IZVORI RIZIKA I PRIJETNJI PO EKONOMSKI RAZVOJ I …

Jahorina Business Forum 2021 / Jahorinski poslovni forum 2021

337

Vladimir Antić1

IZVORI RIZIKA I PRIJETNJI PO EKONOMSKI RAZVOJ I EKONOMSKUBEZBJEDNOST BOSNE I HERCEGOVINE

Apstrakt: U radu se analizira ekonomska bezbjednost kao dio nacionalne bezbjednosti, najprijeodređujući pojam, elemente i indikatore ekonomske bezbjednosti, a zatim vezu ekonomskebezbjednosti sa ekonomskim razvojem. Predmet rada jeste analiza ekonomske bezbjednosti BiHunutar nacionalnog sistema bezbjednosti sa posebnim osvrtom na osnovne izvore rizika i prijetnji poekonomski razvoj i ekonomsku bezbjednost sa aspekta Bosne i Hercegovine. Cilj rada jeste da seispitaju pojedini faktori ekonomske bezbjednosti u BiH (javni dug, dostupnost finansijskih resursa,tehnologija-posmatrana kroz izvoz tehnoloških proizvoda, devizne rezerve, stopu rasta BDP), te da seocijeni stepen njihovog uticaja na ekonomsku bezbjednost. Samim tim dolazimo do procjene stepenarizika na kome se nalazi BiH po pitanju ekonomske bezbjednosti. Hipoteza rada glasi da je ekonomskabezbjednost preduslov nacionalne bezbjednosti. Polazeći od navedenog proizilazi da je problematikaistraživanja fokusirana na sagledavanje uticaja izabranih indikatora ekonomske bezbjednosti za kojepostoje podaci, analize i trendovi kao i indikatora ekonomskog razvoja zemlje na ekonomskubezbjednost.Ključne riječi: ekonomski sistem, ekonomska bezbjednost, ekonomski razvoj, nacionalnabezbjednost, budžet, BDP, investicije, dug.

SOURCES OF RISK AND THREATS TO ECONOMIC DEVELOPMENT AND ECONOMICSECURITY OF BOSNIA AND HERZEGOVINA

Abstract: The paper analyzes economic security as a part of national security, first defining theconcept, elements, and indicators of economic security, and then the connection of economic securitywith economic development. The subject of this paper is the analysis of the economic security ofBosnia and Herzegovina within the national security system with special emphasis on the mainsources of risks and threats to economic development and economic security from the aspect of thecountry. This paper aims to examine certain factors of economic security in Bosnia and Herzegovina(public debt, availability of financial resources, technology - observed through the export oftechnological products, foreign exchange reserves, GDP growth rate), and to assess the degree of theirimpact on economic security. Thus, we come to an assessment of the degree of risk that the country isin observed from the economic security point of view. The hypothesis of the paper is that economicsecurity is a precondition for national security. Based on the above-mentioned facts, it follows that theresearch is focused on understanding the impact of selected indicators of economic security for whichthere are data, analyzes, and trends as well as indicators of economic development of the country oneconomic security.Keywords: economic system, economic security, economic development, national security, budget,GDP, investments, debt.

UVOD

Uzimajući u obzir pregled istraživanja drugih autora među kojima su Asghari Maryam, ZoranMilošević, Stanimir Đukić, Yeon W. Lee i profesor Hwy-Chang Moon i drugi, o ekonomskojbezbjednosti, jasno je da je uticaj globalizacije primjetan u svim segmentima bezbjednosti pa samimtim i u segmentu ekonomske bezbjednosti. Bosna i Hercegovina nije izuzetak pa se i sama suočava sasavremenim izazovima ekonomske bezbjednosti. Zbog specifičnosti političkog i ekonomskog sistemau Bosni i Hercegovini u novijoj istoriji zemlјe nije bilo moguće sveobuhvatno i ozbilјno pristupitiproblemu i izazovima ekonomske bezbjednosti. Ovakve okolnosti pojačavaju potrebu za istraživanjemi analiziranjem ekonomske bezbjednosti u BiH, kako bi se prikazalo realno stanje. Polazeći odnavedenog proizilazi da je problematika istraživanja fokusirana na sagledavanje uticaja izabranihindikatora ekonomske bezbjednosti za koje postoje podaci, analize i trendovi kao i indikatoraekonomskog razvoja zemlјe na ekonomsku bezbjednost.

1 OS BiH na misiji u DR Kongo * [email protected]


338

Termin „bezbjednost“ je kroz istoriju mijenjao svoje značenje, te tako danas postoje brojnedefinicije ovog pojma. U početnim fazama razmatranja ovog pojma pod njim se uglavnompodrazumijevala bezbjednost lica i dobara. U strateškom, smislu pod pojmom bezbjednosti države,razmatrala se odbrana teritorije od fizičkih prijetnji i klasičnog načina ugrožavanja iste od straneneprijatelјske diplomatije, konvencijalne oružane sile. Pojavom industrijske revolucije sa ubrzanimrazvojem nauke i tehnologije, a kasnije većom upotrebom interneta u savremenom dobu, dolazi dorastućih izazova u smislu ugrožavanja bezbjednosti lica, privrednih subjekata, vlada i država u cjelini.Samim tim pojam bezbjednosti se usložnjava i poprima nove oblike, definicije i izazove.

Đukić ističe da je danas termin „bezbjednost“ ušao u upotrebu u brojnim društvenimoblastima poput politike, zdravstva, ekonomije i finansija, informatike, psihologije, arhitekture itd.2

Takođe, nauka pokušava da nađe uzročno-posledične veze i odgovore na novonastalu situaciju.Ekonomska bezbjednost, kao segment nacionalne bezbjednosti, se pojavlјuje tokom „Velike

depresije“. Iako je već u XVIII vijeku u Velikoj Britaniji vladalo mišlјenje da je ekonomija neodvojividio odbrane zemlјe pojam „ekonomska bezbjednost“ je ušao u upotrebu tokom Velike depresije,neposredno pred II svjetski rat. U ovom periodu (1934. godine), po ukazu predsjednika Ruzvelta, uSAD je osnovan i Federalni komitet za ekonomsku bezbjednost, koji se u prvom periodu svogpostojanja bavio ekonomskom bezbjednošću pojedinaca i domaćinstava.3 Kada je u pitanju nacionalnabezbjednost i njen ekonomski kontekst, ekonomska bezbjednost se uglavnom vezuje za spolјnutrgovinu i zavisnost države od uvoza, posebno sirovina i hrane. Danas je u ovaj koncept uklјučen iuvoz-izvoz visokih tehnologija i naoružanja.

Razvojem interneta, osnivanjem raznih ekonomskih, vojnih, trgovačkih i političkih saveza,alijansi, organizacija i udruženja, jednom rječju razvojem globalizacije, izazovi zemalјa da sačuvajusvoju ekonomsku stabilnost i nezavisnost postaju veći i ekonomski segment bezbjednosti se postavlјau centar interesovanja.

Tako se javlјaju neke od savremenih prijetnji ekonomskoj bezbjednosti kao što su tzv „cyber“kriminal, organizovani kriminal, privredni kriminal, prevelika zaduženost kod institucija Breton-Vudskog sistema, loša starosna struktura stanovništva, krađa intelektualnih svojina itd. Ovimprijetnjama najviše su izložene zemlјe u razvoju i „zemlјe trećeg svijeta“, koje su, po nepisanimpravilima, bogate prirodnim resursima (poput: DR Kongo, Irak, Libija).

1. INDIKATORI EKONOMSKE BEZBJEDNOSTI

Uporedo sa prepoznavanjem ekonomske bezbjednosti kao komponente savremene ekonomijei bezbjednosti države vremenom su definisani određeni indikatori iste. Kako bi se uspostavilimehanizmi za uspostavlјanje i održavanje ekonomske bezbjednosti neophodno je identifikovatiindikatore koji ukazuju na stanje ekonomske bezbjednosti države. Indikatori služe kao jednostavan„alat“ za praćenje i podložni su promjenama u skladu sa globalnim okolnostima. U doba savremeneglobalizacije broj indikatora ekonomske bezbjednosti se povećao u odnosu na ranije istorijske periode.Paralelno sa ovim se povećao i dijapazon mogućnosti za ugrožavanje ekonomske bezbjednosti.Međutim, pojavom savremenih informacionih tehnologija olakšano je i konstantno praćenje indikatorate je time omogućeno pravovremeno uočavanje nedostataka i ispravlјanje istih.

Neki od indikatora ekonomskog razvoja su i indikatori ekonomske bezbjednosti, koji mogubiti direktni, neki indirektni a neki opisni. Najvažniji su: teritorija, populacija, BDP, izdvajanja zaoružane snage, direktne strane investicije, nezaposlenost i siromaštvo, rezerve zlata i novca, javni imeđunarodni dug, budžetski deficit, rezerve gasa i drugih energenata, prirodni resursi, ekologija,struktura bankarskog sistema. Većina indikatora ekonomske bezbjednosti se podudara sa indikatorimaekonomskog razvoja. Zbog nepostojanja i nedostupnosti podataka, kao i zbog obimnosti, u radunećemo razmatrati sve indikatore.

Bosna i Hercegovina ima teritoriju površine nešto manje od 52.000 km2 (još uvijek nisuverifikovane granice sa susjednim zemlјama) sa populacijom od 3.531.159 (popis stanovništva iz2013.godine). Sastoji se od dva entiteta Republika Srpska kojoj pripada 49% teritorije i FederacijaBosne i Hercegovine, kojoj pripada 51% teritorije. Prema podacima Svjetske banke procenatstanovništva starijeg od 65 godina u ukupnoj populaciji u 2018. godini je iznosio 16,5% sa

2 Stanimir Đukić: „Osnove i sistem bezbednosti u strategiji nacionalne bezbednosti“, Vojno delo, Beograd 2017.3 Zoran Milošević: „ Ekonomska bezbednost države“, Vojno delo, Beograd 2012.


339

tendencijom rasta, dok je procenat stanovnika od 0 do 14 godina iznosio 14,7% sa tendencijom pada.4

BDP po stanovniku se kretao od 7.205 KM u 2008. godini do 9.565 KM u 2018. godini. U istomperiodu nominalni BDP se povećao sa 25,5 na 33,5 milijardi KM. Prosječna godišnja stopa realnograsta BDP za period 2008.-2019. godina iznosi 2,81%, s tim da je 2009. i 2012. godine bila negativna.Na slici 1 vidimo da se BiH, po pitanju rasta BDP na godišnjem nivou ne odstupa od zemalјaokruženja te se nalazi u sredini u odnosu na njih.

Slika 1: Rast BDP BiH u usporedbi sa zemlјama okruženja

Izvor: Svjetska banka, Obrada autora prema: https://databank.worldbank.org/source/world-development indicators/Type/TABLE/preview/on# (posjećeno 01.06.2020.)

Važna odrednica ekonomske bezbjednosti jeste i stanje spolјnotrgovinske razmjene. Najbolјiindikator stanja spolјnotrgovinske razmjene jeste spolјnotrgovinski bilans. Spolјnotrgovinski bilans za2018. godinu je negativan i iznosi -7.130.259.000 KM. U 2017. godini npr. (što je otprilikedesetogodišnji trend) u BiH smo imali negativan odnos broja kovčega po kolijeci tako da je bilo37.979 umrlih dok je živorođenih u istom periodu bilo 30.200.

Nezaposlenost i siromaštvo predstavlјaju vodeće izazove za ekonomsku bezbjednost svakeekonomije, a posebno za tranzicijske ekonomije poput Bosne i Hercegovine. Godišnja stopanezaposlenosti u BiH po definiciji Međunarodne organizacije rada, u skladu sa podacima Agencije zastatistiku BiH, se kreće od 23,4% za 2008. godinu do 18,4% za 2018. godinu.5 U poređenju sazemlјama u okruženju BiH se nalazi u najlošijoj poziciji u odnosu na zemlјe okruženja, što jeprikazano na slici broj 2.

4 Svjetska banka, Indikatori, dostupno na: https://data.worldbank.org/indicator, posjećeno 18.05.2020.5 Agencija za statistiku BiH, „ Godišnji indikatori“.

https://:@databank.worldbank.org/source/world-development-indicators/Type/TABLE/preview/on


https://:@data.worldbank.org/indicator


340

Slika 2: Nezaposlenost sa usporedbom na zemlјe u okruženju

Izvor: Svjetska banka, Obrada autora prema: https://databank.worldbank.org/source/world-development indicators/Type/TABLE/preview/on# (posjećeno 28.06.2020.)

Poseban problem na tržištu rada u BiH predstavlјa dugoročna nezaposlenost koja iznosi 82% uukupnom broju nezaposlenih u 2018. godini, dok je po Eurostatu taj procenat u zemlјama EU 43%.6

Prema podacima Svjetske banke stopa siromaštva je sa 18,2% u 2007. godini smanjena na 16,9% u2015. godini. Devizne rezerve su jedan od elemenata ekonomske bezbjednosti. U BiH devizne rezerveimaju posebnu važnost uzimajući u obzir politiku valutnog odbora koju provodi CBBiH.7 Brutodevizne rezerve BiH su se u dvanaestogodišnjem periodu (2008.-2019.) kretale od 6,296 milijardi KMdo 11,623 milijardi KM, sa tendencijom rasta.8

Do 2009. godine CB BiH nije u svom portfoliju imala zlato. Zlato se u portfoliju CBBiHpojavlјuje u martu 2009. godine, kada je njegova tržišna vrijednost iznosila 57,6 miliona KM. Kasnijeje u nekoliko navrata kuplјeno zlato te se njegova tržišna vrijednost na kraju 2018. godine povećala na292,1 milion KM.9

Budžet OS BiH za 2018. godinu iznosio je 283.893.000 KM, od čega je veći dio utrošen naplate pripadnika Oružanih Snaga i tekuće izdatke a samo 7.531.340 KM kao kapitalne investicije(nabavka helikoptera i sl.).10 Imajući u vidu da je okvirni budžet isti još od 2010. godine (od 2008. do2010. godine smanjen u dva navrata), te da isti pokriva uglavnom tekuće izdatke, dolazimo dozaklјučka o stanju sredstava koja su u upotrebi u vojsci.

Tokovi direktnih stranih investicija imaju uticaj na ekonomsku bezbjednost. Do 2007. godineFDI su bilјežile tendenciju rasta te je najveći nivo zabilјežen u 2007. godini, nakon čega, pod uticajemglobalne krize, dolazi do drastičnog pada priliva FDI u BiH. Direktne strane investicije, poslije dostauspješne 2007. godine (1,329 milijardi KM) se kreću od 684 miliona u 2008. godini do 401 milionKM u 2018. godini, sa desetogodišnjim prosjekom od 390 miliona KM.

Bankarski sektor predstavlјa važan element uspješnosti ekonomije i njene stabilnosti, a samimtim i ekonomske bezbjednosti. Ukoliko se posmatra vlasnička struktura banaka, od ukupno 23 banakeu BiH njih 5 je u domaćem vlasništvu. Od tih pet banaka četiri su u privatnom vlasništvu a u jednoj jevećinski državni udio u vlasništvu. Dakle strane banke posjeduju više od 82% bankarske aktive uBiH. Aktiva bankarskog sektora u BiH je u 2018. godini dostigla zavidan nivo udjela u nominalnomBDP. Takođe, u bankarskom sektoru je u 2018. godini bilo približno 10 hilјada zaposlenih.11

Iz naprijed navedenih podataka može se zaklјučiti da neki od indikatora ekonomskebezbjednosti u BiH i nisu povolјni. Pored nekih povolјnih, među kojima su rast deviznih rezervi i

6 Centralna banka BiH, Ekonomski pokazatelji rasta-izvještaj.7 Prema pravilu valutnog odbora monetarna baza mora biti 100% pokrivena deviznim rezervama.8 Isto.9 Isto.10 Ministarstvo odbrane BiH, „Izvještaj o izvršenju budžeta MO BiH za 2018.godinu“, MO BiH 2019.11 Agencija za unapređenje stranih investicija u Bosni i Hercegovini.

2010. 2011. 2012. 2013. 2014. 2015. 2016. 2017. 2018. 2019.


341

rezervi zlata, povećanje BDP imamo i ranjiva mjesta kao što su demografija, starosna strukturastanovništva, struktura vlasništva u bankarskom sektoru (zbog mogućnosti da se povuku u svakomtrenutku). Imajući u vidu da nezaposlenost pridonosi siromaštvu može se reći da se BiH, čak i uz padprocenta nezaposlenih, nalazi u nezavidnoj situaciji po tom pitanju, te je uz Sjevernu Makedoniju uvrhu lјestvice po procentu nezaposlenih. To možemo definisati kao dosta ranjivu i osjetlјivu tačku saaspekta ekonomske bezbjednosti. Takođe, starosna struktura stanovništva je nepovolјna, bezspominjanja stope mortaliteta. Ovo su neki od indikatora koji nam govore da bi na dugi rokekonomska bezbjednost BiH mogla biti ozbilјno narušena.

Pored navedenih indikatora u zapadnoj literaturi se javlјa i pojam nacionalne vitalnosti (engl.National vitality) što predstavlјa sposobnost društva da rješava najvažnije probleme, prije svega one izsocijalno-ekonomske sfere. Specifični indikatori ekonomske bezbjednosti su Indeks nacionalnebezbjednosti (engl. National Security Index- NSI), koji je prosjek pet drugih indeksa: Indeksa razvojalјudskog društva (engl. the Human Development Index- HDI), Indeksa istraživanja i razvoja (engl. theResearch and Development Index), Indeksa mogućnosti bruto domaćeg proizvoda (engl. the GrossDomestic Product Performance Index), Indeksa izdvajanja za odbranu (engl. the Defence ExpanditureIndex) i Indeksa populacije (engl. the Population Index). Pored navedenih indeksa, Asghari takođenavodi i Indeks globalizacije (engl. KOF Index) koji se sastoji od tri dimenzije: ekonomskeglobalizacije, političke globalizacije i društvene globalizacije.12 Međutim ovi indikatori neće bitiobrađeni jer u ovom trenutku nisu primjenjivi za naše uslove, kao i zbog nedostatka podataka ali ih jesvakako potrebno uvrstiti prilikom izučavanja ove tematike u budućnosti radi što tačnije i preciznijeslike.

Uticaj pojedinih indikatora na ekonomsku bezbjednost je direktan i očigledan, što vidimo naprimjeru izdvajanja za oružane snage, dok su neki indikatori u indirektnoj korelaciji sa ekonomskombezbjednošću. Takođe, neki od indikatora spadaju u potrošnju dok su drugi na prihodovnoj strani.Međutim, u smislu ekonomske bezbjednosti ne mora uvijek značiti da je potrošnja loša kao ni da jeprihod pozitivna strana ekonomske bezbjednosti. Tako npr. imamo kao rashod izdvajanja za oružanesnaga a što doprinosi ekonomskoj bezbjednosti države, dok na drugoj strani imamo strane investicijekoje, ukoliko se ne vodi računa, mogu ugroziti ekonomsku bezbjednost.

Primjer za ovo je prelazak klјučnih grana privrede, energetskih izvora i sl. u ruke stranihulagača što predstavlјa potencijalnu opasnost po ekonomsku bezbjednost države.13 Međutim, direktnestrane investicije u BiH su na niskom nivou i trenutno ne ugrožavaju ekonomsku bezbjednost te jepotrebno raditi na privlačenju istih jer je to ogroman prostor za napredak kako ekonomskebezbjednosti tako i ekonomskog rasta i razvoja. U pogledu ekologije BiH je na nezavidnom nivou.Neiskorišćen je vjetropotencijal, hidropotencijal je donekle iskorišćen ali je problem prevelikaupotreba fosilnih goriva što narušava zdravlјe stanovništva.

2. VEZA EKONOMSKE BEZBJEDNOSTI SA EKONOMSKIM RAZVOJEM

Ekonomska stabilnost je osnovni preduslov za realizaciju cilјeva politike nacionalnebezbjednosti. Prioritet ekonomske politike jeste održiv razvoj sa tendencijom dugoročno ekspanzivnograzvoja i visoka stopa privrednog rasta, kao značajna mjera podrške jačanju privredne stabilnostidržave.14 Ekonomski razvoj države, kroz ostvarivanje određenih cilјeva, dovodi do pobolјšanjastandarda života građana. Pravilno postavlјene strategije kao i kontinuirano praćenje ispunjavanja istihublažavaju sve ekonomsko-socijalne posledice tranzicije. Sve ovo doprinosi ekonomskoj bezbjednosti.Ekonomska bezbjednost, kao i ekonomski razvoj, mogu imati vojni, politički, društveno-socijalni iekološki aspekt.

Ekonomski razvoj je uslovlјen i brojnim spolјnim faktorima kao što je npr. ispunjavanjeuslova za pridruživanje EU. Nerijetko, razvijene zemlјe, kako ističe Milošević, zloupotreblјavaju isaveze i alijanse u kojima su članice (NATO, EU, STO itd.) kako bi zaštitile svoje ekonomske

12 Maryam Asghari: „ National Security and Economic Growth“, Iran Economical Review, Vol. 21, No. 4, pp .905-924, maj2016.13 Yeon W. Lee i prof. Hwy-Chang Moon: „ FDI Impacts on Country: From negative to positive perspective“, WorldScientific, FDI pp. 79-95, 2016.14 „Strategija nacionalne bezbednosti Republike Srbije“, Beograd 2009.


342

interese, uklјučujući ih i kada nije riječ o ugrožavanju ekonomske bezbjednosti već o klasičnom rizikuposlovanja.15

Opasnosti koje se odnose na ekonomsku bezbjednost razlikuju se od države do države. Za„zemlјe u tranziciji“, „zemlјe u razvoju“ i „zemlјe trećeg svijeta“ je zajedničko povećanje socijalnihrazlika (gubi se „srednji stalež“). Primjetno je deformisanje nacionalnih ekonomija poslije promjenepolitičkog sistema (npr. iz socijalizma u kapitalizam), čime se ekonomija takve zemlјe zbog neuspjelihprivatizacija uglavnom oslanja na izvoz sirovina. Javlјa se korupcija i privredni kriminal kao pojavnioblik. Državama koje ne spadaju u red razvijenih nije jednostavno pronaći i održavati balans izmeđuekonomskog razvoja i ekonomske bezbjednosti. Ukoliko zemlјa želi da se uklјuči u savremene tokove,otvori svoje tržište i pristupi međunarodnim organizacijama, što je u savremeno doba skoro nemogućeizbjeći (izuzimajući Sjevernu Koreju), rizikuje da izgubi svoju ekonomsku bezbjednost.

Privlačenjem stranih investicija, na primjer, rizikuje se da klјučne grane privrede, najvećitrgovački lanci i energetski resursi pređu u ruke potencijalnog neprijatelјa. Odlazak kvalifikovanihradnika na rad u inostranstvo ima za poslјedicu ugrožavanje tržišta rada. Takođe, ne poticanjemobrazovanog kadra da poslije završetka formalnog školovanja ostane u zemlјi i kroz naučni rad nastavida doprinosi ekonomskom razvoju doprinosi ugrožavanju ekonomske bezbjednosti.

Zbog svega navedenog pojedine zemlјe, među kojima i BiH, su više zavisne i manjeekonomski samostalne, čime je ugrožena i njihova ekonomska bezbjednost a samim tim i razvoj. Da bizaštitila svoju ekonomsku bezbjednost država mora da uspostavi mehanizme i da preduzme mjere kojeće sprječavati spolјašnje i unutrašnje faktore da ugroze njenu ekonomsku bezbjednost. To se postižekontinuiranim praćenjem trendova indikatora ekonomskog razvoja i ekonomske bezbjednosti iformiranjem ekonomskih politika, na osnovu dobijenih rezultata, uklјučujući ih u srednjoročne idugoročne planove i strategije razvoja. Takođe, država mora postaviti „crvene linije“, donijetidokumente kojima će regulisati minimume ispod kojih se ne smije ići. U slučaju dosezanja tihograničenja mora se obezbijediti intervencionizam države u cilјu zaštite ekonomske bezbjednosti asamim tim i suvereniteta države.

3. BIH U SVJETLU KOLEKTIVNE BEZBJEDNOSTI U SVIJETU

Jedan od preduslova za globalni prosperitet i bezbjednost je bezbjednost pojedinca, države,susjedstva, kontinenta. Danas skoro da i nema jasne razlike između vanjske i unutrašnje bezbjednosti.Sve je „podignuto“ na globalni nivo, regija, država, okruženje, kontinent, univerzum. Zbog takvihokolnosti svaka država pa tako i BiH mora da ima strategijski koncept bezbjednosti koji u obzir uzimasve faktore iz okruženja i na globalnom nivou.

Pored državnih institucija u svijetu postoje i institucije u okviru saveza država, političkih ilivojnih saveza koje brinu o ekonomskoj bezbjednosti istih. Najbolјi takav primjer je Evropska unija.Pored svojih zakonodavnih organa koji su Evropski parlament, Evropski savjet, Savjet i Evropskakomisija, EU ima tijela koja učestvuju u ekonomskoj koordinaciji a to su Evropska monetarna unija(EMU) gdje sve države uzimaju učešće, što znači da koordinišu svoje ekonomske politike i tretirajuekonomske odluke kao pitanja od zajedničkog interesa. Tu je i Evropska centralna banka (ECB) kojaupravlјa monetarnom politikom u Evro zoni tj. u onih 17 država koje koriste Evro kao valutu.Pojedinačne Vlade 28 država članica su odgovorne za fiskalnu politiku dok Savjet prati javne finansijei ekonomske politike država članica. Što se tiče velikih reformi to se raspravlјa na samitima šefovadržava članica.16 Za normalno funkcionisanje EU potrebno je koordinisati rad državnih institucijazemalјa članica. Međutim, i u ovakvom, naizgled savršenom sistemu, imamo zemlјe čije odluke višeutiču na cijelu uniju nego odluke nekih manje moćnih zemalјa. I u samoj uniji imamo nejednakosti posvim pitanjima ekonomske politike pa tako i po pitanju ekonomske bezbjednosti. Razvijene zemlјelakše zastupaju svoje interese od manje razvijenih zemalјa, koje su i u jednom takvom sistemu upodređenom položaju i ugroženije su. Bosna i Hercegovina teži članstvu u EU što joj je strateški cilјali dok se to ne valorizuje ostaće ugroženija po pitanju ekonomske bezbjednosti u odnosu na zemlјečlanice EU.

Pored evropske unije imamo još tzv. zemlјe BRIKS (Brazil, Rusija, Indija, Kina iJužnoafrička Republika), grupu G7, grupu G20, Svjetska trgovinska organizacija (STO-WTO) i još

15 Zoran Milošević: „ Ekonomska bezbednost države“, Vojno delo, Beograd 2012.16 Evropska komisija- generalni direktorat za komunikaciju, „Upoznavanje EU- Kako funkcioniše EU“, Brisel 2013.


343

niz drugih interesnih grupa koje svojim djelovanjem u manjoj ili većoj mjeri utiču na globalnuekonomsku bezbjednost.

Pojedine države bolјu zaštitu ekonomske bezbjednosti vide u članstvu u raznim vojno-političkim organizacijama. Bosna i Hercegovina nije članica ni jednog saveza globalne bezbjednosti.Najpoznatija takva organizacija današnjice je NATO pakt. NATO pakt predstavlјa globalni sistembezbjednosti (bar za veći dio zapadnog svijeta).

Pored NATO neke od zemalјa radi zaštite svojih interesa i bezbjednosti, između ostalog iekonomske bezbjednosti, udružuju se u Evropsku uniju, Svjetsku trgovinsku organizaciju, „OPEC“,Evroazijski savez itd. Međutim, da bi postale članice jednog takvog saveza države moraju žrtvovatiodređen dio svog suvereniteta poput odlučivanja o važnim politikama: spolјnotrgovinska ipolјoprivredna, a ukoliko se odluče za ulazak u monetarnu uniju tada napuštaju i vlastitu valutu.

U skladu sa Strategijom spolјne politike BiH je „...sigurnost i stabilnost BiH preduslov zajačanje ekonomske aktivnosti i pobolјšanje životnog standarda...“. Sve vanjskopolitičke odluke sedonose konsenzusom. Zbog neusaglašenog stava predstavnika Bosne i Hercegovine o pristupanjučlanstvu u NATO paktu BiH još uvijek nije pristupila toj alijansi iako je već dugo godina članPrograma za partnerstvo (PfP) i usvojila je Akcioni plan članstva (MAP). Strategija spolјne politikeBiH govori da „Nastavak provođenja aktivnosti u odnosu na NATO ostaje prioritet“.17 Ista je situacijai po pitanju članstva u EU. U sklopu „Berlinskog procesa“ BiH i ostale zemlјe tzv. zapadnog Balkanateže ka integraciji u EU.

Imajući u vidu sve navedeno dolazimo do zaklјučka da BiH, kao mala država bez članstva ni ujednoj od navedenih interesnih grupa, spada u grupu visokorizičnih zemalјa po pitanju ekonomskebezbjednosti, te svoje interese mora tražiti u „gepovima“ svih navedenih organizacija i svoju strategijuekonomske bezbjednosti mora prilagođavati „velikim igračima“.

4. IZVORI RIZIKA I PRIJETNјI PO EKONOMSKI RAZVOJ I EKONOMSKUBEZBJEDNOST

4.1. Tehnološka stagnacija i usporavanje privrednog rasta

Problem tehnološke stagnacije i zaostale privrede je direktna posledica neuspješneprivatizacije koja se odigrala u prvim poslijeratnim godinama i neusklađenosti obrazovnog sistema satržištem rada. Država (uglavnom entitetske Vlade) je prodavala preduzeća i velike industrijskekomplekse po bagatelnoj cijeni, nekad i simbolično za jednu konvertibilnu marku, sa očekivanjem dainvestitor pokrene proizvodnju. Međutim, nije vršena adekvatna provjera potencijalnih investitora,kako bi se utvrdila njihova sposobnost da ispoštuju ugovore. Mnogi investitori su kupovali preduzećakako bi jeftino dobili zemlјište na povolјnim lokacijama, pri tome ne dajući nikakve garancije da će seugovoreno ispoštovati. Drugi su u investiciju ušli iz razloga „zatvaranja“ proizvodnih pogonakonkurencije (najbolјi primjer za to je Fabrika duvana Banjaluka). Bilo je i onih koji su nastavili saproizvodnjom ali u cilјu maksimalne eksploatacije resursa i izvlačenja novca iz preduzeća da bi se nakraju na misteriozan način povukli sa tržišta, pri tom ostavivši preduzeće u dugovima (primjer Glinicaiz Zvornika). Kao posledica svega ovoga dolaze stečaji preduzeća koja su zapošlјavala hilјade radnikai dugi sudski procesi koji koštaju samu državu velikih suma novca. Uporedo sa ovim procesimadešava se migracija stanovništva iz ruralnih krajeva prema većim administrativnim centrima. Ukombinaciji sa negativnim prirodnim priraštajem, dolazi do smanjenja broja polјoprivrednihgazdinstava. Kao posledica ovih procesa, uz denacionalizaciju zemlјišta, gašenje velikihpolјoprivrednih kombinata i usitnjavanje posjeda dolazi i do tehnološke stagnacije i u oblastipolјoprivrede. U poslijeratnom periodu dolazi do usitnjavanja posjeda pa su ostala samo individualnapolјoprivredna gazdinstva uz par izuzetaka koji se jedva bore za opstanak. Tako da smo u BiH tek u2016. godini imali 22.000 km2 polјoprivrednog zemlјišta i dostigli prijeratni nivo, nakon poslijeratnogpada površine polјoprivrednog zemlјišta na 21.000 km2. Nije moguće pronaći podatak o broju traktorana 100 km2 obradivog zemlјišta ali ako uzmemo u obzir da je u periodu 2008.-2018. godina uvezenosvih polјoprivrednih mašina u prosječnom iznosu nešto manjem od 35 miliona KM, kao i da BiHnema industrijsku proizvodnju istih, vidimo da BiH u tom segmentu nije u povolјnoj situaciji.

17 Strategija spoljne politike BiH 2018-2023, Sarajevo 2018.


344

U doba savremene globalizacije i restruktuiranja privrede, uz tektonske poremećaje pri prelazuiz socijalizma u liberalni kapitalizam, ekonomija BiH zavisi od preduzetništva i inovacija. Da bi sepostigla konkurentnost u ovom pogledu neophodno je liderstvo države. Ukoliko BiH želi da pojačarazvoj, inovacije i poslјedično konkurentnost, neophodno je da promijeni odnos prema mladima iobrazovanju. Uloga države ogleda se u ulaganju u obrazovanje mladih visokokvalifikovanih radnika uskladu sa potrebama berze rada i tržišta, subvencija za inovatore i preduzetnike koji se namjeravajubaviti visokim tehnologijama. Za BiH ne postoje podaci o izdvajanju za nauku ali možemo vidjeti dase ta izdvajanja u Albaniji, Hrvatskoj i Srbiji kreću izmeću 3,5% i 4,5% (slika 3).

Slika 3: Izdvajanja za obrazovanje zemalјa u okruženju

Izvor: Svjetska banka, Obrada autora prema:https://databank.worldbank.org/source/world-development-

indicators/Type/TABLE/preview/on#(posjećeno 15.04.2020.)

Izdvajanja za obrazovanje i obuku mladih je moguće podstaći i na lokalnom nivou. To jemoguće postići i na lokalnom nivou otvaranjem poslovnih inkubatora uz subvencionisanje najmaposlovnih prostora i električne energije za izvozno orjentisana preduzeća koja se bavevisokotehnološkim procesima. Takođe, moguće je privlačenjem stranih investicija u vidu „greenfield“investicija, tako što bi lokalne zajednice ili država dodijelile besplatne lokacije za gradnju takvihpreduzeća. Pozitivan primjer ovakvog vida poslovanja je opština Derventa koja je Nјemačkominvestitoru dodijelila plac za izgradnju i infrastrukturu firme „Webo Bosnia d.o.o.“.

Na najvišem nivou tehnološki razvoj se može stimulisati smanjenjem poreza i carina na uvozvisokotehnološke robe, mašina i alata. Koliko je BiH u tehnološkom zaostatku možemo vidjeti iz togada u ukupnom izvozu, izvoz informaciono-komunikacijskih dobara učestvuje sa simboličnih 0,2%(slika 4), te je BiH na samom dnu lјestvice u regionu.




345

Slika 4: Učešće izvoza informaciono-komunikacionih tehnologija u ukupnpom izvozu i usporedba sazemlјama oktuženja



Srednje i visoke tehnologije u ukupnoj proizvodnji dodatne vrijednosti u periodu od 2010. do2017. godine su učestvovale između 16,14% i 19,60%, i to je sredina lјestvice u poređenju sazemlјama iz okruženja (slika 5).

Slika 5: Učešće visokih tehnologija u ukupnoj proizvodnji dodatne vrijednosti



2010. 2011. 2012. 2013. 2014. 2015. 2016. 2017.

2010. 2011. 2012. 2013. 2014. 2015. 2016. 2017.






346

4.2. Pogoršanje proizvodne i privredne strukture

Imajući u vidu da je privreda, odnosno ekonomija jedne zemlјe, po definiciji, skup međusobnopovezanih aktivnosti, od strukture tih aktivnosti umnogome zavisi i kakav će biti rast i razvoj nekeekonomije. Da bi jedna država ostvarila pozitivne rezultate, iskazane kroz različite pokazatelјe rasta irazvoja, neophodno je da ima zdravu nacionalnu ekonomiju koju karakteriše učešće onih sektora kojidaju najbolјe rezultate.18

Radne djelatnosti možemo podijeliti u četiri osnovne djelatnosti: privredne (polјoprivreda,industrija, saobraćaj i sl.), vanprivredne (prosveta, zdravstvo i sl.), proizvodne i uslužne. Dalјa podjelaide na sektore: primarni (polјoprivreda, šumarstvo, rudarstvo, lov i ribolov), sekundarni (industrija,građevinarstvo, energetika), tercijarni (saobraćaj, trgovina, turizam i ugostitelјstvo, osiguranje ibankarstvo, komunalne djelatnosti) i kvaternarni (informacije, nauka i obrazovanje, zdravstvo isocijalna zaštita, kultura)19. U novije doba pojedini teoretičari pominju i kvintni.

Bosna i Hercegovina je u sastavu Jugoslavije, prije II svjetskog rata, bila agrarna, da bi se topromijenilo nakon II svjetskog rata i industrijalizacija je uzela zamah. Tokom 90-tih godina prošlogvijeka privreda na ovim prostorima je stagnirala i nazadovala iz svima dobro poznatih razloga.

Nakon građanskog rata dolazi do oporavka privrede ali se taj proces odvija sporo. SloženostBiH kao države i društvenog sistema uzrokuje i složenost njene ekonomije kao njegovog podsistema.Ne postoji jasno hijerarhijsko ustrojstvo ni dovolјna dinamičnost privrednih aktivnosti. Što zboginternih, što zbog eksternih uticaja privreda BiH je usporena i još uvijek neprilagođena sistemu ukome se našla nakon privatizacije preduzeća, pa tako je i rast ekonomije usporen te nije na nivou nakome bi trebao biti. Kada se želi ocijeniti nivo razvijenosti ekonomije neke zemlјe prvo što se uzima uobzir je njen BDP. U dosadašnjem radu je obrađen BDP u BiH. Nominalni i realni BDP BiH sumnogo manji od potencijalnog BDP, koji bi se ostvario ukoliko bi adekvatno bili angažovani sviprivredni resursi. Kako je ranije navedeno bankarski sektor učestvuje sa preko 90% u nominalnomBDP. Međutim struktura kredita je nepovolјna te je odnos kredita za fizička i pravna lica skoropodjednak, što nam govori da privreda BiH ne koristi dostupan novac na ispravan način. Takođe jedanod pokazatelјa negativne privredne strukture u BiH je i priliv FDI po granama privrede, pa takoimamo da samo 34% FDI otpada na proizvodnju dok je npr 25% u bankarskom sektoru a procenti uostalim granama privrede su zanemarivi i imaju ogroman prostor za napredak. Privreda BiH još uvijekpočiva na primarnom i sekundarnom sektoru dok je tercijarni sektor (osim bankarstva) u koji spadajutrgovina, usluge i turizam tek u povoju. Obzirom da su ulaganja u nauku i inovacije minimalna, te dana izvoz informacionih tehnologija otpada tek 0,2% BDP (slika 4) a visoke tehnologije kao što smovidjeli učestvuju u proizvodnji ukupne dodatne vrijednosti između 16% i 20%, što je mnogo manje odnpr. Srbije i Hrvatske koje su davno premašile 25% (slika 5), dolazimo do zaklјučka da ima mjesta zaogroman napredak BiH privrede.

Tercijarni i sekundarni sektor privrede su orjentisani na zadovolјenje potreba krajnjegpotrošača, stvara se veća dodatna vrijednost, veći je profit i stvara se više radnih mjesta sa većimdohotkom. Iz svega navedenog se može zaklјučiti da je BiH sa Albanijom i Crnom Gorom zemlјa sanepovolјnom privrednom strukturom i na začelјu među zemlјama regiona.

4.3. Strane investicije, energetska i ekološka bezbjednost

Zemlјama u razvoju, među koje spada i BiH, su neophodne strane investicije kao podrškaekonomskom rastu i razvoju. Međutim, u naučnim krugovima se vodi polemika oko ograničenja kojejedna država treba da postavi po pitanju direktnih stranih investicija po pitanju njihove struktureprvenstveno. Što se tiče direktnih stranih investicija u BiH, kao što smo ranije vidjeli, poslije dostauspješne 2007. godine (1,329 milijardi eura) one se kreću od 684 miliona u 2008. godini do 401 milioneura u 2018. godini, sa desetogodišnjim prosjekom od 390 miliona eura. Učešće stranih direktnihinvesticija u BDP u BiH je najmanje od svih zemalјa u okruženju, što se može vidjeti na slici 6.

18 Miletić Dalibor: „Nacionalna ekonomija- autorizovana predavanja“, Fakultet za menadžment Zaječar 2017.19 Kuznets Simon: „Economic Growth of Nations: Total Output and Production Structure", 1971.


347

Slika 6: Priliv stranih direktnih investicija u % od BDP


indicators/Type/TABLE/preview/on#posjećeno 20.06.2020.

Po strukturi u odnosu na industrije iz kojih dolaze direktne strane investicije u BiH, od maja1994. do decembra 2018. godine proizvodnja je zastuplјena samo 34%, dok je bankarski sektorzastuplјen 25%, telekomunikacije 12%, trgovina (12%), nekretnine (4%), a ostatak otpada na usluge,turizam, transport i ostalo. U 2018. godini od ukupno 400,6 miliona eura direktnih stranih investicija,na vlasničke udjele na tržištu kapitala otpada 280 miliona, reinvestiranje zarade je u iznosu od 196miliona a ostatak tj. dužničke obaveze su nešto više od -75 miliona eura. Najveći investitori u 2018.godini su bili Ruska (71,7 miliona eura), Hrvatska (54,2 miliona) i Holandija (48,1 milion).20 Odznačajnih investitora u 2018. godini tu su još Austrija, Nјemačka, Velika Britanija, Slovenija i Italija.U skladu sa aktivnostima najveći udio DSI u 2018. godini imaju u finansijske aktivnosti, uklјučujućiosiguranje i penzione fondove (74,4 miliona EUR), zatim slijedi proizvodnja Koksa i rafiniranihgoriva (69,4), veleprodaja motornih vozila i motocikala (44,8), proizvodnja baznih metala (26,6),proizvodnja motornih vozila, prikolica i poluprikolica (20,0), snabdijevanje strujom i gasom (18,8),nekretnine (17,1), proizvodnja hemije i hemijskih proizvoda (16,8), proizvodnja pića (15,7 milionaEUR).21 Smanjen obim direktnih stranih investicija u BiH poslije 2007. godine je jednim dijelomposledica završetka privatizacije a drugim dijelom svjetske ekonomske krize koja je počela u drugojpolovini 2008. godine. Neadekvatna administrativna definisanost ekonomskih regija unutar BiHtakođe otežava potencijalnim investitorima ispitivanje tržišta kao i konkurentnosti pojedinih regija.

4.4. Budžetski, trgovinski i platno-bilansni deficit i mogućnosti za pobolјšanje

U periodu između 2008. i 2018. godine budžetski deficit u BiH je sa -1,2% u 2008. godiniprerastao u suficit od 2,3% u 2018. godini (prilog 3). U periodu 2009.-2019. razlika uspolјnotrgovinskoj razmjeni je porasla sa 3.485.000.000 KM na 4.094.000.000 KM u korist uvoza(prilog br. 4).22 Tako da u 2009. godini imamo pokrivenost uvoza izvozom 44,79% dok je u 2019.godini, imajući u vidu povećanje obima trgovinske razmjene sa inostranstvom (i uvoza i izvoza) tajprocenat 58,93%. Osim što BiH ima nepovolјan trgovinski bilans nailazimo na mnogo nelogičnosti ustrukturi uvoza. Tako naprimjer desetogodišnji prosjek uvoza vode (sve vrste vode i bezalkoholnihpića, neuklјučujući sokove) u BiH iznosi 138.511.851,451 KM, s tim da je u 2005. godini bioprepolovlјen u odnosu na ostale godine, bez čega bi ovaj iznos bio još veći (slika 7).

20 Centralna banka BiH, 2019.21 Isto.22 Agencija za unapređenje stranih investicija u Bosni i Hercegovini.

2010. 2011. 2012. 2013. 2014. 2015. 2016. 2017. 2018. 2019.




348

Slika 7: Uvoz vode u periodu 2008.-2018. godina

Izvor: Uprava za indirektno oporezivanje BiH, Obrada autora na osnovu podataka UIO BiH

Vanjski dug BiH je u periodu od decembra 2008. godine sa 4.096.207.407,00 KM porastao na7.831.308.756,32 KM u 2018. godini, što ukupno sa izdatim garancijama i zaduženjima jedinicalokalne samouprave iznosi oko 8,5 milijardi KM.23

Ako znamo da povećanje izvoza doprinosi otvaranju novih radnih mjesta destimuliše iselјavanjeradne snage iz zemlјe, što sveukupno doprinosi ukupnom ekonomskom razvoju, dolazimo dozaklјučka da ove aktivnosti stvaraju povolјniju ekonomsku bezbjednost zemlјe. Mnoge države imajudilemu kako da promovišu izvoz, otvoriti svoje ekonomije ili se okrenuti drugim ekonomskimaktivnostima. Istraživanja su pokazala da postoji indirektan uticaj izvoza na BDP u Polјskoj,Portugalu, Slovačkoj i Švedskoj. Suprotno tome indirektan uticaj BDP na izvoz je detektovan u 11zemalјa EU: Belgija, Bugarska, Kipar, Češka, Estonija, Mađarska, Latvija, Litvanija, Holandija,Rumunija i Slovenija. Istraživanja su takođe pokazala dvosmjeran uticaj u Danskoj. Međutim, imamo izemlјe u kojima, prema istraživanjima, nema uzročno-posledičnih veza između BDP i izvoza. U takvezemlјe spadaju Austrija, Francuska, Nјemačka, Italija, Luksemburg i Malta.24 Ovo nam govori da urazvijenim zemlјama izvoz nema uticaja na privredni rast i obrnuto, dok u manje razvijenim zemlјamaima ogroman uticaj. Izvoz u velikoj mjeri učestvuje u platnom bilansu i povećava broj radnih mjesta udržavi. Obzirom da Centralna banka BiH funkcioniše po principu valutnog odbora, koji održavamonetarnu stabilnost, nema mjesta za manipulisanjem vrijednošću valute kako bi se u kratkom rokupovećao izvoz i popravio trgovinski bilans. Imajući to u vidu zemlјa se mora okrenuti drugimekonomskim aktivnostima kao što su subvencije polјoprivrede, malog i srednjeg biznisa i zaštitadomaće proizvodnje. Izvoz iz BiH, u 2017. godini, je učestvovao u njenom BDP sa 35,28%.25

Bankarstvo je jedan od najjačih sektora u BiH. Depoziti stanovništva u komercijalnimbankama su u 2019. godini dostigli više od 6,7 milijardi KM. Iznos kredita u odnosu na depozite u2018. godini iznosio je 89,6, što je za 4,1% manje u odnosu na 2017. godinu i imamo višegodišnjitrend rasta depozita, koji u 2018. godini iznose preko 12 milijardi KM (samo depozit stanovništva).26

Veći dio tog depozita su depoziti po viđenju što ne odražava povećanu štednju i bankama je teškouskladiti ročnost izvora i plasmana. Oročeni depoziti bilјeže godišnji rast u 2018. godini od 2,8%, štonam govori da nema investiranja.27 Međutim, u 2017. godini imamo isti odnos kredita za stanovništvoi nefinansijska preduzeća u iznosu od oko 8,4 milijarde KM i to je višegodišnji trend paralelnog rastakredita u ova dva sektora (prilog br. 10). Veliki udio u nominalnom BDP dolazi iz bankarskog sektora

23 Ministarstvo finansija i trezora BiH.24 Gitana Dudzevičiute i drugi, „ Causal Nexus Between Export and Economic Growth in the Europian Union Countries“, Montenegrin Journal of Economics, Vol. 13, No. 2, 107-120, 2017.25 Na osnovu podataka Agencije za statistiku BiH autor je izračunao.26 Centralna banka BiH.27 Isto.

’08. ’09. ’10. ’11. ’12. ’13. ’14. ’15. ’16. ’17. ’18. ’18.


349

(91,6%) što nam govori da ima dovolјno novca za finansiranje privrede ali se isti taj novac, možda, nekoristi najadekvatnije. Udio direktnih stranih investicija u nominalnom BDP je takođe mali i iznosinešto više od 2,5% na desetogodišnjem nivou i to je prostor na kome se može i mora uraditi velikipomak nabolјe.

Uvidjevši potrebu za time Ministarstvo finansija i trezora BiH je uradilo srednjoročnustrategiju upravlјanja dugom 2018.-2021.godina. Cilј ove strategije je, što je pozitivno, da seobezbjede sredstva za finansiranje duga uz prihvatlјive troškove ali i da se razvije tržište hartija odvrijednosti što je osnovni preduslov za efikasno upravlјanje dugom.28

4.5. Regionalne i socijalne distorzije

U skladu sa različitim definicijama možemo sistemski definisati teritorijalnu konkurentnostkao sposobnost lokalne regije da generiše i uveća prihode i unaprijedi životni standard lјudi koji tužive.29 Takođe možemo reći da je regionalna konkurentnost sposobnost određene regije da ponudistabilno i održivo okruženje za preduzeća i pojedince da žive i rade.30 Indeks regionalne konkuretnostije baziran na 84 indikatora koja počivaju na 11 takozvanih stubova. Sve možemo podijeliti u triosnovne podkategorije: osnovni, uspješnost i inovativni faktor konkurentnosti.31 Inače je teškosveobuhvatno pratiti regionalni razvoj kao trend na višegodišnjem nivou iz razloga velikog brojapromjena. Tako se pojavlјuju neki novi indikatori dok već postojeći postaju irelevantni ili nisudostupni i sl. Takođe da bi se što preciznije moglo pratiti konkurentnost i razvoj pojedinih regijaneophodno je da se administrativno definiše koje su to ekonomske regije kao cjeline u zemlјi. Zbogspecifičnosti sistema i velikog broja nivoa vlasti u BiH to nije jasno definisano. U ovom radu se zbognedostatka podataka nećemo baviti detalјno svim segmentima ali je važno napomenuti značaj ovakveanalize za ravnomjerniji razvoj regija.

Danas se akademska zajednica prilično zaokupila debatom o nejednakom razvoju pojedinihregiona unutar države. U savremenoj literaturi možemo naći da manje razvijeni regioni imaju manjemogućnosti za privlačenje investicija, manji BDP, kao i da je pokretanje bilo koje vrste poslova uistim daleko složeniji proces nego u razvijenijim regionima iste države. Dakle oni se oslanjajuuglavnom na pomoć države. Najrelevantnije studije pokazuju da je bliska veza između ove dvijedimenzije (regionalna nerazvijenost i slaba konkurentnost struktura lokalnog biznisa). Specifično,koncept poslovnih „ekosistema“ se odnosi na sisteme razvojnih poslovnih faktora koji kreiraju ireprodukuju složene socioekonomske odnose konkurentnosti i saradnje sa zadatkom opstanka.32

Glavna odlika ovakvih ekosistema je da su oni, primarno, strateški koncept i da nastaju i razvijaju se uzavisnosti od šireg političkog i institucionalnog sistema.33

BiH je u smislu administrativne podjele, kao i u većini stvari, veoma složena država kojanema jedinstveno tržište niti institucije koje bi radile na ravnomjernom regionalnom razvoju nateritoriji cijele zemlјe. Danas u BiH imamo tri nivoa vlasti: Nivo zajedničkih institucija BiH je prvinivo, drugi je entitetski nivo i Brčko distrikt i treći kantonalni nivo (u FBiH) ili lokalna samouprava(opštine i gradovi u RS). U FBiH opet su kantoni podijelјeni na jedinice lokalne samouprave dok jeRepublika Srpska teritorijalno podijelјena na 63 jedinice lokalne samouprave, 56 opština i 7 gradovadok u federaciji imamo 79 opština i 6 gradova. Od 56 opština u Republici Srpskoj njih 33 spadaju ugrupu nerazvijenih od kojih je 19 izrazito nerazvijenih.34 U FBiH je slična situacija gdje bilјežimo 27nerazvijenih od čega 12 izrazito nerazvijenih opština.35 Takođe u FBiH zapažamo razliku u stopizaposlenosti od kantona do kantona pa tako najveća stopa zaposlenosti u 2019. godini je u kantonuSarajevo i iznosi 53,6% za razliku od Unsko-Sanskog kantona gdje je ta stopa 19,7% ili kantona 10,gdje ona iznosi 19,9%.36 Razvoj pojedinih regiona u državi indirektno zavisi od makroekonomske

28 „Strategija upravljanja dugom BiH“, Ministarstvo finansija i trezora 2018.29 Meyer-Stamer J., „Systemic Competetiveness and local economic Development“, Mesopartner, Duisberg, 2008.30 Annoni Paola i Dijkstra Lewis, The EU Regional Competetiveness Index 2019 , Evropska Komisija 2019., str. 3.31 Isto.32 Charis Vlados et al, „Regional underdevelopment and less developed bussines ecosystems: The case of EasternMacedonia and Thrace“, Risk Market Journal, Bulletin of Applied Economics 2019.33 Isto.34 Rebić Mladen i drugi: „ Competetiveness and Development of Local Communities in the Republic of Srpska“, Economics,2018.35 Federalni zavod za programiranje razvoja.36 Federalni zavod za statistiku.


350

politike države. Međutim, potrebno je poraditi na značaju mikroekonomske politike kako bi seidentifikovale barijere koje usporavaju lokalni razvoj. Države u razvoju uglavnom baziraju svojemakroekonomske politike na razvijenijim regionima, koji u načelu imaju i najveću populaciju. Takomanje razvijeni regioni ostaju na istom nivou, dok se stanovništvo stimuliše na iselјavanje tj.destimuliše njegov ostanak. Izuzetak od ovog nepisanog pravila nije ni BiH gdje imamo plastičneprimjere neravnomjernog razvoja između regije Banjaluka i istočne Hercegovine i Sarajevsko-Romanijske regije. U FBiH takođe je evidentna razlika između kantona Sarajevo i ostalih kantona, paimamo situaciju da svi Kantoni, pa čak i najindustrijalizovaniji, u ovom slučaju i najmnogolјudniji,Tuzlanski kanton zaostaje u razvoju u odnosu na Sarajevski. Različit nivo ekonomskog razvojaregiona povlači za sobom i razlike u socijalnom statusu. Kao posledicu toga imamo niži lični dohodaku manje razvijenim regijama a samim tim i niži standard stanovništva. Sve ovo dovodi do iselјavanjastanovništva iz ruralnih, manje razvijenih regija u veće gradske centre. U Republici Srpskoj npr. 15%populacije živi u Banjaluci, 8,64% u Bijelјini, u Prijedoru 7,35%, u Doboju 5,23, u Istočnom Sarajevu4,9% dok samo 0,01% populacije živi u Drvaru a u Istočnom Mostaru 0,02%.37 Još jedan veoma bitanindikator razvijenosti regije je razvijenost infrastrukture. Tako i u tom segmentu u BiH bilјežimobipolarnost između ruralnih sredina i administrativnih centara. Putna komunikacija je zastarjela ioštećena u ruralnim sredinama, pristup internetu (brzina prenosa podataka i kvalitet signala) je namnogo manjem nivou nego što je to slučaj sa većim gradovima. Administrativni centri poputBanjaluke i Sarajeva privlače lјude više nego ruralni krajevi i provincije. U skladu sa podacimaSvjetske banke u BiH u desetogodišnjem periodu 2008.-2019. godina imamo trend smanjenja ruralnogstanovništva sa preko 55% na 51% ukupne populacije. Uzmemo li u obzir da je taj procenat 1998.godine bio preko 58% jasno je o kakvom je trendu riječ. Da budemo potpuno jasni, vjerovatno nijednazemlјa na svijetu (izuzev zemalјa-gradova) nema jednaku razvijenost na cijeloj teritoriji ali ono što jebitno je da je razvoj svih regija stabilan i održiv.

Radi donošenja ispravnih makroekonomskih odluka u smislu jednakog i održivog razvojaneophodno je već postojećim metodologijama ispitati razlike u razvoju pojedinih regiona i formiratijedinstvenu bazu podataka. Regije mogu koristiti podatke dobijene ovakvim analizama da utvrde svojupoziciju u okruženju, Evropi i Svijetu kao i da uporede svoje komparativne prednosti sa bilo kojomdrugom regijom u svijetu. Radeći svojevrsnu SWOT analizu na nivou BiH upoznali bi sve svojeslabosti i nedostatke ali i komparativne prednosti. Ukoliko to znamo lakše ćemo donositi odlukevezane za razvoj lokalnih zajednica. Ako imamo pravovremene i sveobuhvatne podatke mogli biodrediti određene tzv. "polove rasta“ i okvalifikovati pojedine uspješnije regije kao nosioce rasta irazvoja na koje se manje razvijene regije mogu osloniti. Pored toga što BiH u cjelini ima loš ilineizgrađen imidž da bi privukla investicije, lokalne zajednice su nemoćne da samostalno urade neštoznačajnije po tom pitanju.

5. ZAKLjUČAK

Trenutna ekonomska kriza prouzrokovana epidemijom virusa „COVID-19“ otkrila je mnogeslabosti svjetske ekonomije. Tako smo trenutno u situaciji da multinacionalne kompanije imaju većiuticaj u svjetska dešavanja od pojedinih vlada. Bosna i Hercegovina, kao srednje zadužena zemlјa,poslije određenog perioda velikog priliva direktnih stranih investicija, ima desetogodišnji trendstagnacije. Taj trend direktno utiče na ekonomsku bezbjednost. U nedostatku direktnih stranihinvesticija nema mnogo mogućnosti za otvaranje novih radnih mjesta što opet negativno utiče naekonomsku bezbjednost zemlјe. Bankarski sektor u BiH je najjača privredna grana i sa te stranegarantuje stabilnost i ekonomsku bezbjednost ali je vlasnička struktura banaka nepovolјna štopredstavlјa izazov za ekonomsku bezbjednost. Prema izvještaju CB BiH izloženost makroekonomskimrizicima u 2018. godini je blago smanjena i nalazi se na umjerenom nivou.

Državni organi BiH moraju napraviti koncept ekonomske bezbjednosti BiH prilikom čega ćesve navedeno uzeti u obzir. Pored navedenog imamo i neke indikatore ekonomske bezbjednosti kojinisu lako mjerlјivi te ih možemo svrstati u opisne. Među takve spadaju socijalno raslojavanje društva,kriminalizacija društva, organizovani kriminal, devalvacija moralnih i duhovnih vrijednosti itd.Trenutno stanje po pitanju ovih pokazatelјa u BiH nije na zadovolјavajućem nivou te se mora

37 Rebić Mladen i drugi: „ Competetiveness and Development of Local Communities in the Republic of Srpska“, Economics 2018.


351

sveobuhvatno pristupiti rješavanju problema. Ukoliko država želi pobolјšati ekonomsku bezbjednost urazvojnoj politici se moraju uvažiti ekonomski, kulturni i socijalni aspekt i uvažiti nužne razlike selo-grad, povezati globalno i lokalno, seosko i gradsko, tradicionalno i moderno.

I pored stalne promjenjivosti okolnosti u kojima funkcioniše ekonomija jedne države i stalnihpromjena faktora ekonomske bezbjednosti, kriteriji odbrane ekonomske bezbjednosti države treba daostanu konstanta i da se sve snage upotrijebe kako bi se, na vrijeme, preduzele sve neophodne mjerena očuvanju ekonomske bezbjednosti zemlјe.

LITERATURA

Annoni Paola i Dijkstra Lewis, The EU Regional Competetiveness Index 2019 , Evropska Komisija 2019.,Asghari Maryam: „ National Security and Economic Growth“, Iran Economical Review, Vol. 21, No. 4, pp

.905-924, maj 2016.,Dudzevičiute Gitana i drugi: „ Causal Nexus Between Export and Economic Growth in the Europian Union

Countries“, Montenegrin Journal of Economics, Vol. 13, No. 2, 107-120, 2017.,Đukić Stanimir: „Osnove i sistem bezbednosti u strategiji nacionalne bezbednosti“, Vojno delo, Beograd 2017.,Kuznets Simon: „Economic Growth of Nations: Total Output and Production Structure", 1971.Meyer-Stamer J., „Systemic Competetiveness and local economic Development“, Mesopartner, Duisberg 2008.,Miletić Dalibor: „Nacionalna ekonomija- autorizovana predavanja“, Fakultet za menadžment Zaječar 2017.,Milošević Zoran: „ Ekonomska bezbednost države“, Vojno delo, Beograd 2012.,Rebić Mladen, Bojat Milica, Nemanja Šarenac: „ Competetiveness and Development of Local Communities in

the Republic of Srpska“, Volume 6. No 1, Economics 2018.,„Strategija nacionalne bezbednosti Republike Srbije“, Beograd 2009.,„Strategija spolјne politike BiH 2018.-2023.“, Sarajevo 2018.,„Strategija upravlјanja dugom BiH 2018.-2021.“, Ministarstvo finansija i trezora BiH 2018.,Yeon W. Lee i prof. Hwy-Chang Moon: „ FDI Impacts on Country: From negative to positive perspective“,

World Scientific, FDI pp. 79-95, 2016.Vojno deloZbornik radova Ekonomskog fakulteta PaleBilten CB BiHhttp://www.bhas.ba/index.php?lang=sr,https://www.vladars.net/sr-SP-Cyrl/Vlada/Ministarstva/mper/pages/default.aspx,http://www.vijeceministara.gov.ba/ministarstva/inostrani_poslovi/default.aspx?id=112&langTag=sr-SP-Cyrl,https://www.worldbank.org/https://www.cbbh.ba/?lang=sr,https://www.rzs.rs.ba/front/category/179/,

http://:@www.bhas.ba/index.php?lang=sr

https://:@www.vladars.net/sr-SP-Cyrl/Vlada/Ministarstva/mper/pages/default.aspx

http://:@www.vijeceministara.gov.ba/ministarstva/inostrani_poslovi/default.aspx?id=112&langTag=sr-SP-Cyrl

https://:@www.worldbank.org/

https://:@www.cbbh.ba/?lang=sr

https://:@www.rzs.rs.ba/front/category/179/


352

Documents

IZVORI RIZIKA I PRIJETNJI PO EKONOMSKI RAZVOJ I …