magistralnih i regionalnih puteva, izgradnja nove putne mreže, kao i povezivanje putne mreže

Grafik br. 5.8 - Saldo usluga, u periodu I - VI 2006. godine

Izvor: CBCG

sjever-jug uticalo je na veću sigurnost saobraćaja, što je samim tim dovelo do veće frekventnosti i doprinijelo rastu prihoda. U posmatra-nom periodu je uočen pad prihoda u oblasti pomorskog saobraćaja za 1,4 miliona eura ili 8,52%.

Ukupni transportni rashodi su iznosili 21,8 miliona eura i pove-ćani su za 44,5% za prvih šest mjeseci 2006. godine u odnosu na isti period 2005. godine.

Revitalizacija pomorske flote Crne Gore doprinosi porastu obima usluga u oblasti pomorskog saobraćaja. Rekonstrukcijom postojećih aerodroma stvorena je dobra osnova za brži razvoj avio saobraćaja, što je rezultiralo većem prisustvu ino kompanija u redovnom avio-saobraćaju, kao i po-većanom broju čarter letova. Rashodi u oblasti vazdušnog saobraćaja u posmatranom periodu su iznosili 9,9 miliona eura, što je za 3,2 miliona eura ili 48,4% više nego u istom periodu 2005. godine.

Tabela br. 5.7 - Transportni prihodi u periodu I – VI 2005/2006, 000 EUR

Izvor: CBCG

Vrsta saobraćaja I-VI 2005. % učešća I-VI 2006. % učešća 2006/2005 Razlika Pomorski 16.171 64,70 14.793 57,12 91,48 -1.378Željeznički 640 2,56 1.748 6,75 273,16 1.108Vazdušni 6.364 25,46 6.978 26,94 109,65 614Drumski 439 1,75 1.023 3,95 233,22 584Ostalo 1.380 5,52 1.358 5,24 -23UKUPNO 24.994 100,00 25.900 100,00 103,63 906

EKSTERNI SEKTOR

79

Tabela br. 5.8 - Struktura transportnih prihodi u periodu I – VI 2006. godine, 000 EUR

Vrsta saobraćajaVrsta transportne usluge

Ukupno % učešćaPutnički transport Transport robe Ostalo

Pomorski 766,76 1.367,39 12.659,06 14.793,21 57,12Željeznički 2,12 1.729,58 16,51 1.748,21 6,75Vazdušni 5.278,84 4,91 1.694,54 6.978,30 26,94Drumski 221,97 733,22 67,79 1.022,98 3,95Ostalo 0,00 0,00 1.357,68 1.357,68 5,24UKUPNO 6.269,70 3.835,10 15.795,57 25.900,37 100,00% učešća 24,21 14,81 60,99 100,00

Izvor: CBCG

Tabela br. 5.9 - Transportni rashodi u I – VI 2005/2006, 000 EUR

Vrsta saobraćaja I-VI 2005. % učešća I-VI 2006. % učešća 2006/2005 Razlika Pomorski 2.313 15,33 3.505 16,07 151,52 1.192Željeznički 1.350 8,95 808 3,71 59,88 -542Vazdušni 6.697 44,39 9.936 45,56 148,36 3.239Drumski 4.280 28,37 7.039 32,28 164,46 2.759Ostalo 446 2,95 518 2,38 116.14 73UKUPNO 15.086 100,00 21.806 100,00 144,55 6.721

Izvor: CBCG

Tabela br. 5.10 - Struktura transportnih rashoda u I – VI 2006. godine, 000 EUR

Izvor: CBCG

Vrsta saobraćajaVrsta transportne usluge

Ukupno % učešćaPutnički transport Transport robe Ostalo

Pomorski 131,49 1.236,51 2.137,00 3.505,00 16,07Željeznički 42,72 458,29 307,34 808,35 3,71Vazdušni 3.877,80 171,51 5.886,41 9.935,72 45,56Drumski 122,35 6.668,16 248,37 7.038,88 32,28Ostalo 0,00 0,00 518,32 518,32 2,38UKUPNO 4.174,36 8.534,47 9.097,44 21.806,27 100,00% učešća 19,14 39,14 41,72

Učešće rashoda po osnovu transporta roba u ukupnom transportu je iznosilo 8,5 miliona eura ili 39,14%, dok je učešće rashoda po osnovu putničkog transporta iznosilo 4,2 miliona eura ili 19,1% od ukupnih rashoda.

Saldo transportnih usluga, u prvih šest mjeseci 2006. godine, bio je pozitivan i iznosio je 4,1 miliona eura, što je za 5,8 miliona ili 58,7% manje od suficita ostvarenog u prvih šest mjeseci 2005. godine.

80


Prihodi od putovanja računaju se od procijenjenih prihoda od turizma, i dopunjuju se podacima o pruženim zdravstveno-rekreativnim uslugama i potrošnji u cilju školovanja. U prvih šest mjeseci 2006. godine proci-jenjeni prihodi od turizma iznosili su 50,4 miliona eura, što je za 13,4 miliona eura ili 36,2% više nego u istom periodu 2005. godine. Zna-čajan doprinos tendenciji razvoja turizma dala je i dobro organizovana promotivna aktivnost na međunarodnom tržištu i unaprijeđeni kvalitet smještajnih kapaciteta. Od pruženih usluga u oblasti zdravstva i škol-stva, tokom prvih šest mjeseci 2006. godine, prihodovano je 148.900 eura. Suficit ostvaren u oblasti putovanja i turizma tokom posmatranog perioda iznosio je 42,8 miliona eura i bio je veći za 10,6 milion eura ili 32,9% u odnosu na isti period 2005. godine.

U oblasti Komunikacijskih usluga, u prvih šest mjeseci 2006. go-dine ostvaren je prihod u iznosu od 8,3 miliona eura i to najviše zahva-ljujući uslugama pruženim u oblasti telekomunikacija koje su iznosile 8,2 miliona eura. S obzirom da su rashodi po ovim osnovima iznosili 3,2 miliona eura, ostvaren je suficit od 5,1 miliona eura.

Prihodi od Ostalih poslovnih usluga tokom prvih šest mjeseci ove godine dostigli su nivo od 10,7 miliona eura, dok su istovremeno ra-shodi iznosili 18,1 milion eura. Najviše prihoda je ostvareno po osnovu pružanja trgovinskih usluga 2,4 miliona eura, zatim preduzetnički kon-salting i kotizacije za poslovne skupove 1,8 miliona eura, kao i za pravne i računovodstvene usluge 1,4 miliona eura.

Na strani rashoda za angažovanje stranih stručnjaka iz oblasti prava, računovodstva i konsaltinga, u prvih šest mjeseci 2006. godine je pla-

Grafik br. 5.9 - Transportne usluge po kvartalima u 2005. i 2006. godini

Izvor: CBCG

ćeno 5,9 miliona eura. Troškovi promocije domaćih proizvoda i usluga na inostranim sajmovima, kupovine reklamnog materijala, istraživanja tržišta i ostale vrste medijskog plasmana, iznosili su 3 miliona eura. Rast investicija i agresivnija propaganda domaćih proizvoda i usluga na inostranom tržištu rezultirali su ostvarnim deficitom u ovoj oblasti od 1,6 miliona eura.

Rad na građevinskim projektima i instalacijama domaćih preduzeća van Crne Gore, kao i u Crnoj Gori (u slučajevima angažmana od strane nerezidenta koji izvodi radove u Crnoj Gori) obezbjedio je, tokom ove godine, priliv sredstava na račune rezidenata, u iznosu od 8,7 miliona eura. Rashodi po osnovu angažovanja nerezidenata u oblasti građevi-narstva u prvih šest mjeseci ove godine iznosili su 43 miliona eura, što je dovelo do ostvarenja deficita u ovoj oblasti u iznosu od 34,6 milio-na eura. Rekonstrukcija aerodroma i izgradnja puteva čine najveći dio ukupnih rashoda u ovoj oblasti.

Za međunarodne usluge osiguranja rezidenti Crne Gore su, u prvih šest mjeseci ove godine, izdvojili 3,7 miliona eura što je rezultiralo deficitom od 2,7 milion eura. Posmatrano u odnosu na isti period 2005. godine rashodi po osnovu usluga su veći za 49,2%.

5.1.3. Dohodak

Treći podbilans bilansa tekućih transakcija čine prihodi i rashodi ostva-reni po osnovu vlasništva nad faktorima proizvodnje. Ovim djelom su obuhvaćene kompenzacije zaposlenima (plate, nadnice), te prihodi i rashodi od kamata, investicija, odnosno dividende. Novim Zakonom o tekućim i kapitalnim transakcijama za pojam rezidentnosti fizičkih lica definisan je vremenski period od 6 mjeseci, što je dovelo do promje-ne u klasifikaciji većine priliva od strane naših radnika u inostranstvu. Naime, obično veliki broj radnika na privremenom radu u inostranstvu provodi manje od godine dana, ali više od šest mjeseci (na primjer po-morci). Zarade tih radnika poslate njihovim familijama sada se tretira-ju kao transferi umjesto kao faktorski dohoci, kako su klasifikovani do januara 2006.

Prihodi po ovom osnovu, za prvih šest mjeseci 2006. godine, ostva-reni su u iznosu od 25,5 miliona eura, od čega 24,1 miliona eura čine kompenzacije zaposlenih. Prihod po osnovu dohotka od međunarodnog ulaganja iznosio je 1,4 miliona eura.

EKSTERNI SEKTOR

81

Rashodi po osnovu dohotka u posmatranom periodu su iznosili 16,2 miliona eura, od čega se 2,8 miliona eura odnosi na plate nerezidenata, a ostalo na kamate na kratkoročne i dugoročne kredite (13,2 miliona eura) i dohodak od direktnih i portfolio ulaganja (158,1 hiljada eura).

Saldo dohotka u periodu januar – jun 2006. godine bio je pozitivan i iznosio je 9,3 miliona eura.

5.1.4. Tekući transferi

Ukupni priliv po osnovu tekućih transfera u prvih šest mjeseci 2006. godine iznosio je 60,3 miliona eura. Od toga 3,7 miliona eura se odno-silo na sektor Država, a 56,5 miliona na Ostale sektore. U okviru ostalih sektora priliv po osnovu radničkih isplata iznosio je 52,6 miliona eura. Priliv ostalih transfera je iznosio 4 miliona eura. U istom periodu odliv tekućih transfera iznosio je 6,1 milion eura, od čega Ostali sektori čine 5,5 miliona eura, a sektor Država 0,6 miliona eura. Saldo tekućih transfera za prvih šest mjeseci 2006. godine iznosio je 54,2 miliona eura i manji je za 11,1 milion eura ili 17% u odnosu na isti period 2005. godine.

U okviru kapitalno-finansijskog bilansa nastavljen je značajan priliv stra-nih direktnih ulaganja. Vrijednost neto direktnih investicija (priliv minus odliv) u periodu januar – jun 2006. godine iznosila je 149,3 miliona eura. Ukupan priliv SDI za šest mjeseci 2006. godini iznosio je 173,8 miliona eura, ili 44% ukupnih direktnih investicija u 2005 godini.

Od ukupnog priliva 102,9 miliona ili 59% odnosilo se na kupovinu ne-kretnina, dok je ulaganje stranog kapitala u domaća preduzeća i ban-ke iznosilo 67,8 miliona eura ili 39% ukupnog priliva stranih direktnih investicija.

5.2. Račun kapitalnih i finansijskih transakcija

Grafik br. 5.10 - Priliv stranih direktnih investicija po kvartalima u 2005. i 2006. godini

Izvor: CBCG

Grafik br. 5.11 – Struktura priliva SDI u periodu januar –jun 2006

Izvor: CBCG

82


Box br. 5.3 - Uloga multinacionalnih kompanija u procesu integracije međunarodnih ekonomskih odnosa

Multinacionalne kompanije predstavljaju značajne aktere savremenog poslovanja u svijetu. Njihov ekonomski značaj je izuzetan, posebno u oblasti istraživanja i razvoja, stvaranja novih proizvoda i usluga, transfera tehnologije i kapitala.

Prema definiciji Ujedinjenih nacija, multinacionalne kompanije (MNK) predstavljaju kompanije koja imaju entitete u dvije ili više zemalja, bez obzira na pravnu formu ili polje aktivnosti tih entiteta. MNK čine matična kompanija i njeni strani entiteti. Matična kompanija se definiše kao kompanija koje kontroliše imovinu drugih entiteta, najčešće kroz vlasništvo određenog dijela equity kapitala. Entiteti mogu biti:

• Podružnice (subsidaries)- nerezidentni investitor posjeduje više od 50% imovine i ima pravo da postavlja ili razrješava većinu članova u administrativnim, menadžment ili supervizorskim tijelima

• Branše (branche) – u potpunosti u vlasništvu nerezidentnog investitora• Pridružne kompanije (associates) – nerezidentni investitor ima 50% ili manje vlasništva.

MNK danas dominiraju svjetskim tržištem roba, usluga i kapitala. Putem direktnih investicija u inostranstvu, kompanije raz-mještaju svoje proizvodne sisteme i ostale poslovne funkcije u globalnim razmjerama. Svojim prisustvom utiču na ekonomiju zemlje domaćina kroz uvođenje nove tehnologije, povećanje efikasnosti, investiranje u ljude i znanje, uvođenje novih organi-zacionih vještina i marketing tehnika, itd. Ove kompanije u znatnoj mjeri učestvuju u formiranju i ostvarivanju spoljne politike matičnih zemalja i zemalja u kojima posluju. Zemlje članice Evropske unije i razvijene zemlje su kolektivno najveći izvor stranih direktnih investicija.

Grafik br. 5.12 - Svjetski tokovi SDI po grupama država, milijarde USD

Izvor: UCTAD, World Investment Report 2006: FDI from Developing and Transition Economies

Danas u svijetu postoji više od 77.000 multinacionalnih kompanija koje kontrolišu više od 770.000 filijala u inostranstvu i ima-ju više od 62 miliona zaposlenih. Procjenjuje se da je njihova novostvorena vrijednost u 2005. godini iznosila 4.517 milijardi $, što čini 10% svjetskog DBP18. Ove kompanije su inicijatori najvećeg dijela privatnog istraživanja i kontrolišu veliki dio tehnolo-gije u svijetu.

18 UCTAD, World Investment Report 2006: FDI from Developing and Transition Economies

EKSTERNI SEKTOR

83

Priliv portfolio investicija iznosio je 11,9 miliona, dok je odliv iznosio 8,3 miliona eura. Kod ostalih investicija priliv sredstava po osnovu zajmova iznosio je 168,5 miliona eura, dok je istovremeno odliv iznosio 67 mi-liona eura. Saldo Ostalih investicija u prvom polugodištu 2006. godine iznosio je 101,5 miliona eura.

Neto strana aktiva banaka u prvoj polovini 2006. godine bila je veća za 14,1 milion eura u odnosu na 31. decembar 2005. Istovremeno novčana sredstva CBCG na inoračunima i u trezoru, na dan 31. jun 2006. godine bile su manje za 84,1 milion eura u odnosu na 31. decembar 2005.

6. TEMA BROJA

TEMA BROJA

87

Istorija ekonomske misli na temu odnosa između količine novca i do-hotka u privredi ima svoju dugu tradiciju. Različiti ekonomisti davali su različite fokuse na faktore međuticaja i efekte ovih relacija na ostale indikatore ekonomije. Poslednjih 50 godina je došlo do sve većeg pre-klapanja i integrisanja ove monetarne teme sa širim makroekonomski pristupom. Teorijska istraživanja zasnovana na ovim osnovama uteme-ljila su mjesto agregatima novca kao jednim od faktora u objašnjenu ekonomskih fluktuacija realnog dohotka. Iako se teorija ovim odnosom bavi već duže vrijeme rezultati i zaključci pojedinih teorija, bilo da se radi o kratkom ili dugom roku nisu sistematizovani i često su divergen-tni Monetarni impulsi/signali sa tržišta novca utiču na privredu jedne ekonomije preko više kanala transmisije. Neki od njih su:

1. Kanal kvantitativne teorije novca koji ukazuje na direktni uticaj ponude novca na (agregatnu) makro tražnju,

2. Kanal kamatne stope koji ukazuje na promjene kamatne stope i njihov uticaj na investicionu tražnju, ali i na ostale kompo-nente agregatne tražnje

3. Kanal „očekivanja“ koji se prije svega odnosi na uticaj inflator-nih očekivanja u pregovorima oko ugovornih plata.

Dominacija bilo kojeg od ova tri kanala, prije svega zavisi od instituci-onalnog okruženja i karakteristika makroekonomskih politika države (fiskalnog i monetranog režima). U pojedinim malim ekonomijama ovi transmisioni mehanizmi su dopunjeničetvrtim kanalom – kanalom de-viznog kursa čiju osnovu čini teorija kupovne moći novca.

Analiza potencijalnog društvenog proizvoda upotrebom kvantitativne jednačine novca

U ovoj analizi će se fokus usmjeriti na prvi kanal, koji po karakteristika-ma najviše odgovara institucionalnom okruženju u Crnoj Gori u ovom trenutku, kako bi se objasnio uticaj rasta novčane mase na potencijalni nivo dohotka ekonomije i budućih očekivanja.

Primjenom formule:

M x V=P x Q (1)

indirektno se može doći do potencijalnog dohotka koji može biti stvo-ren datom količinom novčane mase u privredi, pod predpostavkom da su ostale varijable konstantne.

Gdje je M19 novčana masa ; V20brzina opticaja novca (pretpostavka da je brzina konstantna je preuzeta iz monetarističke teorije) – prosječan broj transakcija koji izvrši novčana jedinica u određenom vremenskom intervalu (najčešće godinu dana); p indeks cijena na malo; Q društve-ni proizvod.

Sama jednačina predstvlja odnos među varijablama, ali ne ukazuje i na faktore uticaja svake varijable pojedinačno na promjenu jednačine. Ova jednačina se često koristi od strane centralnih banaka koje aktivno vode monetarnu politiku.

19 Monetarni agregat M2 = M1 + oročeni depoziti nebankarskog sektora kod banaka i CBCG, u eurima i drugim valutama, isključujući depozite centralne Vlade . M1 = M0 + depoziti po viđenju nebankarskog sektora kod banaka i CBCG, u eurima i drugim valutama, isključujući depozite centralne Vlade M0 = depoziti banaka kod CBCG (žiro-račun banaka i izdvojena obavezna rezerva banaka, bez dijela koji banke drže u državnim zapisima) + procijenjeni iznos gotovog novca u opticaju

20 Obrt novca u privredi je pod velikim uticajem tehnoloških dostignuća (platne katrtice i elektronsko plaćenje na primjer) i s obzirom da se tehnološko okruženje sporije mjenja može se zaključiti da se ovaj koeficijent sporije mijenja kroz vrijeme tj. da je u kratkom roku konstantan.

88


Box br. 6.1 - Istorijat kvantitativne teorije novca

Kvantitativna teorija novca datira jos od metalnog21 doba, a svoju punu primjenu dobija u devetnaestom i početkom dvadese-tog vijeka (naročito u radu I. Fishera), kada i finansijski sitem počinje da bude kompleksniji. Novac više nije bio ograničen količi-nom metala koji se koristio kao denominator vrijednosti- najčešće zlato i srebro, već sve više počinje da se upotrebljava papirni novac i depozitni računi.

Naravno, u zlatnom standardu ponuda novca je bila ograničena količinom metala i nije mogla biti korišćena za vodjenje mo-netarne politike. Zlatni standard sa svojim ograničenjima podsjeća na današnje uslove ekonomija, koje koriste dolarizaciju kao izbor monetarnog režima. Ponuda novca postaje egzogena varijabla na koju jedino utiče nivo privredne aktivnosti aktera jedne ekonomije, a prihodi sektora postaju determinanta ponude novca.

Ova teorija novca pokazuje kolika je količina novca koja se drži od strane privrede, države i stanovništva za određeni nivo agregatnog dohotka. Shodno ovom svojstvu ona predstavlja tražnju za novcem koja nije di-rektno pod uticajem kamatne stope.

Takođe, bazirano na ovim principima prethodna makroekonomska je-dnačina postaje:

P x Yd = f(M) (2)

U ovim uslovima nominalni nivo tražnje (PYd ) se isključivo formira pod uticajem realne količine novca u privredi (M), dok su ostale vari-jable (kamatne stope im, ie u zemlji i inostranstvu respektivno), stope prinosa na državne obveznice (ib), inflatorna očekivanja (πe) i brzina opticaja novca (v)) stabilne.

M/P = f(Yd, ib- im, ie- im , πe – im))/v (3)

Odnosno

Yd = f(M/P x V) (4)

Za datu količinu novčane mase jednačina se može iskazati kao jednačina makroekonomske tražnje.

Yd = M/PxV (5)

Uz pretpostavku da je koeficijent obrta približno stabilan i da ima vrije-dnost u intervalu od 3>v>2 i da je inflacija pod uticajem faktora zemlje monetarne unije čija se valuta koristi (u Crnoj Gori EU i euro) P = P*, nivo novčane mase, kreiran pod uticajem privredne aktivnosti definiše nivo dohotka (sadašnjeg i potencijalnog)

Grafički prikaz ove jednakosti prikazan je na sledećem grafiku:

Graf br. 6.1.

21 Primjena definicije medjuzavisnosti datira iz 1568 godine kada je Jean Bodin (1530-1596) prvi definisao ovaj odnos.

TEMA BROJA

89

Box br. 6.2 - Struktura depozita

Analiza strukture depozita ukazuje da se akumulacija, kao najkvalitetniji izvor finansiranja privrede, stvara u prvrednom (piva-tnom sektoru) i sektoru stanovništva. Nivoi depozita (stanja novca) slikovito odslikavaju dinamiku privredne aktivnosti koja se u Crnoj Gori odvija u poslednje nekoliko godina. Tokom 2002,2003. i 2004. godine prisutan je umjereni rast depozita. U pitanju je period u kome privredni subjekti ocjenjuju privredni ambijent i privikavaju se izmjenjenim okolnostima nastalim kao rezulat reformskih procesa. Nakon trogodišnjeg perioda stabilizacije 2005. i 2006. godinu karakteriše rast depozita koji ide u prilog di-namičnom rastu privredne aktivnosti kao rezultatu političke i ekonomske stabilnosti ekonomije u tom periodu.

Graf br. 6.2 - Sektorska struktura depozita

Koristeći ove relacije, rast novčane mase ukazuje na mogućnost po-tencijalnih rezulatata privredne aktivnosti u Crnoj Gori. Takođe, treba napomenuti da je sa ovakvim tendencijama u realnom sektoru kreira-na dodatna uvozna tražnja koja djeluje kao faktor smanjenja količine

novca u sistemu. Sledeća korelacione22 matrica pokazuje uticaj dje-lovanja pojedinih varijabli na nivo novčane mase direktno tj. na nivo dohotka posredno.

Tabela br. 6.1 - Korelaciona matrica M2

M2 NETO PLATA NEZAPOSLENOST PRIHOD - TURIZAM FDI MOSTE NETEXPORT

M2 1 0.877098 -0.9062 0.402463 0.709277 0.976618 -0.32614

22 Koeficijenti korelacije pokazuju linearnu povezanost dvije varijablei kao i njihov pravac djelovanja koja se može naći u intervalu od -1 do +1. Ekonomska inter-pretacija koeficijenta jeste da što je koeficijent bliži jedinicii – slučaj perfektne pozitivne povezanosti, intenzitet između dvije varijable je jači (varijable se kreću u istom smjeru). Što je koeficijent bliži 0 intenzitet je slabiji (varijable imaju nezavisni tok) i kada se koeficijent kreće ka -1 – slučaj perfektne negativne povezanosti (varijeble imaju različit pravac kretanja u definisanom trenutku vremena). Matematički, ovaj koeficijent je jednak nivou međuzavisnosti greške (kovarijanse) i vrijednosti odstupanja originalne vrijednosti od srednje vrijednosti (varijanse).

ρ = cov(XY)/√varX *varY

90


Analiza korelacionih koeficijenata ukazuje da u Crnoj Gori postoji:

- visoka korelacija u kretanju neto plata i novčane mase, tj po-sredno GDP-a, što ukazuje da porast privredne aktivnosti do-vodi do povećanja neto primanja po osnovu rada.

- visoka negativna korelacija izmedju nezaposlenosti i GDP-a, što ukazuje da se pored povećanja cijene rada povećava i broj zaposlenih (odnosno negativni koeficijent se objašnjava sma-njenjem broja nezaposlenih).

- visok stepen povezanosti izmedju kretanja na berzi i GDP-a. Ova sprega ukazuje i na opasnost da u slučaju očekivanog pada cijena HOV, može doći i do pada GDP-.

- visoka korelacija novčane mase/GDP-a sa stranim direktnim investicijama.

- pozitivna korelacija između prihoda od turizma i novčane mase/GDP-a. Turistička djelatnost predstavlja potencijal cr-nogorske ekonomije i ovi prihodi direktno objašnjavaju rast i novčanih agregata i privredne aktivnosti.

- negativna korelacija sa trgovinskim deficitom je posledica po-rasta uvozne tražnje upravo bazirane na bazi porasta privredne aktivnosti koja zahtjeva uvoz proizvoda u te svrhe.

Tabela br. 6.2 - Korelaciona matrica Y

Y NETO PLATA NEZAPOSLENOST PRIHOD - TURIZAM FDI MOSTE NETEXPORT

Y 1 0.861397 -0.907756 0.43028 0.700182 0.978042 -0.308973

Nivo količine novca kojeg drže sektori u Crnoj Gori ukazuje na potenci-jalni nivo dohotka koji može biti stvoren u privredi.

Grafik br. 6.3 – Potencijalni BDP u (000 eura)

22 U prilog ove druge hipoteze ide i činjenica da poreski prihodi koji su direktan rezultat ekonomske aktivnosti poput PDV-a, zadnjih godina rastu mnogo brže nego nivo ekonomske aktivnosti.

Imajući u vidu da je potencijalni dohodak u 2006. godini oko 2,4 mili-jarde eura, a da se očekuje da statistički registrovan dohodak bude oko 1,8 milijardi eura, nameću se dva zaključka. Prvi, da crnogorska privre-da ima veći potencijal rasta od ostvarenog i drugi da je nivo GDP-a koji je registrovala statistika vjerovatno potcijenjen.23

7. EU TEME

EU TEME

93

7.1. Jedinstveno i unutrašnje tržište

Ostvarenje jedinstvenog tržišta predstavlja jedan od osnovnih ciljeva Zajednice od samog njenog nastanka. Pojam «jedinsteno tržište», nije definisan Ugovorom o EZ. Njegovo preciziranje dao je Evropski Sud, kao otklanjanje svih prepreka u trgovini između zemalja članica, sa ci-ljem integrisanja nacionalnih u jedinstveno tržište, čiji uslovi treba da se približe što je više moguće onima koji vladaju u jednom ostvarenom zajedničkom tržištu. (ES, Pr.15/81, Gaston Schul).

Koncept unutrašnjeg tržišta razvila je Evropska komisija (1985. godine) u „Bijeloj knjizi o ostvarivanju unutrašnjeg tržišta“ kako bi otklonila po-stojeća ograničenja u jedinstvenom tržištu. Prema čl.14. II EZ unutrašnje tržište obuhvata „prostor bez unutrašnjih granica, u kojem se garantuje, prema odredbama ovog Ugovora, slobodan protok roba, lica, usluga i kapitala“. Kako rok za njegovo ostvarivanje postavljen u Jedinstvenom

evropskom aktu (31. 12. 1992. godine) nije ispunjen, ovaj cilj Zajednice je i dalje aktuelan.

Sam odnos između jedinstvenog i unutrašnjeg tržišta ostao je sporan. Može se reći da se unutrašnje odnosno jedinstveno tržište, kao jedin-stven sistem pravnih okvira, sastoji iz tri komponente. Prva komponenta je ostvarivanje tzv. „osnovnih sloboda“. Četiri osnovne slobode označa-vaju garantovanje slobodnog toka robe (čl. 23, 28 EZ), lica (čl. 39 EZ), usluga (čl. 49 EZ) i kapitala (čl. 56 I, 57 EZ). U uskoj vezi sa njima je i garantovanje slobodnog platnog prometa (čl. 56 II EZ), koja se, stoga, trenutno posmatra i kao peta osnovna sloboda.

Drugu komponentu predstavlja obezbjedjivanje lojalne konkurencije, dok se treća komponenta odnosi na carinsku uniju i jedinstven spolj-no-trgovinski režim.

7.2.1 Prekogranični element

Zajedničko svim osnovnim slobodama je da za njihovu primjenu mora doći do prelaska granice. Čisto unutrašnji, nacionalni slučaj koji ne uka-zuje na međudržavni odnos, time ne dospjeva u oblast njihove primje-ne. To ima za posledicu da se, u principu, državljani ne mogu pozvati prema svojoj zemlji na odredbe osnovnih sloboda ili iz njih proizašlog sekundarnog prava. Iz ovog razloga mogu će je da u određenom slu-čaju, državljani druge zemlje članice dođu u povoljniji položaj. Među-tim, ukoliko se državljanin nalazi u situaciji u kojoj je povoljniji tretman dat stranom državljaninu iz druge zemlje članice, može se odstupiti od ovog pravila.

7.2. Zajednička struktura osnovnih sloboda

7.2.2 Princip «nacionalnog tretmana»

Zajedničko osnovnim slobodama je da zabranjuju svaku diskriminaciju zasnovanu na nacionalnosti, odnosno porijeklu robe ili usluga (npr. čl. 39 II, 43 I r.1, 50 III EZ). Zemlje članice, time, moraju tretirati državljane druge zemlje članice tj. njenu robu ili usluge na isti način kao svoje drža-vljane tj. kao u svojoj zemlji proizvedenu robu odnosno uslugu (princip „nacionalnog tretmana“).

U praksi se pravi razlika između «otvorene» i «prikrivene» diskrimina-cije. »Otvorena“ diskriminacija se odnosi na situaciju kada se državni propis isključuje na osnovu svojstva pripadnosti drugoj državi. Sa druge

94


strane, „prikrivena“ diskriminacija postoji kada je predvidjena formalno jednaka primjena propisa za sve, neovisno od državljanstva tj. porijekla, ali ipak, na kraju, daje svojim državljanima osnova za povoljniji položaj. Državljanin zemlje koja ima taj propis i državljanin druge zemlje članice se formalno jednako tretiraju, ali državljanin zemlje čiji je to propis može lakše ispuniti njegove uslove. Različiti tretman državljana zemalja čla-nica ne protivi se odredbama prava Zajednice u ovoj oblasti, kada je on iz objektivnih razloga opravdan (npr. testiranje znanja jezika ukoliko je to neophodan uslov za obavljanje posla).

Osnovne slobode predstavljaju posebni oblik opšte zabrane diskriminacije koja je utemeljena članom 12 EZ i koja nalazi subsidiarnu primjenu.

Blisko povezan sa ovim principom je i princip «medjusobnog priznanja» prema kojem su pravni propisi druge zemlje članice ravnopravni sa do-maćom pravnom regulativom (ES, pr.120/78, Cassis de Dijon)

Box br. 7.1 - Presuda „Cassis de Dijon”

Predmet sudskog postupka bio je njemački propis prema kojem sadržaj alkohola u voćnim likerima treba da iznosi najmanje 32%. Njemačka firma koja je željela da uveze iz Francuske 15 % liker “Cassis de Dijon” podigla je tužbu protiv odluke kojom joj to nije dozvoljeno.

Evropski sud je u svojoj presudi postavio princip da se roba koja je u jednoj zemlji članici proizvedena i stavljena u promet može uvesti i prodavati u drugoj zemlji članici (princip “medjusobnog priznanja”).

Posledica: u prošloj deceniji se snadbijevanje robe između zemalja članica utrostručilo.

7.2.3 Neposredno/horizontalno dejstvo i obaveze zemalja članica

Najznačajnije odredbe iz ove oblasti (npr. čl. 25, 28, 29, 31 I I II, 39, 43, 49 I, 50 EZ) su neposredno primjenjive. Svako ovlašćeno lice može se pozvati na njih pred sudom ili upravnim organom i potisnuti primjenu nacionalnog propisa, koji se u datom slučaju kosi sa datom odredbom u ovoj oblasti. Osnovne slobode su u osnovi usmjerene na zemlje članice i zabranjuju državne mjere zemalja članica koje ih ograničavaju. Takođe, one ne zabranjuju samo „aktivne“ ograničavajuće državne mjere. Sta više, one obavezuju zemlje članice (čl. 10 EZ - prinzip „vjernosti Zaje-dnici“) da preduzmu sve neophodne mjere, kako bi na svojem području obezbijedile njihovo poštovanje..

Na osnovu najnovijeg stava Evropskog Suda, osnovne slobode ne oba-vezuju samo zemlje članice, već mogu naći neposrednu upotrebu i u pravnim odnosima između lica (horizontalno dejstvo). Na ovaj način one štite ovlašćeno lice ne samo od državnih mjera zemalja članica, već neposredno i od mjera donijetih od strane lica koja obavljaju pri-vrednu djelatnost.

7.2.4 Ograničenja osnovnih sloboda

Zemlje članice mogu primjenjivati propise koje ograničavaju osnovne slobode samo ukoliko to pravo Zajednice dopušta.

Danas važi za sve osnovne slobode četvorostepeni standard koji omogu-ćava ograničavanje istih. Iz presude Evropskog Suda proizilazi «da naci-onalne mjere, koje mogu spriječiti ostvarivanje u Ugovoru garantovanih osnovnih sloboda ili ih učiniti manje privlačnim, moraju ispuniti četiri pretpostavke: moraju na nediskriminirajući način da se primjenjuju, mo-raju biti opravdane opštim interesom, moraju biti prilagođene tako da garantuju ostvarenje postavljenog cilja i da ne prevazilaze mjeru koja je za ostvarivanje toga cilja potrebna» (ES, Pr .C-55/94, Gebhard).

Ograničavanje osnovnih sloboda je dopušteno samo ukoliko ono: služi priznatom pravnom interesu Zajednice, ne vrši diskriminaciju između nacionalnog i druge zemlje članice, ukoliko je neophodno i prilagodje-no postizanju cilja koji se sa tom mjerom teži.

EU TEME

95

7.2.5 Pravno usklađivanje

Zemlje članice mogu u pravnim okvirima Zajednice bliže da urede oblasti obuhvaćene osnovnim slobodama. Iako su ovi propisi u skladu sa pravom Zajednice, oni mogu, na osnovu različitog stepena razvoja u zemljama članicama, dovesti do ugrožavanja jedinstvenog tržišta. Zato je jedan od

ciljeva Zajednice uskladjivanje nacionalnih propisa u mjeri u kojoj je to neophodno za njegovo funkcionisanje čl. 3 I h EZ („mjere harmonizacije“). Odredbe Ugovora o osnovnim slobodama ostaju i pored sekundarnog prava pravilo koje se, posebno prilikom tumačenja, ispituje.

7.3. Četiri osnovne slobode

7.3.1. Slobodan tok robe

Kao sredstvo za postizanje slobodnog toka robe Zajednica predviđa za-branu uvoznih i izvoznih carina (čl. 25 EZ) kao i otklanjanje svih kvan-titativnih ograničenja (čl. 28 EZ) u trgovinskom toku između zemalja članica (čl. 3 I a EZ). Pretpostavka za primjenu ovih odredbi jeste da se radi o robi koja potiče iz zemalja članica, kao i o robi iz trećih zemalja koja se nalazi u slobodnom prometu u Zajednici (čl. 23 II EZ ) Preciziranje porijekla robe daje Uredba Savjeta o porijeklu robe 802/68.

7.3.2. Zabrana carina i dažbina istog dejstva, (čl. 25 EZ)

Zabrana (uvoznih i izvoznih) carina i dažbina između zemalja članica predstavlja elemant carinske unije koja čini osnov Zajednice. Pojam „dažbine istog dejstva“ prema praksi Evropskog Suda obuhvata finan-sijska opterećenja koja država jednostrano nameće zbog prekograni-čnog prelaza robe. Izuzeci od ove definicije predstavljaju su tri vrste finansijskih opterećenja:

a) ako predstavljaju adekvatnu nadoknadu za ostvarenu uslugu. Odlučujuće je da ova usluga donosi uvozniku na tržištu jednu individualnu, mjerljivu prednost;

b) ako predstavljaju sastavni dio jednog opšteg nacionalnog si-stema dažbina, koji obuhvata domaće i uvezene proizvode i time nije usmjeren protiv uvoza;

c) koja su pravom Zajednice izričito dopuštena.

7.3.3. Zabrana kvantitativnih uvoznih i izvoznih ogrničenja i mjera istog dejstva, čl. 28,29 EZ

Pored otklanjanja carina između zemalja članica, suštinu slobodnog toka robe čini i zabrana kvantitativnih ograničenja i mjera istog dejstva, (čl. 28 i 29 EZ). Ove osnovne norme zabranjuju – nasuprot čl. 25 EZ – sva opterećenja uvoza, odnosno izvoza robe koja nijesu finansijske prirode. Član 28 EZ, međutim, ne nalazi primjenu kada postoje posebne odredbe Ugovora - npr. u trgovini sa ratnim materijalom (čl. 296 EZ ).

Centralni značaj za ostvarenje unutrašnjeg tržišta ima zabrana „svih mjera istog dejstva“.

7.3.4. Zabrana mjera istog dejstva, (čl. 28, 29 EZ)

Centralni značaj za ostvarenje unutrašnjeg tržišta ima zabrana „svih mjera istog dejstva“. Prema tzv. „Dassonville-formuli“ mjera istog dej-stva je „svako trgovinsko pravilo zemlje članice, koje je prilagođeno da neposredno ili posredno, činjenično ili potencialno spriječi trgovinu u okvirima Zajednice ...“ (ES, Pr. 8/74 Dassonville). Ovaj stav Evropskog Suda ukazuje da nije neophodno da se otežavanje prometa robe može i dokazati, kao ni da je sam uvoz robe otežan. Šta više, obuhvaćene su i one mjere koje mogu predstavljati otežavajuću okolnost, kako pri pristupu tržištu tako i prilikom obrta robe. Definicija se odnosi na sva pravila, što znači da ona može naći primjenu i na propise koji nemaju diskriminatorski karakter. Mjerama istog dejstva pripadaju ne samo pra-vna ograničenja, već i druge državne mjere koje mogu voditi ometanju trgovine u Zajednici (npr. reklamne kampanje podržane od države sa kojima se treba podstaći promet nacionalne robe – ES, Pr. 249/81 Buy Irish). Ovo proizilazi iz čl. 10 EZ koji obavezuje zemlje članice da predu-zmu sve neophodne i adekvatne mjere, kako bi u njihoj oblasti obezbi-jedile slobodan tok robe.

96


U predmetu „Keck“ Evropski Sud je precizirao primjenu „Dassonville-formule“ tako što je napravio razliku izmedju propisa koji se odnose na produkt (npr. težina, etiketiranje, pakovanje) i na opšte prodajne moda-litete (pravila koja imaju uticaja na promet robe, npr. propisi o reklami-ranju). Na propise koji se odnose na prodajne modalitete zabrana mjera istog dejstva neće naći primjenu ukoliko one važe za sve ekonomske učesnike i imaju isto dejstvo na promet domaće i uvezene robe (tj. ni-jesu većim djelom na teret uvezenih proizvoda).

Dozvoljena ograničenja zabrane mjera istog dejstva su i državne mjere, koje su neophodne da bi se ostvarili prinudni zahtjevi. U presudi „Cassis de Dijon“ su kao prinudni zahtjevi prepoznati sljijedeći neekonomski in-teresi: djelotvorna poreska kontrola, zaštita potrošača, lojalni trgovinski tok, zaštita životne sredine, održavanje medijske raznolikosti, značajno ugrožavanje finansijske ravnoteže sistema socijalne zaštite i sigurnost saobraćaja. Ovim nabrajanjem nijesu iscpljeni svi neekonomski ciljevi. Državne mjere koje se odnose samo na uvezenu robu, mogu se opra-vdati samo na osnovu čl. 30 EZ.

Član 30 EZ sadrži osnove koje opravdavaju postojanje i dalju primjenu propisa, koji se suprostavljaju odredbama osnovnih sloboda. Oni se na-laze u zaštiti sljijedećih interesa: javni moral, javni red i sigurnost, zaštita zdravlja i života ljudi, životinja i biljaka, zaštita nacionalnog kulturnog

dobra, zaštita intelektualne svojine. U ovom slučaju riječ je o zaključenoj listi izuzetaka važenja zabrana (čl. 28 i 29 EZ) koje treba usko tumačiti. Kao još jedan priznati osnov ograničenja primjene, (čl. 28 i 29 EZ), su i osnovna prava Zajednice, koja su sa njima, u normativnoj hijerarhiji istog ranga (primarno pravo).

7.3.5. Značaj pravnog usklađivanja prema (čl. 95 EZ)

Zajednica ima kompetencije (čl. 95 I EZ) da uskladi propise zemalja čla-nica koji se odnose na unutrašnje tržište. Najznačajnija primjena ovih kompetencija je upravo u harmonizaciji propisa koji, u skladu sa pre-sudom „Cassis de Dijon“ i čl. 30 EZ, još uvijek mogu naškoditi trgovini unutar Zajednice.

Ove odredbe omogucavaju zemljama članicama da zadrže ili uvedu propise i onda kada postoje mjere harmonizacije, ukoliko dokažu da nacionalne odredbe pružaju veći nivo zaštite. Zemlja članica je dužna da o tom propisu i njenim razlozima obavijesti Komisiju. Cilj ovog oba-vještavanja je da Komisija blagovremeno ispita da li nacionalni propis predstavlja sredstvo diskriminacije i da li on sprečava funkcionisanje ci-jelokupnog sistema Zajednice. Zahtjevano odobrenje je konstutivnog, a ne deklarativnog karaktera.

7.4. Slobodno kretanje lica

Sloboda kretanja lica obuhvata slobodu kretanje zaposlenih i slobodu osnivanja privrednih društava. Pored ovih postoji i opšta sloboda kre-tanja građana Unije (čl.18 EZ).

7.4.1 Sloboda kretanja zaposlenih

Pravni osnov za slobodu kretanja zaposlenih nalazi se u čl. 39 EZ kao i u članovima 40 i 42 Ugovora o EZ. Prema sudskoj praksi pojam zapo-slenog obuhvata sva lica koja obavljaju jednu nesamostalnu aktivnost (rad za drugoga) za koju primaju novčanu nadoknadu. Ta aktivnost mora predstavljati i dio privrednog života. Kao zaposleni u smislu ovog člana su i ona lica koja traže posao.

Slobodu kretanja zaposlenih čini pravo boravka zaposlenih u zemlji u kojoj rade (čl. 39 III EZ), kao i pravo na nacionalni tretman u vezi sa za-pošljavanjem, plaćanjem i ostalim uslovima rada (čl. 39 II EZ). Ovu odre-

dbu preciziraju čl. 1-9 Uredbe Savjeta br.1612/68. Ista Uredba reguliše i pravo ulaza i boravka članova porodice zaposlennog .

Zemlje članice mogu iz razloga zaštite javnog poretka, bezbijednosti i zdravlja (čl. 39 III EZ) donijeti mjere koje ograničavaju slobodu kretanja. Na ovaj način data je mogućnost da se odbije ulaz i boravak onih lica, koja predstavljaju opasnost za bezbijednost i red te države članice.

Kao izuzeta oblast primjene ove slobode je zapošljavanje u javnoj upravi (čl. 39 IV EZ). Time se može odbiti priijem lica u radni odnos u javnoj upravi jedne zemalje članice na osnovu same činjenice da je to lice dr-žavljanin druge zemlje članice. Termin „javna uprava“ tumači se u skladu sa pravom Zajednice, a ne država članica. Ovim se želi zadržati za svoje državljane ona radna mjesta koja zahtjevaju poseban stepen lojalnosti prema državi. U smislu ovog člana sama pripadnost poslodavca javnoj upravi ne prepostavlja i automatsko zaposljavanje u javnoj upravi.

EU TEME

97

Prema podacima Evropske Komisije svega 3% radno aktivnih lica je mobilno u Uniji. Kao razlozi tome najčešće se navode jezičke barijere, nedostaci u priznavanju profesionalnih kvalifikacija i iskustava, kao i sistem socialne zaštite.

7.4.2. Sloboda osnivanja lica koja obavljaju privrednu djelatnost

Sloboda osnivanja lica koja obavljaju privrednu djelatnost je regulisa-na članom 43 – 48 Ugovora o EZ. Dato je pravo obavljanja samostalne privredne djelatnosti, kao i osnivanja privrednih društava. Samostalno obavljanje privredne djelatnosti pretpostavlja trajnu ekonomsku inte-grisanost u drugoj zemlji članici. Članom 43 EZ ova sloboda je utvrđena za fizička lica, državljane zemalja članica. Pri tome, kod osnivanja gla-vnog sjedišta nije od značaja da li je to lice nastanjeno u nekoj drugoj zemlji članici. Međutim, kod osnivanja ogranka, ono se može pozvati na ove odredbe samo ukoliko je nastanjeno na teritoriji jedne od ze-malja članica.

Član 48 I EZ izjednačava privredna društva sa fizičkim licima. Uslov za njegovu primjenu je da se privredno društvo osnuje prema propisima zemlje članice u kojoj se osniva i da ima glavno sjedište ili upravu u okvirima Zajednice.

Dileme postoje, kao rezultat postojanja različitog pravnog pristupa, kada se u jednoj zemlji članici osnuje dio (EU-)stranog društva ili se privredno društvo iz jedne zemlje članice u potpunosti „preseli“ u dru-gu. Pravni sistemi zemalja članica koji zastupaju teoriju sjedišta (npr. Njemačka), u ovom slučaju, primjenjuju pravo zemlje članice u kojoj se nalazi sjedište. Ovo stanovište je dovelo u pitanje slobodu osnivanja garantovanu Ugovorom.

U najnovijoj presudi („Inspire Art“, 2003.) Evropski Sud je presudio u korist slobode osnivanja. Prema njegovom stavu svako društvo koje se u jednoj zemlji članici osnuje na osnovu Ugovorom garantovane slobode osnivanja može premjestiti svoje sjedište u drugu zemlju članicu.

Box br. 7.2 - Slučaj “Centros”

Centralna uprava za trgovinu Danske je u slučaju „Centros“ odbila registraciju ogranka jedne privatne kompanije registrovane u Velikoj Britaniji. Osnivači “Centros-a” su osnovali pravno lice u Velikoj Britaniji, ali nijesu tamo i razvili posao. Adresa sjedišta u Velikoj Britaniji se vodila na ime prijatelja osnivača. Dansko pravo propisuje najmanji iznos osnovičkog kapitala u iznosu od 200,000 DKR, za razliku od britanskog koji ga uopšte ne predviđa. Zato su danske vlasti u ovom slučaju “vidjele” zaobilaženje nacionalnog propisa. Evropski Sud je donio presudu da pravno lice, koje je u jednoj zemlji članici pravovaljano osnovano, moze u drugoj zemlji članici osnovati ogranak.

Sloboda protoka usluga obuhvata pravo privremenog obavljanja samo-stalne djelatnosti u drugoj zemlji članici. Ova sloboda (čl. 49 i 50 EZ) važi za državljane zemalja članica koji su u drugoj zemlji članici nastanjeni i na privredna društva. Na njih se mogu pozvati kako lice koje pruža uslugu tako i njen primalac.

7.5. Sloboda protoka usluga, čl. 49 Ugovora o EZ

Za slobodan tok usluga dovoljno je i kada samo usluga pređe granicu jedne zemlje članice. Pored ovog, kao slučajevi njene primjene, prepo-znaju se: a) pozitivan slobodan tok usluga - usluge se ostvaruje u dru-goj zemlji članici, b) negativan slobodan tok usluga – prijem usluge je u drugoj zemlji članici.

98


Prema praksi Evropskog Suda ograničenja ove slobode su dozvoljena ukoliko: a) se ona mogu opravdati opštim interesom i bez razlike se primjenjuju na državljane zemlje članice i one koji to nijesu, b) su sraz-mjerna i 3) nijesu već obuhvaćena propisima koji štite opšte interese ze-malja članica u kojima su ovlašćena lica nastanjena. Za razgraničenje od slobode osnivanja je od odlučujućeg značaja njen privremeni karakter.

Prema izvještaju Komisije iako se tok usluga u periodu od 1993 –2002. godine udvostručio «trgovina sa uslugama jasno zaostaje za trgovinom robom». Kao razlog za to ističe se između ostalog postojanje velikog broja potrebnih dozvola i činjenica da je u pojedinim sektorima dugi niz godina bio prisutan državni monopol.

Sloboda kretanja kapitala je regulisana čl. 56 Ugovora o EZ i predstavlja četvrtu osnovnu slobodu. Odnosi se na zabranu ograničenja kretanja kapitala i obavljanja platnog prometa. Odlučujući korak ka potpunom ostvarenju slobodnog toka kapitala predstavlja Uputstvo 88/361. Pre-dmet Uputstva je implementacija čl. 67 Ugovora o Evropskoj zajednici. Ono sadrži kao osnovni princip potpunu liberalizaciju kretanja kapitala izmedju zemalja članica. U dodatku Uputstva navedene su transakcije koje važe kao kretanje kapitala.

7.6. Sloboda kretanja kapitala, (čl 56, 57 EZ)

Zabrana ograničenja toka kapitala između zemalja članica, kao i između njih i trećih zemalja sadržana je u čl. 56 EZ. Međutim, ograničenja ove zabrane od strane zemalja članica su dopuštena kada treba da onemo-guće povredu pravnih propisa kao, i da bi se kroz procedure prijavlji-vanja dobile administrativne i statističke informacije posebno u oblasti poreskog i prava kontrole banaka (čl. 4 I Uputstva).

Box br. 7.3 - Slučaj Bordessa

U predmetu Bordessa Evropski Sud je ispitivao usklađenost nacionalnog deviznog propisa, koji je zahtjevao posebnu dozvolu za svako iznošenje i prenos kovanica, novčanica i čekova koji glase na imaoca preko odredjenog iznosa. U posmatranom slučaju do-šlo je do neodobrenog prenosa novčanica iz Španije u Italiju. Evropski Sud je odlučio podržavši kontrolne mjere države članice. Na taj način je kao još jedan razlog ograničavanja kretanja kapitala (pored poreskih i bankarsko-supervizorskih razloga) dopu-stio i borbu protiv teških povreda prava „kao pranje novca, trgovinu drogama i terorizam“.

Sloboda kretanja kapitala ne isključuje kontrolnu funkciju zemalja člani-ca. Naprotiv zloupotreba finansijskog sistema u cilju pranja novca mora

se spriječiti. Kontrolu toka sredstava koja se troše u ili izvan Zajednice reguliše Uredba br. 1889/2005.

Box br. 7.4 - Prednosti unutrašnjeg tražišta

Privredni efekti

• rast drustvenog proizvoda od 1,8 % godišnje• 2,5 miliona novih radnih mjesta

EU TEME

99

• porast standarda u visini 877 milr. €, u prosjeku 5,700 € po domaćinstvu (1993 – 2003. godina)• EU-izvoz u treće zemlje je porastao sa 6,9% na 11,2 % društvenog proizvoda;• Evropa je postala privlacnija za inostrane investitore pa su se strane direktne investicije udvostrucile.

Prednosti za privredna drustva

• ukidanje graničnih formalnosti je snizilo troškove i rokove isporuke; • 60 miliona formulara vezanih sa prelaskom granice je postalo suvišno;• liberalizacija trzista energije i usluga je snizila troškove.

Prednosti za gradjane i potrosace

• Ponuda prehrambrenih proizvoda se znacajno povećala te time i njihov kvalitet kao rezultat pojačane konkurencije;• Cijene robe i životnih namirnica su se kroz pojačanu konkurenciju smanjile;• Nove tehnologije i liberalizacija usluga iz oblasti telekomunikacija su doprinijele da se iznos preplata snizi i do 50%; • Putovanja avionom su postala jeftinija do 40%, kao rezulat ukidanja medjunarodnih taksi i dadžbina;• Zaštita potrosača se garantuje i kod kupovine u drugoj zemlji članici;• 15 miliona gradjana EU je premjestilo svoje radno mjesto ili mjesto boravka u neku drugu zemlju članicu.

Izvor: Evropksa komisija, 10 godina unutrasnjeg trzista (1993-2003)

8. MEĐUNARODNA EKONOMIJA

MEĐUNARODNA EKONOMIJA

103

8.1. Konjukturna kretanja

Ekonomiju SAD karakteriše niži rast BDP-a već drugi kvartal uzastopno tako da je rast od 5,6% koji je zabilježen u prvom kvartalu, u drugom pao na 2,6%, dok je u trećem kvartalu iznosio svega 1,6%. Rastu BDP-a u trećem kvartalu najviše je doprinio rast lične potrošnje, kao i rast izvoza, dok je, na drugoj strani, na smanjenje stope rasta BDP-a u tre-ćem kvartalu najviše doprinijelo povećanje uvoza u odnosu na pretho-dni period, pad privatnog investiranja, sniženo investiranje u nekretnine, kao i smanjenje lične potrošnje u sferi usluga. Ovaj kvartal karakteriše i povećana proizvodnja kompjutera i motornih vozila u odnosu na dru-gi kvartal. Stopa nezaposlenosti je najmanja u posljednjih pet godina i iznosi svega 4,4%.

Ekonomski rast u EU je u porastu, zahvaljujući ponajprije snažnom ra-stu domaće tražnje, posebno ulaganjima koja su u prvoj polovini ove godine rasla stopom od 6%, te globalnom ekonomskom rastu od 5,1%. Evropska komisija (EK) je u svom redovnom jesenjem ekonomskom iz-vještaju objavila predviđanja u kojem je povećala očekivani ekonomski rast za ovu godinu za 0,5% u odnosu na predviđanja iz I kvartala, pa bi on u 2006. godini trebao da iznosi 2,8% na području EU 25, a 2,6% u EMU, tj. Eurozoni. To je za 1,1%, odnosno 1,2% više nego lani i najviša je stopa rasta u posljednjih deset godina.

Nakon što je ekonomija Njemačke u drugom ovogodišnjem kvartalu rasla po najvećoj stopi u posljednjih šest godina, u trećem je kvartalu je došlo do usporavanja rasta . Na osnovu podataka koje je objavio Fede-ralni statistički biro Njemačke, BDP je u III kvartalu porastao u odnosu na drugi kvartal 0,6%, dok je u drugom kvartalu porastao 1,1%. U odnosu na godinu prije, njemačka ekonomija je u trećem kvartalu porasla 2,8%, što je najviša stopa rasta u posljednjih šest godina. Na osnovu prognoza analitičara, očekivao se rast BDP u trećem kvartalu od 0,7%. Njemački

potrošači podstaknuti nižim cijenama nafte i bržim zapošljavanjem, mo-gli bi nastaviti s povećanom potrošnjom u ovom kvartalu kako bi izbjegli efekte povećanja poreza koji stupaju na snagu sljedeće godine.

U svom jesenjem izvještaju EK predviđa da će se u 2007.godini rast uspo-riti na 2,4% na području EU, odnosno 2,1% u Eurozoni, zbog očekivanog pada tražnje u Njemačkoj u kojoj 1. januara 2007. godine PDV raste sa 16% na 19%, te zbog usporavanja američke ekonomije.

EK očekuje da će inflacija, koja sada doseže prosječnih 2,2%, dogodine porasti na 2,3%, dok će u 2008. godini pasti ispod 2%. Nezaposlenost, koja je bila na vrhuncu u 2004. godini, kada je u EU prosječna nezapo-slenost iznosila 9% radno sposobnog stanovništva, smanjiće se do kraja 2008. godine na 7,3%, odnosno na 7,4% u Eurozoni.

Kina ove godine i dalje bilježi dvocifreni rast BDP-a koji je u trećem kvartalu iznosio 10,4%, što je smanjenje u odnosu na podatke iz dru-gog kvartala kada je isti iznosio 11,3%. Uzrok smanjenja su mjere ki-neske vlade predstavljene u aprilu mjesecu, koje uključuju bliže praće-nje investicionih projekata, kao i dva povećanja kamatnih stopa i stope obavezne rezerve.

Kineski trgovinski suficit za prvih devet mjeseci je iznosio 109,85 mlrd USD. Poredjenja radi, kineski trgovinski suficit za cijelu 2005. godinu je iznosio 102 mlrd USD. Rekordan izvoz je zabilježen u avgustu, kada je njegova vrijednost iznosila 18,8 mlrd. dolara. Sa druge strane sve su glasniji kritičari kineske vlade, koji tvrde da Kina drži njene proizvođa-če u povlašćenom položaju zbog potcijenjene vrijednosti juana, čija je vrijednost porasla za svega 2,5% od jula 2005. godine uprkos izuzetno visokom suficitu.

Globalna ekonomija u trećem kvartalu nastavlja sa visokom stopom ra-sta, «povučena», prije svega, visokim privrednim rastom azijskih, kao i oporavkom evropskih ekonomija. Na drugoj strani, američka ekonomija već drugi kvartal za redom bilježi usporavanje ekonomskog rasta.

104


Japanska ekonomija, druga po veličini na svijetu, je u trećem kvartalu porasla za 1% na godišnjem nivou, tako da će ovaj period karakterisati najmanji rast BDP-a od 2004. godine. Uzrok ovako loših performansi su nepovoljne klimatske prilike i niže zarade, koje su uzrok manje potro-šnje u ovom periodu. Zarade, koje su prvi put niže od njihovog nivoa iz 2004. godine, dovode ekonomiju u još osjetljiviji položaj usljed smanje-

ne tražnje za automobilima i elektronskim proizvodima na globalnom nivou. Očekuje se da, kao konsekvenca slabijeg rasta BDP-a, Banka Ja-pana do kraja godine neće povećavati kamatne stope. Pad vrijednosti jena u odnosu na američki dolar od 5% od maja mjeseca ove godine pomoglo je povećanju japanskog izvoza za 2,8% što je najveći rast u posljednja tri kvartala, dok je uvoz smanjen za 0,4%.

8.2. Kamatne stope

8.2.1 FED

Poslije dva povećanja kamatnih stopa u drugom kvartalu ove godine za po 25 bazičnih poena od strane Federalnih rezervi, u trećem kvartalu nije došlo do povećanja kamatnih stopa koje iznose 5,25%.

8.2.2 ECB

Evropska centralna banka je kamatne stope u trećem kvartalu povećala jednom za 25 bazičnih poena, i to 9. avgusta sa 2,75% na 3,0 %.

Tabela br. 8.1 - Rast kamatnih stopa u SAD-u za 2006. godinu

Datum Promjena (bazičnih poena)

Rast Smanjenje Iznos (%)

8. avgust - - 5,25

29. jun 25 - 5,25

10. maj 25 - 5,00

28. mart 25 - 4,75

31. januar 25 - 4,50

Izvor: FED

Tabela br. 8.2 - Rast kamatnih stopa u EU za 2006. godinu, (godišnji procentualni iznosi)

DatumDepozitne

olakšice

Glavne operacije refinansiranjaMarginalni kreditni

aranžmaniFiksna stopa Minimalne varijabilne stope

Iznos Iznos Iznos Iznos

2006.

11. oktobar 2,25 - 3,25 4,25

9. avgust 2,00 - 3,00 4,00

15. jun 1,75 - 2,75 3,75

8. mart 1,50 - 2,50 3,50

2005. 6. decembar 1,25 - 2,25 3,25

Izvor: ECB


105

8.3. Kretanje deviznih kurseva

8.3.1 USD/EUR

Trend rasta eura u odnosu na američki dolar se nastavio i u trećem kvar-talu 2006. godine. Najviši prosjek je zabilježen u avgustu mjesecu, kada je euro prosječno vrijedio 1,28105USD, dok je u septembru po prvi put u ovoj godini euro izgubio na vrijednosti i tada je prosječni razmjenski kurs iznosio 1,27274USD.

8.3.2 JPY/EUR

Japanski jen i u trećem kvartalu je izgubio na vrijednosti u odnosu na evropsku zajedničku valutu, tako da je euro u junu prosječno vrijedio 145,106 jena, dok je u septembru prosječni razmjenski kurs za euro iznosio 149,181 jena.

8.3.3 Ostale valute

Razmjenski kurs eura u odnosu na ostale evropske valute je bio relativno stabilan. Euro je blago dobio na vrijednosti kada je u pitanju britanska funta čija je vrijednost u junuiznosila 0,68782 eura, dok je u septembru prosječan razmjenski kurs iznosio 0,67511 eura u odnosu na funtu.

Iako je blago dobio na vrijednosti krajem drugog kvartala, švajcarski fra-nak u trećem kvartalu nastavlja sa tendencijom blagog pada u odnosu na euro, tako da je prosječni razmjenski kurs u junu od 1,55979CHF za euro u septembru iznosio 1,58421CHF. Primjetan je sezonski pad kursa eura u odnosu na hrvatsku kunu za vrijeme ljetnjih mjeseci. Euro je u poredjenju sa ostalim evropskim valutama blago izgubio na vrijednosti.

Grafik br. 8.1. - Godišnje kretanje kursa USD/EUR (novembar 2005-novembar 2006)

Izvor: ECB

Grafik br. 8.2 - Godišnje kretanje kursa JPY/EUR (novembar 2005-novembar 2006)

Izvor: ECB

Tabela br. 8.3 - Razmjenski kurs eura u odnosu na ostale evropske valute

Mjesec Češka kruna Britanska funta Mađarska forinta Poljska zlota Rumunski lej

Septembar 2006 28,383 0,67511 274,42 39,649 35,274

Avgust 2006 28,194 0,67669 274,41 39,046 35,271

Jul 2006 28,448 0,68782 277,49 39,962 35,715

Izvor: ECB

106


Grafik br. 8.3.

Razmjenski kurs češka kruna-euro Razmjenski kurs britanska funta - euro

Razmjenski kurs poljska zlota - euro Razmjenski kurs ruska rublja - euro

Izvor: ECB

Razmjenski kurs hrvatska kuna – euro Razmjenski kurs švajcarski franak - euro


107

8.4. Zlato

Cijena zlata je varirala tokom trećeg kvartala ove godine. Iako je sredi-nom jula dosegla svoj maksimum za ovaj kvartal kada je cijena zlata po unci iznosila 671,50USD, u nastavku perioda cijena zlata ima ten-denciju pada tako da je na kraju kvartala njegova vrijednost iznosila 601,75USD za uncu.

Grafik br. 8.4 - Cijena zlata za posljednji kvartal

Izvor: Bloomberg

Grafik br. 8.5 - Cijena nafte za posljednji kvartal

Izvor: Reuters

8.5. Nafta

Cijene nafte su nastavile sa rastom u prvom i prvoj polovini drugog mje-seca trećeg kvartala 2006. godine. Barel nafte je u ovom periodu vrije-dio prosječno 70,0908USD. Maksimalna cijena je zabilježena 7. avgusta kada je cijena barela iznosila 78,7450USD. Usljed smanjenja tenzija na Bliskom istoku koje najviše utiču na cijenu nafte na svjetskom tržištu, cijene su krajem kvartala imale tendenciju pada tako da je 25. septem-bra barel nafte vrijedio 58,3180USD.

9. NAJZNAČAJNIJI DOGAĐAJI

NAJZNAČAJNIJI DOGAĐAJI

111

Najznačajniji događaji u julu 2006. godine

Predstavnici vlada i centralnih banaka Crne Gore i Srbije potpisali su međudržavni Sporazum o regulisanju članstva u međunarodnim fi-nansijskim organizacijama i razgraničavanju finansijskih prava i obave-za doskorašnje Državne zajednice, nakon čega je crnogorska Skupština usvojila Zakon o potvrđivanju ovog Sporazuma.

Skupština Crne Gore usvojila je i novi Zakon o javnim nabavkama, koji predviđa nove i jednostavnije metode i postupke javnih nabavki, kao što je uvođenje elektronskog sistema, koji će doprineti da procedura javnih nabavki bude efikasnija, efektivnija i transparentnija.

Crnogorska Vlada definisala je Predlog zakona o ratifikaciji sporazuma Crne Gore i Evropske unije o formiranju zajedničkog energetskog trži-šta jugioistočne Evrope i usvojila Strategiju razvoja proizvodnje hrane i ruralnih područja.

Takođe, Vlada je usvojila i Strategiju podsticanja stranih direktnih inve-sticija, dokument fokusiran na ključnim polugama investicione politike i privlačenju investitora primjenom fiskalnih, finansijskih i institucionalnih podsticajnih mjera i promotivnih aktivnosti. Predlog zakona o obave-znom osiguranju u saobraćaju, koji je Vlada takođe usvojila, omogućiće mnogo bolju zaštitu i obezbjeđenje oštećenih.

Vlada je raskinula ugovor o gradnji prve naftne bušotine u crnogorskom primorju sa grčkim Helenik petroleumom /Hellenic Petroleum/, jer nije ispoštovao dva puta produžavane rokove iz tog dokumenta.

Crna Gora postala je punopravni član Međunarodne organizacije rada, a takođe i punopravni član Međunarodne organizacije za telekomuni-kacije /ITU/, čije je sjedište u Ženevi.

Fondu za obeštećenje bivših vlasnika, kojima je imovina u Crnoj Gori oduzeta poslije Drugog svjetskog rata, nadležne opštinske komisije do jula mjeseca dostavile su 53 pravosnažna i izvršna rješenja o restituciji, čija je ukupna vrijednost 9,5 miliona EUR.

Najznačajniji događaji u avgustu 2006. godine

Crnogorska Vlada je prihvatila predlog međunarodne organizacije za standardizaciju da osnovni nacionalni kod bude oznaka ME, a troslo-vni MNE.

Mađarska OTP banka potpisala je ugovor o kupovini svih akcija Crno-gorske komercijalne banke iz Podgorice za 105 miliona eura. Taj iznos, gotovo sedam puta veći od nominalne vrijednosti akcijskog kapitala CKB-a, OTP će isplatiti do kraja godine.

Odbor direktora Elektroprivrede Crne Gore pokrenuo je postupak pro-daje pet malih crnogorskih hidroelektrana, a konačnu odluku o njihovoj prodaji usvojiće skupština akcionara.

Investiciona grupa”TriGranit” saopštila je da je zainteresovana da u nekoliko grinfild projekata u Crnoj Gori uloži do dvije milijarde eura u prvoj fazi, a najveće interesovanje je pokazala za područje Budvanske rivijere i Ulcinja.

Španska kompanija “Sedesa” najavila je da će se prijaviti na međuna-rodni tender za izgradnju kapitalnih saobraćajnica u Crnoj Gori - auto-puta od Podgorice ka sjeveru i jadransko-jonske ceste, koji će biti ra-spisan do kraja godine.

Najznačajniji događaji u septembru 2006. godine

Crnogorska Vlada usvojila je Nacrt zakona o zaštiti potrošača, koji bi u potpunosti trebao da štiti prava i interese potrošača.

Crna Gora, preko Privredne komore, uključena je u Svjetsku trgovinsku mrežu 66 zemalja svijeta koje razmjenjuju informacije o trgovini, njenim sistemima i problemima, kao i načinima njihovog rješavanja.

Međunarodna organizacija za standardizaciju odobrila je da dvoslovna skraćenica za Crnu Goru bude ME, a troslovna MNE, dok je Međunarodna

112


unija za telekomunikacije (ITU) dodijelila Crnoj Gori novi međunarodni kod za telefonsku mrežu – 382.

Američka organizacija CHF je, u okviru prve godine sprovođenja pro-grama lokalnog ekonomskog razvoja (CRDA-E), odobrila realizaciju 163 projekta vrijedna preko 6,3 miliona eura.

Predstavnici slovenačke kompanije “Petrol” i crnogorskog Montenegro-bonusa potpisali su na Cetinju pismo o namjerama, kojim su definisani zajednički projekti ukupne vrijednosti 1,5 milijardi eura.

U septembru je crnogorsko tržište kapitala, umjesto nastavka rasta ci-jena koji se dogodio u postreferendumskom i periodu nakon održanih parlamentarnih izbora, registrovao negativan trend, što analitičari obja-šnjavaju manjom tražnjom.

PRILOZI

PRILOZI

115

Učešće u 2005

ø 2004 = 100 INDEX NIVOA

2005 2006 IX 2006VIII 2005

IX 2006IX 2005

I - IX 2006I - IX 2005VIII IX I -IX VIII IX I -IX

Industrija ukupno 100.0 102.7 106.6 98.7 95.6 100.9 100.2 105.5 94.7 101.5

Vađenje ruda i kamena 6.1 141.0 159.4 98.1 117.7 135.7 104.3 115.3 85.1 106.3

Va Va V đenje energ.sirovinađenje energ.sirovinađ 2 145.6 132.8 94.2 169.7 156.0 116.1 91.9 117.5 123.2

Vađenje kamenog uglja, lignita i treseta 2 145.6 132.8 94.2 169.7 156.0 116.1 91.9 117.5 123.2

Va Va V đenje ostalih sirovina i mat.đenje ostalih sirovina i mat.đ 4.1 138.6 172.7 100.0 91.8 125.6 98.5 136.8 72.7 98.5

Vađenje ruda metala 3.2 117.8 119.6 99.2 81.1 112.7 100.1 139.0 94.2 100.9

Vađenje ostalih ruda i kamena 0.9 215.9 369.4 1’03.2 131.7 173.5 92.4 131.7 47.0 89.5

Prerađivačka industrija 70.6 112.5 109.0 99.5 102.1 109.1 98.1 106.9 100.1 98.6

Prehrambeni proizvodi, pića i duvan 9 105.0 110.1 101.5 119.6 93.8 89.5 78.4 85.2 88.2

Proizvodnja prehr.proiz. i pića 7.1 130.1 120.1 96.5 142.2 105.3 101.1 74.1 87.7 104.8

Proizvodnja duvanskih proizvoda 1.9 10.3 72.3 120.4 34.4 50.8 45.6 147.7 70.3 37.9

Proizvodnja tekstila i tekst.proizvoda 1.2 43.1 115 107.2 54.3 127.7 105.1 235.2 111.0 98.0

Proizvodnja tekstilnih tkanina 0.1 131.6 101.3 54.2 202.5 162.7 118.3 80.3 160.6 218.3

Proizvodnja odjevnih predmeta i krzna 1.1 38.2 115.7 110.1 46.2 125.8 104.3 272.3 108.7 94.7

Proizvodnja kože i predmeta od kože 0.1 180.6 159.2 75.5 318.4 110.9 200.0 146.9

Prerada drveta i proizvodi od drveta 2.2 136.6 151.7 68.6 177.9 147.0 93.8 82.6 96.9 136.7

Proizvodnja papira, izdavanje i štampanje 1 145.6 85.0 101.8 110.9 107.9 102.7 97.3 126.9 100.9

Proiz.celuloze, papira i prerada papira 0.4 114.6 87.5 101.2 91.7 80.5 89.1 87.8 92.0 88.0

Izdavanje štampanje i reprodukcija 0.6 164.4 83.5 102.1 122.5 124.5 110.9 101.6 149.1 108.6

Proizv.hemijskih proizvoda i vlakana 6.7 90.0 114.3 93.1 43.9 73.7 56.9 167.9 64.5 61.1

Proizvodnja proizv od gume i plast. masa 0.1 55.9 111.1 94.9 44.6 94.0 56.0 210.8 84.6 59.0

Proiz.proizv od ost.nemetalnih minerala 6.1 127.8 74.7 99.4 105.6 98.7 100.4 93.5 132.1 101.0

Proizv. Osnovnih metala i met.proizvoda 42.6 115.2 111.5 101.5 99.3 114.3 103.8 115.1 102.5 102.3

Proizvodnja osnovnih metala 40.7 115.1 110.8 101.7 98.9 113.5 103.8 114.8 102.4 102.1

Proizvodnja metalnih proizvoda osim mašina 1.9 117.3 126.6 95.8 108.4 130.0 103.5 119.9 102.7 108.0

Proizvodnja mašina i uređaja, ostalađaja, ostalađ 0.8 93.8 79.8 99.4 376.5 256.5 207.7 68.1 321.4 209.0

Proizvodnja maš. uređaja i apar. za đaja i apar. za đ domać. 0.1 138.1 86.3 95.0 120.9 120.9 113.2 100.0 140.1 119.2

Proizvodnja saobraćajnih sredstava 0.6 143.5 113.0 100.8 94.7 97.7 101.4 103.2 86.5 100.6

Prerađivađivađ čka industrija, ostalačka industrija, ostalač 0.1 139.1 262.9 78.8 311.9 268.4 407.4 86.1 102.1 517.0

Proizvodnja električne energije, gasa i vode 23.3 63.0 85.4 96.5 70.0 66.9 105.6 95.6 78.3 109.4

Prilog A. Realna kretanja

Tabela br. 2 - Industrijska proizvodnja

Izvor: Monstat

Izvor: Monstat

Tabela br. 1 - Pregled makroekonomskih kretanja

2005 2006 (lančani indeks)

OPIS XII/XI I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Industrijska proizvodnja (index) 102.2 97.9 90.5 111.3 86.3 109 101.6 99.8 93.8 105.5

Troškovi života (index) 100.2 100.3 100.3 100.2 100.7 100.7 100.1 98.9 100.3 100.3

Cijene na malo (index) 100.1 100.2 100.1 100.1 100.6 100.3 100.2 99.8 100.2 100.1

116




Ukupno Vađenje ruda i kamena Prerađivačka industrija Proiz. el. energije, gasa i vode

2000=100Godšnja

stopa rastopa rastaMjesečna

stopa rasta 2000=100Godšnja


stopa rasta 2000=100Godšnja


stopa rasta 2000=100 Godšnja stopa rasta

Mjesečna stopa rasta

2001. 99,3 -0,7 88,5 -11,5 101,6 1,6 93,9 -6,12002. 99,9 0,6 95,1 7,5 103,9 2,3 87,7 -6,62003. 102,3 2,4 96,5 1,4 101,8 -2,1 103,1 17,52004. 116,4 13,8 91,5 -5,1 115,1 13,1 124,7 21,0

2002.

Jan. 78,2 -16,0 -33,8 74,9 52,9 -39,3 76,2 -5,6 -31,2 87,3 -38,0 -39,6Feb. 87,4 -17,2 14,0 90,0 51,8 20,1 99,5 -1,4 30,7 56,7 -57,2 -28,8Mar. 99,6 -12,8 11,8 72,7 -8,4 -19,2 107,1 1,3 7,6 87,8 -40,8 45,0Apr. 94,1 3,2 -5,6 49,6 57,1 -32,8 114,4 14,4 6,8 51,9 -39,2 -40,8Maj 80,6 -21,6 -14,3 71,9 -18,4 44,8 104,5 -4,0 -8,6 17,2 -81,0 -66,9Jun 95,5 2,2 18,3 100,4 10,6 39,6 108,2 2,8 3,5 58,5 -4,6 240,4Jul 105,5 24,5 10,5 113,0 61,9 12,5 111,4 9,6 2,8 86,9 103,1 148,6Avg. 93,5 5,2 -11,2 133,0 23,4 17,7 95,6 -11,6 -14,1 75,7 150,6 -12,9Sep. 107,6 18,2 15,0 126,1 -18,6 -5,1 110,5 11,1 15,6 93,7 95,7 23,7Okt. 117,8 17,4 9,5 120,8 2,7 -4,3 111,3 4,0 0,6 134,9 75,7 44,0Nov. 116,3 10,0 -1,4 122,2 35,6 1,1 108,4 7,8 -2,6 135,8 9,1 0,6Dec. 120,1 1,6 3,3 66,0 -46,5 -45,9 99,7 -0,6 1,6 164,0 19,7 20,7

2003.

Jan. 100,9 29,0 -16,0 46,3 -38,2 -29,9 86,2 13,1 -21,8 124,2 42,3 -26,3Feb. 111,7 27,9 13,3 66,8 -25,8 44,1 97,2 -2,3 13,1 163,9 189,3 10,7Mar. 113,8 14,3 -0,3 77,0 5,9 15,2 107,3 0,2 10,1 144,1 64,1 -17,8Apr. 83,5 -11,3 -26,8 56,4 13,6 -26,8 95,6 -16,4 -11,0 58,8 13,2 -59,1Maj 80,9 0,4 -3,1 56,1 -22,0 -0,5 98,4 -5,9 3,1 40,2 134,2 -31,6Jun 102,6 7,5 26,9 98,1 -2,3 74,2 111,7 3,2 13,5 79,2 35,4 96,7Jul 107,0 1,5 -1,3 100,7 -10,9 3,0 105,6 -5,2 -5,4 89,7 3,2 13,4Avg. 100,0 6,9 -1,3 210,7 58,4 109,3 97,8 2,3 -7,3 71,9 -5,0 -19,7Sep. 106,4 -1,1 -3,3 177,3 40,6 15,8 98,8 -10,6 1,0 66,4 -29,2 -7,9Okt. 104,7 -11,1 8,4 103,9 -14,0 -41,4 113,2 1,7 14,6 166,8 23,6 10,1Nov. 103,7 -10,8 -1,0 88,6 -27,5 -14,8 104,5 -3,6 -7,7 105,9 -22,0 29,2Dec. 122,0 1,6 17,7 75,1 13,8 -15,3 101,9 2,2 6,9 164,8 0,5 55,7

2004.

Jan. 100,8 -0,1 -17,4 56,3 21,5 -25,2 85,0 -1,4 -23,9 124,2 0,0 -4,1Feb. 107,8 -3,5 9,4 71,7 7,4 27,6 95,4 -1,8 12,7 151,5 -7,6 2,3Mar. 112,6 -1,1 2,3 46,1 -40,1 -35,6 123,3 14,9 28,9 103,9 -27,9 -35,9Apr. 120,8 44,7 7,0 58,3 3,4 26,3 117,2 22,5 -5,3 150,3 155,7 45,1Maj 118,1 46,0 -2,2 53,8 -4,1 -7,8 113,3 15,2 -3,0 190,8 374,2 0,2Jun 119,5 16,5 -0,3 101,4 3,3 87,6 117,6 5,3 1,6 129,6 63,7 -13,9Jul 113,6 6,1 -9,3 100,0 -0,7 -1 119,3 13,0 2,8 77,0 -14,2 -40,6Avg. 100,2 0,2 -6,2 90,4 -57,1 -9,6 114,0 16,5 -3,8 65,2 -9,3 -15,1Sep. 121,9 14,6 10,6 164,3 -7,3 82,1 118,2 19,6 3,6 74,5 12,3 13,9Okt. 112,3 7,3 1,4 102,1 -1,7 -37,9 123,4 9.0 4,5 173,3 3,9 14,4Nov. 123,8 19,4 10,1 88,3 -0,3 -3,7 121,6 16,3 -1,5 140,4 32,5 64,7Dec. 156,5 28,3 26,6 166,9 122,1 88,2 128,1 25,7 15,4 198,4 20,4 41,5

2005.

Jan. 114,2 13,3 -27 61,5 9,3 -63 101,1 19 -27,8 130,6 5,1 -16,3Feb. 101,9 -5,5 -8,7 42,8 -40,4 -30,4 104,2 9,2 3,4 114,1 -24,7 -26,7Mar. 117,6 4,5 13,1 83,8 81,7 96,1 117,6 -4,6 12,6 129,2 24,4 5,8Apr. 105,8 -12,4 -10,3 61,6 5,7 -26,5 114,6 -2,2 -2,9 95,3 -36,6 -26,1Maj 111,4 -5,7 5,4 70,3 30,8 14,3 119,2 5,2 4,3 129,5 -32,1 7,5Jun 115,7 -3,2 2,3 108,4 7 53,4 122,0 3,7 0,2 100,3 -22,6 -1,9Jul 125,0 10,1 4,1 106,0 6,0 -1,9 137,1 14,9 13,9 79,0 2,7 -21,1Avg. 116,7 16,5 -1,5 129,4 43,1 22 133,0 16,7 10,1 67,8 4,0 11,7Sep. 133,2 9,3 3,8 146,1 -11,1 13,1 129,1 9,2 -3,1 92,1 23,6 35,3Okt. 110,2 -1,9 -9 101,2 -0,9 -30,7 120,1 -2,7 -6,9 175,4 1,2 -11,5Nov. 120,9 -2,4 9,3 74,3 -15,9 -26,7 118,1 -2,9 -6,9 142,3 1,4 65,0Dec. 123,4 -21,2 2,2 116,1 -30,4 55,5 111,4 -13 3,3 129,4 -34,8 -9,0

2006

Jan 120.7 5.7 -2.1 93.0 51.3 -19.5 100.5 -0.6 -17.6 144.9 11 42.5Feb 106.7 4.7 -9.5 91.8 114.8 -1.3 96.0 -7.9 -4.1 139.8 22.6 -19.0Mar 121.2 3.0 11.3 90.5 8.0 -1.4 118.8 1.0 23.3 138.7 7.3 -7.4AprApr 105.0 -0.8 -13.7 70.8 14.9 -21.8 114.2 -0.3 -4.1 89.8 -5.8 -35.1MajMaj 114.3 2.6 9.0 90.0 27.9 27.1 118.7 -0.4 4.1 138.3 6.8 21.8Jun 117.9 1.9 1.6 96.3 -11.2 6.6 124.4 2.0 2.6 106.2 5.9 -2.9Jul 138.0 10.4 -0.2 96.8 -8.7 0.8 140.3 2.4 1.7 129.2 63.5 -6.3AugAug 112.2 -3.9 -6.2 108.0 -16.5 11.7 120.8 -9.2 -2.5 75.3 11.1 -24.2SepSep 126.2 -5.3 5.5 124.3 -14.9 15.3 129.2 0.1 6.9 72.1 -21.7 -4.4

PRILOZI

117

Izvor: Monstat


Tabela br. 5 - Cijene na malo

Tabela br. 7 - Cijene proizvođača industrijskih proizvoda

Tabela br. 6 - Troškovi života

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Lančani index 97.9 90.5 111.3 86.3 109.0 101.6 99.8 93.8 105.5

ø 2005 = 100 106.1 96.0 106.8 92.2 100.5 102.1 101.9 95.6 100.9

U odnosu na isti mjesec preth. god. 105.7 104.7 103.0 99.2 102.6 101.9 110.4 93.1 94.7Period tekuće prema istom preth. god. 105.2 104.4 103.2 103.1 102.9 103.9 102.5 101.5


Lančani index 100.2 100.1 100.1 100.6 100.3 100.2 99.8 100.2 100.1

ø 2005 = 100 101.2 101.3 101.4 102.0 102.4 102.5 102.4 102.6 102.7

U odnosu na isti mjesec preth. god. 102.6 102.3 102 102.1 102.2 102.3 102.3 102.3 101.7Period tekuće prema istom preth. god. 102.5 102.3 102.3 102.2 102.1 102.2 102.2 102.2Decembar 2005 = 100 100.1 100.4 100.5 101.1 101.4 101.6 101.4 101.6 101.7


Lančani index 100.3 100.3 100.2 100.7 100.7 100.1 98.9 100.3 100.3

ø 2005= 100 102.1 102.4 102.6 103.3 104.0 104.1 103.0 103.3 103.6

U odnosu na isti mjesec preth.god. 102.9 102.9 102.8 103.1 103.3 103.1 103.3 103.3 102.7Period tekuće prema istom preth. god. 102.9 102.9 102.9 102.9 102.7 102.9 103 103Decembar 2005 = 100 100.3 100.6 100.8 101.5 102.2 102.3 101.2 101.5 101.7


Lančani index 100.1 100.4 101.0 100.4 100.2 100.5 100.0 100.2 100.7

ø 2005= 100 101.3 101.7 102.8 103.2 103.4 103.9 103.9 104.2 104.9

U odnosu na isti mjesec preth. god. 103.1 97.2 102.3 103.8 103.9 103.6 103.6 103.8 104.3Period tekuće prema istom preth. god. 97.1 102.8 103.1 103.3 103.3 103.4 103.4 103.5Decembar 2005 = 100 100.1 100.4 101.5 101.9 102.1 102.6 102.6 102.8 103.5

118


Izvor: Monstat

Tabela br. 8 - Cijene

Cijene na malo Troškovi života Cijene proizv. ind. proizvodaproizvodaproizvoda

Ukupno Robe Usluge Ukupno UkupnoGodšnja

stopa rastaMjesečna

stopa rastaGodšnja


stopa rastaGodšnja


stopa rastaGodšnja


stopa rastaGodšnja


stopa rasta

2001.

Jun 21.9 3.2 19.3 0.9 34.4 14.1 22.1 3.0 13.1 0.3Jul 23.4 2.4 18.6 0.5 45.3 10.4 21.5 0.4 15.5 1.1Avg.Avg. 24.8 2.7 20.5 3.2 44.9 1.1 23.3 2.7 19.7 1.6Sep.Sep. 25.6 2.0 21.4 2.0 45.3 1.8 23.5 1.3 18.6 -1.2Okt. 25.1 0.5 20.9 0.6 44.8 0.1 22.8 0.5 19.4 -0.5Nov. 25.0 2.8 21.5 3.5 41.5 0.0 24.3 3.7 12.7 1.2Dec. 28.0 3.5 25.6 4.0 39.5 1.7 26.5 2.5 15.1 4.1

2002.

Jan. 20.3 1.7 19.0 0.6 26.5 6.9 18.3 1.3 7.3 0.6Feb. 19.7 0.9 18.7 1.1 24.5 0.3 18.0 1.3 6.0 1.1Mar. 19.8 0.6 19.2 0.8 22.3 0.0 18.2 0.9 7.9 1.0Apr.Apr. 20.8 1.6 20.6 2.0 21.6 0.1 19.7 2.0 7.1 -0.2MajMaj 21.3 1.4 21.1 1.6 21.9 0.3 19.4 1.7 6.6 0.4Jun 20.7 0.8 21.2 0.9 18.2 0.2 19.1 0.8 3.8 -2.4Jul 19.4 0.1 20.7 0.1 13.5 0.2 17.6 -1.0 2.4 -0.3Avg.Avg. 17.3 0.3 18.2 0.3 13.0 0.8 15.8 0.4 0.9 -0.6Sep.Sep. 16.1 0.9 16.9 0.8 12.6 1.4 15.5 0.9 3.8 1.4Okt. 15.7 0.3 16.4 0.3 12.7 0.2 15.1 0.2 4.2 -0.1Nov. 12.8 0.3 12.4 0.0 14.7 1.9 11.0 0.1 3.9 0.1Dec. 9.4 0.1 8.7 0.1 12.7 0.0 9.2 0.5 0.7 -0.3

2003.

Jan. 8.4 0.8 8.4 0.3 8.4 2.8 8.4 0.5 -0.7 -0.1Feb. 8.0 0.5 7.5 0.2 10.3 2.1 7.2 0.1 -1.5 0.0Mar. 8.0 0.6 6.8 0.1 13.8 3.2 6.5 0.2 -0.7 1.8Apr.Apr. 9.7 3.2 8.1 3.2 17.3 3.2 7.7 3.1 3.8 3.8MajMaj 8.5 0.2 6.6 0.2 17.4 0.4 6.1 0.2 2.9 0.0Jun 8.0 0.3 6.0 0.4 17.1 0.0 6.6 1.3 6.7 0.9Jul 8.3 0.3 5.8 -0.2 19.8 2.4 6.9 -0.8 7.2 0.2Avg.Avg. 8.0 0.1 5.7 0.1 18.9 0.0 6.7 0.2 7.9 0.0Sep.Sep. 7.4 0.3 5.2 0.4 17.4 0.2 6.3 0.5 6.7 0.4Okt. 7.1 0.1 5.0 0.1 17.2 0.0 6.3 0.2 7.0 0.1Nov. 6.8 0.0 5.0 0.0 15.1 0.0 6.4 0.1 7.3 0.2Dec. 6.7 0.0 5.1 0.2 14.3 -0.7 6.2 0.3 8.2 0.6

2004.

Jan. 5.2 0.1 4.2 0.1 10.3 0.2 5.2 0.1 6.3 -0.2Feb. 5.7 0.5 4.5 0.2 11.1 2.3 5.4 0.2 6.9 0.5Mar. 5.5 0.1 4.9 0.1 8.4 0.2 5.8 0.1 8.7 3.3Apr.Apr. 2.3 0.1 1.7 0.2 5.0 0.0 2.6 0.0 6.3 0.6MajMaj 2.7 0.6 1.7 0.2 7.4 2.6 2.8 0.4 6.7 0.3Jun 2.4 0.0 1.3 0.0 7.5 0.1 0.9 -0.6 5.5 -0.4Jul 2.1 0.0 1.5 -0.1 5.0 0.1 0.9 -0.7 5.7 0.2Avg.Avg. 2.1 0.1 1.4 0.1 5.0 0.0 0.8 0.1 6.0 0.3Sep.Sep. 2.0 0.2 1.2 0.1 5.2 0.3 0.3 0.0 4.9 -0.6Okt. 2.4 0.5 1.3 0.2 7.1 1.8 0.3 0.3 4.6 -0.1Nov. 2.5 0.1 1.2 0.1 7.8 0.0 -0.1 0.1 4.0 0.0Dec. 4.3 1.8 1.1 -0.1 18.1 9.5 1.5 1.6 3.6 -0.4

2005.

Jan. 3.7 0.1 0.9 0.1 16.5 0.0 1.2 0.1 3.6 0.1Feb. 3.5 0.1 0.9 0.1 15.0 0.0 1.2 0.1 3.3 0.2Mar. 3.6 0.2 1.0 0.2 15.2 0.2 1.3 0.2 2.5 2.2Apr.Apr. 3.9 0.4 1.3 0.4 15.6 0.3 1.8 0.5 0.4 -1.5MajMaj 3.6 0.2 1.4 0.3 12.8 0.1 2.0 0.6 0.5 0.5Jun 3.8 0.2 1.6 0.2 13.2 0.4 2.9 0.3 1.7 0.8Jul 3.5 -0.2 1.3 -0.3 13.1 0.0 2.7 -1.0 1.5 0.0Avg.Avg. 3.5 0.1 1.3 0.1 13.1 0.0 2.7 0.2 1.3 0.1Sep.Sep. 3.7 0.3 1.4 0.3 13.2 0.3 3.2 0.4 2.1 0.2Okt. 3.3 0.2 1.4 0.2 11.4 0.3 3.2 0.3 2.1 -0.1Nov. 3.4 0.1 1.5 0.1 11.4 0.0 3.8 0.6 2.2 0.1Dec. 1.8 0.1 1.8 0.1 1.8 0.0 2.4 0.2 3.5 0.8

2006

Jan 2.6 0.2 2.8 0.3 1.6 0.0 2.9 0.3 3.1 0.1Feb 2.3 0.1 2.5 0.2 1.6 0.0 2.9 0.3 -2.8 0.4Mar 2.0 0.1 2.2 0.1 1.5 0.1 2.8 0.2 2.3 1.0AprApr 2.1 0.6 2.3 0.7 1.0 0.1 3.1 0.7 3.8 0.4MajMaj 2.2 0.3 2.5 0.4 0.9 0.0 3.3 0.7 3.9 0.2Jun 2.3 0.2 2.6 0.2 0.8 0.1 3.1 0.1 3.6 0.5Jul 2.3 -0.2 2.6 -0.2 0.9 0.0 3.3 -1.1 3.6 0.0AugAug 2.3 0.2 2.4 0.1 1.6 0.7 3.3 0.3 3.8 0.2SepSepSep 1.7 0.1 1.7 0.0 1.8 0.3 2.7 0.3 4.3 0.7

PRILOZI

119

Tabela br. 9 - Turizam

Izvor: Monstat

Tabela br. 10 - Broj zaposlenih i nezaposlenih lica

* Izvor: Monstat;** Izvor: Zavod za zapošljavanje RCG*** Primijenjena nova metodologija

2005. 2006. IndexStruktura

IX I - IX IX I - IXI - IX ‘06. I - IX ‘05.

Dolasci

Ukupno 108,434 776,452 110,988 895,405 115.3 100.0

Domaći 65,528 521,740 55,062 550,318 105.5 61.5

Strani 42,906 254,712 55,926 345,087 135.5 38.5

Noćenja

Ukupno 642,826 5,047,199 687,245 5,712,463 113.2 100.0

Domaći 381,984 3,530,354 352,539 3,634,152 102.9 63.6

Strani 260,842 1,516,845 334,706 2,078,311 137.0 36.4


Br. zaposlenih*

2001. g. 114.536 113.500 113.542 113.663 113.943 114.137 114.106 114.024 115.077 114.755 114.170 113.744

2002. g. 113.594 113.597 113.953 113.663 113.943 114.137 114.422 113.684 113.526 113.676 113.679 113.425

2003. g. 112.637 112.846 112.317 112.132 111.738 112.648 112.905 112.647 111.461 110.911 110.387 109.639

2004. g. 108.562 107.359 108.634 109.623 109.642 109.863 110.886 111.158 110.049 109.696 110.055 108.228

2004. g.*** 142.081 142.834 142.361 143.224 143.845 146.696 145.160 142.634 143.447 143.113 143.992 142.438

2005. g.*** 142.145 142.072 141.298 140.959 142.248 145.852 148.528 146.744 145.739 145.923 145.528 145.261

2006. g.*** 145,388 146,163 146,964 147,927 149,731 152,088 155,133 154,699

Br. nezaposlenih**

2001. g. 81.238 82.158 82.453 83.091 82.629 82.140 81.823 80.686 80.952 80.668 80.440 81.069

2002. g. 80.385 81.360 81.510 81.961 81.602 81.041 81.116 80.830 80.809 80.183 79.894 76.293

2003. g. 76.584 76.077 76.165 74.976 73.520 69.735 66.951 66.277 67.664 71.023 72.544 68.625

2004. g. 69.573 71.419 72.378 72.202 68.993 64.572 60.993 60.771 60.447 59.930 59.387 58.950

2005. g. 59.115 58.774 58.075 57.557 56.772 55.199 53.683 52.494 51.843 51.266 49.886 48.825

2006. g. 48,639 48,656 49,388 48,651 45,640 42,560 40,220 39,093 38,919

120


Izvor

: Izvje

štaji b

anak

a

Tabe

la b

r. 11

- Bi

lans

sta

nja

licen

cira

nih

bana

ka, u

000

eur

a

Prilog B20

0520

06St

rukt

ura

u %

, 30.

0930

.09

31.1

2.31

.01.

28.0

2.31

.03.

30.0

4.31

.05.

30.0

6.31

.07.

31.0

830

.09.

Inde

xIn

dex

12

34

56

78

910

1112

12:11

12:3

AK

TIVA

1. N

ovča

na sr

edst

va i

dep.

kod

de

p. in

stitu

cija

202,

765

267,0

1925

3,04

924

2,10

322

3,34

822

4,89

122

3,69

625

0,23

930

5,16

935

3,64

838

3,40

810

814

434

.8

2. K

redi

ti33

9,60

937

5,94

138

7,996

416,

252

456,

449

486,

347

526,

844

559,

322

581,

770

615,

288

653,

060

106

174

59.2

2.1.

Rez

erve

za

kred

itne

gubi

tke

-12,

951

-13,

511

-13,

659

-13,

724

-13,

550

-13,

704

-14,

247

-15,

148

-14,

971

-15,

905

-17,1

7410

812

7-1

.6

2.2

. N

eto

kred

iti32

6,65

736

2,43

037

4,33

640

2,52

744

2,89

847

2,84

351

2,59

754

4,17

456

6,79

959

9,38

363

5,88

610

617

557

.7

3. H

artij

e od

vrij

edno

sti

16,12

716

,941

15,6

8115

,979

16,0

5616

,023

17,8

1622

,724

25,3

7525

,010

24,15

997

143

2.2

4. O

stal

a ak

tiva

51,0

6151

,128

52,5

4952

,756

50,7

5957

,059

55,3

7654

,591

57,0

7561

,577

59,8

7997

117

5.4

5. R

ezer

visa

nja

-1,16

7-1

,762

-1,7

75-1

,797

-1,7

77-1

,772

-1,7

93-8

68-1

,011

-987

-1,0

6910

861

-0.1

6. U

KUPN

O A

KTI

VA59

5,44

469

5,75

669

3,84

071

1,56

973

1,28

576

8,84

480

7,692

870,

860

953,

407

1,038

,631

1,102

,263

106

158

100.

0

PASI

VA

1. D

epoz

iti40

6,04

148

7,917

491,

417

506,

116

513,

937

544,

709

586,

081

635,

574

703,

210

774,

216

809,

373

105

166

73.4

1

.1. D

epoz

iti p

o vi

|enj

u24

0,19

226

0,72

927

2,12

027

4,99

427

3,65

929

1,39

132

7,531

360,

924

406,

893

443,

249

448,

727

101

172

40.7

1

.2. O

roče

ni d

epoz

iti16

5,84

922

7,188

219,

298

231,1

2224

0,27

825

3,31

825

8,55

027

4,65

029

6,31

733

0,96

736

0,64

610

915

932

.7

2. K

ratk

oroč

ne p

ozaj

mic

e od

ce

ntra

lnih

b

anak

a, b

anak

a i

finan

sijsk

ih in

stitu

cija

9,185

8,92

18,

123

7,737

7,508

2,01

03,

010

1,84

183

283

887

610

510

0.1

3 O

stal

e po

zajm

ice

55,9

1671

,373

70,8

9570

,931

71,2

4077

,565

76,7

8482

,819

94,5

4610

3,19

613

2,43

612

818

612

.0

4. O

stal

e ob

avez

e23

,856

21,0

8216

,673

19,0

1021

,043

26,0

1620

,716

25,7

6624

,831

28,4

1027

,543

9713

12.

5

5. U

kupa

n ka

pita

l10

0,44

610

6,46

310

6,73

210

7,775

117,5

5711

8,54

412

1,101

124,

860

129,

988

131,

971

132,

035

100

124

12.0

4

.1. K

apita

l i re

zerv

e92

,317

102,

280

106,

457

106,

368

117,4

6611

7,226

119,

030

122,

864

125,

709

126,

089

125,

635

100

123

11.4

4

.2. D

obita

k / G

ubita

k (+

,-) ž

iz te

kuce

god

ine

8,12

94,

183

275

1,40

791

1,31

92,

071

1,99

64,

279

5,88

26,

400

109

153

0.6

6. U

KUPN

O P

ASI

VA59

5,44

469

5,75

669

3,84

071

1,56

973

1,28

576

8,84

480

7,692

870,

860

953,

407

1,038

,631

1,102

,263

106

158

100.

0

PRILOZI

121

Tabela br. 12 - Pregled obračunate i izdvojene obavezne rezerve, u 000 eura

Izvor: CBCG* Od 1.01.2006. g. Euromarket banka i Montenegrobanka zbog spajanja posluju pod zajedničkim imenom NLB Montenegrobanka

LICENCIRANE BANKE1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 UKUPNO

(1-11)Hipotekarna banka

Podgorička banka

Crnog. kom. banka

NLB MontenegrobankaMontenegrobanka

Nikšićka banka

Pljevaljska banka

Atlasmont banka

Euomarket banka*

Opportunity bank

Kom. ban. - Budva

Hipo Alpe -Adrija BankAdrija Bank

2005

Septembar

1,949 7,173 23,335 5,550 825 415 4,548 4,421 2,366 3,358 53,9401,779 6,932 22,101 5,578 811 331 4,489 4,360 2,311 3,325 52,0171,659 6,624 22,792 5,705 824 289 5,022 4,371 2,553 3,339 53,1781,589 7,212 22,642 5,549 825 296 5,410 4,272 2,715 3,293 53,803

Decembar

1,622 8,387 24,909 4,265 1,134 291 5,115 7,299 3,839 3,411 60,2721,644 10,404 23,527 4,239 970 293 4,464 7,207 3,956 3,321 60,0251,578 8,240 24,096 4,193 1,002 300 5,550 8,079 4,020 3,447 60,5051,560 6,722 26,773 4,152 913 329 5,770 7,868 3,996 3,607 61,690

2006

Januar

1,638 6,961 26,506 11,428 938 359 5,302 4,273 3,982 61,3871,635 7,182 24,346 10,679 919 358 5,501 4,308 3,970 58,8981,630 6,698 23,774 11,493 746 350 5,466 4,294 3,533 57,9841,595 6,432 23,818 11,603 760 328 5,190 4,462 3,661 57,849

Februar

1,681 6,546 24,009 12,543 723 329 5,036 4,559 4,045 59,4711,634 6,754 25,585 11,698 728 352 5,715 4,389 4,200 61,0551,366 6,760 25,092 10,307 802 376 5,415 4,524 4,441 59,0831,332 6,629 25,829 10,709 889 369 5,495 4,606 3,951 59,809

Mart

1,481 6,139 26,443 11,913 998 542 5,239 4,638 3,951 61,3441,511 6,122 29,192 12,152 915 538 5,126 4,393 4,073 64,0221,524 6,176 27,224 9,810 877 511 5,084 4,454 4,207 59,8671,508 5,916 26,811 9,720 904 476 4,823 4,672 4,158 58,9881,566 5,822 27,472 10,703 904 464 4,345 4,545 4,085 59,906

April

1,775 7,268 27,686 11,195 975 480 4,649 4,758 4,104 62,8901,667 7,510 31,903 11,348 926 441 4,923 5,071 4,278 68,0671,449 10,200 40,354 11,527 1,541 826 5,687 5,079 3,918 15 80,5961,601 10,145 41,277 11,102 1,608 822 6,471 5,212 3,910 168 82,316

Maj

1,633 10,275 41,331 11,548 1,731 787 6,523 5,742 3,883 143 83,5961,714 10,203 42,299 12,053 1,747 714 6,286 5,679 3,963 125 84,7831,580 9,484 43,311 13,185 1,690 775 6,127 5,711 3,999 162 86,0241,598 9,547 43,185 12,239 1,658 863 5,976 5,833 4,389 290 85,5781,419 9,454 44,268 11,528 1,599 871 6,255 6,077 4,543 505 86,519

Jun

1,379 9,749 44,965 13,303 1,649 774 6,642 6,777 4,367 600 90,2051,332 9,303 45,282 13,103 1,661 804 6,730 6,778 4,383 646 90,0221,406 9,268 45,573 12,908 1,790 779 6,378 7,303 4,440 878 90,7231,381 9,639 47,816 14,039 1,675 869 7,677 7,586 4,344 906 95,932

Jul

1,638 9,997 49,547 13,823 1,822 821 7,509 7,793 4,427 890 98,2671,536 10,197 48,768 14,576 1,777 770 7,377 7,941 5,373 956 99,2711,568 10,223 48,353 14,730 1,997 779 7,307 8,375 5,482 1,054 99,8681,894 10,599 51,175 14,994 2,076 824 7,524 8,793 6,874 1,219 105,972

Avgust

2,031 10,988 52,623 16,531 2,002 856 7,616 8,966 7,288 1,330 110,2312,004 12,043 55,269 16,981 2,073 952 7,449 9,121 7,165 1,381 114,4382,259 12,156 56,911 16,999 2,025 868 7,838 9,010 7,837 1,467 117,3702,583 11,875 57,133 16,654 2,129 941 8,096 9,150 7,729 1,915 118,2052,608 12,116 59,463 17,858 2,251 988 8,534 9,633 7,695 2,010 123,156

Septembar

2,562 11,818 60,219 17,971 2,219 1,025 8,652 9,828 7,645 1,894 123,8332,490 13,164 60,466 17,844 2,182 729 9,060 10,158 7,602 1,793 125,4882,330 12,354 62,317 19,486 2,293 716 8,828 10,522 8,336 1,736 128,9182,265 12,509 61,947 19,289 2,418 715 8,753 11,042 8,055 1,787 128,780

122


Prilog C: Pregled održanih aukcija u periodu januar-septembar 2006. godine

Tabela br. 14 - Realizacija aukcija 182-dnevnih državnih zapisa

Izvor: CBCG

Tabela br. 13 - Realizacija aukcija 91-dnevnih državnih zapisa

Broj aukcija Datum Emitovano Prodato Tražnja Najniža stopa

Najviša stopa

Ponderisana stopa

XXII AUKCIJA 18.01.2006. 700,000.00 700,000.00 2,220,000.00 0.49 0.49 0.49

XXIII AUKCIJA 22.03.2006. 1,000,000.00 1,000,000.00 1,190,000.00 0.80 1.00 0.97

XXIV AUKCIJAV AUKCIJAV 19.04.2006. 700,000.0 700,000.00 700,000.00 0.95 5.00 2.52

XXV AUKCIJA 21.06.2006 1,000,000.00 1,000,000.00 1,750,000.00 1.25 5.00 1.48

XXVI AUKCIJA 19.07.2006 500,000.00 500,000.00 1,686,000.00 0.90 4.99 0.90

XXVII AUKCIJA 20.09.2006 500,000.00 500,000.00 800,000.00 0.85 0.99 0.92

UKUPNOjanuar -

septembar 2006. g.

4,400,000.00 4,400,000.00 8,346,000.00

Broj aukcija Datum Emitovano Prodato Tražnja Najniža stopa

Najviša stopa

Ponderisana stopa

XIV AUKCIJA 09.01.2006. 1,500,000.00 1,500,000.00 3,161,000.00 0.69 0.69 0.69

XV AUKCIJA 22.02.2006. 1,300,000.00 1,300,000.00 2,715,000.00 0.45 0.49 0.46

XVI AUKCIJA 06.04.2006. 1,000,000.00 1,000,000.00 1,900,000.00 0.75 1.00 0.91

XVII AUKCIJA 23.05.2006 1,000,000.00 1,000,000.00 1,013,000.00 0.90 5.50 2.96

XVIII AUKCIJA 10.07.2006 1,300,000.00 1,300,000.00 1,450,000.00 2.50 3.00 2.96

XIX AUKCIJA 23.08.2006 500,000.00 500,000.00 1,300,000.00 0.45 2.99 0.45

UKUPNOjanuar -

septembar 2006. g.

6,600,000.00 6,600,000.00 11,539,000.00

PRILOZI

123

Tabe

la b

r. 15

- O

stva

renj

e bu

džet

skih

pri

hoda

i iz

vrše

nje

budž

etsk

ih ra

shod

a u

2006

. god

ini,

u eu

rim

a

Prilog D

Kum

ulat

ivno

P R

I M I

C I

Plan

. za

200

6. g

. 2

006.

g.

Janu

ar

Febr

uar

Mar

t A

pril

Maj

Ju

n Ju

l Av

gust

Sept

emba

r01

.01.

- 31

.12.

2006

. g.

31.1

2.20

06. g

.O

P I

S Iz

nos

Izno

s Iz

nos

Izno

s Iz

nos

Izno

s Iz

nos

Izno

s Iz

nos

Izno

s Iz

nos

% iz

vrše

nja

Sred

stva

pre

neta

iz p

reth

odne

go

dine

go

dine

0.

00

Pore

zi42

4,59

7,69

0.87

25,6

26,9

30.6

231

,340

,697

.21

37,6

21,6

90.9

137

,658

,355

.58

45,3

76,8

74.13

43,7

93,3

82.17

46,10

9,00

4.65

51,3

15,9

27.7

243

,682

,095

.79

362,

524,

958.

7885

.38

Pore

z na

doh

odak

gra

đana

70,3

76,15

5.20

2,79

5,71

2.96

5,17

0,58

3.92

5,80

7,139

.92

6,00

7,28

0.01

5,27

0,95

2.24

6,36

2,22

5.87

6,02

7,729

.04

6,92

3,78

7.64

5,90

8,51

5.86

50,2

73,9

27.4

671

.44

Pore

z na

dob

it pr

eduz

eća

16,0

43,4

15.6

864

3,60

5.36

1,129

,716

.45

1,99

8,23

6.92

2,46

6,27

0.01

995,

808.

4157

3,16

5.15

753,

363.

2883

7,82

8.71

786,

150.

8510

,184,

145.

1463

.48

Pore

z na

imov

inu

2,45

8,84

7.06

124,

759.

2331

5,56

4.47

444,

426.

7732

1,72

5.33

472,

854.

0147

3,28

2.38

405,

596.

5667

2,29

6.41

832,

198.

474,

062,

703.

6316

5.23

Pore

z na

dod

atu

vrije

dnos

t i

akci

ze29

2,66

1,46

9.94

19,4

37,2

93.6

820

,897

,712

.43

24,8

99,6

92.6

324

,248

,012

.78

32,5

22,2

45.3

530

,603

,517

.47

32,7

83,9

53.9

436

,809

,733

.27

31,2

05,6

69.3

925

3,40

7,83

0.94

86.5

9

Pore

z na

međ

unar

odnu

trgo

vinu

i t

rans

akci

jei t

rans

akci

je39

,718

,056

.182,

382,

707.7

63,

496,

094.

404,

134,

088.

624,

253,

310.

615,

691,

073.

385,

409,

728.

985,

749,

354.

515,

667,9

48.4

34,

536,

543.

6341

,320

,850

.32

104.

04

Ost

ali p

orez

i3,

339,

746.

8124

2,85

1.63

331,

025.

5433

8,10

6.05

361,

756.

8442

3,94

0.74

371,

462.

3238

9,00

7.32

404,

333.

2641

3,01

7.59

3,27

5,50

1.29

98.0

8

Tak

se10

,548

,639

.97

630,

473.

4892

3,12

9.67

1,09

5,17

8.48

1,08

6,37

0.23

1,39

5,67

8.69

1,169

,276

.98

1,120

,362

.23

1,185

,818

.66

1,29

1,85

4.20

9,89

8,14

2.62

93.8

3

Ost

ali r

epub

lički

prih

odi

44,9

58,5

49.6

01,

045,

454.

112,

221,

565.

862,

580,

737.

022,

852,

682.

712,

552,

400.

692,

790,

164.

453,

243,

431.

533,

961,

617.1

43,

340,

453.

0024

,588

,506

.51

54.6

9

Teku

ći p

rihod

i48

0,10

4,88

0.44

27,3

02,8

58.2

134

,485

,392

.74

41,2

97,6

06.4

141

,597

,408

.52

49,3

24,9

53.5

147

,752

,823

.60

50,4

72,7

98.4

156

,463

,363

.52

48,3

14,4

02.9

939

7,01

1,60

7.91

82.6

9Pr

ihod

i od

prod

aje

imov

ine

Prim

ici!D

397,

000,

000.

002,

302.

610.

0064

5,96

9.80

0.00

53,3

45.3

61,

654,

877.9

255

1,36

2.49

0.00

0.00

2,90

7,85

8.18

41.5

4

Prim

ici o

d ot

plat

e kr

edita

21,19

5,44

5.82

3,40

0.00

557,1

03.9

917

3,62

1.64

833,

936.

7516

9,57

3.00

327,7

12.5

424

2,96

4.92

216,

963.

844,

351,

263.

266,

876,

539.

9432

.44

Don

acije

i tr

ansf

eri

5,50

3,62

5.00

0.00

0.00

3,79

8.78

0.00

32.3

411

,899

.32

5,44

7.48

0.00

5,41

6.47

26,5

94.3

90.

48

Poz

ajm

ice

i kre

diti

5,10

8,23

4.00

32,8

08.2

394

,323

.06

148,

718.

6955

,576

.1195

,149.

3411

9,35

0.11

264,

369.

6837

8.07

166,

109.

6997

6,78

2.98

19.12

UKU

PNI P

RIM

ICI

518,

912,

185.

2627

,341

,369

.05

35,13

6,81

9.79

42,2

69,7

15.3

242

,486

,921

.38

49,6

43,0

53.5

549

,866

,663

.49

51,5

36,9

42.9

856

,680

,705

.43

52,8

37,19

2.41

407,7

99,3

83.4

078

.59

I Z D

A C

I

Uku

pni t

ekuć

i izd

aci

266,

178,

055.

4910

,698

,427

.1911

,902

,310

.45

28,7

05,3

82.7

221

,111,

544.

8521

,681

,016

.08

26,5

40,3

71.5

819

,729

,610

.35

17,3

75,5

89.5

627

,235

,516

.69

184,

979,

769.

4769

.49

Brut

o za

rade

zapo

slen

ih16

3,31

8,42

0.73

7,160

,282

.39

6,12

4,87

8.07

19,6

40,2

53.6

814

,497

,361

.62

12,7

67,0

82.13

15,2

02,0

38.0

111

,005

,368

.07

8,59

0,68

3.34

17,7

25,2

92.4

911

2,71

3,23

9.80

69.0

1

Ost

ala

prim

. i n

akna

de z

apos

.8,

346,

715.

2982

,965

.04

1,193

,807

.1313

7,69

2.28

1,53

4,49

2.62

293,

206.

611,

267,

860.

4032

7,31

1.35

1,94

2,08

8.89

581,

271.

987,

360,

696.

3088

.19

Rash

odi z

a m

ater

ijal i

usl

uge

48,7

47,2

12.4

01,

910,

888.

922,

344,

540.

223,

700,

909.

892,

728,

373.

493,

936,

710.

223,

209,

754.

944,

543,

423.

443,

722,

899.

793,

730,

768.

5429

,828

,269

.45

61.19

Kam

ate

15,4

97,7

39.5

946

6,24

4.04

92,3

42.5

13,

447,

281.

5923

0,53

9.55

391,

087.

595,

209,

726.

0838

7,89

1.07

273,

142.

502,

499,

238.

7612

,997

,493

.69

83.8

7

Rent

a2,

621,

787.1

296

,930

.91

181,

813.

4442

1,90

1.64

103,

018.

9116

0,94

0.27

139,

259.

6326

2,50

1.24

296,

187.1

613

0,75

8.72

1,79

3,31

1.92

68.4

0

Subv

enci

je6,

075,

000.

0026

6,73

2.51

332,

004.

1941

4,21

2.20

579,

075.

7084

4,37

9.80

226,

213.

6066

2,22

4.88

494,

481.

0160

8,69

5.51

4,42

8,01

9.40

72.8

9

Ost

ali i

zdac

i2,

459,

262.

0054

,597

.06

87,3

44.8

680

,591

.07

139,

452.

8983

,708

.60

173,

483.

2236

3,17

2.74

342,

430.

0727

4,51

9.71

1,59

9,30

0.22

65.0

3

Teku

će o

drža

vanj

e19

,111,

918.

3665

9,78

6.32

1,54

5,58

0.03

862,

540.

371,

299,

230.

073,

203,

900.

861,1

12,0

35.7

02,

177,7

17.5

61,

713,

676.

801,

684,

970.

9814

,259

,438

.69

74.6

1

Kapi

taln

i izd

aci

35,0

78,6

25.15

787,4

99.16

1,47

9,71

5.86

986,

425.

192,

048,

574.

262,

479,

301.

372,

360,

874.

733,

436,

536.

565,

237,

823.

772,

426,

395.

7421

,243

,146.

6460

.56

UKU

PNI R

ASH

OD

I0.

00

Tran

sfer

i i p

rava

iz s

oc.z

aštit

e 15

6,80

2,26

8.07

11,3

53,4

92.9

512

,356

,544

.71

10,9

97,0

91.2

411

,668

,817

.61

14,5

68,2

09.12

13,9

76,4

38.5

214

,362

,733

.39

14,2

90,6

85.18

15,0

14,8

77.6

611

8,58

8,89

0.38

75.6

3

Dat

e po

zajm

ice

i kre

diti

6,32

0,00

0.00

351,

900.

0081

7,25

4.54

954,

154.

6394

3,71

5.87

1,28

9,42

0.02

347,4

20.0

261

4,00

0.00

218,

796.

8512

2,81

1.87

5,65

9,47

3.80

89.5

5O

tpla

ta d

ugov

ai s

tara

dev

.št

ednj

ate

dnja

12,0

33,10

0.00

3,13

2,73

8.70

739,

414.

681,

265,

949.

6654

3,14

1.03

1,39

9,52

5.67

4,32

4,72

1.49

5,87

3,94

2.80

2,45

2,30

2.64

4,20

5,89

4.51

23,9

37,6

31.18

198.

93

Otp

lata

gar

anci

ja2,

000,

000.

0019

1,66

6.66

191,

666.

660.

0019

1,66

6.66

0.00

475,

939.

460.

000.

000.

001,

050,

939.

4452

.55

Otp

lata

oba

veza

iz p

reth

.god

.24

,471

,042

.98

3,65

8,49

6.93

4,49

7,60

8.58

8,69

8,04

6.13

3,78

1,35

6.85

5,10

0,91

6.20

1,193

,280

.182,

050,

884.

091,

859,

116.

333,

771,

726.

5134

,611

,431

.80

141.

44

Stal

na b

udže

tska

reze

rva

5,00

0,00

0.00

0.00

0.00

0.00

2,85

7,22

0.00

1,24

0,00

0.00

0.00

0.00

607,5

64.8

429

5,00

0.00

4,99

9,78

4.84

100.

00

Teku

ća b

udze

tska

reze

rva

11,0

29,0

93.5

747

9,07

0.43

613,

916.

2998

9,11

2.80

573,

152.

4162

8,68

9.05

786,

173.

751,

206,

033.

383,

893,

048.

212,

068,

442.

4311

,237

,638

.75

101.

89

UKU

PNO

IZD

ACI

518,

912,

185.

2630

,653

,292

.02

32,5

98,4

31.7

752

,596

,162.

3743

,719

,189.

5448

,387

,077

.51

50,0

05,2

19.7

347

,273

,740

.57

45,9

34,9

27.3

855

,140,

665.

4140

6,30

8,70

6.30

78.3

0

Sufic

it / (

defic

it)*

-214

,295

.113,

183,

479.

64-9

,858

,984

.66

-744

,703

.24

2,50

6,97

4.67

2,40

0,03

7.90

9,31

5,96

5.56

13,19

7,702

.62

1,73

0,89

5.35

21,5

17,0

72.7

3

*Sufi

cit/D

eficit

kao r

azlik

a izm

eđu u

kupn

ih pr

imita

ka um

anjen

ih za

uzet

e poz

ajm

ice i k

redi

te i u

kupn

ih iz

data

ka um

anjen

ih za

date

poza

jmice

i kre

dite

i otp

latu

glav

nice

124


Tabe

la b

r. 16

- Pr

egle

d pr

ihod

a i r

asho

da fo

ndov

a Re

publ

ike

Crne

Gor

e, u

000

0 00

0 eu

ra

Izvor

: Rep

ublič

ki fo

ndov

i u Cr

noj G

ori

OPI

S / m

jese

c01

.01.

-31

.12.

2006

.g.

2005

. g.

III

IIIIV

VVI

VII

VIII

IX

Kum

ulat

ivno

PRIH

OD

I

Repu

blič

ki fo

nd P

IO20

1.6

13.3

714

.62

14.2

414

.56

16.0

018

.93

14.9

820

.22

18.3

814

5.3

Repu

blič

ki fo

nd z

a zd

ravs

tvo

102.

25.

337.9

57.4

38.

1510

.38

9.49

9.23

10.5

19.

2377

.7

Zavo

d za

zap

ošlja

vanj

e23

.61.

82.

51.

81.

31.

90.

92.

21.

42.

516

.5

Fond

za

razv

oj0.

531

0.08

90.

078

0.09

40.

075

0.10

30.

142

0.13

90.

152

0.12

80.

999

RASH

OD

I

Repu

blič

ki f

ond

PIO

201.

614

.1914

.61

14.2

614

.54

16.0

118

.91

14.9

020

.31

17.8

314

5.6

Repu

blič

ki fo

nd z

a zd

ravs

tvo

99.9

6.3

8.1

9.18.

28.

89.

28.

68.

39.

075

.7

Zavo

d za

zap

ošlja

vanj

e18

.81.

92.

92.

21.

72.

42.

13.

62.

52.

021

.3

Fond

za

razv

oj0.

319

0.03

00.

020

0.04

00.

026

0.05

40.

091

0.07

10.

051

0.03

30.

415

SUFI

CIT

/ DEF

ICIT

Repu

blič

ki fo

nd P

IO0.

05-0

.80.

00.

00.

00.

00.

00.

1-0

.10.

5-0

.26

Repu

blič

ki fo

nd z

a zd

ravs

tvo

2.36

-1.0

-0.1

-1.6

-0.1

1.5

0.3

0.6

2.2

0.2

1.98

Zavo

d za

zap

ošlja

vanj

e5.

00-0

.1-0

.4-0

.4-0

.4-0

.4-1

.2-1

.08

0.49

-3.4

4

Fond

za

razv

oj0.

212

0.05

90.

058

0.05

40.

049

0.04

90.

052

0.06

80.

101

0.09

50.

584

Documents

IZVJEŠTAJ GLAVNOG EKONOMISTE SEPTEMBAR 2006. GODINE · 10 IZVJEŠTAJ GLAVNOG EKONOMISTE SEPTEMBAR 2006. GODINE nje u odnosu na kraj godine. U struktutri javnog duga 27,1% se odnosi