* งานศกษาชนนเปนสวนหนงของโครงการวจยเรอง

การประเมนและสงเคราะหองคความรทางดานวฒนธรรมภายใตงบประมาณสนบสนนจาก

สำนกงานคณะกรรมการวฒนธรรมแหงชาต กระทรวงวฒนธรรม

เหลยวหลงแลหนา งานวจยดานวฒนธรรมกบการพฒนา

ในพนทภาคกลางของประเทศไทย:

ขอสงเกตตอนกสงคมวทยาชนบท*

กนกรตน กตตววฒน

วารสารสงคมวทยามานษยวทยา 30 (1) มกราคม-มถนายน 2554

บานนาอสาน ภาพ: อารรตน ปานจบ

บทคดยอ

สำหรบงานศกษาชนนเปนการศกษาเชงสงเคราะหจากรายงานการวจยและ

วทยานพนธทงสน 224 ฉบบ โดยพจารณาจากรายงานการวจยทเกยวของกบประเดนดาน

วฒนธรรมและการพฒนา โดยมวตถประสงคการศกษาเพอ ทบทวนงานศกษาทเกยวของ

กบประเดนวฒนธรรมและการพฒนา ในชวงระยะเวลา 10 ป (พ.ศ. 2540-2550) โดย

ศกษาเฉพาะงานในพนทภาคกลางของประเทศไทย (ยกเวนกรงเทพมหานคร) และเปนการ

ตงขอสงเกตตอการศกษาวจยดานวฒนธรรมและการพฒนาในอนาคต ในบทความนจะขอ

นำเสนอใน 3 สวนคอ สวนแรก การสงเคราะหเชงแนวความคด สวนทสอง การสงเคราะห

เชงวธวทยา และสวนสดทาย ขอสงเกตและขอเสนอตอการศกษาวจยในอนาคต

abstract

This study aims to conduct a survey of researches relating to culture  and  development  in  central  Thailand  with  an  exception  of  the Bangkok Metropolis. A content analysis method has been adopted to review and critically analyze sample studies from 224 research reports, including dissertations and theses, conducted during 1997-2007. The study confirms that discourses appeared in the literatures of culture and development vary from time to time. However, the most used and frequently referred to is the discourse of “development in practice.” This discourse has been used since the post-second World war with a close connection to the modernization theory. According to this framework, the content of culture and development in Thailand is analyzed into three components, as follows.

Firstly, development towards modernity  is  the heart of the study of culture and development. Secondly, ways of life of local people in rural Thai society have been promoted to be the key concept of the idea of culture and development. This is in response to the increasing popularity of the concept of local knowledge in rural development among some local NGOs and scholars from the 198Qs onwards .Lastly, the idea of culture and development has become a discourse of power as knowledge, reflecting a tension between  local and modern knowledge. Research findings confirm that there have been radical changes in central Thailand due to cultural and ethnic diversity. The framework of modernization as well as urbanization is insufficient for analyzing social reality. Further, such concepts likely fall into  dichotomous entrapment.

Observations for rural sociologists are provided. Discourses of culture and development, reflecting the dichotomous thinking   have been proposed and carried out by local activists rather than rural sociologists. Also,  action  research  does  not  only  solve  theoretical  limits  but  also  finds some solutions for rural problems.

68 กนกรตน กตตววฒน

เหลยวหลงแลหนางานวจยดานวฒนธรรมกบการพฒนา 69

สวนทหนง การสงเคราะหแนวความคด

จากการทบทวน งานศกษาในหวขอ “วฒนธรรมกบการพฒนาในภาคกลาง” ปรากฏอย ในหลากหลายสาขาว ชา ไม ว าจะเปนส งคมวทยา มานษยวทยา สงคมสงเคราะห สงแวดลอม การพฒนาชนบท รฐศาสตร รวมถงงานวจยชมชนในเชงปฏบตการ สาขาวชาทหลากหลายทาใหมมมองกวางขวางขน แตอกดานหนงกทาใหสงเคราะหงานไดยากลาบากมากขนเนองจากแนวคดกระจดกระจาย ดงนน เพอใหงายแกการเขาใจ จงขอแบงกรอบแนวคดโดยพจารณาจากมตการพฒนาดงน

1.1 กลมวฒนธรรมกบการเปลยนแปลงสความทนสมย:

แนวคดความทนสมยนยม (modernism)

กรอบแนวคดนปรากฏมากในงานศกษาประเภทวทยานพนธทอธบายกระบวนการเปลยนแปลง ครอบคลมตงแตวถชวต การทามาหากน ไปจนถงคา นยม โดย เ ชอม โยงกบการพฒนาส ความ เปน เมอ ง (urbanization) อตสาหกรรม (industrialization) และความเปนตะวนตก (westernization) ทสงผลกระทบตอวถชวตผคนในทางทเสอมโทรมลง

กรอบการศกษาทวานปรากฏทงในหนวยวเคราะหระดบปจเจก เชน เดกเยาวชน แรงงานรบจาง และปรากฏในระดบชมชน โดยเชอมโยงเขากบ วถ ชวตและระบบความสมพนธท เปลยนแปลงไป งานศกษากลมนมองวากระบวนการพฒนาเปนปจจยทนาไปสความเปลยนแปลง งานศกษาจานวน ไมนอยยดตดกบแนวการวเคราะหดงกลาวจนตกอยภายใตกบดกการคดแบบ คตรงขาม (dichotomy) และการศกษาชมชนดวยภาพโรแมนตก (romantic) ดงท ส รชย หวนแกว (2543) กลาววา การทาความเขาใจมโนทศนเ รอง “ชมชน” ทผานมามกอางองกรอบ “ความตอเนองจากชนบทไปเมอง” (rural urban continuum) เรมตนจากแวดวงสงคมวทยาทงในยโรปและสหรฐอเมรกาเมอตนครสตศตวรรษท 20 จดเรมตนของการศกษาเรองชมชนคอการแยกชมชนเมองออกจากชมชนชนบท เปนการพจารณาแบบคตรงขามหรอการแบงสองขวตายตว (binary opposition) นาไปสมายาคตในการศกษาชมชนดงน

ประการแรก การสรางนยามแบบคตรงขามระหวางเมองกบชนบท ระหวางสงคมอตสาหกรรมกบสงคมเกษตรกรรม รวมถงการวเคราะหภายใต การคดแยกขวแบบอนๆ เชน กอนหนานเราถกทาใหเชอวาเมองดกวาชนบท

70 กนกรตน กตตววฒน

เมองเจรญและทนสมย ขณะทชนบทลาหลง ไมด ไมสมบรณ แตปจจบนกลบเปนอกดานหนง คอชนบทด เรยบงาย เครอญาตสมพนธกน เมองไมด ทาลายความเปนชมชน เหลานลวนแตตกอยภายใตกบดกการวเคราะหแบบแยกขว

ประการทสอง การสรางภาพชมชนโรแมนตกไดปรากฏอยในงานศกษาชมชนเปนจานวนไมนอย เชน ชมชนนนเออเฟอ พงพา ไมเอารดเอาเปรยบกน ผกโยงกนดวยความสมพนธเชงเครอญาต เปนตน

นอกจากนยงพบวาการวเคราะหการเปลยนแปลงใหความสาคญกบการมงหาปจจยทนาไปสการเปลยนแปลง เชน การแบงปจจยการเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรมออกเปนปจจยภายใน (internal factor) และปจจยภายนอก (external factor) ในปจจบนการวเคราะหดวยกรอบดงกลาวอาจจะไมไดภาพทชดเจนและเปนจรงนก เพราะการจาแนกวาแทจรงแลวอะไรเปนปจจยภายในหรอเปนปจจยภายนอกอาจจะมปญหาในตวเอง

1.2 กลมงานศกษาแนววฒนธรรมชมชนทองถนศกษา

งานศกษาชมชนภาคกลางทองเขากบความเปนทองถน ไดศกษาความหมายในเชงพนทชนบทและในเชงองคความรซงผกโยงเขากบความเชอ หรอลกษณะเฉพาะของพนท ปจจบนเขาใจรวมกนวาคอ “ภมปญญาชาวบาน” ประเดนทเกยวของกบเรองทองถนภาคกลางปรากฏอย 2 ดานคอ

1.2.1 กรอบการศกษาทองถนทมนยทาทายประวตศาสตรกระแสหลก

งานศกษาชดนใหความสาคญกบการวเคราะหประวตศาสตรทองถน ตวอยางคองานศกษาภายใตชดโครงการวจยประวตศาสตรวฒนธรรมทองถนภาคกลาง ทสนบสนนโดยสานกงานกองทนสนบสนนการวจย เชน งานศกษาของเรวด ประเสรฐเจรญสข และคณะ (2546) วบลย เขมเฉลม และคณะ (2548) และวฒ บญเลศ และคณะ (ม.ป.ป.) การศกษาประวตศาสตรทองถนเปนการศกษาของประชาชนธรรมดา ใหความสาคญกบชาวบานสามญชนภายใตกรอบการอธบายทหลากหลาย ไมจาเปนตองผกโยงกบประวตศาสตรชาต เสมอไป

กรอบการศกษาแบบนแตกตางจากประวตศ าสตรกระแสหลก อยางชดเจน งานศกษากลมนพยายามชใหเหนวาการใหความสาคญกบ

เหลยวหลงแลหนางานวจยดานวฒนธรรมกบการพฒนา 71

ประวตศาสตรทองถนมความสาคญอยางยงตอการปรบเปลยนแนวคดการพฒนาของรฐ รฐตองใหความสาคญกบคนทองถนมากขน

1.2.2 ภมปญญาทองถน

งานศกษาพนทภาคกลางทใชแนวคดภมปญญาทองถนเขามาอธบาย เปนการพฒนาภมปญญาทมอยเดมเพอนามาแกไขปญหาการดาเนนชวต ทงในระดบบคคล กลม และชมชน เนองจากเปนเสมอนกระบวนการเรยนรผานการผสมผสานทเกดขนในทองถน ทาใหคนในพนทรสกวาตนเองมบทบาทและม สวนรวม ไมจาเปนตองพงพาภายนอกมากนก เชน งานเรอง วถคนบนปาตะวนออกผนสดทาย (2548) ของศนยการเรยนรชมชนรอบปาตะวนออก วบลย เขมเฉลม และคณะ เขยน และเรอง ศกยภาพภมปญญาทองถนในการแกไขปญหาชมชน (2547) นฤมล บรรจงจตร ศกษา งานทงสองชนนาเสนอในประเดนทวา ภมปญญาไมใชกระบวนการทหยดนง หากแตมการปรบเปลยนเพอจดระเบยบความสมพนธระหวางมนษยกบธรรมชาต เพอเปาหมายของการใชประโยชนอยางยงยน

นอกจากนยงมงานศกษาจานวนหนงทเชอมโยงประเดนภมปญญา เขากบทนทางสงคม โดยมองวาภมปญญาเปนสวนหนงของทนทางสงคม ภมปญญาเปนเครองมอท ใชตอรองกบภายนอกได อยางไรกตาม อานนท กาญจนพนธ (2544) กลาวไวอยางนาสนใจวา “ภมปญญาทองถนมใช เปนเพยงอดมการณบางอยาง แตมความหมายเกยวกบการพฒนา เนองจากองคความรดงกลาวไมใชความรเชงเทคนค แตเปนกระบวนการทเกยวของกบกระบวนการเรยนรและเปนการเรยนรอยางตอเ นอง อาจเรยกไดวาเปน situated knowledge หมายถงความรทขนอยกบการปรบเปลยนความสมพนธเชงอานาจในแตละสถานการณ เปนเรองของระบบคณคา กฎเกณฑ และสทธ” งานศกษาทเกยวของกบประเดนดงกลาว อาท งานของปนแกว เหลองอรามศร (2539)

1.3 กลมแนวคดเชงวพากษวฒนธรรมกบการพฒนา

งานวจยกลมนมไมมาก แตนาเสนอประเดนไวนาสนใจ การกลาวถงประเดนความเคลอนไหวในหวขอนมไดหมายความถงขบวนการเคลอนไหว เชงรปธรรมเทานน แตหมายรวมถงการเคลอนไหวผานการตงคาถามตอประเดน

72 กนกรตน กตตววฒน

ความรทครอบงาวถชวตและสงผลตอการดาเนนชวตของชาวบาน อนนาไปสการเคลอนไหวประเดนสทธของชมชน งานวจยชดนแบงออกเปน 3 กลมคอ

1.3.1 นเวศวทยาทองถน

ปนแกว เหลองอรามศร (2539) ไดนาเสนอการทาความเขาใจตอ องคความรของทองถน เธอกลาววา งานศกษากลมนสะทอนถงความไมลงรอยของแนวคดสองกระแส ประเดนหลกคอการอธบายความสมพนธของมนษยกบสงแวดลอมผานขอถกเถยงระหวางปรชญาตะวนตกกบตะวนออก ระหวางความรสมยใหมกบความรทองถน แนวคดแบบหลงอธบายถงการกลบมาสนใจ “องคความรทองถน” ซงเปนการศกษา “ความร” ทมเปาหมายทางสงคม ชดความคด น เปนการใหความหมายตอโลกและส งแวดลอม ตลอดจน แนวปฏบตตนทจะทาใหมนษยอยรวมกบธรรมชาตไดอยางสอดคลอง

นอกจากการไมลงรอยกนขององคความรทงสองกระแสแลว งานศกษาในกลมนยงไดสะทอนวา ปญหาเกดขนจากความขดแยงทางอานาจเศรษฐกจและการเมองตอการจดการและควบคมทรพยากรธรรมชาต ระหวางรฐ กลมทน และคนทองถนซงมความหลากหลายทางชาตพนธและมความอดมสมบรณทางทรพยากร การไมยอมรบองคความรของชาวทองถนพนเมอง เปนเพราะ ไปขดแยงกบผลประโยชนทางการคาและการควบคมการใชประโยชนจากทรพยากรโดยรฐ (ปนแกว 2539)

ทามกลางการขดแยงแยงชงทรพยากรในปจจบน งานศกษาความรนเวศทองถนมฐานะ 2 ประการคอ

ประการทหนง เปนการศกษาความรทางนเวศวทยาของชมชน เพอสนบสนนใหเกดทางเลอกใหมในการพฒนาสงคมทยอบรบความหลากหลายของกลมวฒนธรรมและเปนอสระจากการครอบงาของรฐและกลมผลประโยชนภายนอกชมชน พรอมกบรกษาความสมพนธทเสมอภาคกนระหวางระบบ ทนนยมกบชมชนซงผานมาทางนโยบายรฐและระบบเศรษฐกจแผนใหม

ประการทสอง มเปาหมายเพอสนบสนนใหเกดทางเลอกใหมในการแกปญหาวกฤตการณทรพยากรธรรมชาต ปญหานสวนหนงสบเนองมาจากการพฒนาองคความรสมยใหม

แมแนวคดขางตนจะมจดเรมตนมาจากการศกษาองคความรของกลมชาตพนธ หากแตมพนฐานมาจากการยอมรบและเคารพความแตกตาง

เหลยวหลงแลหนางานวจยดานวฒนธรรมกบการพฒนา 73

หลากหลาย และยอมรบวาองคความรใดเพยงองคความรเดยวอาจมขอจากด ไมสามารถนามาใชกบทกพนทไดเสมอไป ประเดนสาคญคอ ตองใหความสนใจกบวฒนธรรมและการดารงอยอยางแทจรงของชมชนทองถนผานการยอมรบ การมตวตน มวถ ชวต มวธทาความเขาใจโลกและสงแวดลอม เนองจาก การพฒนาทผานมามไดใสใจชมชนทองถนทหลากหลาย ในปจจบนเราจงเหนขบวนการเคลอนไหวหลากหลายรปแบบเพอสะทอนการมตวตนอยจรง ในปจจบนหลายชมชนไมยนยอมใหใครมาสรางความเปลยนแปลงทจะสงผลตอการดารงอยของพวกเขา เราเรยกขบวนการเหลานวา การเคลอนไหวแบบใหม (new social movement) เปนการเมองแบบใหมทประชาชนธรรมดามบทบาทในขบวนการเคลอนไหวทางสงคมรปแบบตางๆ มากกวาการเมองแบบ รฐประชาชาตทมงชวงชงอานาจรฐ ประเดนการเคลอนไหวเปนเรองทเกยวของกบเพศ ความร ภาษา วฒนธรรม รวมทงสทธของคนกลมนอยและคน ดอยโอกาสกลมตางๆ ลกษณะสาคญของขบวนการเคลอนไหวแบบใหม อกประการคอ เปนการเคลอนไหวเพอชวงชงการนยามความหมายภายใตความสมพนธมตตางๆ

1.3.2 นเวศวทยาการเมอง (political ecology)

แนวคดนปรากฏอยในงานศกษาเรองการเคลอนไหวดานสงแวดลอมทางภาคกลาง โดยเฉพาะในประเดนโครงการกอสรางทสงผลกระทบตอชมชนทองถน กรอบคดดงกลาวไมไดสะทอนการจดการทรพยากรทางกายภาพ ผานองคความรเชงเทคนคเพยงอยางเดยว หากแตมความเกยวโยงอยางสาคญกบเศรษฐกจและการเมอง ดงท Schmink and Wood (1987) ไดกลาวถงแนวคดนเวศวทยาการเมองไววา “เปนการแสดงใหเหนวากระบวนการทางเศรษฐกจและการเมองมสวนเขาไปกาหนดรปแบบการใชประโยชนจากทรพยากรธรรมชาตไดอยางไร” (อางใน ชศกด 2543) ตวอยางงานศกษาเชน โครงการวจยพลวตประวตศาสตรทองถนทามกลางกระแสการเปลยนแปลง ตาบลคลองดาน (เรวด และคณะ 2546) งานศกษากลมนไดสะทอนการทางานของแนวคดไวอยางนาสนใจ 3 ประการ

ประการทหนง เปนแนวความคดทใหความสาคญกบผใชทรพยากรโดยตรง กลาวคอ ใหความสาคญกบคนทองถนในฐานะผแสดงหลก

ประการทสอง เนนการวเคราะหทเชอมโยงโครงสรางทางเศรษฐกจและการเมอง ตงแตระดบจลภาคจนถงระดบมหภาค (ทองถน ชาต และโลก)

74 กนกรตน กตตววฒน

ภายใตขอเทจจรงทวา นโยบายการจดการทรพยากรไมไดดาเนนการอยางเปนอสระ

ประการสดทาย ใหความสาคญกบมตทางประวตศาสตรของทองถนเพอเปนพนฐานสรางความเขาใจรวมกนตอสภาพปจจบน

1.3.3 วาทกรรมการพฒนา

งานศกษาเรอง การรบมอกบปญหาการเปลยนแปลงดานสงแวดลอม ทมผลตอสขภาพในมตหญงชาย: ศกษากรณหมบานกะเหรยงคลตลาง จงหวดกาญจนบร (จระวรรณ 2547) เปนกรณศกษาภาคกลางเพยงไมกชนทสะทอนการวเคราะหเชงวาทกรรม (discourse) แมจะยากตอการทาความเขาใจ แนวการวเคราะหเชงปรชญาทมลกษณะเปนนามธรรมสง (การสรางความร และความจรง) หากแตมความสาคญอยางมากในการศกษาความเคลอนไหว และการนยามวฒนธรรม ทงในบรบทเชงพนทและชวงเวลาทแตกตางกน

งานศกษาท ง ในประเทศและตางประเทศหลายชนไดสะทอนวา การว เคราะหวาทกรรมมความสาคญอยางย งตอการศกษาการจดการทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม โดยเฉพาะในประเทศโลกทสามซงถกกระบวนการครอบงาความรและความจรงตลอดระยะเวลาของการพฒนาประเทศไปสความเปนสมยใหม งานศกษาในภาคกลางจานวนมากกลาวถงผลกระทบของการเปลยนแปลงดงกลาว แตกยงกาวไปไมพนจากการอธบายเชงปรากฏการณ กลาวคอ ยงคงมงบรรยายสถานการณมากกวาการวเคราะหและวพากษ สวนหนงอาจเปนเพราะธรรมชาตของแตละศาสตรนนมวธการอธบายแตกตางกน

สาหรบการศกษาเชงวาทกรรม งานศกษาจานวนหนงนาเสนอเฉพาะการสรางความหมายของคาหรอแนวความคดโดยคนกลมตางๆ เพยงมตเดยว จงเปนขอจากดในการหยบยกมาอางอง เพราะการศกษาครงนกาหนดโจทยไวในเชงพนทเปนหลก อยางไรกตาม การหยบปรากฏการณเชงพนท เชน ปญหาสงแวดลอมหรอปญหาทสบเนองจากโครงการขนาดใหญตางๆ แลวนามาวเคราะหเชงวาทกรรม กลบเปนงานทนาสนใจและเปนประโยชนตอการเคลอนไหวของกลมทถกมองวาเปนชายขอบอยางยง

จระวรรณ (2547) กลาวถงขอเสนอของมเชล ฟ โกต (Michel Foucault) วา “ความรและอานาจ” เปนสงทไมอาจแยกออกจากกน ขอเสนอ

เหลยวหลงแลหนางานวจยดานวฒนธรรมกบการพฒนา 75

ดงกลาวนาไปสการตงคาถามกบวทยาศาสตร ซงในยคสมยใหมถอวาเปน ชดความรทอยสงสดเหนอความรทงปวงเนองจากปลอดคานยม แตฟโกตกลบแสดงใหเหนวาวทยาศาสตรเปนชดความรทใหประโยชนกบกลมชนชนนา ในสงคม เชนเดยวกบฌอง-ฟรองซวร เลยวทารด (Jean-François Lyotard) นกคดหลงสมยใหมอกทาน เลยวทารดกลาวถงการสรางความร ในยค หลงสมยใหมวา มความจาเปนตองปรบปรงทศนะตอความรเพอใหสอดคลองกบการเปลยนแปลงทกาลงกาวเขามา พรอมทงวพากษความรยคสมยใหมวาไมอาจยดถอได เนองจากเหตผลดานความชอบธรรม 2 ประการ ประการแรก ความรทางวทยาศาสตรทเคยไดรบการมองวาเปนความรสงสดในยคสมยใหม ไมใชความรเพยงแบบเดยว แตยงมความรแบบอนๆ ดวย ประการทสอง เกณฑทใชตดสนวาอะไรเปนหรอไมเปนความร เปนเกณฑเดยวกนกบทผปกครองใช ตดสนวาอะไรเปนความยตธรรมในการบงคบใชกฎหมาย ความรวทยาศาสตรตามทศนะนจงเปนความรทเจอปนไปดวยการเมองและจรยธรรม

ขอเสนอดงกลาวไดนาไปสการเปดพนทการเคลอนไหวของชดความรอนๆ นกวจยทใสใจตอการแสวงหาความจรงอาจจะพบกบความซบซอนหลายประการในการทาความเขาใจการดารงอยของวฒนธรรมหนงๆ เนองจากมนษยในแตละสงคมวฒนธรรมอาจถกทาใหเชอโดยความร ชดใดชดหนงผานการแพรกระจายตามชองทางการสอสารประเภทตางๆ สภาวะแวดลอมไดสรางใหมนษยรบความรดงกลาวไดโดยไมมการตงคาถาม เพราะมคาตอบเบดเสรจ

ขณะเดยวกน หากพจารณาอกดานหนง ความรทเกดขนและถกใชประโยชนลวนเกดจากการสราง การตความหมาย และการอธบายจากผ รผเชยวชาญ เปนความรทผานการคดสรรขอเทจจรงเพอใหเปนความรหลกทมพลงอานาจและสรางความชอบธรรมใหกบคนบางกลม วธการตงขอสงสย เชงวพากษเชนนนาไปสการทาความเขาใจปรากฏการณตางๆ เชน วาทกรรม การพฒนาซงมองวาการพฒนาเปนการสรางความรและความจรงในยคสมยใหมทมตะวนตกเปนเจาของความรหลก การพฒนาสงผลมหาศาลตอประเทศ โลกทสามรวมไปถงชมชนทองถน จนเกดเปนขบวนการเคลอนไหวทมรากฐานองคความรจากการสรางวาทกรรมของกลมคนชายขอบในหลากหลายมต อยางไรกตาม การศกษาประเดนวฒนธรรมในอนาคตจะทวความซบซอนยงขนเมอโลกกาวเขาสยคสมยแหงโลกาภวตน

76 กนกรตน กตตววฒน

1.4 ปรมณฑลสาธารณะและประชาสงคม

สาหรบงานศกษาพนทภาคกลางทรวบรวมจากบรรณานทศนภายใตหวขอวฒนธรรมกบการพฒนา ไมปรากฏงานศกษาทวเคราะหดวยแนวคดน มากนก งานทพอมปรากฏอยและนาสนใจ คองานศกษาเรอง ประชาสงคม เวทสาธารณะ กบกระบวนการกลายเปนประเดนสาธารณะ: ศกษากรณโครงการกอสรางโรงบาบดนาเสยคลองดาน จงหวดสมทรปราการ (2545) วรชต แสงดาวฉาย เข ยน งาน ชน นเปนงานว เคราะหขบวนการเคล อนไหว ภาคประชาชนดวยแนวคดกระบวนการทาใหเปนประเดนสาธารณะ

งานศกษาชนนอางถงขอเสนอของเยอรเกน ฮาเบอรมาส (Jürgen Habermas) ฮาเบอรมาสกลาวถงปรมณฑลสาธารณะวาไมไดหมายความ เพยงแคการเปนพนทสาธารณะ (public space) ทมคนมารวมกนเฉพาะ ทางกายภาพเทานน แตการรวมตวกนดงกลาวตองเตมไปดวยการตอบโตแลกเปลยนความคดเหนระหวางกนดวย

ฮาเบอรมาสไดกลาวถงการหายไปของปรมณฑลสาธารณะไวอยางนาสนใจวา การหายไปดงกลาวเกดขนพรอมๆ กบการมรฐสวสดการและการเกดสงคมมวลชน (mass society) ในชวงศตวรรษท 19 กลาวคอ ผคนมวถชวตความเปนอยแบบชาวเมอง มความสะดวกสบาย ทวาไมมสายสมพนธทางสงคมทจะรอยรดใหเกดความรสกรวมเปนชมชน ประกอบกบผคนไดกระจดกระจายออกไปเปนกลมเลกกลมนอยทเรยกกนวา “ผเชยวชาญ” พวกเขาแสดงความคดเหนของตนแทนสาธารณะและแทนกลม ผคนอกสวนหนงกไดกลายเปนผบรโภคจานวนมหาศาลทมงรกษาประโยชนสวนตวมากกวา บคคลเหลานจงทาไดแคเพยงรบรเรองราวของสาธารณะเทานน การเนนความชานาญเฉพาะดานสงผลใหการจดการเรองราวของสาธารณะเปนเรองของมออาชพทางการเมอง ฮาเบอรมาสเรยกวา spatial-interest group คนกลมนไดแก นกการเมอง มออาชพ นกหนงสอพมพ ราษฎรอาวโส นกวเคราะหขาวการเมองทางโทรทศน ดวยลกษณะดงกลาวประชาชนทวไปจงรสกวาการเขามามสวนรวมในประเดนสาธารณะมความจาเปนนอยลง

อยางไรกตาม ปรากฏการณทางสงคมหลายเหตการณไดตอกยาวา ถงอยางไรการมสวนรวมรบรทผานมาทางผเชยวชาญดานตางๆ นนกเปนไปอยางจากดและไมเพยงพอ การเคลอนไหวภาคประชาชนของหลายๆ กลม ไดสะทอนความจาเปนในการทาหนาทของปรมณฑลสาธารณะ พรอมๆ กบถามถง “ประชาสงคม” (civil society) ทเรมมการกลาวถงในสงคมไทยตงแตป

เหลยวหลงแลหนางานวจยดานวฒนธรรมกบการพฒนา 77

2537 หรอกอนหนานน ประชาสงคมไดปรากฏตวขนทงในระดบการถกเถยงเชงทฤษฎและการเคลอนไหวเชงปฏบตการ และดเหมอนวาอยางหลงจะไปไดรวดเรวกวา ขณะทงานศกษาเชงวพากษไมคอยปรากฏ จงดเสมอนวาประชา-สงคมทถกใชในหลากหลายความหมายกลายเปนคาตอบสาเรจรปสาหรบปญหาความไมลงรอยของการพฒนาดานตางๆ

สวนทสอง การสงเคราะหเชงวธวทยา

2.1 อทธพลของหลกปรชญาปฏฐานนยม (positivism)

งานศกษาในกลมวทยานพนธจานวนหนงเรมตนจากการเชอมโยงแนวความคดเชงระบบ (conceptualization of system thinking) โดยเฉพาะกลมงานทศกษาถงพฤตกรรมการอนรกษของประชาชน (ปรชา 2539; สชาดา 2539) รวมทงประเดนการมสวนรวมโดยพจารณาผลการศกษาจากตวแปรตางๆ เชน อาย เพศ ระดบการศกษา เปนตน นอกจากนยงรวมถงงานศกษาเรองความผกพนตอชมชนโดยใชแนวคดเรองการเปลยนแปลงทางสงคม อธบายผานการจาแนกใหเหนปจจยตางๆ ทสงผลตอสภาพของชมชนปจจบน

งานศกษาในระดบวทยานพนธจานวนมากม งอ ธบายในระดบปรากฏการณซงสะทอนถงการมองเชงเดยว เชนเดยวกบงานศกษาอกกลมหนง ทมการอธบายเชงตรรกะ (underlying logic) งานศกษาในกลมนจะยดโยงกบแนวคดบางประการทอยเบองหลงปรากฏการณ เชน ความทนสมย ความเปนเมอง หรอการพฒนา แมวาจะเรมมการศกษาเชงวพากษถงการเปลยนแปลง ทเกดขน ทวายงตดอยกบการวเคราะหแบบแบงขวตรงขามซงเปนการอธบาย ในแบบสมยใหมนยม

งานศกษากลมนใหความหมายวาวฒนธรรมเปนสงทดงาม เปนความจรงแท (fact) ทมอยแลว เชน งานศกษาพฤตกรรมของเดกวยรนและการ ขดเกลาเชงสถาบน รวมถงงานศกษาทใหความสาคญกบระบบความสมพนธ และความเปนชมชนทแนบแนน เนนการอนรกษวฒนธรรมพนบานหรอกลม ชาตพนธ งานกลมนจะมองสงคมชมชนชนบทในลกษณะโรแมนตก ชมชนชนบทถกทาลายลงดวยวฒนธรรมตะวนตก ความทนสมย และการขยายตวของเมอง งานกลมนเนนการตความจากขอมลของผศกษาซงมทงการเกบรวบรวมจากแบบสอบถามและการศกษาเชงคณภาพดวยหลากหลายวธการ

78 กนกรตน กตตววฒน

2.2 การศกษาเนนสหสาขาวชา

งานศกษาในกลมนใหความสาคญกบการเขาถงปรากฏการณผานการเชอมโยงความคด (conceptualization) โดยอาศยมมมองทหลากหลายและเปนองครวม (holistic thinking) งานกลมนเกยวของกบประเดนสงแวดลอม ผทาการศกษากอนหนานคอบรษททปรกษา โดยมวตถประสงคเพอประเมนผลกอนดาเนนการกอสรางโครงการพฒนาทสงผลตอชมชน หรอศกษาเพอแกไข เมอเกดปญหาขน ขอทนาสงเกตคอ แมจะเปนงานศกษาทไดขอมลเชงลก ในแตละดานมา ทวาเปนการศกษาแบบแยกสวน จากนนจงนาผลการศกษา แตละสวนมาประกอบเขาดวยกนโดยขาดการตรวจสอบจากคนในพนท และเปนเพยงมมมองของผศกษาแตเพยงดานเดยว อาจเกดปญหาเมอนาไปปฏบตจรงในพนท

อยางไรกตาม ในระยะหลงมหาวทยาลยบางแหงเรมใหความสาคญ ตอวธการศกษาดงกลาว ยกตวอยางเชน งานศกษาของมหาวทยาลยมหดล ในนามของเครอขายการวจยบรณาการลมนาทาจน-แมกลอง เรอง ชมชน แหลมใหญ: วถชวตจากความทรงจา (2546) งานศกษากลาวถงทมาของเครอขายวาการจดการทรพยากรธรรมชาตและส งแวดลอม ในอดตขาด ประสทธภาพ เนองจากเปนองคความรแบบแยกสวน ขาดความรวมมอระหวางสถาบนการศกษา และละเลยการมสวนรวมขององคกรเครอขายภาคประชาชน จนสงผลกระทบตอสภาพเศรษฐกจ สงคม สงแวดลอม ตลอดจนคณภาพชวตของผคน

โครงการวจยไดดาเนนการสรางชดความร โดยเนนการพฒนาเครอขายการวจยและการสรางความรวมมอแบบสหสาขาวชาดวยการบรณาการสาขาความรและความเชยวชาญภายใต “เครอขายวจยลมนา” และพฒนาเครอขายความรวมมอเพอการพฒนาลมนาทาจน-แมกลองใหเปน “หนวยงานจดการความรอสระ” ดวยความรวมมอจากสถาบนการศกษาในทองถน หนวยงานราชการสวนกลางและสวนทองถน องคกรพฒนาภาคเอกชน และประชาคม ในพนท เพอมงหวงองคความรท นาไปสการปฏบตจรงในพนท อนเปนพลงขบเคลอนสงคมและสรางความเขาใจตอสถานการณปญหา เพอหลายภาคสวนจะไดแกไขปญหาไปพรอมกน

เหลยวหลงแลหนางานวจยดานวฒนธรรมกบการพฒนา 79

2.3 การศกษาเชงวพากษ

งานศกษาทจะกลาวถงน เปนการศกษาเชงวเคราะหผานแนวคด วาทกรรมและกระบวนการกลายเปนประเดนสาธารณะภายใตกรอบคดเรอง พนทเสรทางการเมอง แมวางานศกษาพนทภาคกลางภายใตแนวคดดงกลาว มอยไมมาก แตกยงพอมงานทนาสนใจอยบาง ดงจะยกตวอยางตอไปน

งานศกษาเรองหมบานคลตลางซงเปนหมบานชาวกะเหรยงทไดรบผลกระทบจากสารตะกวทปนเปอนในลาหวย งานชนนเปนวทยานพนธสาขามานษยวทยา ใชวธวเคราะหผานแนวคดวาทกรรมของความรและความจรง ซงเปนการทาความเขาใจถงทมาของการสถาปนาความรจนเปนความจรง ททกคนในสงคมยอมรบกน นอกจากนยงวเคราะหถงวาทกรรมการพฒนา (development discourse) วาทกรรมชายขอบ (marginalization discourse) และวาทกรรมวาดวยความรการแพทยสมยใหม (discourse on biomedicine) (อานเพมเตมใน จระวรรณ 2547)

งานศกษากลม นไดทาความเขาใจรากเหงาของปญหาทประสบ ในปจจบน พรอมกบเปดพนทใหองคความรหรอใหกลมคนทถกละเลยไดเลาเรองของตนเองผานงานเขยนของผวจยทองคความรนนเชอมโยงกบบรบทชมชน (contextualization) กลาวคอ งานศกษาได ชกชวนใหหนมาเปดโลกทศน มองหาความรในมตและในระดบอนๆ ของสงคม โดยเฉพาะความรในระดบชมชน

จระวรรณ (2547) ไดพดถงชาวคลตลางผานแนวคดวาทกรรม ชาวคลตลางถกผลกดนใหเปนคนชายขอบทามกลางกระบวนการผลตองคความรจากผเชยวชาญและสถาบนอนทรงอานาจ เชน นกธรณวทยา นกวชาการดานสงแวดลอม แพทยเฉพาะดานเรองพษตะกว นกวชาการดานสาธารณสข และนกพฒนาองคกรพฒนาเอกชน ผเชยวชาญเหลานไดใชความรทมอยเขามาอธบายสาเหตของปญหา เชน ความร เ รองศกยภาพแรตะกว ความ ร เรองการแพทยเพอนยามความเจบปวยของชาวคลตลาง รวมทงความรเชงเทคนคตางๆ ซงถอวาเปนองคความรหลกของสงคมทนอยคนจะเขาถงได การสรางคาอธบายทซบซอนเหลานยอมมอานาจเหนอองคความรทองถนของชมชนชายขอบ จงเสมอนเปนกระบวนการผลตความเปนชายขอบซาแลวซาอก แมองคความรจากผเชยวชาญจะมความนาเชอถอ ทวาอาจเปนความรทไม รอบดานและมขอจากดในการอธบายเชงพนท เนองจากมองขามมตความเปนชมชนและบรบทชมชนทมความซบซอน ความนาสนใจของงานศกษาประเภทนคอศกษาจากปรากฏการณทเผชญอยจรงและใหความสาคญกบประเดนปญหา

80 กนกรตน กตตววฒน

เปนตวตง งานจงกาวพนจากการนาทฤษฎไปพสจนซงยงปรากฏอยมากในงานศกษาประเภทวทยานพนธปจจบน

งานศกษาเชงวพากษองคความรหลกอกชนหนง คองานศกษาของ ว รชต แสงดาวฉาย (2545) เปนงานศกษาประเภทวทยานพนธ สาขา สงคมวทยา วรชตกลาวถงการเขาไปมสวนรวมในกระบวนการกาหนดนโยบาย ทสงผลกระทบตอชมชน งานศกษาชนนไดใหภาพของสงคมปจจบนทปลอยใหเ รองสาธารณะกลายเปนเรองของมออาชพทางการเมองและกลมอาชพ ในประเดนสาธารณะ ไมวาจะเปนนกการเมอง นกขาว นกหนงสอพมพ จะมสถานภาพเปนผเชยวชาญ ทาใหผคนออกมามสวนรวมในประเดนสาธารณะนอยลง แตในปรากฏการณจรงผเชยวชาญมกจะละเลยมตของชมชนทองถน จงเกดเปนปญหาขนในหลายกรณ ไดแก โครงการกอสรางโรงบาบดนาเสย คลองดาน จงหวดสมทรปราการ เปนกรณทกลาวถงความตนตวของผนาและชมชนโดยพยายามเขาถงขอมลซงแตเดมผเชยวชาญเปนผครอบครอง ชมชนจงเคลอนไหวและนาเสนอประเดนสาธารณะทสงผลตอสงคม เพอใหองคความรและตวตนของชาวบานธรรมดาเขาสพนททางการเมองในความหมายของพนทแหงการชวงชงอานาจ ซงเปนการศกษาทองเขากบบรบทของชมชนอยางแทจรง

งานศกษาทงสองชนเปนตวอยางของการเรมกาวลวงวพากษการพฒนาและความทนสมยในระดบปรากฏการณ และมงวเคราะหทตวปรชญาเบองหลงอนเปนรากเหงาของปญหา พรอมทงแสดงใหเหนถงการกอตวขององคความรอนทอยนอกเหนอสถาบนหลก หากแตเปนความรของชาวบานทสงสมผานประสบการณจนชาวบานสวนหนงในปจจบนไดกลายเปนขบวนการเคลอนไหวเพอสรางพนทใหกบชมชนทองถน

2.4 การศกษาแนวประวตศาสตรทองถนและงานวจยเชงปฏบตการ

ในปจจบนงานศกษาประวตศาสตรทองถนไดรบความสนใจเพมมากขน ทงในฐานะของการกลบไปสรากเหงาเดมทางวฒนธรรมโดยพฒนาดวยพนฐานของตนเอง เพราะทผานมาการเดนตามกระแสหลกทาใหเกดปญหาตามมามากมาย หรอในฐานะของการพฒนาธรกจทองเทยว เพอมงตอบสนองนกทองเทยวทตองการแสวงหาประสบการณแปลกใหม อยางไรกตาม การศกษาเชงปฏบตการในเรองประวตศาสตรทองถนทจะนาเสนอตอไปน มความนาสนใจทงเชงระเบยบวธและการนาไปใชประโยชนหลายประการ โครงการนนคอโครงการศกษาวจยเชงปฏบตการภายใตชดโครงการประวตศาสตรทองถน

เหลยวหลงแลหนางานวจยดานวฒนธรรมกบการพฒนา 81

ภาคกลาง สนบสนนโดยสานกงานกองทนสนบสนนการวจย เชน วถคนปาตะวนออกผนสดทาย (วบลย และคณะ 2548) พลวตประวตศาสตรทองถนทามกลางกระแสการเปลยนแปลง: ตาบลคลองดาน (เรวด และคณะ 2546) เมอกะเหรยงสวนผงลกขนพด (วฒ และคณะ ม.ป.ป.) ชมชนลมนานครชยศร: พฒนาการทางประวตศาสตร เศรษฐกจ สงคม วฒนธรรม พลวตและการ ทาทาย (เสาวภา และคณะ 2548)

งานศกษาแตละชนตางใหความสาคญกบชาวบานธรรมดาในฐานะ เปนผเลาเรองราวของทองถนตนเองโดยไมจาเปนตองอางองกบประวตศาสตรชาตกระแสหลก เปนการใหความสาคญกบทองถนและชาวบานในฐานะ ผกระทาการทางสงคม (social actor) มากกวาเปนสวนหนงของประวตศาสตรชาตทแทบจะไมมบทบาทและตวตน แมวางานแตละชนอาจจะใหความสาคญ กบคนทองถนมากนอยแตกตางกน เนองจากงานบางชนศกษาโดยคนใน (emic view) เชน วฒ บญเลศ กบเรอง เมอกะเหรยงสวนผงลกขนพด ผศกษาเปนลกชายของอดตผนาชาวกะเหรยง หรองานของผใหญวบลย เขมเฉลม เรอง วถคนปาตะวนออกผนสดทาย งานทงสองชนไดสะทอนภาพการเลาเรองจากคนใน

งานศกษาในกลมน โดยเฉพาะเรอง พลวตประวตศาสตรทองถนทามกลางกระแสการเปลยนแปลง: ตาบลคลองดาน ไดวเคราะหสภาพปญหา ทเกดขนในปจจบนโดยเชอมโยงเขากบมตทางประวตศาสตรไวอยางนาสนใจวา การพฒนาบนพนฐานประวตศาสตรชาตและวฒนธรรมหลวงเปนการพฒนา ทมองไมเหนทองถนและไมใหความสาคญกบวฒนธรรมของกลมชาตพนธ ทหลากหลาย จงนาไปสการพฒนาทมงทาลายความหลากหลายและสรางปญหาใหกบทองถนดงทประสบอยในปจจบน

การศกษาวจยในมตของประวตศาสตรทองถน นอกจากจะเปนการศกษาเพอยกระดบความรทองถนแลว ยงมคณปการทสาคญคอ คนในชมชนเกดกระบวนการเรยนรจากการวจยเชงปฏบตการซงมความสาคญและมความจาเปนอยางยงตอการศกษาในปจจบน เปนการเชอมโยงระหวางแนวคดทฤษฎกบการนาไปใชประโยชนเชงปฎบตการจรง อยางนอยทสดกเพออางองถงสทธ ในการมตวมตนและมรากเหงาอย ในพนททางสงคมผานการเรยนรสงสมประสบการณมาระยะหนงทงสนและยาวแตกตางกนไป

นอกจากน งานศกษาเชงประวตศาสตรทองถนยงสะทอนถงการจดความสมพนธเชงอานาจ โดยเฉพาะอานาจระหวางกลมผลประโยชนในยคสมยตางๆ ทมการปะทะตอรองกนอยเสมอ โดยเฉพาะจากเจาหนาทรฐ ลกษณะดงกลาวสะทอนถงความสมพนธทไมหยดนง มการปรบเปลยนไปตามระยะเวลา

82 กนกรตน กตตววฒน

เปนพลวต อกทงงานศกษาไดเกบขอมลจากบคคลหลายฝายทไมเคยมตวตน อยในประวตศาสตรชาต เชน ชาวนา ชางตดผม แมคา พระ คร และอาจรวมถงกลมเยาวชน เปนตน

สาหรบงานวจยเชงปฏบตการเพอแกไขปญหาเฉพาะหนาของทองถนนนปรากฏอยบาง เชน การจดการนาของชมชนแพรกหนามแดง โดยใชการวจยทองถนและความรทองถนแกไขปญหาความขดแยงของชาวบานทประกอบอาชพตางกนระหวางนาขาวกบเลยงกง สาเหตของความขดแยงมาจากการสรางประตระบายนาของหนวยงานราชการ กรมชลประทาน ทไมไดคานงถงบรบทชมชนและสภาพพน (เกศสดา และกชกร 2546) งานศกษาชนนเปนงานอกชนหนง ทสะทอนถงการปะทะกนระหวางองคความรของชาวบานทองถนกบองคความรจากผเชยวชาญทผานการสถาปนาเชงสถาบน

อยางไรกตาม การศกษาในประเดนเหลานไดแสดงใหเหนวาแทจรงแลวทองถนมองคความรทปฏบตการไดจรงในพนทตนเอง ความสลบซบซอนของปญหาในปจจบนองคความรเชงเดยวอาจไมสามารถแกไขไดเพยงลาพง หากแตตองขยายพนทของความรและปฏบตการใหครอบคลมและเปดกวางมากขน จงจะนาไปสการเผชญหนากบปญหาไดอยางแทจรง เชนเดยวกบงานศกษาวจยทหากยดตดกบกรอบคดใดมากจนเกนไปหรอเทคนคใดเปนพเศษ ยอมไมอาจนาไปสการศกษาและทาความเขาใจปรากฏการณทางสงคมไดอยางมคณคาและใชงานไดจรง ดงนนประวตศาสตรและการวเคราะหเชงบรบททใหความสาคญกบกลมคนทหลากหลายจงเปนสงทจาเปนตอการศกษาวจยประเดนทางสงคมวฒนธรรมทงการศกษาวจยในปจจบนและในอนาคต

สวนทสาม ขอสงเกตและขอเสนอตอการศกษาวจยในอนาคต

ในสวนนจะนาเสนอขอสงเกตตองานศกษาเพอนาไปสการศกษาวจยดานวฒนธรรมและการพฒนา ซงเปนประโยชนตอนกสงคมวทยาชนบทและนกวจยทสนใจประเดนดงกลาวตอไป โดยจะต ง เปนขอสงเกตเบองตน 3 ประการ

เหลยวหลงแลหนางานวจยดานวฒนธรรมกบการพฒนา 83

3.1 ขอสงเกตเชงประเดนวจย

จากงานศกษาประเดนวฒนธรรมกบการพฒนาในภาคกลางพบวา การทางานวจยในระยะหลงโดยเฉพาะการวจยแนวภมปญญาทองถนหรองานทางเลอกการพฒนานนปรากฏอยมาก อาจจะมองไดวาเปนเรองนายนดทนาประเดนทางวฒนธรรมมาใชในงานพฒนามากขน หากแตเมอพจารณาถงมต การวเคราะห จะเหนวายงคงยดโยงกบแนวคดภมปญญาทองถนวาเสมอนเปนสตรสาเรจทจะนาไปสทางออกของปญหาการพฒนา หรอนกวจยพยายาม ตงคาถาม (เชงยดเยยด) วาชาวบานจะอยรอดดวยภมปญญาทองถนไดอยางไร ซงอาจจะไมตางกบแนวการวเคราะหดวยแนวคดความทนสมยนยม เพยงแต ตวแสดงเปลยนจากอตสาหกรรมเปนภมปญญาทองถนห รอเปลยนจากผเชยวชาญเปนชาวบานเทานน

การศกษาแนวนจงไปไมพนวธการมองเพยงระดบปรากฏการณ ไมไดมการตงคาถามตอ ไมสามารถอธบายความซบซอนในบรบททแตกตางได งานศกษาหลายชนจงตดอยภายใตกบดกวธคดแบบคตรงขาม ตวอยางเชน งานหลายชนพยายามเสนอภาพการประสบความสาเรจดวยภมปญญาราวกบเปนคาตอบเบดเสรจในตวเอง โดยขาดการเชอมโยงกบสงคมโลก ดงท ไชยนต รชชกล ไดกลาวไวอยางนาสนใจวา “แนวคดภมปญญาชาวบานเปน สงทกลบตาลปตรในตวเอง (irony) กลาวคอ สงทเรยกวาภมปญญาในปจจบน อาจอยใตระบบคด (episteme) เดยวกบสงทมนขดแยงดวย เชน ในขณะทกระแสภมปญญาตอตานกระแสทนนยมหรอโลกาภวตน ขณะเดยวกนตวมนเองกเปนสงทถกพดถงไปทวโลก (โลกาภวตนแบบหนง) ตวอยางเชน การรอฟนศลปะพนบานหลายกรณชใหเหนวา จะประสบความสาเรจไดกตอเมอสามารถปรบตวไดดกบเศรษฐกจการตลาดซงเปนสงทกระแสภมปญญาปฏเสธมาแตตน”

(ไชยนต 2548, 28) ดงนนงานศกษาลาดบตอไปอาจจะเรมจากการตงคาถามเชงปฏบตการของภมปญญาทองถนในฐานะทเปนสวนหนงของสงคมไทยและ/หรอของโลกาภวตนวามปฏบตการตอกนอยางไร (โดยไมมคาตอบแบบสาเรจรปรออยในตอนทายของงาน)

3.2 ขอสงเกตเชงระเบยบวธ

งานศกษาในกลมทวาดวยเรองประวตศาสตรทองถนมความนาสนใจหลายประการ กลาวคอ เปนงานศกษาทคานงถงบรบททางประวตศาสตร ทแตกตางกน โดยเฉพาะงานในภาคกลางจะเหนความหลากหลายของกลม

84 กนกรตน กตตววฒน

ชาตพนธซงเปนกลมคนดงเดมในเกอบทกพนท จงเปนการตอกยาถงประเดนสาคญในการศกษาวฒนธรรมกบการพฒนา คอการพฒนาท เนนถงความหลากหลาย (diversity) งานศกษาในกลมนสวนหนงพยายามชวานโยบาย การพฒนาทมองไมเหนความหลากหลายจะนาไปสปญหาไดอยางไร และยงยาถงการสรางและการคงอยของสงคมซงเรมตนมาจากความหลากหลาย จงนาไปส ขอสงสยทวา สมยกอนสมาชกในสงคมอยรวมกนบนความหลากหลายดวยชดความสมพนธประเภทไหนจงปราศจากความขดแยงทรนแรง ตางจากสมยปจจบนทเราถกทาใหเหมอนกนทงดานเชอชาต วถชวต คานยม ความเชอ แตกทะเลาะกนมากขน

นอกจากน งานกลมนสวนหนงเปนการศกษาจากมมมองของคนใน จงไมตองถามตอวาศกษาแลวใครไดประโยชน ศกษาแลวจะอยบนหงหรอไม เพราะทงระหวางศกษาและเมอศกษาเสรจ ผศกษาซงเปนคนในไดประโยชนตลอดทงกระบวนการ อยางไรกตาม การศกษาแนวนเจาของวฒนธรรมจะเปนผดาเนนการเอง หากแตนกวจยหรอนกวชาการทสนใจวธการดงกลาวกยงมความจาเปนอยในสถานะของผเชอมโยงแนวความคดและชกชวนใหเกดการวเคราะหและตงคาถามตอไป

อยางไรกตาม ประเดนสาหรบการศกษาวจยวฒนธรรมกบการพฒนาในอนาคต นอกจากเรองความหลากหลายแลว ประเดนทสาคญยงกวานนกคอ เราจะดารงอยทามกลางความหลากหลายไดอยางไรโดยไมเกดความขดแยง เพราะโลกยคตอไปการเผชญหนาทางวฒนธรรมจะยงทวมากขนกวายคกอนหลายเทาตว หากองคความรมลกษณะเปด แตความเขาใจทางวฒนธรรมเปนไปอยางจากด ความรนแรงจากความไมเขาใจยอมเกดขน การศกษาวจยเพอใหเกดกระบวนการสรางความรท เทาทนผานงานวจยปฏบตการจงเปนสงสาคญ อยางยงในโลกยคนและโลกยคทกาลงจะมาถง

3.3 ขอสงเกตตอเทคนควธการเกบขอมล

เทคนคการเกบขอมลถอวามความสาคญอยมากในการไดมาซงขอมล ทเปนจรง อยางไรกตาม ผวจยพบวางานศกษาจานวนหนงใหความสาคญกบเทคนคการเกบขอมลมากกวาสวนอน จนดเสมอนวาเปนสงททาใหงานวจย มคณคา มความเปนกลาง และนาไปใชประโยชนไดทวไป ประเดนเหลาน มความสาคญมากพอๆ กบการยดกรอบแนวคดอยางตายตว กลาวคอ เมอเราเรมตนจากการวจยสงคมและวฒนธรรม สงทนาจะสาคญเปนอนดบแรกกคอ

เหลยวหลงแลหนางานวจยดานวฒนธรรมกบการพฒนา 85

สถานการณหรอปรากฏการณ นกศกษาสวนหนงทเรมตนทาวจยมกเรมตนวา จะศกษาเชงปรมาณหรอเชงคณภาพ แลวกตามมาดวยสตรสาเรจอนๆ ผลผลตของการเรมตนเชนนปรากฏในงานศกษาประเภทวทยานพนธบางชนทประเดนศกษา แนวคด และระเบยบวธไปคนละทศละทาง แมวาเครองมอจะสาคญ แตการสรางประเดนการวจยและการเชอมโยงแนวความคดอาจจะมความจาเปนและสาคญมากกวา เพราะทาใหการใชเครองมอเปนไปอยางถกตองเหมาะสม นอกจากนการวจยหลงสมยใหมใหความสาคญกบการคดทบทวนเชอมโยง ตรกตรอง (reflexivity) ตลอดระยะเวลาการศกษาวจย ซงกเปนเสมอนเครองมอทางความคดอนหนงทมความสาคญอยางยงสาหรบนกวจย

เอกสารอางอง

กมลทพย ชนะกานนท. 2543. “บทบาทของกลมเยาวชนในการอนรกษทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม ตาบลหวยสตวใหญ อาเภอหวหน จงหวดประจวบครขนธ .” วทยานพนธศลปศาสตรมหาบณฑต (พฒนาชนบทศกษา), มหาวทยาลยมหดล.

กรรณกา เรองเดช. 2539. “สขภาพแรงงานหญงในบรบทของกระบวนการแรงงาน บทบาททางเพศและความสมพนธหญงชาย: ศกษาเฉพาะกรณโรงงานอเลกทรอนกส แหงหนงในเขตจงหวดภาคกลาง.” วทยานพนธสงคมศาสตรและมนษยศาสตร-มหาบณฑต (สงคมศาสตรการแพทยและสาธารณสข), มหาวทยาลยมหดล.

เกศสดา สทธสนตกล และกชกร ชณะวงศ, บก. 2546. ประสบการณจากพนท เลมท 2: นา ความขดแยง การคลคลาย ปญหาของชมชนแพรกหนามแดง. เชยงใหม: สานกงานกองทนสนบสนนการวจย สานกงานภาค.

กรณย สทธารมณ. 2546. “ความพงพอใจของลกคาทมตอการใหบรการของโรงแรมรอยล ไดมอน จงหวดเพชรบร.” สารนพนธการศกษามหาบณฑต (ธรกจศกษา), มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ.

การทองเทยวแหงประเทศไทย. 2542. การดาเนนการเพอกาหนดนโยบายการทองเทยว เชงนเวศ: รายงานผลการดาเนนการ. กรงเทพฯ: การทองเทยวแหงประเทศไทย.

กลวนดา มาสปรด. 2541. “Ecotourism กบการทองเทยวจงหวดจนทบร.” วารสารราชภฏราไพพรรณ 2 (2): 75-80.

คอร แพลนนง แอนด ดเวลลอปเมนต. 2539. แผนแมบทสงเสรมการทองเทยวจงหวดเพชรบรณ. กรงเทพฯ: การทองเทยวแหงประเทศไทย.

จามะร เชยงทอง. 2549. สงคมวทยาการพฒนา. กรงเทพฯ: โอเดยนสโตร.

86 กนกรตน กตตววฒน

จระ กาญจนภกด. 2541. คมอสงเสรมหมบานทองเทยว. กรงเทพฯ: กรมการพฒนาชมชน.

จระวรรณ บรรเทาทกข. 2547. “การรบมอกบปญหาการเปลยนแปลงดานสงแวดลอมทมผลตอสขภาพในมตหญงชาย: ศกษากรณหมบ านกะเหรยงคลตลา ง จงหวดกาญจนบร.” วทยานพนธมานษยวทยามหาบณฑต, จฬาลงกรณมหาวทยาลย.

จนทน เจรญศร. 2544. โพสตโมเดรนกบสงคมวทยา. กรงเทพฯ: วภาษา.

ชนกา วฒนะคร. 2537. “จากสงคมชาวนาสสงคมอตสาหกรรม ศกษาการเปลยนแปลง ทเกดขนในชมชนไทเบง บานดลง จงหวดลพบร.” วทยานพนธศลปศาสตร- มหาบณฑต (มานษยวทยา), มหาวทยาลยศลปากร.

ชาญวทย เกษตรศร. 2540. วถไทย: การทองเทยวทางวฒนธรรม. กรงเทพฯ: มลนธ ภมปญญา.

ชศกด วทยาภค. 2543. “แนวการวเคราะหเชงนเวศวทยาการเมอง.” ใน สถานภาพ ไทยศกษา: การสารวจเชงวพากษ. บรรณาธการโดย ฉตรทพย นาถสภา และ คณะ, 242-68. กรงเทพฯ: สานกงานกองทนสนบสนนการวจย.

ไชยนต รชชกล. 2548. “คานาเสนอ: อานเอาเรอง อานเอารส.” ใน อาน “วฒนธรรมชมชน”: วาทศลปและการเมองของชาตพนธนพนธแนววฒนธรรมชมชน, ยกต มกดาวจตร, (9)-(23). กรงเทพฯ: ฟาเดยวกน.

ณฐกานต สวรรณะ. 2546. “ความสามารถของชมชนในการจดการทรพยากรทองถน: ศกษาเฉพาะกรณดอนหอยหลอด ต าบลบา งจะ เกร ง อ า เภอ เ มอ ง จ งห วดสมทรสงคราม.” วทยานพนธวทยาศาสตรมหาบณฑต (การวางแผนสงแวดลอมเพอชมชนและชนบท), มหาวทยาลยมหดล.

นฤมล บรรจงจตร. 2547. ศกยภาพภมปญญาทองถนในการแกไขปญหาชมชน. กรงเทพฯ: สถาบนวจยสงคม จฬาลงกรณมหาวทยาลย.

ปยชน ผทรงธรรม. 2545. “เอกลกษณปรงแตงกบการจดการทรพยากรทองถน จงหวดเพชรบร.” วทยานพนธวทยาศาสตรมหาบณฑต (เทคโนโลยการวางแผนสงแวดลอมเพอพฒนาชนบท), มหาวทยาลยมหดล.

ปนแกว เหลองอรามศร. 2539. ภมปญญานเวศวทยาชนพนเมอง: ศกษากรณชมชนกะเหรยงในปาทงใหญนเรศวร. กรงเทพฯ: โครงการฟนฟชวตและธรรมชาต.

ปรชา มาเจรญ. 2539. “พฤตกรรมของประชาชนในการอนรกษแมนาแมกลอง: ศกษากรณอาเภอโพธาราม จงหวดราชบร.” วทยานพนธสงคมศาสตรและมนษยศาสตรมหาบณฑต (สงแวดลอม), มหาวทยาลยมหดล.

พรรณาราย อาจหยด. 2547. “กระบวนการพงตนเองดานสขภาพของชมชนเขมแขง: ศกษากรณประชาคมตาบลหวสาโรง อาเภอทาวน จงหวดลพบร.” วทยานพนธ สงคมสงเคราะหศาสตรมหาบณฑต, มหาวทยาลยธรรมศาสตร.

เหลยวหลงแลหนางานวจยดานวฒนธรรมกบการพฒนา 87

พระมหาธาน นนทวสาร. 2540. “บทบาทของพระสงฆกบการรกษาสขภาพ: กรณศกษา พระครจนทคณวฒน วดนาวน ตาบลบางเดอง อาเภอเมอง จงหวดปทมธาน .” วทยานพนธศลปศาสตรมหาบณฑต (พฒนาชนบทศกษา), มหาวทยาลยมหดล.

พชรา ลาภลอชย. 2546. “ความพงพอใจของนกทองเทยวชาวไทยตอการจดการการทองเทยวตลาดนาดาเนนสะดวก จงหวดราชบร และตลาดนาทาคา จงหวดสมทรสาคร.” ปรญญาบรหารธรกจมหาบณฑต (การจดการ), มหาวทยาลย ศรนครนทรวโรฒ.

เฟองฟา ปญญา. 2547. “การจางแรงงานตางดาวในกจการประมงทะเลและกจการตอเนองในจงหวดสมทรสาคร.” วทยานพนธสงคมสงเคราะหศาสตรมหาบณฑต, มหาวทยาลยธรรมศาสตร.

มนตร คงเจรญ. 2536. “ผลกระทบของการเปลยนแปลงทางสงคม เศรษฐกจ ทมอทธพลตอประมงชายฝง.” วทยานพนธ ศลปศาสตรมหาบณฑต (มานษยวทยา), มหาวทยาลยศลปากร.

พนย อนนตพงศ. 2543. รายงานผลการศกษาวจยเรองการมสวนรวมของชมชนทองถน ในการบรหารจดการดานการทองเทยวเชงนเวศ. กรงเทพฯ: สถาบนดารงราชา- นภาพ รวมกบสานกนโยบายและแผน สานกงานปลดกระทรวงมหาดไทย และกรมการพฒนาชมชน.

เรวด ประเสรฐเจรญสข และคณะ. 2546. โครงการวจยพลวตประวตศาสตรทองถนทามกลางกระแสการเปลยนแปลง: ตาบลคลองดาน. กรงเทพฯ: สานกงานกองทนสนบสนนการวจย.

รตนา จารเบญจ และคณะ. 2550. โครงการวจยศกยภาพของเดกและเยาวชนในการ รบ/ตานวฒนธรรมตะวนตกในชมชน. กรงเทพฯ: สถาบนวจยสงคม จฬาลงกรณมหาวทยาลย.

วนารตน กรอสรานกล. 2544. การศกษาเพอวางแนวทางการพฒนากายภาพและปรบปรงสภาพแวดลอมเพอรองรบการขยายตวทางประชากรและการทองเทยว: รายงานวจย. ปทมธาน: ภาควชาเทคโนโลยชนบท มหาวทยาลยธรรมศาสตร ศนยรงสต.

วรณย พงศาชลากร. 2538. “พชเศรษฐกจกบการเปลยนแปลงทางวฒนธรรม ศกษาบานโคก ตาบลอทอง จงหวดสพรรณบร.” วทยานพนธ สงคมวทยามหาบณฑต, จฬาลงกรณมหาวทยาลย.

วฒ บญเลศ และคณะ. ม.ป.ป. เมอกะเหรยงสวนผงลกขนพด: เอกสารเสนอรางโครงการวจย. กรงเทพฯ: สานกงานกองทนสนบสนนการวจย.

วบลย เขมเฉลม และคณะ. 2548. วถคนบนปาตะวนออกผนสดทาย. กรงเทพฯ: สานกงานกองทนสนบสนนการวจย.

88 กนกรตน กตตววฒน

วรชต แสงดาวฉาย. 2545. “ประชาสงคม เวทสาธารณะ กบกระบวนการกลายเปนประเดนสาธารณะ ศกษากรณโครงการกอสรางโรงบาบดนา เสยคลองดาน จงหวดสมทรปราการ.” วทยานพนธสงคมวทยามหาบณฑต, จฬาลงกรณมหาวทยาลย.

สกล เทยงจต. 2537. “การเปลยนแปลงสภาพเศรษฐกจ สงคม และสงแวดลอมของประชาชนทอาศยอยในบรเวณโครงการกอสรางระบบปองกนนาเคม: ศกษาเฉพาะกรณตาบลแพรกหนามแดง อาเภออมพวา จงหวดสมทรสาคร.” วทยานพนธสงคมศาสตรและมนษยศาสตรมหาบณฑต (สงแวดลอม), มหาวทยาลยมหดล.

สมคด จานงคศร. 2544. “การปรบเปลยนทางสงคมและวฒนธรรมของชมชนรอบสวนอตสาหกรรมโรจนะ อาเภออทย จงหวดพระนครศรอยธยา.” วทยานพนธศลป-ศาสตรมหาบณฑต (พฒนาชนบทศกษา), มหาวทยาลยมหดล.

สมชาย เดชะพรหมพนธ และภทราพร สรอยทอง. 2545. โครงการบรหารและการจดการการทองเทยวเชงนเวศของอทยานแหงชาตในภาคตะวนออก: รายงานวจย. ชลบร: คณะมนษยศาสตรและสงคมศาสตร มหาวทยาลยบรพา.

สมพงค สระแกว. 2544. “แนวทางการแกไขปญหาสขภาพในกลมแรงงานตางดาว จงหวดสมทรสาคร.” วทยานพนธพฒนาชมชนมหาบณฑต, คณะสงคมสงเคราะหศาสตรมหาวทยาลยธรรมศาสตร.

สายพนธ พงพระคมครอง. 2542. “ผลกระทบจากการจางแรงงานตางชาตเขาเมอง ผดกฎหมายตอกจการประมงทะเลของจงหวดสมทรสงคราม.” วทยานพนธ พฒนาแรงงานและสวสดการมหาบณฑต , คณะสงคมสงเคราะหศาสตร มหาวทยาลยธรรมศาสตร.

สชาดา บญประสพ. 2539. “พฤตกรรมของประชาชนในการแกปญหาแมนาทาจนเนาเสย: ศกษากรณอาเภอสามพราน จงหวดนครปฐม.” วทยานพนธสงคมศาสตรและมนษยศาสตรมหาบณฑต (สงแวดลอม), มหาวทยาลยมหดล.

สรชย หวนแกว. 2543. แบบแผนการเรยนรเกยวกบชนบทในมหาวทยาลยไทย: รายงานวจย. ศนยศกษาการพฒนาสงคม คณะรฐศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย.

สวชชย โอกาศ. 2543. “การศกษากลมสหกรณชาวไรสบปะรดสามรอยยอดจากด .” วทยานพนธศลปศาสตรมหาบณฑต (พฒนาชนบทศกษา), มหาวทยาลยมหดล.

สมฤทธ ผวนม. 2545. “ภมปญญาชาวบานในการประกอบอาชพ กรณศกษาเครอขาย วนเกษตรและปาชมชนภาคตะวนออก จงหวดฉะเชงเทรา.” วทยานพนธพฒนาแรงงานและสวสดการมหาบณฑต, มหาวทยาลยธรรมศาสตร.

เสาวภา พรศรพงษ และคณะ. 2548. ชมชนลมแมนานครชยศร: พฒนาการทางประวตศาสตร เศรษฐกจสงคม วฒนธรรม พลวตและการทาทาย. กรงเทพฯ: สานกงานกองทนสนบสนนงานวจย.

เหลยวหลงแลหนางานวจยดานวฒนธรรมกบการพฒนา 89

สานกงานคณะกรรมการวจยแหงชาต หลกสตรนกวจยระดบปฏบตการ รนท 8. 2545. การนวดไทยในแหลงทองเทยวชายหาด: กรณชายหาดเมองพทยา จงหวดชลบร: รายงานวจย. กรงเทพฯ: สานกงานคณะกรรมการวจยแหงชาต.

สาอาง หรญบรณะ. 2542. โครงการวจยเรองการพฒนาการทองเทยวเชงอนรกษใน จงหวดนครนายก. กรงเทพฯ: สถาบนพฒนาการทองเทยวเพออนรกษสงแวดลอม มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ.

อนสรณ อณโณ และคณะ. 2545. โครงการวจยสบสรางประวตศาสตรวฒนธรรมอมพวา ตาบลบางนางล. กรงเทพฯ: สานกงานกองทนสนบสนนการวจย.

อภญญา บวสรวง และคณะ. 2546. ชมชนแหลมใหญ: วถชวตจากความทรงจา หนงสอชดการวจยโครงการการจดการทรพยากรเพอสนตภาพและความยงยน เลม 3. นครปฐม: สานกงานกลาง เครอขายการวจยบรณาการลมนาทาจน-แมกลอง คณะสงแวดลอมและทรพยากรศาสตร มหาวทยาลยมหดล.

อานนท กาญจนพนธ. 2544. มตชมชน: วธคดทองถนวาดวยสทธ อานาจ และการจดการทรพยากร. กรงเทพฯ: สานกงานกองทนสนบสนนการวจย.

อบล วฒพรโสภณ. 2546. “การมสวนรวมในการรกษาสภาพแวดลอมชมชนของผใชแรงงาน ตาบลบางกระทก อาเภอสามพราน จงหวดนครปฐม.” วทยานพนธศกษาศาสตร-มหาบณฑต (สงแวดลอมศกษา), มหาวทยาลยมหดล.