Nhữngđiềukiệnđểhiểuđượctôi,vàcầnthiết-tôibiếtchúngrấtrõ.Bạnphảinênchínhtrựcvềphươngdiệntinhthầntớiđộrắntớimứcchịuđựngđượcsựnghiêmtúcvànhiệttìnhcủatôi.Bạncầnphảithôngthạoviệcsốngtrênnúicao-nhìnxuốngtrậnhuyênthiênviễnvôngthảmhạicủachínhtrịvàtínhvịkỉdântộcởdướimình.Bạncầntrởnênlãnhđạm;bạnđừngbaogiờhỏichânlílàhữudụnghaylàthảmhoạ.Mãnhlựcưuáinhữngvấnđềmàngàynaykhôngaiđủdũngcảmtruyvấn;dũngcảmvớisựcấmchế;sựtiềnđịnhchomêcung.Kinhnghiệmvềbảysựcôđơn.Đôitaimớichoâmnhạcmới.Đôimắtmớinhìnnhữnggìxaxămnhất.Mộtlươngtrimớitruycầunhữngchânlíchotớinayvẫncòncâmnín.Vàýchítiếtướccủaphongcáchkìvĩ:bảotrìkhílực,nhiệttâmtrongsựtiếtchế.Kínhngưỡngtựthán;yêutựthân;tựdovôđiềukiệntrướctựthân.

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

TỦSÁCHTINHHOATRITHỨCTHẾGIỚI

FRIEDRICHNIETZSCHE

KẺPHẢNKI-TÔ

THỬĐƯARAMỘTPHÊBÌNHKI-TÔGIÁO

DERANTICHRISTDESCHRISTENTHUMSVERSUCHEINERKRITIK(1895)

HÀVŨTRỌNGdịch

TIẾNVĂNhiệuđính

NHÀXUẤTBẢNTRITHỨC

Nămxuấtbản:2011

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

KẺPHẢNKI-TÔ

ThửđưaramộtphêbìnhKi-tôgiáo

DERANTICHRIST

VersucheinerKritikdesChristenthums

HàVũTrọngdịch

TiếnVănhiệuđính

ThiệnTriThứcbiêntập

DịchtheobảnAnhngữThePortableNietzschedoWalterKaufmanndịchvàbiêntập,PenguinBooks1977;thamchiếuthêmbảnTheAnti-Christ,EcceHomo,TwilightoftheIdols,andOtherWritings,doAaronRidleyvàJudithNormandịchvàbiêntập,CambridgeTextsintheHistoryofPhilosophy,CambridgeUniversityPress,2005.

BảnđiệntửtiếngĐứctoànbộtácphẩmcủaNietzsche:http://www.niatzschesource.org

BảnquyểntiếngViệt:©ThiệnTriThức,2011

Thựchiệnebook:thomas

Ngàyhoànthành:02/08/2015

“GặpPhậtgiếtPhật”hayvềmộtcáchđọcKẻphảnKitôcủaNietzsche

SGTT.VN-“GặpPhậtgiếtPhật,gặpTổgiếtTổ”làmộtlốinóicủathiềntông,gâykinhhãikhôngchỉchonhữngtínđồsơcơ!FriedrichNietzsche(1844–1900)càngnhưthếvìôngcólốinghịchngôn,nghịchhànhdịthường.Côngkíchôngkhádễ,vìtácphẩmcủaôngkhôngthiếunhữngmâuthuẫn,nghịchlý.Ngộnhậnôngcàngdễhơnkhinhiềuchữôngdùngcóvẻcuồngbạo,khinhrẻconngười:“ýchíquyềnlực”,“siêunhân”,“đánhgiálạimọigiátrị”...

Ôngtunghoànhbútmực:nhữnggìtưởnglàcaocả,thiêngliêngđềubịôngđánhđổhếtvàhầunhưchúngkhôngthểgượngdậynổi.Rồiđếncả“Thượngđế”,ôngcũngkhôngtừ!Trong125châmngôncủaquyểnKhoahọcvuitươi,tatìmthấycâukhéttiếng:“Thượngđếđãchết!”Rồiôngnóithêm:“Thượngđếvẫnchết!”Vàocuốiconđườngsángtạo–trướckhiôngrơivàođiênloạntrongmườinămcuốiđời–làcaođiểmvớitácphẩmKẻphảnKitôviếtxongnăm1888,côngbốnăm1895,vớibảndịchtiếngViệtvừaramắtcủaHàVũTrọng,đượcTiếnVănhiệuđínhvàviếtlờigiớithiệu(NXBTriThức,2011).

Trênlưỡidaocạo

“KẻphảnKitô”ởđâykhôngphảilàtêngọimộtnhânvật,mộtngôivị,màđúnghơnlàkẻphêphánmộtthứluânlýđãbịđịnhchếhoáđếnxơcứng,“đãbiếngiátrịthànhcáivôgiátrị,biếnchânlýthànhdốitrá,biếnsựcươngtrựcthànhsựđớnhèn”.Sựsốngdồidào,mạnhkhoẻđãbịlàmchoyếuđuối,bạcnhược,vìthếnềnluânlýấy,“Thượngđế”ấycũngphảichếttheo.Mộtnghịchlýnhưngkhônghẳnlànghịchlý:chỉkhimột“Thượngđế”nhưthếthựcsựchếtđithìrồimớicóthểhồisinhtrongsựvĩđạiđíchthực.

ThậtlàmộtcuộcmạohiểmnhưđitrênlưỡidaocạokhimuốndõitheobướcchâncủaNietzscheđểthửnhìncuộcđờitừmộttầmcaodễgâychoángvángnhưthế.“Ởđâykhôngcósựraogiảng,khôngđòihỏiđứctin(…)Tôikhôngphảilàmộtconngười,tôilàtráimìn”(EcceHomo,1888).Đốivớingườiđọc,Nietzschechờđợi:“Bạnphảinênchínhtrựcvềphươngdiệntinhthầntớiđộrắnđếnmứcchịuđựngđượcsựnghiêmtúcvànhiệttìnhcủatôi”(KẻphảnKitô,Lờiđầu).Đốivớikẻyêuthíchông,sùngbáiông,ôngcũngcảnhcáo:“Cácngườitônsùngta,nhưngđiềugìsẽxảyranếusựsùngbáiấysụpđổmộtngàynàođó?Coichừng,tượngđàisẽđèchếtcác

ngườiđấy!”(EcceHomo,lờitựa).

Triếtlývớicâybúa!

“Làmộttráimìn”,rồilạibảorằng“triếtlývớicâybúa”(Hoànghôncủanhữngthầntượng,1889),Nietzschechotacảmtưởngônglàngườidễbùngnổvàpháphách.Nhưngkhông,ôngsửdụng“câybúa”mộtcáchtinhtế,sắcsảo,khôngphảiđểđậpphávôlốimànhưmộtchiếcđũathẩmâmđểgõvàotừngngẫutượng,xemnócóthựcchấthayrỗngruột.Ôngtìmnhữnglýtưởnggiảmạo,nhữngchânlýnửavời,trútbỏ,làmsạchchúngđểthaybằngcáimới.Thaybằnggìthìôngchưathậtrõ,nhưngbiếtchắcmộtđiều:conđườngđếnvớichânlýđòihỏiphảiđậpvỡnhữnggìphảnchânlýhaynguỵchânlý.Trướctiên,ông“gõ”vàochủnghĩanhịnguyênkiểuPlaton,phânđôi“Thượngđế”và“thếgian”,dẫnđếnchỗkhinhghét,thùđịchnhữnggìlà“tựnhiên”,là“trầnthế”.Rồiôngquaysangphêphánnềnluânlýxơcứng,giáođiềucủaKitôgiáokinhviện,trướckhiphêpháncảphiênbản“PhậthọcchâuÂu”dẫnđếnchủnghĩahưvô,phủnhậnmọigiátrịvàchânlýkháchquan.Nietzschenhậnrasựcấpbáchcủatìnhthế,vìtấtcảnhữngquanniệmấysẽlànguyênnhândẫnđếnsựsangãvà“suyđồi”củaconngười.Ôngnhưđãnhìnthấytrướcthảmhoạcủahaicuộcthếchiến,“nhữngcuộcchiếntranhnhưchưatừngcótrênmặtđất”(EcceHomo,chươngcuối),khicuộcchạyđuavũtrangvàcôngnghiệpsonghànhvớisựdốitrá,khánhkiệtvàbấtlựccủatưtuởng.Vớiông,conđườngkhắcphụcchủnghĩayếmthế,chủnghĩagiáođiềuvàchủnghĩahưvôchínhlà“ýchíquyềnlực”nhưtêngọimộttácphẩmdởdangcủaôngvàocuốiđời.“Ýchíquyềnlực”khôngphảilàsựmêcuồngquyềnhànhvàbạolựcnhưvẫnthườngbịngộnhận.Mộtchitiếtđángnhớtrongtiểusửcủaông:ngày3.1.1889ởTurin,khithấyngườiláixengựađánhđậptànnhẫnconngựa,Nietzscheđãômchầmlấycổngựa,gàokhócvanxinngườiláixedừngtaylại.Ôngngãquỵvàkhôngbaogiờhồiphụcđượcnữa!Vậy,“ýchíquyềnlực”đúngnghĩalàsửdụngýchídũngmãnhđểvượtrakhỏisự“suyđồi”,vươnđếnmột“nềntriếthọcmớicủatươnglai”(nhanđềphụcủaquyểnBênkiaThiệnvàÁc,1886).Tươnglaimớimẻấysẽrađờikhiconngườiđứngvữngtrênđôichâncủamình,khilờirăn“ngươiphải”trởthành“tôimuốn”.Conngườicầnhọccáchtựbaynhảychứkhôngphảitrôngchờsựthúcđẩycủa“Thượngđế”và“tínđiều”.Conngườicầntháobỏxíchxiềng,nhậnrasứcmạnhđíchthựccủamìnhđểluônvươntới,luôn“vượtrakhỏichínhmình”theođúngnghĩacủachữ“siêunhân”.

“Vớilỗtaitinhtếhơn,nềntriếthọcmớimẻtuyệtnhiênkhôngphải

làphảntínngưỡng”

(BênkiaThiệnvàÁc).“Tôinóingượcnhưchưatừngcóainóingượcnhưthế.Dùvậy,tôikhôngphảilàmộtkẻchỉbiếtnóikhông.Tôilàmộtsứgiảmanglạitinmừng…”(EcceHomo).ĐiềuôngmongmỏilàmộtThượngđếbiết“phiêubồngnhảymúa”(Zarathustrađãnóinhưthế,1883–1885,bảntiếngViệtcủaTrầnXuânKiêm),khổvuivớiconngười,nângconngườilênhơnlàhạthấphọvàbắthọphảiquỳgối.

“Hươngnguyện,đứcchitặcgiả!”

Vìthế,Nietzscheđặcbiệtthùghétcácđịnhchếđạođứcgiả:“Đừngphánxét,họnói,nhưnghọtốngxuốnghoảngụcmọithứchắnđườnglốihọ.GiaochoThượngđếphánxét,làchínhhọphánxét;vinhdanhThượngđế,làhọvinhdanhchínhhọ”(KẻphảnKitô).KhôngkhácgìKhổngTửvốnôntồn,lễnhượng,đãnổicơnthịnhnộ,mắngnhiếclũnhohươngnguyệnlàbọngiặccủađạođức.Bởichúngchuyênnghề“nhândanh”.Bởichúnglànhữngkẻpháhoạiđạođứcvàlýtưởngmộtcáchtàntệhơnaihết.Trướccổngthiênđàngvàcửathánhhiền,khôngcóchỗchobọngiảhình,khôngcóchỗchobọn“đứctặc”.

BùiVănNamSơn

LỜIGIỚITHIỆU

Trongmuônvàntínngưỡngmàconngườidựngnêntừnhiềungànnămnayvàcònhiệnhành,cómộtdòngđặcthù:độcthầngiáo,tứcchỉtônthờmộtvịthầnduynhất,tốicao,sángtạoravũtrụ,chủtểmuônloài,đượccáctiêntriloanbáovàtươngthôngvớiloàingườiquanhữngsấmtruyềnđượcghichépthànhkinhsách.

Dòngđộcthầngiáonàymangtínhchấtmạckhải,nhịnguyên,vàloạibiệt.Dođókhôngchấpnhậnđốithoại,tươngthuận,hoàđồngmàchủtrươngchiếntranh,chiếnthắngtoàndiện,bấtbaodung.Nguồngốccủađộcthầnởđâyhiệnrõlàthầncủachiếntranh,dùtrongpháttriểnphảithíchứngđãmanglấycảnhữngbiểutượngtuyêntruyềnvềhoàbìnhđểchegiấucáicốtlõibạođộngcủanó.

Truyềnthốngđộcthầngiáogồmbahệthốngtínngưỡngchínhcótươngquanditruyềnvàlịchsửvớinhau.ĐólàDo-tháigiáotừ3500năm;Ki-tôgiáo(vớibanhánhchính,Chínhthốnggiáo,CônggiáoLa-mã,vàTinLànhvớihàngtrămhàngngànhệpháitáchlitronghaingànnămnay);vàIslamhơn14thếkỉđếnhiệntại.

Nhữngđónggópvềvănhóa,xãhộicủađộcthầngiáonhưchủnghĩacánhân,thểchếdânchủ,chinhphụctựnhiênbằngkhoahọckĩthuậttrongsuốilịchsửlàrấtlớnkhôngaiphủnhậnđượcvànhữnggiátrịnàycònbềnvữngvớiloàingười,nhấtlàbikịch,toánhọc,âmnhạchòaâmphốikhí.Tuynhiên,đócũnglànguyênnhânchínhcủacácmâuthuẫnsâusắckhôngthểhàngắngiữacáctậpthểngườivàhiệnđangđedoạsựsốngcòncủaloàingườivàđờisốngtrêntráiđất.

TínhnhịnguyênbấtkhảtươnghợpgiữaThượngđếvàloàingười,giữathiênđịnhvàtựdo,giữamạckhảivàlịchsử,giữaniềmtinvàlítríđãtạoramộtsựcăngthẳngtrongtâmhồnvàlốisốngphươngTâymấyngànnămnay,mầmmốngchínhyếuvàdaidẳngcủabaocuộcchiếntranhtôngiáo,nhưngcũnglàmộtđộngcơcủathámhiểm,chinhphục,kếtnốiđịacầu,vàthúcđẩykhoahọc,kĩthuậthọc,khámphávũtrụ.

Từhơnnămthếkỉnay,vớisựthốngnhấtcủaloàingườitrêntráiđất,đãcónhữngnỗlựccảicách,phêphánđộcthầngiáovớidisảnnặngnềvềmạckhảivàloạibiệtcủanókhiếnchúngtakhóthểhoàđồngvàchungsống.

ThờiPhụchưngởchâuÂuvớisựquayvềnhữnglítưởngnhânbảncủaHi-lạpcổđạitiềnKi-tôgiáo,thếkỉ18vớithờikìÁnhsáng,vàthếkỉ19vớisựthôngdiễnphêphánvềThánhkinh,quanhữngnhàtưtưởnglớnnhưLudwigPeuerbach,DavidStxauss,ErnestRenanvànhữngtriếtgianhưHegel,Marx,đạttớiđĩnhđiểmlàNietzschevớitácphẩmZarathustranóithế(1883-85)vàKẻphảnKi-tô(1888).

KhôngphảingẫunhiênmàsựphêphántôngiáocùngsựquaylạinhữnggiátrịcổđạiHiLạpcóthànhtựucaonhấtởĐức.ChínhởĐứclànơiMartinLutherkhởiđầucuộcCảicáchtôngiáovàonăm1517với95luậnđềvàchủtrươngđithẳngvàovănbảnTânướcbằngnguyêngốctiếngHi-lạp.Từđó,ĐứcvàcácnướctheoTinLànhtrởthànhcáinôichocácngànhhọcvềHi-lạpcổđạivàcócơsởđểphêpháncácgiáohộiKi-tôgiáo.Nietzschephêphánthiếtchếđếquốcvàgiáođiềucủathiếtchếnhàthờ,nhưngrấttônkínhđứcGiê-su.

CuốnKẻphánKi-tônàydịchtừDerAntichristđượctácgiảchuẩnbịchoxuấtbảnvàonăm1888lànămcuốicùngcònsángsuốtcủaNietzschevìsauđólàôngsốngâmthầm,câmlặngchođếnkhiquađờivào1900.Tuynhiên,tácphẩmnàyphảiđến1895mớiđượcrachàođời.Toàntácphẩmlà62tiếtmụcnhưmộtbàiluậnvăndàivàmộtlờitựa.*

Nietzschequađờivàonămchótcủathếkỉ19,thuởsinhthời,kiệttácZarathustrachỉbánđượccó7bảnsáchvàchỉđượcmộtnhómthânhữuítỏibiếtđến.Tuynhiên,từđóđếnnay,tầmvóctưtưởngvàảnhhưởngcủaNietzschengàycàngtoảsâurộngtrêntoànthếgiớivàmọilãnhvực.“Triếthọc,thầnhọc,tâmlíhọccủathếkỉ20khôngthểhiểuđượcnếukhôngxétđếntưtưởngcủaNietzsche.CáctriếtgiaĐứcnhưMaxScheler,KarlJaspers,vàMartinHeideggerlàmviệctrongsựmắcnợvớiNietzsche,cũngnhưcáctriếtgiaPhápAlbertCamus,JacquesDerridavàMichelFoucault.NhữngtràolưuHiệnsinh,Giảicấutrúc,cảtrongtriếthọcvàphêbìnhvănhọc,chịuơncủaNietzscherấtnhiều.CácnhàthầnhọcPaulTillichvàLevShestovthừanhậnmónnợcủahọ,cũngnhưnhàthầnhọc“Thượngđếchếtrồi”J.J.Altizer;vàMartinBuber,nhàtưtưởnglớnnhấtthếkỉ20củaDo-tháìgiáo,kểNietzschelàmộttrongbaảnhhưởnglớnnhấtđờiôngvàdịchphầnđầucủacuốnZarathustraratiếngBa-lan.CácnhàtâmlíhọctrongtrườngpháiphântíchchiềusâunhưAlfredAdlervàCarlJungchịuảnhhưởngsâuxacủaôngcũngnhưSigmundFreud,đãnóivềNietzscherằngônglàngườicóhiểubiếtsâusắcvềtựthânhơnhếtnhữngaiđãtừngsốngvàcóthểsaunàycósống.NhữngnhàtiểuthuyếtnhưThomasMann,Hermann

Hesse,AndréMalraux,AndréGide,vàJohnGardnercùngvôsốnghệsĩkháclấycảmhứngtừôngvàviếtvềôngcũngnhưnhữngnhàthơvànhàviếtkịchGeorgeBernardShaw,RainerMariaRilke,WilliamButlerYeats,trongsốnhữngngườikhác.Nietzschechắcchắnlàmộttrongnhữngtriếtgiaảnhhưởngnhấttừngsống;vàđiềunàykhôngchỉdosựđộcđáocủaôngmàcòndosựkiệnrằng,ônglàngườiviếtvănxuôisángchóinhấtcủangônngữĐức”.**

TiếnVăn

*CuốnDerAntichristhoànchỉnhbảnthảonăm1888,côngbốnăm1895,banđầuđượcNietzschemanhnhanhưlàphầnđầuchodựáncủabộsáchgồmbốnphần:Ýchíquyềnlực—Đánhgiálạimọigiátrị(DerWillezurMacht:VersucheinerUmwertungallerWerte).VềnhanđềDerAntichrist,cógốctừtrongTânước(1John),vàchúngtanênlưuýtrongbứcthưgửichongườibạnPeterGastnăm1883,Nietzscheđãtựmôtảmìnhlà“kẻchốngKi-tô/DerAntichrist”,vàcònnghiêmtúchơnkhixemmìnhlà“đốithủkinhkhủngnhấtcủaKi-tôgiáo”.DerAntichristcóphụđềbanđầulà“LờinguyềnrủaKi-tôgiáo”(FluchaufdasChristenthum),đồngthờicũngdoNietzscheđềnghịsửathành“ThửđưaramộtphêbìnhKi-tôgiáo”(VersucheinerKritikdesChristentbums)(ND.)

**BerndMagnus,trongEncyclopediaBritannica,1989,tập24,mụctừ“Nietzsche”.

TIỂUSỬKRIEDRICHWTLHELMNIETZSCHE

(Sinhngày15.10.1844tạiRocken,Saxony,Đức;mấtngày25.7.1900)

TriếtgiakiêmnhàbácngữhọckinhđiểnnướcĐức.Concủamộtmụcsưkiềnthành,ôngtheohọctrườngngữpháp(trunghọc)ởSchulpfortavàsauđóhọcngànhkinhđiểnở(cácđạihọc)BonnvàLeipzig.Năm1769ôngđượcphongchứcgiáosưngànhkinhđiểnởBasle(Thụysĩ).ÔngtrởthànhmộttrongnhữngngườiáimộđầutiêncủanhàsoạnnhạckịchRichardWagner(1868),làmbạnvớiôngnàynhưng,vàonăm1876,đoạntuyệtvớiôngta.Nietzschetừnhiệmchứcgiáosưvàonăm1879vìnhữnglídosứckhoẻ.BịLouAndreas-Salométừkhước,làngườiôngđãđềnghịhônnhân,ôngthumìnhvàocuộcsốngcủamộthọcgiảlãngdu:Sils-Maria,Sicily,

Rapallo,Nice,Leipzig,Turin,nơiôngbịđộtquỵtinhthầnnặngtiếpsaulàbạiliệttăngtiến,cólẽlàdohậuquảcủaviệclâynhiễmbệnhgiangmaimàôngmắcphảikhicònlàsinhviên.TrongcuốnsáchđầutiêncủaôngDieGeburiderTrogodieausdemGeistederMusik(Leipzíg,1872;bảndịchtiếngAnhcủaF.Golfling,TheBirthofTragedyoutoftheSpiritofMusic(Sựsinhracủabikịchtừtinhthầnâmnhạc),NewYork,1956),Nietzschethônggiảimốiquanhệcủaconngườivàthếgiới,đờisốngvàtinhthầnnhưđượctrunggianbởiảotưởng,huyềnthoại,tôngiáo.TrongnhữngkhoảnhkhắcxuấtthầnkiểuDionysuscáthểchìmngậptronghữuthểcủachủngloại.Nhậpvàovòngquayvôcảmlàcõitựnhiên,côngnăngkiểuApollocủaconngườixâydựngnhữnghìnhtượngcủacáivĩnhhằng,nhữngýtưởngkiểuPlato,nhữngthiênđườngkiểuKi-tôgiáo,vânvân,đểanủi.Vớiquyềnnăngcứtínhtuyểnchọnvàhạnđịnhvềmặtkháiniệmcủaconngườiápđặtnhữngýnghĩaphùhợpvớithịhiếuvềviệcsốngcòncủamình.FritzMauthnervàLudwigWittgensteinchịuảnhhưởngmạnhvềlíthuyếtngốnngữcủaNietzsche.

SựtuyênbốcủaNietzscherằngkhôngcóthếgiớinàovượtngoàithếgiớinày,rằngThượngđếchếtrồitrongAlsosprachZoralhustra,(Chemnitz,1883;bảndịchR,J.Hollingdale,xuấtbảnởHarmondsworth,1969)đãđượctiềnhôtrongtácphẩmDiefrohlicheWissenschaft(Chemnitz,1882);bảndịchtiếngAnhTheGayScience(Cáibiếtvui)trongTheCompleteWorksofFriedrichNietzsche(ToàntậpF.Nietzsche,biêntậpO.Levy,xuấtbảnởLondon,1909-13)vớinhậnxétrằngniềmtintôngiáođãmấtđisựkhảtín.Vớisựnhạycảmcủamáyđođịachấn,NietzschetrởthànhtiêntrivàngườikílụcsựkhởiđầulịchsửcủachủnghĩahưvôchâuÂu.TưtưởngcủaJean-PaulSartrevàcủaAlbertCamusxâydựngtrênsựphântíchnày.BằngviệcsángtạohìnhtượngZarathustra,thầydạyvềsựlailâmcủaconngườisiêuviệtvà,mâuthuẫnnữa,làcủasựtáihồivĩnhhằng,Nietzschetinrằngtrongtriếthọccủaông,ôngđãvượtthắngchủnghĩahưvô,ýnghĩacủalịchsửlàsựxuấthiện,trongnhữngkhoảnhkhắchiếmhoi,củacánhânngoạilệ.Trongnhữngghichúmàđếnkhicósựxuấthiệncủabảnphêphánđịnhbảncủatoàntập(FriedrichNietzsche,Werk.KritischeGesamtausgabebiêntậpdoG.CollivàMontinari,Berlin,1967-87,30tập)đượcbiêntậpdướinhanđềDerWillezurMacht(Ýchívềquyềnlực)(Leipzig,1888;London,1909;bảndịchTheWilltoPowercủaW.KaulmannvàR.Hollingdale,NewYork)NietzschemổxẻKi-tôgiáovàchủnghĩaxãhộinhưnhữngtínngưỡngcủalớp“hạnhân”nơinhữngbiệnhộchosựyếuđuốiđượcphôdiễnnhưnhữngnguyênlíluânlí.TrongtácphẩmZurGenealogiederMorals(Vềphổhệ

luânlí)(Leipzig,1887;London,1910;bảndịchtiếngAnhcủaw.Kaufmann,OntheGenealogyofMorals,NewYork,1968)Nietzschedãphơibàysựđồngcảm,bácái,niềmtinởThượngđế,vânvânnhưlànhữngđứctínhcủa“bầyđàn”.Nietzschemuốnchuẩnbịđườngcho“Herrenmensch”(lớpngườichủtể),mộtloạihìnhmớivềconngườivớinhữngbảnnăngtướngcướpcủaycóthểthaotúngquầnchúngvàtựlàluậtlệchochínhmình.

ẢnhhưởngcủaNietzscheđãlàvôbiên.SựviệcchủnghĩaQuốcxãĐứctiếpnhậnôngkhônghềlàtoàndiệnbởivìNietzschechốibỏchủnghĩabàiDo-thái,chủnghĩaquốcgiaĐức,vàchủnghĩachủngtộcsinhhọc.StefanGeorge,ThomasMann,ErnstJunger,AndréGide,AndréMairaux,W.B.Yeats,EdwinMuir,HerbertReadđềubịônglàmmêluyến.ÔngcũngảnhhưởngđếnnhữngnhànhânloạihọcnhưL.Klages,A.Adler.A.Gehlen,nhữngnhàhậucấutrúcMichelFoucault,GillesDeleuze,P.KlossaWski;vànhữngtriếtgiamới(nouveauxphilosophes)A.Glucksman,B.H.Lévy.

(Bàiviếtvềtiếtmục‘Nietzsche’củaWilfriedvanderWilltrong20thCenturyCulture-ABiographicalCompanion(Vănhoáthếkỉ20:cẩmnangtiểusử)doAlanBullockvàR.B.Woodingsbiêntập,nxb.Fontana,LondonvànxbHarpersRow,NewYork,1983).

TÓMLƯỢCVÀDẪNMỤC

1. TínhhiệnđạilàcănbệnhcủacưdânHyperboreanoschúngta

2. Thiệnlàgì?-cườnglực.Áclàgì?-nhunhượcvàthươngxót

3. Loạihìnhconngườinàosẽđượctạora?4. Khôngcósựtiếnbộtrongnhânloại;loạihìnhconngười

caođẳnghơnlàmộtchủngloạicábiệt5. Ki-tôgiáophátđộngcuộcchiếnchốngloạihìnhconngười

caohơn6. Sựbạihoạilàsuyđồi,vàđánhmấtnhữngbảnnăng7. Lòngthươngxótlàsuyđồi,vàlàviệcthựchànhchủnghĩa

hưvô8. ĐốithủcủacưdânHyperboreanos:nhàthầnhọc;tinhthần

thuầntuýlàdốitráthuầntuý9. Bấtkìnhữnggìnhàthầnhọccholàthật,tấtlàgiả10. TriếthọcĐứcbịbạihoạidodòngmáuthầnhọc(Kant)11. Mộtđứchạnhphảilàtựbiểuhiệnvàtựvệcầnthiếtnhất

củachúngta12. Giớigiáosĩbịbạihoạidoquyếtđịnh“nhữnggìlàcao

hơn”13. Nhữngtrựcgiácgiátrịnhấtđềulànhữngphươngpháp14. CưdânHyperboreanoskhiêmtốnhơngiáosĩ,họđặtcon

ngườigiữanhữngđộngvật15. MọikháiniệmKi-tôgiáođềulàhưcấuthuầntuý16. ThượngđếKi-tôgiáolàkẻrónrén,rụtrèvàkhiêmtốn17. VươngquốcKi-tôgiáocủaThượngđếlàmộtvươngquốc

cáchli,vàdướilòngđất18. ThượngđếKi-tôgiáo:mộtcôngthứcdànhchomọiphỉ

bánglạithếgiới19. ThượngđếKi-tôgiaotrộnlẫnbệnhhoạnvàotrongbản

năngcủanhữngchủngtộctinvàongài.20. Phậtgiáo,tuycũnglàtôngiáosuyđồikhướctừthếgiới,

nhưnghiệnthựchơnKi-tôgiáogấptrămlần21. TrongKi-tôgiáo,nhữngbảnnăngcủakẻbịápchếvàbệnh

nhânnổibậtlêntrên22. Ki-tôgiáolôicuốnkẻmanrợhunghãn,Phậtgiáolôicuốn

kẻnhântừvàhiềnhoà23. NhữnggiandốigiảohoạtđằngsaubađứctínhcủaKi-tô

giáo-Tin,Yêu,Hivọng24. Ki-tôgiáolànhưmộthệquảtừbảnnăngquákhíchcủa

Do-tháiđểtồntại25. LịchsửIsrael(Do-tháigiáo)minhhoạchosựbiếnchất

nhữnggiátrịtựnhiên26. Giớigiáosĩănbámdùngkháiniệm“Thượngđếchíthánh”

đểbiệnminhchoviệcthựcthiquyềnlực27. Giê-subịđóngđinhbởingàicôngkíchquyềnlựcgiáosĩ

Do-thái28. TâmlíhọcvềĐấngCứuChuộclàgì?Nóbịmờámbởi

nhữnghàmhồvàtruyềnthuyết29. Đọclịchsửcủamột“linhhồn”trongnhữngphúcâmlà

điềuphùphiếmtâmlíđángkhinhmiệt30. Ki-tôgiáolàkếtquảdomẫncảmcựcđộđốivớithốngkhổ

vàphấnkhích31. NhữngđặctínhcủaGiê-subịbópmépdotínhthôthiển

suyđồicủanhữngkẻtruyềnbáphúcâm32. Giê-subiểutượngcáchxavớimọisùngbái,mọivănhoá,

mọicuồngtín,mọikhoahọc,vàmọibiệnchứng33. Nhữngkháiniệmvềtộihayphạtđềuhoàntoànkhôngcó

trongtâmlíhọcvềGiê-su34. ĐốivớiGiê-su,NướcTrờilàmộtthựctạinộitâm,một

trạngtháitâmlinh35. Vìvậy,Giê-suđãhànhxử:chớphảnkháng,chớbảovệ

bảnthân-ngaycảchốnglạikẻác36. TínđồKi-tôthờphụngngượclạivớinhữnggìGiê-suchủ

trương37. TronggiáohộiKi-tô,chủnghĩamanrợbệnhhoạncuối

cùngchiếmquyềnlực38. NgàynaylàmộtngườiKi-tôlàbấtchính39. TôinêuralịchsửchânthựcvềKi-tôgiáo40. Giê-suđãminhchứngchothịkiếncủangàibằngcáichết,

nhưngngườiKi-tôđãbópméosựkiệnnàythànhsựphẫnhậnvàphụcthù

41. Đivàohọcthuyếtvề“sựcứuchuộc”,vềmộtconngườitrừ

khửmọitộilỗi42. Ki-tôgiáohứahẹnđủthứnhưngkhônghoànthànhđiềugì43. Bằngviệcđặtgiátrịsốngvàothếgiớibênkia,vàohưvô,

Ki-tôgiáohạgiátrịtoànbộđờisống44. Phúcâmlànhữngsáchquyếnrũmàmộtdântộcbịápchế

bảolưumọiluânlíchobảnthân45. NhữngvídụvềthóiđạođứcgiảvàxuyêntạcGiê-sutrong

trướctácKi-tôgiáo46. Thậtvinhdựkhibị“ngườiKi-tôtiênkhởi”chốngđối47. ĐiểmđểnhậnradânHyperboreanoskhihọcoiđiềuđược

sùngkínhlàThượngđếngangvớicáiphilívàlitiện48. VấnđềchínhđốivớiThượngđếKi-tôgiáo:làmsaochống

lạikhoahọc49. Nhữngkháiniệmvềtộilỗivàhìnhphạtđượctạorađể

phòngthủchốnglạikhoahọc50. TiêuchícủaKi-tôgiáovềchânlí:“đứctindẫnđếnchân

phúc”51. “Thếgiớinộitâm''củangườiKi-tôrấtgiốngthếgiớinội

tâmkẻbệnhhoạn,kẻkiệtsức52. Giáosĩchiếnđấuvớiloạihìnhcaohơn:“Hễcáigìphát

sinhtừsựviênmãn,dồidào,sứcmạnh,làđiềuác”53. Cáichếtcủanhữngkẻtuẫnđạolàsựquyếnrũtớitín

ngưỡng54. Nhữngtinhthầnvĩđạilànhữngkẻhoàinghi;chỉcókẻnhu

nhượccầnđứctin55. Lịchsửcủanhữngkiêntín(đứctin);kiêntínnguyhiểm

hơndốitrá56. Cuốicùng,đâylàvấnđềcứucánhmàngườitadốitrá57. PhápđiểnManukhiếnluậtKi-tôgiáohổthẹn58. NgườiKi-tôvàngườivôchínhphủ:cảhailànhữngkẻsuy

đồi,chỉcókhảnăngđầuđộcđờisống59. Ki-tôgiáonhưcuộcchiếnthắngbẩnthỉuđốivớimọiđức

tínhthuầnkhiếtcủaHi-lạpvàLa-mã60. IslamhơnhẳnKi-tôgiáo61. PhongtràoCảicáchcủaĐứcđãlừagạtchâuÂuđánhmất

mùagặtcủathờiPhụchưng62. TôilênánKi-tôgiáo:nólàkísinhtrùng,sựbạihoạilớn

nhấttrongmọibạihoạimàngườitacóthểquanniệmđược.

LỜIĐẦU

Cuốnsáchnàythuộcvềsốrấtítngười.Cólẽchưangườinàotrongsốhọhiệnđangsống.CóthểhọsẽlànhữngđộcgiảhiểuđượcZarathustracủatôi:làmsaotôicóthểtựngộnhậnngườinàolàtriâmngàynayđược?Chỉcócáingàysaungàymaisẽthuộcvềtôi.Mộtsốngườisaukhichếtmớisinhrađời.

Nhữngđiềukiệnđểhiểuđượctôi,vàcầnthiết-tôibiếtchúngrấtrõ.Bạnphảinênchínhtrựcvềphươngdiệntinhthầntớiđộrắntớimứcchịuđựngđượcsựnghiêmtúcvànhiệttìnhcủatôi.Bạncầnphảithôngthạoviệcsốngtrênnúicao-nhìnxuốngtrậnhuyênthiênviễnvôngthảmhạicủachínhtrịvàtinhvịkỉdântộcởdướimình.Bạncầntrởnênlãnhđạm;bạnđừngbaogiờhỏichânlílàhữudụnghaylàthảmhoạ.Mãnhlựcưuáinhữngvấnđềmàngàynaykhôngaiđủdũngcảmtruyvấn;dũngcảmvớisựcấmchế;sựtiềnđịnhchomêcung.Kínhnghiệmvềbảysựcôđơn.Đôitaimớichoâmnhạcmới.Đôimắtmớinhìnnhữnggìxaxămnhất.Mộtlươngtrimớitruycầunhữngchânlíchotớinayvẫncòncâmnín.Vàýchítiếtướccủaphongcáchkìvĩ:bảotrìkhílực,nhiệttâmtrongsựtiếtchế.Kínhngưỡngtựthân;yêutựthân;tựdovôđiềukiệntrướctựthân.

Vậyđó!Chỉnhữngngườinhưthếlàđộcgiảcủatôi,nhữngđộcgiảchânchínhcủatôi,nhữngđộcgiảtiềnđịnhcủatôi:sốcònlạicóquanhệgì?sốcònlạiđó-đơnthuầnlànhânloại!Ngườitaphảiởtrênnhânloại,ởkhílực,ởlinhhồncaongất-ởsựkhinhmiệt.

FriedrichNietzsche

Bảysựcôđơnliệtkêrõhơntheothứtự:1)Đôitaimớichoâmnhạcmới.2)Đôimắtmớinhìnnhữnggìxaxămnhất.3)Mộtlươngtrimớitruycầunhữngchânlíchotớinayvẫncòncâmnín.4)Vàýchítiếtướccủaphongcáchkìvĩ:bảotoànkhílực,nhiệttâmtrongsựtiếtchế.5)Kínhngưỡngtựthân.6)Yêutựthân;7)Tựdovôđiềukiệntrướctựthân.(ND)

1

Tahãyđốidiệnvớitựthân.ChúngtalàcưdânxứHyperboreanos

(Cựcbắc)1;chúngtabiếtrấtrõkhoảngcáchxaxôimìnhđangsống.“Chẳng

phảiqualụcđịahayhảiđạomàcóthểtìmđườngtớixứHvperboreanos”-Pindarcũngđãsớmbiếtxứnàycủachúngta.Ngoàicựcbắc,quabăngtuyếtvàcáichết-làđờisống,hạnhphúccủachúngta.Chúngtađãpháthiệnrahạnhphúc,chúngtađãtìmralốithoátkhỏimêcungbaongànnăm.Cònaikhácpháthiệnranó?Làngườihiệnđạichăng?“Tađãlạchướngrồi;talàmọithứđãlạchướng,”ngườihiệnđạithởdài.

Tínhhiệnđạinàylàcănbệnhcủachúngta:bệnhhoàbìnhbiếngnhác,bệnhthoảhiệpkhiếpnhược,bệnhcủamọiôtrọcmangđứchạnhcủatiếngVângvàtiếngKhông(JaundNein)củahiệnđại.Sựbaodungvàtâmhồnđạilượng(largeur)nàynó“thathứ”tấtcảbởivìnó'‘hiểu”tấtcả,làtrận

hoảphong2thổitớichúngta.Thàsốngtrongbăngtuyếtcònhơngiữanhững

đứchạnhhiệnđạivànhữngtrậngiónamkhác!

Chúngtacóđủdũngkhí,chúngtakhôngnémìnhhoặckẻkhác;nhưngtừlâuchúngtakhôngbiếtphảilàmgìvớidũngkhícủamình.Chúngtatrởnênuám,chịumangdanhlànhữngkẻtheothuyếtđịnhmệnh.Vậnmệnhcủachúngta-làtràntrề,trươnglực,tíchlực.Chúngtakhaokhátánhchớpvàhànhđộng,rờixahạnhphúccủakẻnhunhược,khỏisự“anphận”.Trongbầukhíquyểncủachúngtalàdôngbão;thiêntínhcủachúngtatrởnênuám-bởichúngtakhôngthấyconđườngnào.Côngthứchạnhphúccủachúngta:mộtDạ,mộtKhông,mộtđườngthẳng,mộtmụctiêu.

2

Thiệnlàgì?Mọicáinângcaocảmxúcquyềnlựctrongconngười,ýchíquyềnlực,quyềntựthân.

Áclàgì?Mọicáisinhratừsựnhunhược.

Hạnhphúclàgì?Cảmgiácquyềnlựcđangtăngtrưởngvàcảmgiáctrởlựcđượckhắcphục.

Khôngphảisựthoảmãnmàcầnthêmquyềnlực;khôngphảihòabìnhmàchiếntranh;khôngphảiđứctínhmàhiệuquả(đứctínhtrongvănnghệPhụchưng,virtù,làđứctínhphiluânlíhoá).

Kẻnhunhượcvàkẻvấpngãsẽtiêuvong:đâylànguyêntắcđầutiênvềlòngbácáicủachúngta.Vàthậmchínêntrợlựcchođượctiêuvong.

Cógìtaihạihơnbấtkìthóisađoạnào?Lòngthươngxótchủđộngđốivớimọikẻvấpngãvànhunhược:Ki-tôgiáo.

3

Vấnđềtôiđềxuấtkhôngphảisẽtiếpnốinhânloạitrongquátrìnhsinhvật(xemconngườilàmộtcứucánh),nhưnglàmẫungườinàosẽđượctạora,đượcmuốn,cógiátrịcaohơn,xứngđángsinhtồnhơn,chắcchắncótươnglaihơn.

Ngaycảtrongquákhứ,loạicaocấpđãthườngxuấthiện-nhưngchỉlàmaymắnngẫunhiên,nhưmộtngoạilệ,chứchưatừnglàloạingườiđượcmuốn.Trênthựctế,ylàloạingườibịkinhsợnhất-vàtừtrướcđếnnaylàthứđángsợ-vàtừmốisợhãinày,đãkìvọng,sinhravàđạtđượcmẫutươngphản:loạigiasúcthuầnphục,độngvậtbầyđoàn,độngvậtngườibệnhhoạn-tínđồKi-tô.

4

Loàingườikhôngđạibiểuchosựtiếnhoáhướngtớicáitốthơnhoặcmạnhhơnhoặccaohơntheonghĩangàynaythừanhận.“Tiếnbộ”chỉlàmộtquanniệmhiệnđại,tứclàmộtquanniệmhưgiả.NgưừichâuÂucủangàynayhếtsứcthấpkémvềgiátrịđốivớingườichâuÂucủathờiđạiPhụchưng:sựtiếnhoáxahơnthìđềukhôngnhấtthiếttheophươnghướngsiêuthăng,tăngtiến,hoặcmạnhmẽhơn.

Nóitheonghĩakhác,nhữngtìnhhuốngcábiệtthànhcôngthườngbắtgặpởnhữngđịaphươngvàvănhoáđủmọiloạithậtdịbiệt:ởđâychúngtathựcsựtìmthấymộtloạihìnhcaohơntươngquanvớiloàingườinhưmộttoànthể,mộtloạisiêunhân.Nhữngngẫunhiênmaymắnhếtsứcthànhcôngđóđãluôncóthểxảyravàtrongtươnglailuôncóthểxảyra.Vàthậmchímọigiatộc,bộtộc,haydântộcdướinhữnghoàncảnhđặcđịnhđềucókhảnăngthểhiệnloạihồngtâmnày.

5

NgườitakhôngnênlàmđẹpvàtổđiểmchoKi-tôgiáo.Nóđãpháiđộngmộtcuộctửchiếnchốnglạimẫungườicaohơnnày;nóđãtuyệtthôngvớimọibảnnăngcủamẫungườinày,vàtừnhữngbảnnăngấynóđãchưngcấtrakháiniệmsựdữvàMaQuỷ:conngườikiêncườngvớitưcáchlàcon

ngườiđiểnhìnhbịhàitội,chịu“hìnhphạtđờiđời”.Ki-tôgiáođãđứngvềphecủamọithứnhunhược,titiện,vàvớitấtcảnhữngkẻvấpngã;nóđãtạoramộtlítưởngđốikhángvớibảnnăngbảotồntựthâncủađờisốngtrángkiện.Thậmchínóđãlàmbạihoạilítínhcủanhữngtinhthầnmạnhmẽnhấtquaviệcgiảngdạyngườitarằngnhữnggiátrịtinhthầntốicaolàmộtthứlộilỗi,mộtthứsẽdẫntớilầmlạc-lànhữngcámdỗ.Vídụbithươngnhất:sựlàmbạihoạiPascal,kẻtinvàosựbạihoạilítínhcủaônglàdotộinguyêntổ,trongkhithựcranóbạihoạilàdoKi-tôgiáothôi!

6

Mộtcảnhtượngthốngkhổvàkinhkhiếpđãhiệnbàytrướcmắttôi:tôiđãkéolạicáimànchesựbạihoạicủaconngười.Trongmiệngtôi,lờinàyítrathoátđượcmốihoàinghi:nócóthểbaohàmsựkếtánluânlícủaconngười.Nócónghĩa-chotôinhấnmạnhđiềunàymộtlầnnữa-làthoátkhỏiluânlíhoátớimứcđộtôinghiệmrasựbạihoạinàymạnhmẽchínhxácnhấthễởđâuconngườihếtsứcchủtâmkhaokháttruycầu“đứctính”và“thầntính”.Tôihiểusựbạihoại,nhưbạnsẽđoánra,theoýnghĩasuyđồi(décadence):luậnđiểmcủatôichorằngmọigiátrịmànhânloạigiờđâytổngkếtnỗikhaokháttốicaođềulànhữnggiátrịsuyđồi.

Tôigọimộtđộngvật,mộtchủngloại,haymộtcáthểlàbạihoạikhinóđánhmấtbảnnăngcủamình;khinóchọnlựa,khinóchuộngnhữnggìlàbấtlợichonó.Mộtlịchsửvề“tìnhcảmcaothượng”,về“lítưởngnhânloại”-vàcóthểtôisẽphảiviếtlịchsửvềnó-gầnnhưlígiảiđượctạisaonhânloạibạihoạiđếnthế.Tôicoitựthânđờisốnglàbảnnăngvềtăngtrưởng,tínhbềnbỉ,tíchluỹcườnglực,vàquyềnlực:ởđâukhôngcóýchíquyềnlựcthìchỉcósựsuyđồi.Tôithấymọigiátrịtốicaocủaconngườiđềuthiếuýchínày-chonênnhữnggiátrịsuyđồivàhưvôđãchếngựnóbằngnhữngdanhnghĩachíthánh.

7

Ki-tôgiáođượcgọilàtôngiáocủalòngthươngxót(Mitleid)3.

Lòngthươngxótđốinghịchvớinhữngcảmxúctrángkiệnnângcaosinhlựccủachúngta:tácdụngcủanólàứcchế.Chúngtabịtướcđoạtsứcmạnhkhicảmthụthươngxót.Sựmấtmátsứcmạnhmàđaukhổvốngiángxuốngđờisốngcòngiatăngvànhânlêndolòngthươngxót.Lòngthươngxótkhiếnchokhổnạnlâynhiễm.Trongnhữnghoàncảnhnhấtđịnh,nócóthểdẫnđếnsựhisinhhoàntoàntínhmệnhvàsinhlực-vượtquámọitỉlệ

vớitầmmứccủanguyênnhân(nhưtrườnghợpcáichếtcủa[Giê-su)ngườithànhNazareth).Đólàsuyxétthứnhất,nhưngcònmộtsuyxétnữaquantrọnghơn.

Giảsửchúngtađolòngthươngxótbằnggiátrịnhữngphảnứngmànóthườngsảnsinh;vậythìmốinguyhiểmcủanóxuấthiệndướimộtánhsángrõrệthơn.Hoàntoànnóichung,lòngthươngxótcảntrởmọiquyluậtpháttriển,vốnlàquyluậtchọnlựa.Nóbảotồnnhữnggìchínmuồichohuỷdiệt;nóbảovệnhữngkẻbịtruấtdisảnvàbịđờisốngkếtán;vàbởiđầydẫymọiloạithấtbạiduytrìchonósốngsót,nócấpchobảnthânđờisốngmộtdiệnmạoâmuvàđángngờ.

Cómộtsốngườiđãmạomuộigọilòngthươngxótlàmộtđứchạnh(trongmọiluânlícaoquý,nóbịcoilàmộtnhượcđiểm);vànhưthểhãycònchưađủ,nócònđượccoilàtínhmĩđức,làcăncơvàuyênnguyêncủamọiđứchạnh.Chắcchắn-vàngườitanênluônghinhớ-xuấtphátđiểmcủanólàtriếthọchưvôvànóminhkhắclờiphủđịnhđờisốnglêntấmkhiêncủanó.Schopenhauerđãkhẳngđịnhđúng:lòngthươngxótphủnhậnđờisốngvànócònlàmchođờisốngđángđểphủnhận.

Thươngxótlàthựchànhchủnghĩahưvô.Xinnhắclại:bảnnăngứcchếvàlâynhiễmnàylàmcảntrởnhữngbảnnăngnhắmtớibảotồnđờisốngvàđềcaogiátrịcủanó.Lòngthươngxótnhânlênbấthạnhvàbảotồnmọithứgìlàbấthạnh,vànhưvậy,làmộtcôngcụchủyếulàmgiatăngsựsuyđổi:lòngthươngxótkhuyếndụngườitahướngtớihưvô!Tấtnhiên,ngườitakhôngnóilà“hưvô”mànóilà“cõibênkia”,hay“Thượngđế”,hay“đờisốngchânchính”,hayNiết-bàn,cứurỗi,vĩnhphúc...

Lốitutừthanhbạchnàytronglĩnhvựcđặcchấtluânlítôngiáocóvẻítthanhbạchhơnnhiềungaykhichúngtanhậnraởđầykhuynhhướngtựquấnbằngnhữngngôntừcaocả:thùđịchđờisống.Schopenhauerđãthùđịchđờisống;dođósựthươngxóttrởnênmộtđứchạnhđốivớiông.

Aristotle,nhưchúngtađềubiết,đãcoithươngxótlàmộttrạngtháibệnhlívànguyhiểmmàngườitađượckhuyênđôilúccầnbiệnphápđiềutrịbằngsựthanhluyện(Purgativ):ôngđãhiểubikịchlàmộtsựthanhluyện.Từquanđiểmcủabảnnăngđờisống,mộtlốiđiềutrịchắcchắncầnthiếtđốivớisựchồngchấtbệnhlívànguyhiểmđócủalòngthươngxót,màđạidiệnlàtrườnghợpSchopenhauer(vàbấthạnhlàcủatoànbộsựsuyđồitrongnềnvănhọcnghệthuậtcủachúngta,từSt.PeterburgtớiParis,từTolstoytớiWagner)-cầnchọcthủngvàlàmchonóvỡbungra.

Trongtoànbộtínhhiệnđạibệnhhoạncủachúngta,khôngcógìbệnhhoạnhơnlòngthươngxótKi-tôgiáo.Chúngtalànhữngysĩkhônglưutìnhkhivậndụngcondaomổởđây—đólàvaitròcủachúngta,đólàlòngnhânáicủachúngta,đólàcungcáchkhiếnchúngtathànhtriếtgia,chúngtalàcưdânHyperboTeanos!

8

Cầnthiếtnêuranhữngaichúngtaxemlàphảnđềcủamình:đólànhữngnhàthầnhọcvàbấtcứnhữnggìmangdòngmáucácnhàthầnhọctronghuyếtquản-đâybaogồmtoànbộtriếthọccủachúngta.

Bấtcứaiđãnhìnsáttaihoạnày,hoặcnóiđúnghơn,đãtừngchịulệthuộcvàonóvàhầunhưbịnótiêuma,sẽkhôngcòncoiđâylàchuyệnnựccười(“tưtưởngtựdo”củanhữngnhàkhoahọctựnhiênvànhữngnhàsinhlíhọckhảkính,đốivớitôi,mớilàchuyệnnựccườithựcsự:họthiếuthụcảmtrongnhữngvấnđểnày,họkhôngchịusựkhổnạnvàtuẫnđạochochúng).Sựđầuđộcnàyởmứcđộlớnrộngnhiềuhơnngườitatưởng:tôithấythóingạomạnbảnnăngcủacácnhàthầnhọcbấtkìởđâungàynaycóaitựcoimìnhlàmột“nhàduytâm”—bấtkìởđâutựphongvớicơsởlàgốccaohơn,khiquyềnhạnnhìnvàothựctạitừmộtcaođiểmbềtrênvàngoàicuộc.

Nhàduytâmgiốnghệtmộtloạigiáosĩ,ynắmmọikháiniệmcaocảtrongtay(vàkhôngchỉnắmtrongtaymàthôi!);yđùagiỡnvớichúngbằngmộttháiđộkhinhmiệtnhântừđốivới“lítính”,“ýnghĩa”,“vinhdự”,“sốngtốt”,và“khoahọc”;yxemtấtcảnhữngthứnàyởdưới,cũngnhưrấtnhiềunhữnglựclượngnguyhạivàquyếnrũmàtrênđó“tinhthần”baylượntrongmộttrạngtháithuầntuý“chobảnthân”-nhưthểsựkhiêmnhường,trinhkhiết,khónghèo,hoặc,tómgọntrongmộttừ:thánhthiện,đãkhônglàmnguyhạiđờisốnghơnbấtkìnỗisợhãihaynhữngthóixấunàocóthểtưởngtượngđược.

Tinhthầnthuầntuýlàsựdốitráthuầntuý.Chừngnàogiáosĩcònđượccoilàmộtmẫungườicaohơn-kẻphủnhậnchuyênnghiệp,kẻphỉbáng,vàkẻđầuđộcđờisống-thìkhôngcólờiđápchocâuhỏi:chânlílàgì?Vìchânlíđãbịngườitadựngngượcđầukhimàkẻchủxướngýthứchưvôvàphủnhậnđượcchấpnhậnvớitưcáchlàđạibiểucủa“chânlí”.

9

Tôikhaichiếnvớilạibảnnăngthầnhọcnày:tôiđãtìmradấuvết

củanóởkhắpnơi.Bấtkìkẻnàocódòngmáuthầnhọctronghuyếtquảnđềunhìnmọithứquamộtgiácđộméomóvàbấtchính.Cáicảmtính(pathos)khaitriểntừtrạngtháinàymệnhdanhlàđứctin:nónhắmmắtlạivớibảnthânmộtlầnvàmãimãi,cũngnhưsợphảichịuđựngnhìncáicảnhcủasựlừadốivôphươngcứuchữa.Giácđộnhìnsailầmnàyvàomọisựvậtđượcnânglênthànhmộtluânlíhọc,mộtđứchạnh,mộtkháiniệmthầnthánh;cáilươngtribịtróibuộcvàovớinhãnquanlầmlẫnvàkhôngcótriểnvọngnàokhácđượcthừanhậncógiátrịxahơn,mộtkhinhữngthứthứmàngườitađãbiếnthànhchíthánhvớinhữngdanhxưng“Thượngđế”,“cứuchuộc”,và“vĩnhhằng”.Tôiđãđàosâuvàobảnnăngthầnhọcởkhắpnơi:nólàhìnhthứcthịnhhànhnhất,ngấmngầmnhất,mộthìnhthứcgiảdốitồntạitrênmặtđất.

Mọiđiềunhàthầnhọcxemlàchânthựchẳnnhiênlàgiảdối:gầnnhưđâvlàmộttiêuchícủasựthật.Bảnnăngthâmsâunhấtbảotồnbảnthâncủay,ngăncấmytôntrọngthựctạitrongbấtcứđiểmnàohoặcngaycảviệcbiểuđạt.Ởđâumàbảnnăngthầnhọcmởrộngảnhhưởng,thìnhữngphánđoángiátrịbịdựngngượcđầuvànhữngkháiniệm“thật”và“giả”nhấtthiếtbịđảongược:hễcáigìtaihạinhấtchođờisốngthìởđâyđượcgọilà“thật”,hễcáigìkhíchlệ,nângcao,khẳngđịnh,vàbiệnhộchođờisốngvàtạosựtoànthắngchonó,thìbịgọilà“giả”.Khinhữngnhàthầnhọctrảirộngquyềnlựcqua“lươngtri”củanhữngquânvương(hoặccủanhữngdântộc—)thìchúngtakhôngcầnphảihồnghinhữnggìthựcsựxảyradướinềnmóng:ýchícáochung,ýchíhưvôhammuốnquyềnlực.

10

NhữngngườiĐứchiểungaykhitôinóirằngtriếthọcĐứcbịdòngmáuthầnhọclàmchobạihoại.MụcsưTinLànhlàthuỷtổcủatriếthọc

Đức;bảnthảnđạoTinLànhhàmnghĩapeccatumoriginale(tộinguyêntổ)4.

ĐịnhnghĩavềTinLành,sựbánthânbấttoạicủaKi-tôgiáo-vàcủalítính.

Ngườitachỉviệcnói“ChủngviệnTubingen”5làhiểuracáigìthựcsựlà

triếthọcĐức:mộtnềnthầnhạcxảoquyệt.DânvùngSwabia6lànhữngkẻ

nóidốigiỏinhấtnướcĐức:họnóidốimộtcáchhồnnhiên.

TạisaosựđăngđàncủaKantlạiđượcgiớihọcthuậtĐứcchàođónhoanhỉ-trongsốhọcóđếnbaphầntưlàconcủamụcsưvàthầygiáo-vàtừđâunướcĐứccósựxáctín,thậmchíngàynayvẫncòndưâm,chorằngmộtchuyểnhướngtốtđẹphơnđãkhởiđầuvớiKant?Bảnnăngthầnhọccủa

giớihọcgiảĐứcđãđoánranhữnggìmộtlầnnữalạicóthể.Mộtlốirẽmởđểngườitacóthểlenléntrởlạicáilítưởngcũ.Kháiniệmvềmột“thếgiớichânthực’’,kháiniệmvềluânlínhưlàyếutínhcủathếgiới(đâylàhaisailầmsađoạnhấttừngcó!),lạimộtlầnnữa,nhờchủnghĩahoàinghitinhtrívàgiảohoạt,nếukhôngthểchứngminhthìítrakhôngcòncóthểbácbỏđượcnữa.Lítính,quyềnlợicủalítính,khôngkhuếchtrươngđượcxalắm.Thựctạiđãgiảmthiểuthànhchỉcònlà“hiệntượng”vàmộtthếgiớinguytạođiêungoa,thếgiớicủatồntại,đượcvinhdanhlàthựctại.SựthànhcôngcủaKantđơnthuầnlàthànhcôngcủamộtnhàthầnhọc:nhưLuther,nhưLeibnitz,KantlạithêmlàmộtsựtrìtrệchotínhchínhtrựccủanướcĐứcvốntừtrướccũngđãlaođaobấtđịnh.

11

ThêmmộtlờinữachốngKanttrongtưcáchnhàluânlíhọc.Mộtđứchạnhtấtphảilàphátminhriêngcủachúngta,thiếtyếuthểhiệnnhâncáchvàđềkhángriêngcủachúngta:bấtkìloạiđứchạnhnàokhácchỉthuầnlàmốinguyhiểm.Hễnhữnggìkhôngthuộcđiềukiệnchođờisốngđềutaihạiđếnđờisống:mộtđứchạnhnảyravỏnvẹnbằngtìnhcảmtônkínhdànhchokháiniệm“đứchạnh”,nhưKanthẳncó,làtaihại,“Đứchạnh”,“nghĩavụ”,cáithiệntựthân”,cáithiệnphinhâncáchvàcóhiệuquảphổquát-lànhữngảogiácvàbiểuhiệncủasựsuytàn,củađờisốngcuốicùngkiệtquệ,củaHoa

tính7ởKonigsberg

8.Nhữngquyluậtcơbảntựbảotồnvàtrưởngthànhđòi

hỏisựđốilập-mọingườiđềuphátminhrađứctínhriêngcủamình,mệnhlệnhtuyệtđốiriêngcủamình.Mộtdântộcbịdiệtvongkhinólầmlẫngiữanghĩavụriêngvớinghĩavụchung.Khôngcógìhuỷhoạichúngtaxuyênsuốthơn,gầngũihơnmọinghĩavụ“phinhâncách”,mọithứhiếntếcho

thầnMoloch9trừutượng.Saokhôngainhậnthấymệnhlệnhtuyệtđối

10của

Kantlànguycơđốivớitựthânđờisống!Chỉvìbảnnăngthầnhọcđãbảovệchonó!

Khibảnnăngđờisốngđòichúngtahànhđộngvànóđượcchứngminhlàchínhđángvớikhoáilạcđikèm;thếnhưngkẻtheothuyếthưvônàycùngvớinộitạnggiáođiềuKi-tôgiáolạixemkhoáilạclàmộtphảnbác.Cáigìcóthểhuỷdiệtchúngtamauchónghơnkhilàmviệc,suytư,cảmthụmàthiếubấtcứnhucầunộitâm,thiếubấtcứchọnlựacánhânsâuxa,vàbấtcứkhoáilạcnào?-nhưmộtngườimáycủa“nghĩavụ”?Đâymớiđúnglàcôngthứcchosựsuyđồi,thậmchíchosựngungốc.Kantđãtrởthànhkẻngốcngếch.VàconngườinàyđãlàkẻcùngthờivớiGoethe!Connhệntai

ươngnàyđãđượccoilàvàvẫncònlàtriếtgiaĐức!

TôithậntrọngkhikhôngnóiranhữnggìtôinghĩvềngườiĐức.ChẳngphảiKantđãnhìnthấycuộcCáchmạngPháplàsựquáđộtừhìnhthứcnhànướcvôcơsanghữucơ?Ôngcótựvấnrằngsựkiệnnàochỉcóthểgiảithíchtheobẩmchấtluânlícủaconngười,mộtsựkiệnsẽchứngminhmộtlầnvàmãimãi“conngườitínhvốnbảnthiện”?LờiđápcủaKant:“ĐấylàCáchmạng”.Thứbảnnăngnàysailầmvềmọithứ,làbảnnăngphảntựnhiên,sựsuyđồicủanướcĐứcnhưlàtriếthọc—chínhlàKant!.

12

Tôikhôngkểmộivàikẻhoàinghi-họlàloạihìnhchínhđáng(anstandigen)tranglịchsửtriếthọc:sốcònlạiđơnthuầnkhôngýthứcđượcnhữngđòihỏicơbảnnhấtcủalươngthiệntríthức.Mọiphầntửsốđôngcuồngnhiệtvàkìnhânnàyhọhànhxửgiốngnhưnhữngđànbànhỏnhencủachúngta:họxemnhững“tìnhcảmđẹpđẽ”làluậnchứngthíchhợp,xemcặp“ngựcđồsộ”lànhữngốngbễcủathầnlinh,vàxáctínđólàtiêuchícủachânlí.Cuốicùng,Kantđãcốgắng,bằngtínhngâythơ“kiểuĐức”,ôngbanchohìnhthứcbạihoạivốnthiếulươngtâmtríthứcnàymộtđịavịkhoahọc.Vớikháiniệmgọilà“lítínhthựctiễn”,ôngphátminhramộtloạilítínhđặcbiệtdànhchonhữngtrườnghợpkhingườitakhôngcầnbậntâmđếnlítính-ấylà,khiluânlí,khicáimệnhlệnhthanhcaođólêngiọng,“cácngươisẽ

phải”“11.

Khichúngtaxétthấyrằngtronghầuhếtcácdântộc,thìtriếtgiachẳngqualàsựpháttriểnkếtiếpcủaloạihìnhtănglữ,vậythìdisảncủatănglữnày,sựngụytạotựlừadốinày,khôngcònđángngạcnhiênnữa.Vớinhữngsứmệnhthiêngliêng,chẳnghạnnhưcảithiện,cứuvớt,haycứuchuộcnhânloại-ymangthầnthánhtronglòngvàlàkẻphátngôncủanhữngmệnhlệnhtuyệtđốitừcõikhác-vàvớimộtsứmệnhnhưthể,yđươngnhiênđứngởngoàimọiđánhgiáthuầntrí:bảnthânyđãđượcthánhhoábởicôngtácnhưthế,vàchínhylàmộtloạihìnhtrongtrậttựcaocấphơn!Khoahọcđổivớitănglữcólàgì?Yởtrênnó!Vàtớinaytănglữvẫncònthốngtrị!Yquyếtđịnhnhữngkháiniệm“thực”và“khôngthực”.

13

Chúngtachớđánhgiáthấpđiểmnày:tựthânchúngta,chúngtalànhữngtinhthầntựdo,đãkhônglàgìkháchơnlàsự“đánhgiálạimọigiátrị”,mộtlờituyênchiếnnhậpthểvàchiếnthắngmọiquanniệmtruyền

thốngvềcái“thực”vàcái“khôngthực”.Nhữngtrựcgiácgiátrịnhấtđượcpháthiệnrasaucùng,nhưngnhữngtrựcgiácgiátrịnhấtđólạilànhữngphươngpháp.Mọiphươngpháp,mọitiềnđềvềquanđiểmkhoahọchiệnhànhcủachúngta,đềubịchốngđốihàngbaongànnămvớisựkhinhmiệtsâuxanhất.Vìchúng,conngườiđãbịloạitrừkhỏitậphợpcủanhữngngười“chínhphái”vàbịcoilànhững“kẻthùcủaThượngđế”,nhữngkẻkhinhmiệtchânlí,vàbị“quỷám”.Bấtcứkẻnàocóthiênhướngvềkhoahọc,ylà

mộtChiên-đà-la(Chandala)12.

Chúngtađãbịtoànbộcáicảmtínhcủaloàingườichốnglạichúngta-quanniệmcủahọvềchânlínênphảithếnào,củaviệcphụcvụchânlínênphảithếnào:mọimệnhlệnh“cácngươisẽphải”chođếnnayđềunhắmchốnglạichúngta.Nhữngmụctiêucủachúngta,thựchànhcủachúngta,cáiphongcáchbìnhtĩnh,cẩnthận,ngờvựccủachúngta-tấtcảnhữngđiềunàybịcoilàhoàntoànvôgiátrịvàđángkhinh.

Saucùng,ngườitarấtcóthểphảihỏiđấycóthựcsựlàmộtthịhiếuthẩmmĩđãduytrìconngườimùquángquálâuhaykhông:mộtthứhiệuquảnhưvẽ(picturesque)đãđượcchânlíyêucầu,vàngườiyêutrithứcbịtrôngmongphảitạoramộtấntượngmạnhlêncácgiácquan.Chínhsựkhiêmtốncủachúngtađãxúcphạmđếnthịhiếucủahọlâudàinhất.Họđãđoántrúngđượcđiềuđó,lũgàtrốngcủaThượngđế!

14

Chúngtađãlĩnhhộitheocáchkhác.Chúngtađãtrởnênkhiêmtốnhơnvềmọiphươngdiện.Chúngtakhôngcònpháisinhconngườitừ“thầnkhí”hay“thầntính”,chúngtađãđặtytrởlạigiữanhữngđộngvật.Chúngtacoiylàconvậtmạnhmẽnhấtbởivìylàconthútínhnhanhnhất:tâmlinhcủaycũnglàkếtquảtừđó.Mộtmặt,chúngtachốnglạicáihưvinhtìmcáchlạicấtđầulênởđây-nhưthểconngườilàcáimụcđíchẩnkhuấtlớncủacuộctiếnhoácủadộngvật.Conngườituyệtnhiênkhôngphảilàvươngmiệncủasángtạo:mọitạovậtđứngcạnhytrêncùngcấpbậccủahoànhảo.Vàngaycảnóiđiềunàycũnglànóiquáđáng:nóitươngđối,conngườilàconvậtsaisótnhất,bệnhhoạnnhất,vàkhôngconvậtnàotựlạcrakhỏibảnnăngcủanómộtcáchnguyhiểmhơn.Nhưngdùtấtcảnhữngđiềuđó,tấtnhiênnóvẫnlàconvậtthúvịnhất!

Vềnhữngđộngvật,Descartesđãlàngườiđầutiêntáobạo,vớicanđảmđángphục,nhậnthứcrằngđộngvậtnhưlàcỗmáy(machina):toànbộ

sinhlíhọccủachúngtagắngsứcchứngminhchoxácnhậnnày.Vàchúngtanhấttríđủđểkhôngngoạitrừconngườira,nhưDescartescònlàm:tríthứccủachúngtavềconngườingàynaychỉđixatớimứckhichúngtahiểuymộtcáchmáymóc.Trướcđâyconngườiđượcbanchomột“ýchítựdo”nhưlàcủahồimôntừmộttrậttựcaohơn:ngàynaychúngtađãlấyđicáiýchínàyrakhỏiy,theonghĩachúngtakhôngcòncôngnhậnýchínàylàmộtnănglựcnữa.Thuậtngữcũ“ýchí”giờđâychỉdùngđểbiểuthịmộthợplực,mộtloạiphảnứngcánhânthiếtyếuđitheosaumộtsốkíchthíchcóphầnvừamâuthuẫnvừahàihoà:cáiýchíkhôngcòn“hànhđộng”cũngkhông“điềuđộng”nữa!

Trướcđây,bằngchứngvềgốcgáccaoquýcủaconngười,vàvềthầntínhcủayđượcpháthiệntrongýthứcvà“tinhthần”củay.Đểtrởnênhoànhảo,yđượckhuyênnênrútlạicácgiácquan,theokiểuconrùa,tuyệtthôngvớinhữngcáitrầntục,trútbỏtấmliệmtửvong(sterblicheHuile)-lúcđóphầntinhhoacủaysẽcònlại,là“tinhthầnthuầntuý”.Ởđâychúngtacũngđãxemxétlại:sựpháttriểnýthức,“tinhthần”,đốivớichúngtakhốnggìkháchơnlàtriệuchứngcủasựbấthoànthiệntươngđốicủacơthể:nghĩalàthửnghiệm,dòtìm,vàsaisót-mộtsựthitriểntiêuhếtmộtlượngvềnănglựcthầnkinhkhôngcầnthiết.Chúngtachốibỏrằngbấtkểcáigìđượcthựchiệnhoànhảochừngnàonócònđượcthựchiệnmộtcáchýthức.“Tinhthầnthuầntuý”làsựngumuộithuầntuý:nếuchúngtatrừhệthốngthầnkinhvàcảmgiácđi-tức“tấmliệmtửvong”-chúngtađãtínhsai-vậythôi!

15

TrongKi-tôgiáo,cảluânlílẫntôngiáokhôngcómộtđiểmnàotiếpxúcvớithựctại.Khônggìngoàinhữngnguyênnhântưởngtượng(như“Thượngđế”,'‘linhhồn”,“bảnngã”,“thầnkhí”,“ýchítựdo”-vàngaycả“ýchíkhôngtựdo'’),khônggìngoạitrừnhữnghiệuquảtưởngtượng(“tộilỗi”,“cứuchuộc”,“ânsủng”,“trừngphạt”“thatội”).Sựgiaotiếpgiữanhữnghữuthểtưởngtượng(“Thượngđế”,“chưlinh”,“linhhồn”);mộtkhoahọctựnhiênmangtínhtưởngtượng(lấyconngườilàmtrungtâm;khôngcódấuvếtcủaquanniệmnàovềnhữngnguyênnhântựnhiên);mộttâmlíhọctưởngtượng(toànnhữngtựngộnhận,nhữnglốigiảithíchvềcảmxúcchungchungthoảimáihoặckhôngthoảimái-chẳnghạn,vềnhữngtrạngtháicủahệthốngthầnkinhđồngcảm(nervoussympaticus)-vớisựtrợgiúpcủangônngữvềkíhiệumangđặcchấtluânlí-tôngiáonhư:“sámhối”,“lươngtâmthốngkhổ”,“quỷcámdỗ”,“thánhnhanThượngđế”);mộtcứucánhluậntưởngtượng(“nướcChúa”,“PhánxétCuốicùng”,“sựsốngđờiđời”).

Cáithếgiớibịađặtthuầntuýnàythấpkémxasovớithếgiớicủanhữnggiấcmộngtrongmứcđộmàcáithếgiớisauphảnchiếuthựctại,trongkhiđócáithếgiớibịađặtthìngụytạo,hạgiá,vàphủnhậnthựclại.Mộtkhikháiniệmvề“tựnhiên”đãđượcphátminhnhưlàđốinghịchvới“Thượngđế”,thì“tínhtựnhiên”đãtrởthànhđồngnghĩavới‘'đánghàitội”(verwerflich):toànbộthếgiớibịađặtnàybắtrễtrongsựthùghétvớitínhtựnhiên(hoặcthựctại!);nólàsựbiểuhiệnmốibựcdọcsâuxakhinhìnthấythựctại.

Nhưngđiềunàygiảithíchmọisự.Chỉriêngailàcólídotốtđểnóidốichạytrốnthựctại?Hắnlàkẻphảiđaukhổvìthựctại.Nhưngđaukhổtừthựctạilàmộtphầncủathựctạiđãtrởthànhâusầu.Khitìnhcảmđaukhổvượttrộitìnhcảmvuisướng,lànguyênnhâncủaluânlívàtôngiáobịađặtnày:thếnhưngưuthếđócũngcungcấpcôngthứcchosựsuyđồi.

16

MộtsựphêphánquanniệmvềThượngđếcủaKi-tôgiáotấtyếubuộcchúngtatớicùngmộtkếtluận.MộtdântộccòntinvàotựthânthìduytrìThượngđếcủanó.QuaThượngđế,nótônkínhnhữngđiềukiệntạochonókhảnăngưuthế,chonhữngđứchạnhcủanó:nóphóngchiếuniềmhoanlạcnơibảnthân,vàcảmxúcquyềnlựccủanó,thànhmộthữuthểmàngườitacóthểdângsựtạơn.Mộtkẻgiàuthìmuốnbanchonhữngcáigiàucócủamình;mộtdântộckiêuhãnhthìcầnmộtThượngđế:nómuốnhiếntế.Trongnhữngđiềukiệnnày,tôngiáolàmộthìnhthứctạơn.Đểtạơnbảnthân,conngườicầnđếnmộtThượngđế.VịThượngđếnhưthếphảivừacókhảnăngcứugiúpvừalàmhại,vừalàbạnvàcũnglàđịch-ngàiđượcsùngkínhchodùtốthoặcpháhoại.ViệcthiếnhoạnphảntựnhiênvớimộtThượngđếlàmchongàithànhmộtThượngđếchỉcótốtlànhmàthôi,ởđâysẽphảnnghĩavớitấtcảnhữnggìđángmongmuốn.MộtThượngđếáccũngcầnthiếtkhôngkémgìThượngđếthiện:sauhết,chúngtakhôngmắcnợhiệnhữucủachínhchúngtavàosựbaodungvànhântừ.

NếunhưmộtThượngđếkhôngbiếtgìđếnthịnhnộ,phụcthù,ganhtị,chếnhạo,quỷquyệt,vàbạođộngthìcóđíchđiểmgì?Vịđócólẽchưahềtrảiquanhữngnhuệkhí(ardeurs)hoanlạccủachiếnthắngvàhuỷdiệt?KhôngaihiểuđượcvịThượngđếnhưthế:vậvcầnngàiđểlàmgì?

Chắcchắn,khimộtdântộcđangtiêuvong,khinócảmthấyniềmtincủanótrongtươnglaivàhivọngvềtựdocủanóđangtiêutrầmkhôngthểđảonghịch,vàkhisựquythuậnbắtđầuxuấthiệnnhưlànhuyếuchínhvà

nótrởnênýthứcvềnhữngđứchạnhcủakẻbịkhuấtphụcnhưlànhữngđiềukiệnđểbảotồntựthân,vậythìThượngđếcủanótấtphảithayđổinữa.Giờđây,Thượngđếtrởthànhmộtkẻrónrén,rụtrèvàkhiêmtốn;Thượngđếcổsuý“sựbìnhantâmhồn”,bỏhậnthù,nhịnnhục,thậmchíhãy“yêu”bằnghữuvàkẻthù.Thượngđếthườngxuyênthuyếtgiảngluânlí,ngàibòvàohangổcủamọiđứchạnhriêngtư,ngàitrởnênThượngđếcủamọingười,ngàitrởthànhmộtnhâncáchriêngtư,mộtvịngựkhắphoànvũ.

Trướcđây,ngàitừngthaymặtchomộtdântộc,chosứcmạnhcủamộtdântộc;tấtcảmọithứtiếncôngvàkhaokhátquyềnlựctronglinhhồncủamộtdântộc;giờđâyngàichỉthuầnlàmộtThượngđếthiện.

Thưcvậy,khôngcólựachọnnàokhácđốivớimộtThượngđế:hoặcngàilàýchíquyềnlực,vàvẫncứlàThượngđếcủamộtdântộc,hoặcngàikhôngcókhảnăngquyềnlực,vàrồithiếtyếutrởnênthiện.

17

Ởđâuýchíquyềnlựcsuytàndướibấtcứhìnhthứcnào,baogiờcũngcósựthoáihoásinhlí,mộtsựsuyđồi(décadence).ThầntínhcủasuyđồibịthiếnđinhữngđứctínhvàxunglựckhíkháinhấtđểthiếtyếutrởnênThượngđếcủakẻthoáihoásinhlí,củakẻyếuđuối.Tấtnhiên,họkhôngtựgọimìnhlàkẻyếu;họtựgọimìnhlà“kẻthiện”.

KhôngcóámchỉnàoxahơntớinhữngthờiđiểmtronglịchsửkhimàsựhưcấunhịnguyênvềmộtThượngđếthiệnvàmộtThượngđếácbắtđầukhảdĩ.CùngcáibảnnăngthúcđẩykẻbịkhuấtphụcgiảmthiểuThượngđếcủahọthànhcái“thiệntựthân”,nócũngthúcgiụchọloạibỏmọiphẩmchấttốtrakhỏiThượngđếcủanhữngkẻchinhphục;họbáothùbằngcáchbiếnThượngđếcủachủnhâncủahọthànhquỷ.Thượngđếthiệnvàácquỷ:cảhailànhữngsẩythaicủasuyđồi.

LàmsaocókẻngàynayvẫncònchịuđượcsựấutrĩcủanhữngnhàthầnhọcKi-tôgiáotớimứckhikhăngkhăngvớihọrằngdiễntiếnquanniệmvềThượngđế,từ“ThượngđếcủaIsrael”,“Thượngđếcủamộtdântộc”,chotớiThượngđếcủaKi-tôgiáo,làtinhyếucủamọisựtốtlành,vàtiêubiểuchotiếnbộ?ThậmchícảRenancũnglàmđiềunày.NhưthểRenanđãcócáiquyềnấutrĩ!Rútcuộc,cáiđốinghịchnhìntrừngtrừngvàomặtbạn.Khinhữngtiềngiảđịnhvềđờisốngthăngtiến,khimọithứmạnhmẽ,dũngcảm,làmchủ,vàcaongạo-đềubịloạitrừkhỏikháiniệmvềThượngđế;khingàithoáihoátừngbướcthànhchỉmộtbiểutượngđơnthuần,thành

raquyềntrượngcủakẻkiệtsức,cáineocứuhộthứnhìchonhữngkẻđangchếtchìm;khingàitrởthànhThượngđếcủanhữngkẻnghèokhó,củanhữngkẻtộilỗi,vàđặcbiệtcủanhữngkẻbệnhhoạn,vàcáithuộctính“ĐấngCứutinh”hay“ĐấngCứuChuộc”cuốicùngcònlạinhưlàthuộctínhduynhấtthiếtyếucủathầntính-vậymộtsựhoáthânnhưthếbiểuthịchođiềugì?vàcáiviệcgiảmthiểuthầntínhđó?

Tấtnhiên,“NướcChúa”đãđượckhuếchtrươngnhưthế.Trướcđây,ngàichỉcódântộccủangài,dântộc“đượcchọn”củangài.Rồingàigiốngnhưdânngài,thànhkẻphiêubạtvàthahươngxứlạ;vàkểtừđó,ngàiđãkhôngđịnhcưởđâu-đếnkhicuốicùngcảmthấythânthuộcởbấtcứđâu,mộtvịngựkhắphoànvũ-đếnkhi“sốđông”vàmộtnửatrầngiantheophengài.Tuyvậy,vịThượngdếcủa'‘sốđông”,nhàdânchủtrongsốnhữngthầnlinh,đãkhôngtrởthànhmộtThượngđếcủalươnggiáocaongạo:ngàivẫnlàmộtngườiDo-thái,ngàivẫnlàmộtthầnlinhcủanhữngnơihẻolánh,thầnlinhcủamọixóxỉnhvànơichốnhắcám,củamọikhukhônglànhmạnhkhắpthếgiới!

Vươngquốckhắpthếgiớicủangài,nhưhằngcó,làmộtvươngquốcâmphủ,mộtbệnhviện,mộtvươngquốcdướilòngđất,mộtvươngquốccáchli(ghetto).Bảnthânngài,hếtsứcxanhxao,hếtsứcyếuđuối,hếtsứcsuyđồi.Ngaycảkẻxanhxaonhấttrongđámxanhxaocũngcóthểkhốngchếngài–nhữngnhàsiêuhìnhđángkínhcủachúngta,lànhữngkẻbạchtạngvềkháiniệm.Họtựnhảtơgiăngmạngquanhngài,chođếnkhichínhngàibịnhữngvậnđộngcủahọthôimiên,ngàiđãtựbiếnthànhmộtconnhện,mộtmetaphysicus(nhàsiêuhình)khác.Giờđâyđếnlượtngàigiăngcáithếgiớitừbảnthânngài-subspecieSpinozae(dướiquanđiểm

Spinoza)13.

Giàđâyngàitựbiếnhìnhthànhcáigìđóngàycàngmỏngmanhvàxanhxaohơn;ngàitrởthànhmột“lítưởng”,ngàitrởthành“tinhthầnthuầntuý”,thànhcái“Tuyệtđối”(Absolutum),thànhmột“vậttựthân”.Sựbiếnhoạicủamộtthầnlinh:Thượngđếtrởthành“vậttựthân”.

18

KháiniệmvềThượngđếcủaKi-tôgiáo-ThượngđếnhưlàThượngđếhảohộbệnhnhân,ThượngđếnhưlàThượngđếnhềnnhện,nhưlàtinhthần-làmộttrongnhữngkháiniệmbạihoạinhấtvềthầnthánhđạttớitrêntráiđất.Thậmchícóthểnóthểhiệndấumựcnướcthấptrongquátrìnhsa

sútcủanhữngloạihìnhthầnthánh.Thượngđếđãthoáihoáthànhmộtmâuthuẫncủađờisống,thaychotrởthànhsựbiếnhình(Verklarung)vàtiếngVângvĩnhhằng!Thượngđếthànhrasựtuyênchiếnchốnglạiđờisống,chốnglạitựnhiên,chốnglạiýchísinhtồn!Thượngđế-làcôngthứcchomọiphỉbángchốnglại“đờinày”,vàchomọidốitrávề“đờisau”!Thượngđế-củasựthầnthánhhoáhưvô,ýchívềhưvôđượctuyêndươnglàthiêngliêng!

19

SựviệcnhữngchủngtộcmạnhmêcủaBắcÂuđãkhôngloạibỏThượngđếKi-tôgiáo,nhấtđịnhlàkhôngvinhdựgìchothiênphúvềtínngưỡngcủahọ-đólàchưanóívềthịhiếucủahọ.Khôngcóbàochữanàochosựthấtbạicủahọđãkhôngvứtbỏđượcmộtsảnphẩmbệnhhoạnvàlãohoánhưthếcủasuyđồi.Nhưngmộtlờinguyềnrủađãbaophủlênthấtbạinày:họđãhấpthusựbệnhhoạn.lãohoá,vàmâuthuẫnvàotrongmọibảnnăngcủahọ—vàtừđóhọđãkhôngsángtạonổimộtthầnlinhnàokhác.Gầnhaingànnăm-khôngxuấthiệnmộtvịthầnđơnđộcmớimẻnào!vẫnvậy,nhưthểsựtồntạicủangàiđượcbiệnminh,nhưthểngàitiêubiểuchocáitốihậuvàtốiđacủasứcsángtạonênthầnlinh,củacreatorspiritus(tinhthầnkẻsángtạo)trongconngười,vịthầnlinhtộinghiệpnàycủathuyếtđộcthầnđơnđiệu(Monotono-Theismus)nàycủaKi-tôgiáo!Sảnphẩmlaitạptừsựmụcruỗngnày,sựphatrộnlẫnsốkhông,kháiniệm,vàmâuthuẫnnày,trongđólàmọibảnnăngsuyđồi,mọisựhènhạvàkiệtquệcủalinhhồntìmthấysựphêchuẩn!

20

TôihivọngviệckếtánKi-tôgiáocủatôikhôngdínhlíutớibấtcứbấtcôngnàovớimộttôngiáoliênhệvàthậmchícósốtínđồlớnhơn:Phậtgiáo.Cảhaicùnglànhữngtôngiáohưvô-cùnglànhữngtôngiáosuyđồi-nhưngdịbiệtcủachúnghếtsứcnổibật.Giờđâytrongvịthếsosánhchúng,ngườiphêphánKi-tôgiáobiếtơnsâuxanhữnghọcgiảvềẤn-độ.

PhậtgiáomangtínhhiệnthựchơnKi-tôgiáogấptrămlần:việcđặtnhữngvấnđềmộtcáchkháchquanvàlãnhđạmvốnlàmộtphầndisảncủanó,bởiPhậtgiáođếnsaumộtphongtràotriếthọcvắtngangnhiềuthếkỉ.Ngaykhinóxuấthiện,kháiniệmvề“Thượngđế”từlâuđãbịtrừkhử.Phậtgiáolàtôngiáothựcsựduythựcchứng(positivismus)tronglịchsử.Điềunàythậmchíápdụngvớicảnhậnthứcluận(mộtloạihiệntượngluậnnghiêmnhặt):nókhôngcònnói“đấutranhchốngtộilỗi”,màhoàntoàntôn

trạngđúngmứcthựctại,và“đấutranhchốnglạikhổđau”.PhậtgiáođượcbiệnbiệtsâusắcvớiKi-tôgiáobởisựkiệnrằngsựtựlừadốicủanhữngquanniệmluânlíđãnằmlùixasaunó.Tromgthuậtngữcủatôi,nósiêuviệtthiệnvàác.

HaisựkiệnsinhlíhọcmàPhậtgiáocăncứvàchútâm:thứnhất,mộtcảmgiácmẫncảmcựcđoan,tựnóbiểuhiệnbằnglốicảmthụtinhtếvớinỗithốngkhổ;vàthứhai.mộtloạitâmlinhhoáquáđộ,mộtquantâmquálâutớinhữngkháiniệmvànhữngtrìnhtựluậnlílàmtổnhạiđếnbảnnăngvềnhâncáchdotuỳthuộcvàocái“phinhâncách”(cảhaitrạngtháimàítramộtsốđộcgiảcủatôi,nhữngngười“kháchquan”nhưbảnthântôi,sẽbiếtđượcquakinhnghiệm).Nhữngđiềukiệnsinhlíhọcnàydẫnđếnmộtsựuuất,vàđứcPhậtđãtiếnhànhđểkhánglạiđiềunàybằngnhữngbiệnphápdưỡngsinh.Đểđốiphóvớinó,ngàikhuyếnkhíchsốngngoàitrời,sốnglangthang,tiếtchếvàkiêngcửtrongẩmthực;xalánhmọisựsaysưa;xalánhluôntấtcảnhữngcảmxúckíchhoạttúimậthoậchâmnóngluồngmáu;khônglolắngdùchomìnhhoặcchongườikhác.Ngàiđưaranhữngkháiniệmvừađemlạiantịnhvừahoanhỉ,vàphátminhranhữngphươngtiệnđểtựthâncóthểcaimìnhkhỏimọikẻkhác.Ngàihiểurằngcáithiệnvàsựtừbilàđểthăngtiếnmangtínhdưỡngsinh.

Việccầunguyệnbịloạitrừ,lốitukhổhạnh(asketimus)cũngvậy;khôngcómệnhlệnhtuyệtđốinào,khôngcóbấtcứhìnhthứccưỡngbáchnào,khôngcóngaycảbêntrongnhữngcộngđồngtuviện(ngườitaluôncóthểrờibỏ).Mọithứnàyhẳnchỉlàsựgiatăngtínhmẫncảmquáđộmàchúngtađãnhắctới.Đâycũnglàlídongàikhôngđòikẻtheongàiphảitranhđấuvớinhữngaisuynghĩcáchkhác:giáolícủangàikhôngchốnglạigìhơnngoàinhữngtìnhcảmhậnthù,áccảmvàphẫnhận(“Khôngphảibằngoánthùmàoánthùchấmdứt”-làđiệpkhúcphấnkhíchcủatoànPhậtgiáo).Vàđiềunàyhoàntoànđúng:nhữngcảmxúcnàyquảlàhoàntoànkhônglànhmạnhxétvềmụcđíchdưỡngsinhcơbản.

Đểđốilạivớisựcạnkiệttâmlinhmàngàigặpgỡ,vànóvốntựthểhiệntrongtínhkháchquanquáđộ(tứclà,trongviệccánhânmấtđisựquantâmvàochínhmình,trongsựmấtđimộttrọngtâm,mấtđi“tínhíchkỉ”),ngàichiếnđấubằngmộtnỗlựcnghiêmkhắcđểdẫnngaycảnhữngmốiquantâmtâmlinhnhấtvềlạivớibảnngã.TronggiáohuấncủađứcPhật,tínhduyngãtrởthànhmộtnghĩavụ:'‘mộtviệctấtyếu”,câuhỏi“làmsaobạncóthểthoátkhỏibiểnkhổ?”quyđịnhvàgiớihạntoànbộgiớiluậttâmlinh,(ởđâyngườitacóthểnhắcnhởđếnngườicôngdânthànhAthenđã

từngkhaichiếnchốngmọi'“tínhduykhoahạc”thuầntuý-làSocrates,ngườiđềcaotínhduyngãthànhmộtnềnđứclíngaycảtrongcõivấnnạn).

21

Phậtgiáotiềngiảđịnhmộtkhíhậuthậtônhoà,nhữngphongtụccựcthanhnhãvàphóngkhoáng,vàsựvắngmặtcủađộctônquânsự;hơnnữa,cuộcvậnđộngnàyphảikhởinguồntừnhữngtầnglớpcaohơnvàthậmchíthuộcgiớiuyênbác.Hoanhỉ,bìnhtịnh,vàthoátdụclàmụctiêutốicao,vàmụctiêunàyđạtđược.Phậtgiáokhôngphảilàtôngiáongườitađơnthuầnmongcầusựhoànhảo:hoànhảolàtrạngtháibìnhthường.

TrongKi-tôgiáo,nhữngbảnnăngcủakẻbịchinhphụcvàkẻbịápchếnổibậtlêntrên:ởđâynhữngtầnglớpthấpnhấttìmsựcứurỗi.Côngviệcngụybiện(Casuistik)vềtộilỗi,tựphêphán,toàthẩmtralươngtâm,đượcngườitatheođuổinhưmộtthútiêukhiển,nhưmộtphươngthuốcchữasựbuồntẻ;phảnứngcảmxúcđốivớiđấngquyềnuy,đượcgọilà“Thượngđế”,khôngngừngđượcnuôidưỡng(bằngnhữngphươngtiệncầunguyện);cáichíthiệnđượcxemlàkhôngthểđạtđếnđược,mànhưmộttặngphẩm,như“ânđiển”.Nhữnghànhvicôngcộngbịbàitrừ;cáibuồngtối,nơiẩnnáu,làcủaKi-tôgiáo.Thânthểbịkhinhmiệt,việcvệsinhbịtừkhướcvìxemnhưlànhụcdục:giáohộithậmchíchốnglạisựsạchsẽ(biệnphápKi-tôgiáođầutiênsaukhitrụcxuấtngườiMoorIslam,làlệnhđóngcửanhàtắmcôngcộng,riêngởCordovacó270cái).Việcđộcácvớibảnthânvàvớikẻkhác,mangtínhKi-tôgiáotheonghĩanàođó,họghéttấtcảnhữngainghĩkhác;ýchíbáchhại.Nhữngquanniệmuámvàcuồngnhiệtchiếmưuthế;nhữngtrạngtháikhaokhátcaođộnhấtmangnhữngdanhnghĩacaothượngnhất,đềumangchứngđộngkinh;chếđộẩmthựcđượcchọnlựasaochokhíchlệnhữnghiệntượngbệnhhoạnvàkíchthíchquáđộhệthầnkinh.CũngmangtínhKi-tôgiáonữalàsựhậnthùđếnchếtchốnglạinhữngchúatểcủatrầngian,chốnglạikẻ“quýphái”-cùngvớimộtcuộcganhtịlénlút,âmthầm(ngườitađểlạichohọ“phầnxác”,ngườitachỉmuốn“phầnhồn”).Sauchót,tínhKi-tôgiáo,làsựhậnthùđốivớitinhthần,đốivớikiêungạo,canđảm,vàsựphóngkhoángcủatâmlinh;mangtínhKi-tôlàsựhậnthùcácgiácquan,cácniềmvuicủacácgiácquan,củaniềmvuitựthân.

22

KhiKi-tôgiáorờibỏmảnhđấtsinhsôicủanó,nhữngtầnglớphạđẳngnhất,tầngâmphủcủathếgiớicổđại,vàkhinóbắtđầutìmkiếmquyềnlựctrongnhữnggiốngdânrợ,nókhôngcònchạmtránvớinhữngconngười

kiệtquệmàvớinhữngconngườinộitâmhunghãnvàtànnhẫn-nhữngconngườicườngtrángnhưngphátán.Ởđây,sựbấtmãnvớibảnthân,tựkhổ,khôngvìtínhmẫncảmquáđộvàcảmthụvớiđaukhổ,nhưtínđồPhậtgiáo,màtráilại,vớimộtdụcvọnglấnlướtđểgiángđaukhổxuốngvàtìmmộtlốithoátchonhữngcăngthẳngnộitâmbằngnhữnghànhvivàýtưởngthùđịch.Ki-tôgiáocầntớinhữngkháiniệmvànhữnggiátrịmanrợvàđểlàmchủcủanhữnggiốngdânrợ;vídụ,việchiếntếconđầulòng,uốngmáutrongbữaTiệcLi,khinhmiệttinhthầnvàvănhoá,khổhìnhdướimọihìnhthức,vừanhụcthểvừaphinhụcthể,vànghithứctếtựvôcùngxahoa.

Phậtgiáolàmộttôngiáochonhữngngườichínmuồi,chonhữngchủngtộcnhântừvàônhoà,họđãtrởnêncựcđoantâmlinhvàmẫncảmtháiquávớikhổđau(châuÂucònchưathànhthụcvớinó):Phậtgiáolàmộtcáchdẫnđạohọvềvớisựantịnhvàhoanlạc,vềvớimộtgiớiluậttinhthần,vàsựđàoluyệnthânxác.Ki-tôgiáohẳntrởthànhchủnhâncủabầythúsănmồi:phươngphápcủanó)àlàmchochúngbệnhhoạn;làmsuynhượclàcôngthứcKi-tôgiáođểthuầnhoá,vàđể“khaihoá”.Phậtgiáolàtôngiáodànhchosựkếtthúcvàmệtmỏicủavănminh;Ki-tôgiáolàmộttôngiáocònchưapháthiệnravănminh-dướinhữnghoàncảnhđặcđịnh,nómớicóthểđặtđểcơsởchomộtvănminh.

23

Phậtgiáo,tôilặplại,trămlầnđiềmtĩnhhơn,chânthựchơn,kháchquanhơn.Nókhôngcònđốimặtvớinhucầulàmchokhổđauvàsựcảmthụvềđauđớnthànhđángkínhbằngviệclígiảichúngbằngthuậtngữtộilỗi-nóđơngiảnnóiđiềunósuynghĩ:“Tôiđaukhổ”.Vớikẻmanrợ,tuynhiên,khổđautựthânkhôngđángkínhtrọng:yđòihỏisựgiảithíchtrướckhiythúnhậnrằngmìnhđangđaukhổ(bảnnăngcủayhẳnsớmhướngtớiviệcchốibỏđaukhổcủamìnhvàâmthẩmchịuđựng).Ởđây,từ“quỷ”làmộtchúcphúc:conngườicómộtkẻthùápđảovàđángsợ-conngườibấttấtphảihổthẹnvìđaukhổdướitaymộtkẻthùnhưthế.

DướinềntảngcuaKi-tôgiáo,cómộtsốcáitinhtếthuộcphươngĐông.Trênhết,nóbiếtrằngvấnđềhoàntoànkhôngquantrọngxemđiềuđócóchânthựchavkhông,trongkhilạirấtmựcquantrọngxemđiềuđócóđượcngườitatinlàchânthựchaykhông.Chânlívàniềmtinrằngđiềuđólàchânlí:làhailĩnhvựcquantâmhoàntoàntáchbiệtnhau-hầunhưlàhaicõiđốinghịchnhau-ngườitađitớicõinàybằngnhữngconđườnghoàntoànkhácbiệt.Nhậnthứcđượcđiềunày-đógầnnhưlàđịnhnghĩacủatrígiả

phươngĐông:nhữngtusĩBrahmin14hiểuđiềunày;Platohiểuđiềunày;và

mọihọcgiảcủatrítuệhuyềnmôncũnghiểu.Nếu,vídụ,nólàmchoconngườihạnhphúckhitinrằnghọđãđượccứuchuộckhỏitộilỗi,điềuđókhôngcầnthiếtnhưmộtđiềukiệnconngườicóthậtsựtộilỗikhông,màđơnthuầnchỉlàycảmthấytộilỗi.Vànếulòngtinnóichunglàcầnthiếttrênhết,vâythìlítrí,tríthức,vàsựtìmhiểutấtbịxemlàbấttínnhiệm:conđườngtớichânlítrởthànhconđườngcấm.

Hivọngmãnhliệtlàmộtyếutốkíchthíchđờisốngmạnhmẽhơnbấtcứnhậnthứcđơnđộcnàovềhạnhphúccóthểcó.Nhữngkẻđaukhổhẳnphảiđượcmộtniềmhivọngchốngđỡcóthểchẳnghềmâuthuẫnbởibấtcứthựctạinàohoặcbịkhaitrừkhỏibấtcứsựhoàntấtnào-mộthivọngvềcõisau.(Chínhbởivìkhảnăngcủanólàduytrìnhữngkẻbấthạnhthườngxuyênhồihộp,màngườiHi-lạpxemhivọnglàcáiácđầutrongmọicáiác,làcáiácxảoquyệtthựcsự:nócònsótlạidướiđáythùngchứanhữngcái

ác!)15

Đểlàmtìnhyêukhảdĩ,Thượngđếtấtphảithànhmộtconngười:đểchophépnhữngbảnnăngthấpkémnhấtthamdự,Thượngđếtấtphảitrẻtrung.Đểkíchthíchnhiệttìnhcủanhữngngườinữ,mộtvịthánhđẹpđẽphảiđượcđặtởtiềncảnh,vàđểkíchthíchnamgiới,phảilàmộtMariađồngtrình-giảthiếtrằngKi-tôgiáomuốntrởthànhchủnhântrênmảnhđất,màsựthờphượngdụctìnhhoặcAdoniscũngđãthiếtlậpmộtkháiniệmchungvềsựthờphượng.Việcđòihòitínhtrinhkhiếtgiatăngsựhăngháivàsựhướngnộicủabảnnăngtínngưỡng:nólàmchoviệcthờphụngđượchưngphấnhơn,nhiệttâmhơn,cóhồnhơn.

Tìnhyêulàtrạngtháitrongđóconngườinhìnsựvậtnhưchúngtriệtđểkhôngphảivậy.Sứcmạnhcủaảotưởngđạtđếnđỉnhđiểmởđây,cũngnhưsứcmạnhlàmdịungọtvàchuyểnhoá.Trongtìnhyêu,conngườinhẫnnạihơn,conngườigánhchịutấtcả.Mộttôngiáođãđượcphátminh,ởđóngườitacóthểyêu:nhữnggìtồitệnhấttrongđờisốngnhưvậvđượckhắcphục-thậmchíkhôngcònnhìnthấynữa.

ChẳngcógìngoàibađứctínhcủaKi-tôgiáo:tin,yêu16vàhivọng-

tôigọichúnglàbaxảoquyệtKi-tôgiáo.CònPhậtgiáothìquáchínmuồi,quáưthựcchứngđểmàxảoquyệttheocáicáchnày.

24

ỞđâytôimớichỉchạmvàovấnđềkhởinguyêncủaKi-tôgiáo.Nguyêntắcthứnhấtchoviệcgiảiquyếtcủanó:Ki-tôgiáochỉcóthểhiểuđượccăncứvàomảnhđấtmànóđãnảynở-nókhôngphảilàmộtphảnvậnđộngvớibảnnăngDo-tháigiáo,nólàhệquảtấtnhiên,mộtsuyluậnxahơntrongluậnlíkinhsợcủanó.TheocôngthứccủaĐấngCứuChuộc:“ơncứu

rỗiphátxuấttừdânDo-thái”17.Nguyêntắcthứhai:loạihìnhtâmlíhọccủa

conngườiGalileeấyvẫncòncóthểnhậnra;nhưngchỉtrongdạngthoáihoáhoàntoàn(đồngthờicũngbịcắtxénvàchấtđầynhữngđặctrưngxalạ)cóthểdùngtớinhưđãtừngsửdụng-nhưloạihìnhmộtĐấngCứuChuộccủanhânloại.

NgườiDo-tháilàdântộckìlạnhấttronglịchsửthếgiới,bởikhi

chạmtránvớivấnđềtồntạihaykhôngtồntại18,vớitínhhoàntoànlạlẫm,

họđãchọnlựa,bấtkìgiánào:cáigiánàylàviệcngụytạotriệtđểmọitựnhiên,mọibảntínhtựnhiên,mọithựctại,vàtoànthểthếgiớinộitạicũngnhưthếgiớingoạitại.Họxácđịnhtựthângaygắtchốnglạimọiđiềukiệnmàmộtdântộcchođếnnayđãcóthểsinhtồn,vàđượcphépsinhtồn;từbảnthân,họđãtạonênmộtphản-quan-niệmđốivớinhữngđiềukiệntựnhiên:họđãđảohướngtôngiáo,sựthờphượng,luânlíhọc,lịchsử,tâmlíhọc,lầnlượt,thànhmộtmâuthuẫnvớinhữnggiátrịtựnhiêncủachúngkhôngthểchữatrịđược.Chúngtagặpcáihiệntượngtươngđồngnàymộtlầnnữavàtrongnhữngquymôphóngđạivôlường,tuynhiênnóchỉlàmộtbảnsao:giáohộiKi-tôkhôngthểxácnhậnđượcdùmảymayvớitínhđộcđáokhisovới“dântộccủaThượngđế”.ĐóchínhlàlídodânDo-tháilàdântộctaihoạcủalịchsửthếgiới:ảnhhưởngnguytạocủahọquáxuyênsuốtvớinhânloạitớiđỗingàynayngườiKi-tôcảmthấychốngDo-tháimàkhôngnhậnrachínhylàhậuquảcuốicùngcủaDo-thái.

TrongPhổhệluânlí,lầnđầutiêntôiđưaraphântíchtâmlíhọcvềnhữngkháiniệmđốilậpcủaluânlíquýpháivàluânlíphẫnhận-cáisausinhratừtiếngnóiKhôngvớicáitrước:nhưngđólàloạiluânlíthuầntuývàgiảnđơnDo-thái-Ki-tô.Vìthế,nócóthểnóiKhôngvớimọithứtrênmặtđấtthểhiệnxuthếthăngtiếnđờisống,nóiKhôngvớimọitrưởngthànhtốtđẹp,vớicườnglực,vớivẻđẹp,vớikhẳngđịnhtựthân;bảnnăngcủaphẫnhậnnơiđâyđãtrởthànhthiêntính,phảiphátminhramộtthếgiớikháctừquanđiểmcủanóthìsựxácnhậnđờisốngnàynhưlàcáiác,nhưlàthứphảihàitội.

Xétvềtâmlí,dânDo-tháilàmộidântộcđượcphúchomộtsinhlực

kiêncườngnhất,vàkhiđặtvàonhữngtìnhhuốngbấtkhảthi,vàrútratừsựthậntrọngthâmsâunhấtđểbảotồntựthân,họtựnguyệnđứngvềphemọibảnnăngsuyđồi-khôngphảidobịnhữngbảnnăngnàychinhphục,màdohọtrựcnhậnramộtquyềnlựctrongnhữngbảnnăngnày,bằngvàođóngườitacáthểchốnglại“thếgiới”màthắngđược.NhữngngườiDo-tháilàphảnđềcủakẻsuyđồi:họphảiđạidiệnchonhữngkẻsuyđồitớimứcảotưởng;vớithiêntàiđóngvaihềnonplusultra(khôngthểnàohơnđược),hạđãbiếtcáchtựđặtmìnhvàovaiđầulĩnhmọivậnđộngcủasuyđồi(nhưKi-tôgiáocủaPhao-lô)đểtạoramộtcáígìtừđómạnhmẽhơnbấtcứphenàonóiVângvớiđờisống.SuyđồichỉlàmộtphươngtiệncholoạihìnhconngườiđòihỏiquyềnlựctrongDo-tháigiáovàKi-tôgiáo,

làloạihìnhgiáosĩ:loạingườinàvcómốiquantâmsuốtđờilàlàmchoconngườibệnhhoạn,vàtrongviệcbópméosaochonhữngkháiniệmvềthiệnvàác,thậtvàgiả,đểlàmđờisốnglâmnguyvàvukhốngthếgiới.

25

LịchsửIsraelvôgiánhưlàlịchsửđiểnhìnhcủasựbiếntínhmọigiátrịtựnhiên.Tôivạchranămđiểm.

Từkhaithuỷ,đặcbiệtvàothờiđạicácvua.Israelcũngcònđứngởtrongmốitươngquanđúngđắnvàtựnhiênvớivạnvật.Yahwehcủanólàbiểuhiệncủaýthứcquyềnlực,củaniềmvuitrongbảnthân,củahivọngchotựthân:quangài,ngườitatrôngmongchiếnthắngvàphúclợi;quangài,thiênnhiênđượctincậybannhữnggìconngườicầnđến-trênhết:mưa.YahwehlàthầncủaIsraelvàdođólàthầncủacôngchính:làluậnlícủamọidântộcnắmquyềnlựctrongtayvàcómộtlươngtri.Tronglễhội,haiphươngdiệnnàytrongsựtựkhẳngđịnhcủamộtdântộcđãbiểulộ:họtạơnvìnhữngsốphậnlớnlaođãđemhọlênđỉnh.Họtạơntrongtươngquanvớichukìmùamàngmỗinămvàvớimọiphúclànhtrongviệcchănnuôigiasúcvàcanhnông.

Tìnhtrạngnàycònlàmộtlítưởngrấtlâungaycảsaukhinóđãbịhuỷbỏmộtcáchbithảmvới:cuộcbạoloạntừbêntrongvàngườiAssyriaxâmlăngtừbênngoài.Tuynhiên,dântộcnàybámchặtlấycáithịkiếnnhưlàkhátvọngtốicaovềmộtvịvuavừalàngườilínhthiệnchiếnvừalàquantoànghiêmkhắc:trêntấtcả,nhàtiêntriđiểnhìnhđó(cũnglànhàphêphánvàtràophúngcủathờiđiểmnày),làIsaiah.

Nhưngmọihivọngcònchưađượcthoảmãn.Vịthầncũkhôngcòn

cóthểlàmđượcđiềumàngàiđãlàmđượctrướcđây.Họphảibuôngchongàiđi.Điềugìđãxảyra?Họthayđổikháiniệmvềngài-họbiếntínhkháiniệmvềngài:đâylàcáigiáhọtrảđểbámlấyngài.Yahweh,thầncủa“côngchính”-khôngcònlàmộtvớiIsrael,khôngcònbiểuhiệnchotựtindântộcnữa:giờchỉlàmộtvịthầnchịudướinhữngđiềukiệnnhấtđịnh.

KháiniệmvềThượngđếtrởthànhmộtcôngcụtrongtaynhữngkẻkíchđộngthuộcgiớitănglữ,bâygiờhọgiảithíchmọihạnhphúclàmộtphầnthưởng,mọibấthạnhlàsựtrừngphạtvìkhôngvânglờiThượngđế,là“lộilỗi”:cáchthônggiảicựckìgiandốiđó,vàcáigọilà''trậttựluânlíthếgiới”,từđónhữngkháiniệmtựnhiênvềnguyênnhânvàhậuquảbịlậtúpmộtlầnvàmãimãi.Khithôngquasựthưởngvàphạt,ngườitađãloạibỏtínhnguyênnhântựnhiên,họcầnđếnmộttínhnguyênnhânphảntựnhiên:giờđâymọithứphitựnhiênkháccũngtiếptụcnốiđuôi.Mộtvịthầnđòihỏi-thaythếchomộtvịthầnphùtrợ,nghĩranhữngphươngcách,vịthầntrongsâuthẳmlàtừngữchomọihứngkhởihạnhphúcvềcanđảmvàtựtin.

Luânlí-khôngcònthểhiệnnhữngđiềukiệnchođờisốngvàtăngtrưởngcủamộtdântộcnữa.khôngcònlàbảnnăngsôngchủyếunữa,màđãtrởnêntrừutượng,trởnênđốilậpvớiđờisống-luânlílàsựgiángcấptrítưởngtượngcóhệthống,như“ácnhãn”nhìnvàomọisự.CáigìlàluânlítrongDo-tháigiáo,Ki-tôgiáo?Sựtìnhcờđãtướcđoạtđitínhhồnnhiêncủanó;cáibấthạnhbịbôinhọbằngkháiniệmvề“tộilỗi”;hạnhphúcbịxemlànguyhiểm,một“cámdỗ”;sựbấtansinhlíbịđầuđộcbằngconsâucủalươngtâm.

26

KháiniệmvềThượngđếbịngụytạo;kháiniệmvềluânlíbịngụytạo:giớitănglữDo-tháiđãkhôngdừnglạiởđây.ToànbộlịchsửIsraelkhôngcònsửdụngđượcnữa:liệngnóđi!NhữnggiáosĩnàyđãhoànthànhmộtphéplạvềsựngụytạomàđạibộphậncuốnKinhThánhnằmtrướcmặtchúngtagiờđâylàchứngcứvềtàiliệu.Bằngsựkhinhbỉvôsongđốivớimọitruyềnthống,đốivớimọithựctạilịchsử,họđãphiêndịchquákhứcủadântộchọthànhtôngiáo;ấylà,họđãbiếnnóthànhmộtcơchếcứurỗinguxuẩncủatộilỗitrướcYahwehđểbịtrừngphạt;củalòngthươngxóttrướcYahwehđểđượcthưởngơn.Chúngtahẳnkinhnghiệmhànhvingụytạolịchsứhếtsứcônhụcnàylàthứđauđớnhơnnhiềunếuviệcthônggiảilịchsửtheogiáohộiđãkhônglàgìngoàiviệclàmđiếcđặcchúngtaròngrãhàngngànnămđốivớinhữngđòihỏitínhchínhtrựcinhistoricis(tronglịch

sử).Vàgiáohộiđãđượcnhữngtriếtgiaphụtrợ:cáidốitrávề“trậttựluânlíthếgiới”xuyênsuốttoànbộdòngpháttriểncủatriếthọchiệnđại.“Trậttựluânlíthếgiới”nghĩalàgì?RằngcómộtýChúamộtlầnvàmãimãi,quyđịnhnhữnggìconngườiphảilàmvànhữnggìconngườikhôngđượclàm;rằnggiátrịcủamộtdântộc,giátrịcủamộtcánhân,đượcđolườngtuỳtheomứcđộvângphụcýChúanhiềuhayít;rằngýChúatựbiểuhiệntrongvậnmệnhcủamộtdântộc,củamộtcánhân,lànhântốngựtrị,nóicáchkhác,làsựtrừngphạtvàbanthưỏngcăncứvàomứcđộvângphục.

Cáihiệnthựcđằngsausựdốitráđángthươngnày:mộtloạihìnhconngườikísinh,làgiáosĩ,pháttriểnmạnhchỉnhờvàohisinhmọidạngthứclànhmạnhcủađờisống,ysửdụngdanhxưngThượngdếmộtcáchvôbổ:ymệnhdanhmộttrạngtháitrongđógiáosĩquyđịnhgiátrịsựvậtlà“NướcChúa”;ygọinhữngthủđoạnquađómộttrạngtháiđạtđượchayduytrìlà“ýChúa”;vớitháiđộvôsỉmáulạnh,ythẩmđịnhmọidântộc,mọithờiđại,mọicánhân,căncứtheochúngcógiúpíchhayphảnkhánglạiquyềnchủtểcủagiáosĩhaykhông.Ngườitanênnhìnxemchúngđanghoạtđộng:trongbàntaychiphốicủagiáosĩDo-thái,thờiđạikìvĩtronglịchsửcủaDo-tháitrởthànhthờiđạicủasuyđồi;cuộclưuđày,vớimộtbấthạnhtrườngkì,đãbiếnthànhsựtrừngphạtđờiđờiđốivớithờiđạikìvĩđó-mộtthờiđạitrongđó,giớigiáosĩvẫnchưalàcáigìcả.Tuỳtheonhucầucủahọ,giáosĩđãtạoranhữngkẻngoanngoãnkhốnkhổvànhữngkẻgiảhìnhnocănghayhọlàmchonhữngkẻquyềnthế,thườngkhirấtlàanhdũngtronglịchsửDo-tháithành“nhữngkẻvôthần”;họgiảnlượchoátâmlícủamọisựkiệnlớnbằngviệcgiảmtrừnóthànhcôngthứcnguxuẩn:“vầngphụchaykhôngvângphụcChúa”.

Tiếnthêmbướcnữa:“ýChúa”(tứcnhữngđiềukiệnchosựduytrìquyềnlựccủatănglữ)tấtmọingườiphảibiết.Vìmụcđíchnàychonênmớicầnđếnmột“mạckhải”.Nóiđơngiản:mộtsựngụytạovănchươngphithườngtrởnêntấtyếu,một“thánhđiển”đãđượcpháthiện;nóđượccôngbốvớisựhàonhoángvôcùngcủahàngtănglữ,cùngvớithờikìsámhốivànhữngtiếngkêuthansuốtnhữngngày'‘tộilỗi”dàidằngdặc.“ÝChúa’’từlâudãđượccốđịnh:mọibấthạnhđèxuốngkhiconngườitrởnênxarời“thánhđiển”.“ÝChúa”cũngđãphơimởchoMai-sen.Điềugìxảyra?Vớisựnghiêmkhắcvàgiáođiều,nhữnggiáosĩđãquyđịnhmộtlầnvàmãimãiđiềuhọmuốn,“nhữnggìýChúamuốn”làmọiloạitôthuếthậpphânlớnvànhỏmàhọđượchưởng(đừngquênnhữngmiếngthịtngonnhất,bởivìgiáosĩlàkẻănthịtbò),từnaytrởđi,mọithứtrongđờisốngđềuđãđượcanbài

tớimứcgiáosĩlàthiếtyếu-từviệchônnhân,bệnhhoạn,cáichết,chưanóitớinhữngviệc“hiếntế”(bữaăn),loạikísinhtrùngthầnthánhxuấthiệnđểmàbiếntínhtấtcả-nóitheongônngữcủay:“thánhhoá”.

Ngườitaphảihiểuđiềunày:mọitậpquántựnhiên,mọithiếtchếtựnhiên(nhànước,trậttựphápluật,hônnhân,việcchămsócngườibệnhvàngườinghèo),mọiyêucầukhởihứngtừbảnnăngđờisống-nóivắntắt,mọithứchứađựnggiátrịnộitạiđềutựlàmthànhravôgiátrị,vàphảngiátrịđềudochủnghĩakísinhcủagiáosĩmàra(hay“trậttựluânlíthếgiới”):giờđâysựkiệnnàyđòihỏithêmviệcphêchuẩn-mộtquyềnlựcphongbangiátrịtrởnêncầnthiếtđểphủnhậnnhữnggìtựnhiêncủachúng,vàđểtạonênmộtgiátrịquacáchđómàthôi.Giáosĩlàmchotựnhiênmấtgiátrị.mấtlinhthiêng:đâylàcáigiátrảchosựtồntạicủay.ViệckhôngvângphụcThượngđế,tứclàkhôngvângphụcgiáosĩ,và“Luật”,bâygiờbịgọilà“tộilỗi”;phươngtiệnđể“hoàgiảivớiThượngđế”,đúngcáchlànhữngphươngtiệnchỉđểđảmbảothêmchosựhoàntoànphụctùngvàogiáosĩ:chỉcógiáosĩmớicóthể“cứuchuộc”.

Xétvềmặttâmlí,“tộilỗi”trởnênkhôngthểthiếuđượctrongbấtcứxãhộinàodogiáosĩtổchức:nólànguyênlíđíchthựccủaquyềnlực.Ngườigiáosĩsốngnhờtộilỗi,điềuthiếtyếuchogiáosĩlàngườitaphải“phạmtội”.Nguyênlítốicao:“Thượngđếthathứchonhữngkẻănnăn”-nóiđơngiản:nhữngaiphụctùnggiáosĩ.

27

Trênvùngđấthoàntoàngiảdốinhưthế,nơimọithứtựnhiên,mọigiátrịtựnhiên,vàmọithựctạiđềubịchốngđốibởibảnnăngsâuxanhấtcủatầnglớpthốngtrị,Ki-tôgiáođãtrưởngthành-hìnhthứccủakẻthùchítửchốnglạithựctạichưabaogiờđượcvượtqua.“Dântộcthầnthánh”nàyđãduytrìchỉnhữnggiátrịcủagiáosĩ,chĩnhữnglờicủagiáosĩđánhgiámọisựvật,vàvớisựnhấttrígâykinhhoàng,đãphânbiệtbảnthânhọvớimọiquyềnlựckháctrênmặtđấtlà“khôngthánhthiện”,là“thếtục”,là“tộilỗi”-dântộcnàyđãsảnsinhramộtcôngthứctốihậuchobảnnăngcủanóhợplítớiđộtựphủnhận:vớitưcáchKi-tôgiáo,nóphủnhậnngaycảhìnhthứccuốicùngcủathựctại,“dântộcthầnthánh”“DântộcđượcChúachọn”,làchínhcáithựctạiDo-thái.Trườnghợpnàyđượcđứnghàngđầu:phongtràonổiloạnnhỏvốnđượcchịuphéprửavớidanhnghĩaGiê-suởNazarethtiêubiểuchobảnnăngDo-tháimộtlầnnữa-nóicáchkhác,bảnnănggiáosĩcóthểkhôngcòngiữvữnggiáosĩnhưmộtthựctại:nócònphátminhra

mộthìnhthứctrừutượnghơncủasinhtồn,ramộtthịkiếncònkhôngtưởnghơnvềthếgiớiliêncanđếncảtổchứccủagiáohội.Ki-tôgiáophủnhậngiáohội.

Giê-suđãđượchiểu,hayđãbịhiểulầm,nhưlànguyênnhâncủamộtcuộcnổiloạn;vàtôinhìnkhôngralàcuộcnổiloạnnàychốnglạiai,nếukhôngphảilàchốnglạigiáohộiDo-thái-thuậtngữ“giáohội”hiểuchínhxáctheonghĩamàchúngtangàynaysửdụng.Đólàcuộcnổiloạnchốnglại“ngườithiệnvàngườicôngchính”,chốnglại“nhữngchưthánhcủaIsrael”,chốnglạihệthốngtônticủaxãhội-khôngchốnglạisựbạihoạicủanó,màchốnglạiđẳngcấp,đặcquyền,trậttự,vàcôngthức:đólàsựbấttínvào“conngườicaohơn”,nóiKhôngvớitấtcảnhữnggìlàgiáosĩhoặcnhàthầnhọc.Nhưngchếđộđẳngcấpđãbịchấtvấnnhưthế,dùchỉnhấtthời,làconthuyềnmàchỉriêngdântộcDo-tháimớicóthểtiếptụctồntạigiữa“nạnhồngthủy”-làcơhộisốngsótcuốicùngvàgiannanmớicóđược,làcáitàndưcủasựtồntạichínhtrịđộclập.Một(hànhđộng)côngkíchvàonólàcôngkíchvàobảnnăngthâmsâunhấtcủamộtdântộc,vàocáiýchísốngkhốcliệtnhấttừngxuấthiệnởbấtcứdântộcnàotrênđịacầu.Kẻvôchínhphủthầnthánhnàyđãchiêutậpnhữngconngườidướiđáytầng,nhữngkẻngoàilềxãhộivà‘‘nhữngkẻtộilỗi”,nhữnglớpchiên-đà-latrongDo-tháigiáo,đểchốnglạicáitrậttựthốngtrị-theocáchnói,nếunhưPhúcÂmđángtincậy,hẳnngàynayngàicũngsẽbịlưuđàytớiSiberianữa-kẻvôchínhphủthầnthánhnàylàmộttộiphạmhìnhsựvềchínhtrịtrongchừngmựcmàtộiphạmhìnhsựvềchínhtrịcóthểkhảdĩtrongmộtcộngđồngphichínhtrịđếnmứcphilí.Điềunàyđãđemngàitớithậpgiá:câuminhkhắctrênthậpgiálàbằngchứng.Ngàiđãdophạmtộicủangàimàchết.Khôngcóchứngcứnào,dùvậy,ngườitalạithườngchorằngngàiđãchếtvìtộicủangườikhác.

28

Đâylạilàmộtvấnđềkháchoàntoànchodùngàicóýthứcvềsựchốngđốinàyhaykhông-vàngàicóđượccôngnhậnlàtiêubiểuchosựchốngđốihaykhông.VàchínhđiểmnàyđemtôitớivấnđềtâmlíhọcvềĐấngCứuChuộc.

TôithừanhậnrằngthậthiếmcócuốnsáchnàolạiđọckhókhănnhưnhữngcuốnPhúcÂm.NhữngkhókhănnàycủatôikhácvớinhữngkhókhănchứngminhchotínhhamhiểubiếtcủatinhthầnĐứcđểcóđượcmộttrongnhữngthắnglợiđángnhớnhất.Đãqualâurồi,thờitôicũngnhưmọi

họcgiảtrẻkhácrútrahươngvịtácphẩmcủaStraussvôsongbằngsựsắcbéncủamộtnhàngữvănhọctinhtế.Lúcấytôiđượchaimươituổi:giờđâytôiquánghiêmtrangvềsựtìnhnày.Đâulàđiềutôiquantâmđốivớinhữngmâuthuẫntrong“truvềnthống”?Thoạttiên,làmsaongườitacóthểgọinhữngtruyềnthuyếtcácthánhlà“truyềnthống”được?Truyệnkívềcácthánhlàloạivănchươngcựckìhàmhồ:khiápdụngnhữngphươngphápkhoahọckhảosátchúngmàhoàntoànkhiếmkhuyếttàiliệukhác,cóvẻnhưngaytừkhởiđầuđãhứngchịusựthấtbại-chỉlàlãngphíthờigiantronghọcthuật.

ĐiềutôiquantâmlàloạihìnhtâmlívềĐấngCứuChuộc.LoạihìnhnàycóthểđãchứađựngtrongnhữngPhúcÂmchodùbảnthânchúngđãbịcắtxénhoặcbịnhồinhétbằngnhữngđặctrưngxalạ:hệtnhưhìnhtượngFrancisởAssisiđượcbảotồntrongdạngnhữngtruyềnthuyếtvềngài,bấtchấpbảnthânchúng.Khôngphảisựthậtvềviệcôngdãlàm,đãnói,vàđãchếtthựcsựrasao;màvấnđềlà:chúngtavẫncònnhìnnhậnloạihìnhcủaôngcóthểcònđượcphôranữahaychăng,vàcóphảinóđãđược“lưutruyền”haychăng?

Nhữngcốgắngmàtôibiếtvềviệcđọcchoralịchsửcủamột‘‘linhhồn”từcácsáchPhúcÂmđốivớitôilàbằngchứngvềmộtsựphùphiếmtâmlíđángkhinhmiệt.

ÔngRenan19,mộtvaihềtrongtâmlíhọc,đãđưarahaikháiniệm

cựckìkhôngthíchđángđểgiảithíchvềloạihìnhGiê-su:kháiniệmthiêntàivàkháiniệm“anhhùng”(héros).Thếnhưng,nếucóđiềugìđóphiphúcâmthìnhấtđịnhlàkháiniệmvềanhhùng.Chínhviệcphảnđốilạimọitínhchiếnđấuvàmọitìnhcảmđấutranhđãtrởthànhbảnnăngởđây:sựthiếunănglựcphảnkhángởđâyđãtrởthànhluânlí(“chớchốngcựđiềuác”-làcâuthâmsâunhấttrongPhúcÂm,theonghĩanàođólàchìakhóacủachúng),sựđượcchúcphúctrongbìnhan,trongnhântừ,trongviệckhôngcókhảnăngtrởnênmộtkẻthù.Saogọilà“tinmừng”?Đờisốngchânchính,đờisốngvĩnhcửuđãtìmthấyrồi-khôngchỉlàlờihứahẹn,nóởngayđây,nóởbêntrongcácngươi:sốngyêuthương,trongyêuthươngkhôngcósựbàitrừvàkhướctừ,khôngcótrọngvọngđịavị.MỗingườiđềulàconThượngđế-Giê-sunhấtđịnhkhôngtựnhậnđặcquyềnnàochomình-vàvớitưcáchlàconThượngđếmọingườiđềubìnhđẳngvớinhau.VàGiê-suđượctạothànhmộtloạianhhùng!Hơnnữa,thậtlàngộnhậnbiếtbaotrongcáitừ“thiêntài”!Toànbộkháiniệmcủachúngta,toànbộkháiniệmvăn

hoácủachúngtavể“tinhthần”khôngcóýnghĩagìtrongcáithếgiớimàGiê-suđangsống.Nóibằngngônngữchuẩnxáccủanhàsinhlíhọcngaycảmộttừhoàntoànkháccũngcònthíchhợphơnởđây-làtừkẻsingây

(idiot)20.

Chúngtabiếtcómộtbệnhtháitrongđótrạngtháixúcgiácquánhạvcảmtớinỗicorútlạivớibấtkìviệctiếpxúcnào,vàtránhnắmbắtmộtvậtthểrắnnào.Ngườitanêngiảithíchhabitus(trạngthể)sinhlíhọcđólàhậuquảrốtráo-làmộtbảnnăngmangsựthùghétvớimọithựctại,làcuộctrốnchạyvào“cáikhôngthểnắmbắt”,vào‘‘cáikhôngthểlígiải”,làáccảmvớimọicôngthức,vớimọikháiniệmvềthờigianvàkhônggian,vớimọithứrắnchắc,mọitậpquán,cơchế,giáohội;làcảmxúcquenthuộctrongmộtthếgiớikhôngcòntiếpxúcvớibấtkìthựctạinào,mộtthếgiới“nộitâm”đơnthuần,mộtthếgiới“chânthực”,mộtthếgiới“vĩnhhằng”.“VươngquốccủaThiênChúaởtrongmỗicácngươi”.

30

Bảnnăngthùghétthựctại:hậuquảdotínhmẫncảmcựcđộđốivớinỗiđaukhổvàphấnkhích,nókhôngchịuđựngđượcsự‘‘tiếpxúc”nàonữa,bởinócảmgiácmọitiếpxúclàquásứcsâudậm.

Bảnnăngloạitrừmọiáccảm,mọithùđịch,mọigiớihạnhaynhữngphânchiatrongtìnhcảm:hậuquảdotínhmẫncảmcựcđộđốivớinỗiđaukhổvàphấnkhíchấytrảinghiệmmọiphảnkháng,thậmchímọixunglựcđềkháng,cũngnhưnỗiđauđớnkhôngthểchịuđựng(cóthểnói,nóvừatáchại,cũngnhưbảnnăngtựbảotồncảnhbáochúngta);vàtìmthấyhạnhphúc(hoanlạc)chỉkhinàonóchấmdứtphảnkhángvớikẻkhác,gồmcảvớiđiềuáchayvớikẻác-tìnhyêulàcáchsốngduynhất,làlốisốngkhảdĩsauchót.

Đâylàhaithựctạisinhlíhọcmàtừđóhọcthuyếtvềsựcứuchuộcđãpháttriển.TôigọiđâylàmộthệquảvàkhaitriểncaocảcủachủnghĩakhoáiLạc(hedonismus)trênmộtcănbảnbệnhhoạnhoàntoàn.Liênhệgầnnhấtvớinó,mặcdùcósựhỗnhợpgiữasinhlựcHi-lạpvớinănglựcthầnkinh,làchủnghĩaDuykhoái(Epicureanism),vốnlàhọcthuyếtngoạigiáovềsựcứuchuộc.Epicurus,làmộtkẻsuyđồiđiểnhình-màtôilàngườiđầutiênthừanhậnrađiềunày.Nỗisợđaukhổ,thậmchívềmộtđaukhổnhỏnhoivôhạn-chỉcóthểkếtthúckhôngbằngcáchnàokhácngoàimộttôngiáocủatìnhyêu.

31

Tôiđãđưarađápánchovấnđềnàyrồi.TiềnđềcủanólàloạihìnhĐấngCứuChuộcđượcbảotồnchỉtrongdạngcựckìméomó.Sựméomónàyrấtcókhảnăngxảyratrongmọitìnhhuống;cónhiềulídotạisaomộtloạihìnhnhưthếlạikhôngthểgiữđượcsựthuầntuý,hoànchỉnh,vàtránhbịthêmthắt.Kẻđóphảibàyradấuvếtcủamôitrườngtrongđóngàiđãdiđộngnhưmộthìnhtượngxalạ;vàhơnnữacònmangdấuấncủalịchsử.VậnmệnhcủacộngđồngKi-tôgiáođầutiên,từđóloạihìnhnàyđượclàmgiàuthêm,cóhiệulựctrởvềtrước,vớinhữngđặctrưngchỉcóthểhiểuđượcdựatheomụcđíchnhữngluậnchiếnvàcổđộngsauđó.

TrongcáithếgiớikìquặcvàbệnhhoạnđómàPhúcÂmđãdunhậpvàochúngta-nhưtrongmộtcuốntiểuthuyếtNga,mộtthếgiớitrongđónhữngcặnbãcủaxãhội,nhữngrốiloạnthầnkinh,vàchứngsiđộn“ấutrĩ”tấtcảhộitụ—trongbấtcứtìnhhuốngnào,hẳnđãlàmcholoạihìnhnàybịthôthiển:đểhiểuđượcđiềugìvềnó,đặcbiệtlànhữngmônđệđầutiên,họđãphiêndịchnóthànhcáithôsơcủahọbằngmộttồntạibịlồngvàotrongnhữngbiểutượngvànhữngcáikhôngthểhiểu-vớihọ,loạihìnhnàykhônghiệnhữuchotớikhinóthayhìnhđổidạngthànhnhữngdạngthứcquenthuộchơn.Nhàtiêntri,ĐấngCứuTinh,Messiah,vịquantòatươnglai,nhàthuyếtgiáoluânlí,kẻlàmphéplạ.JohnTẩygiả-hếtthảyđềucócơhộiđểdựngsailoạihìnhnày.

Cuốicùng,chúngtachớđánhgiáthấpcáiproprium(đặcthù)củamọiviệcthờphụnglớnlaonào,đặcbiệtcủamọitônphái:nóxoásạchđitínhnguyênthuỷ,thườnglànhữngđặctrưngxalạgâyrối,vànhữngkhíchấtriêngcủakẻđượcthờphượng-nóthậmchíkhôngnhìnranhữngtínhchấtđó.ThậttiếcđãkhôngcómộtDostoevskisốnggầnvớikẻthúvịnhấttrongsốmọikẻsuyđồinày-tôimuốnnóicóaihẳnbiếtcáchcảmnhậnvẻquyếnrũkhíchđộngnàytừsựhỗnhợpcủacáisiêuphàm,cáibệnhhoạn,vàcáiấutrĩđó.

Mộtsựxemxétcuối:nhưmộtloạihìnhvềsuyđồi,loạihìnhĐấngCứuChuộccóthểthựcsựđãlàsựđadạngvàmâuthuẫnmộtcáchđặcthù:khảnăngnàykhôngthểloạitrừ.Tuyvậy,mọithứgầnnhưchốnglạiđiềunày:bởitruyềnthốngđúnglàđãtrungthànhvàkháchquanmộtcáchkìlạtrongtìnhhuốngnày-vàchúngtacónhữnglídođểgiảthiếttìnhhuốngngượclại.Đồngthời,cómộtmâuthuẫnhụthẫng,mộtmặt,giữangườithuyếtgiảngtrênnúi,bênbờhồ,vàcánhđồng,đãxuấthiệnnhưmộtđức

PhậttrênmộtthổnhưỡngkhônggiốngchivớiẤn-độ,vàmặtkhác,vớikẻcuồngnhiệthiếuđộng,ngàilàtửđịchcủanhữngnhàthầnhọcvàgiáosĩ,kẻmàRenanđãácývinhdanhlàlegrandmaitreenironie(đạisưvềchâmbiếm).Bảnthântôikhônghoàinghirằngphầnlớnliềulượngmậtđắng(vàngaycảcơtrí/esprít)trướchếtđãtrútvàotrongloạihìnhvịThầytừtrạngtháicổsuýcuồngnhiệtcủaKi-tôgiáo;rútcuộc,tínhbấtchấpthủđoạncủamọigiáopháikhihọbiếnngườiThầynàythànhsựbiệnhộchoriênghọ,làđiềuaicũngbiết.Khicáicộngđồngđầutiêncầnđếnmộtnhàthầnhọcđểphánxét,tranhcãi,bấtbình,hiềmthù,soimóiđểchốngnhữngnhàthầnhọckhác,nóđãsángtạoramột“Thượngđế”theonhucầucủanó-hệtnhưkhinónhétvàomiệngngàimàkhôngdodự,nhữngkháiniệmhoàntoànphiphúcâmmàngàynaynókhôngthểthiếunhư:sự“Táilâm”,cuộc“Phánxétcuốicùng”,vàđủmọiloạichờđợivàhứahẹntrongthờigian.

32

Nhắclại,tôichốngđốibấtcứtoantínhnàodunhậpphầntửcuồngtínvàotrongloạihìnhĐấngCứuChuộc:mộttừimpérieux(ngạomạn)màRenansửdụngcũngđủđểannul(huỷbỏ)loạihìnhnày.“Tinmừng”đúnglàhàmnghĩakhôngcònnhữngđốinghịchnữa;nướctrờithuộcvềtrẻcon;đứctinbiểuhiệnởđâykhôngphảilàmộtđứctinđạtđượcquasựtranhđấu-nóởđó,nóđãởđótừkhởiđầu;nólàtínhấutrĩđãthoáiluivàocõitâmlinh.Trườnghợptuổidậythìbịđìnhtrệvàkhôngpháttriểntrongcơthểnhưhậuquảdosựthoáihoá,vốnđãquenthuộcítralàvớinhữngnhàsinhlíhọc.Mộtđứctinnhưthếthìkhôngphẫnnộ,khôngkhiểntrách,khôngđềkháng:nókhôngmanglại“gươmgiáo”—nóhoàntoànkhôngdựkiếntrướcrằngcóngàynócóthểchiarẽmọisự.Nókhôngtựchứngminhbằngphéplạhaybằngphầnthưởngvàhứahẹn,nhấtlàkhôngbằng“thôngquaThánhkinh”:mọikhoảnhkhắc,chínhđứctinlàphéplạ,làphầnthưởng,làbằngchứng,là“nướcChúa”củachínhnó.Đứctinnàycũngkhôngcầntựbiếnthànhcôngthức:nósống,nóphảnkhánglạimọicôngthức.Đươngnhiên,nhữngngẫunhiêndohoàncảnh,dongônngữ,vàdobốicảnhquyếtđịnhmộtphạmviđặcđịnhvềnhữngkháiniệm:thờikìnguyênthuỷcủaKi-tôgiáohọchỉsửdụngnhữngkháiniệmDo-thái-Sêmit(việcănvàuốngtrongBữatiệcLiởđâythuộcvềkháiniệmnhưthế,giốngnhưmọikháiniệmDo-thái,đãbịgiáohộidùngsaimộtcáchtồitệ).Nhưngngườitanêncoichừngviệctìmrahơnmộtngônngữkíhiệutrongviệcnày,làkhoakíhiệuhọc,làcơhộichonhữngdụngôn.Đốivớinhàphảnhiệnthựcluậnnày,nhấtquyếtkhôngmộtlờinàođượchiểutheonghĩađenchínhlàcáitiềngiảđịnhvềviệccóthểcất

tiếnglênhaychăng.GiữangườiẤn-độhẳnngàisẽsửdụngkháiniệmSãrikhyam(pháiSốluận),còngiữangườiTrungQuốc,ngàidùngnhữngkháiniệmcủaLãoTử-màkhônghềthấybấtcứdịbiệtnào.Dùngcâunóicóphầnrộngrãi,ngườitacóthểgọiGiê-sulàmột“tinhthầntựdo”-ngàikhôngquantâmđếnmọithứgìxácđịnh:từngữgiếtchết,mọithứgìxácđịnhđềugiếtchết.Kháiniệm,kinhnghiệmvề“đờisống”làcáchduynhấtmàngàibiết,cựtuyệtmọiloạitừngữ,côngthức,luậtlệ,tínngưỡng,giáođiều.Ngàichỉnóivềcáithâmsâunhất:‘‘đờisống”hay“chânlí”hay“ánhsáng”-mọithứcònlại,toànbộthựctại,toànbộtựnhiên,tựthânngônngữ,đốivớingàichỉcógiátrịcủamộtkíhiệu,mộtdụngôn.

Chớlầmlẫnởđiểmnày,dùthànhkiếncủaKi-tôgiáohoặcgiáohộicócámdỗđếnđâuđinữa:mộtconngườibiểutượngnhưthếđặcbiệtđứngngoàimọitôngiáo,mọikháiniệmsùngbái,mọilịchsử,mọikhoahọctựnhiên,mọikinhnghiệmvềthếgiới,mọitrithức,mọivấnđềchínhtrị,mọitâmlíhọc,mọisáchvở,mọinghệthuật-“trithức”củangàichỉlàvôtríthuầntuýchínhvìliênquanđếnsựviệcrằngnhữngthứnhưthếtồntại.Ngàikhôngbiếtgìvềvănhoángaycảnghenóiđến,ngàikhôngcầnchốnglạinó-phủnhậnchúnglàđiềungàikhôngthểlàm.Cũngnhưvậyđốivớinhànước,vớitoànbộtrậttựvàxãhộidânsự,vớilaođộng,vớichiếntranh-ngàichẳngcólídonàođểphủnhận“thếgian”;quanniệmcủagiáohộivề‘‘thếgian”chẳngbaogiờchợtnảyravớingài.Biệnchứngcũngkhôngcó;khôngcókháiniệmvềtínngưỡng,một“chânlí”,cóthểchứngminhbằngnhữnglíluận(bằngchứngcủangàilà“nhữngánhsáng”nộitâm,nhữngcảmxúcnộitâmvềhạnhphúcvànhữngkhẳngđịnhtựngã,tấtcảchúnglà“nhữngbằngchứngvềsứcmạnh”).Mộtgiáothuyếtnhưthếkhôngcóthểmâuthuẫnđược,ngaycảnókhôngbiếtrằngcóthểcòncónhữnggiáothuyếtkhác;nókhôngthểtưởngtượngrằngcómộtsựphánđoánmâuthuẫn.Khinógặpmộtsựphánđoánđốinghịch,nósẽcảmthôngsâusắcvàthươngtiếcchosự“mùquáng”này-bởinónhìnthấy“ánhsáng”-nhưngnósẽkhôngđưarabấtkìphảnđốinào.

33

Quanniệmvềphạmtộivàtrừngphạthoàntoànkhôngcótrongtâmlíhọccủa“phúcâm”;cũngkhôngcóquanniệmvềphầnthưởng.“Tộilỗi”-bấtcứkhoảngcáchnàogiữaThượngđếvàconngười-đềubịtrừkhử:đâymớiđúnglà“tinmừng”.Cáivĩnhphúckhôngđượchứahẹn,nókhôngbịcộtvàođiềukiện:nólàthựctạiduynhất-cáicònlạiđềulàchỉdấudùngđểnóivềcáivĩnhphúc.

Hậuquảcủatìnhtrạngnhưthếtựphóngchiếuthànhmộtthựctiễnmới,cáithựctiễnphúcâmchânchính.Nókhôngphảilàmột“đứctin”đặctrưngcủangườiKi-tô:ngườiKi-tôhànhđộng,đặctrưngcủahọlàbằnghànhđộngkhácbiệt:khôngphảnkhánglại,cảbằngngônngữhoặctrongtâmtưvớinhữngkẻđốixửxấuvớimình;bằngviệckhôngphânbiệtgiữangườingoạibangvàngườiđồnghương,giữangườiDo-tháivàphiDo-thái(''ngườilánggiềng”—thựcralàngườiđồngđạo.tứcngườiDo-thái);bằngviệckhônggiậndữai,bằngviệckhôngkhinhmiệtai;bằngviệckhôngchophépmìnhcómặthaycandựvàonhữngphiêntoà(“khôngthềthốt”);bằngviệckhônglihônvợmìnhtrongbấtcứhoàncảnhnào,ngaycảcóđủchứngcứngườivợbấttrung.Mọiđiềunày,vềcơbảnlàmộtnguyêntắc;mọiđiềunàylànhữnghậuquảcủamộtbảnnăng.

CuộcđờicủaĐấngCứuChuộckhônggìkhácngoàithựctiễnnày-ngaycảcáichếtcủangàicũngkhôngngoàinó.NgàikhôngcònđòihỏibấtcứhìnhthứcvànghithứcnàotrongviệctươngthôngvớiThượngđế-ngaycảkhôngcầntớiviệccầunguyện.NgàiđãtuyệtgiaovớitoànbộgiáolíDo-tháivềviệcsámhốivàhòagiải;ngàibiếtrằngchỉcótrongthựctiễnsốngởđờingườitamớicảmthấy“thiêngliêng’’,''vĩnhphúc”,“phúcâm”,vàlúcnàocũnglà“concủaThượngđế”.Việc“sámhối”và“cầuxinthathứ”khôngphảilàconđườngđếnvớiThượngđế:chỉcóthựchànhphúcâmdẫntớiThượngđế,thựcvậy,đấylà“Thượngđế”!NhữnggìmàphúcâmđãbácbỏchínhlànhữngkháiniệmDo-tháigiáovề“tộilỗi”,“thatội”,“đứctin”,“cứurỗiquađứctin”-toànbộhọcthuyếtcủagiáohộiDo-tháiđềubịphủđịnhtrong“tinmừng”.

Bảnnăngthâmsâuvềcáchngườitaphảisốngnhưthếnàođểcảmthấy“đangởnướctrời”,cảmthấy“vĩnhcửu”,vìchừngnàocòntrongmọihànhvikhácngườitadứtkhoátkhôngcảmthấymình“đangởnướctrời”—chỉriêngđiềunàylàthựctạitâmlívềsự“cứurỗi”.Mộtcáchsốngmới,khôngphảimộttínngưỡngmới.

34

Nếutôicóhiểugìvềnhàbiểutượngvĩđạinày,ấylàngàiđãchỉchấpnhậnnhữngthựctạinộitâmlànhữngthựctại,là“nhữngchânlí”-vàngàixemcáicònlại,mọithứtựnhiên,thờigian,khônggian,lịchsử,chỉnhưnhữngdấuhiệu,nhưcơhộichonhữngdụngôn.Kháiniệmvề“concủaloàingười”khôngphảilàmộtconngườicụthểthuộcvềlịchsử,cábiệtvàđộcnhất,màđúnghơnlàmộtsựthể“vĩnhhằng”,mộtbiểutượngtâmlíđược

giảithoátkhỏikháiniệmthờigian.Điềunàylạithíchdụng,theonghĩacaonhất,đốivớiThượngđếcủanhàbiểutượngđiểnhìnhnày,với“nướcChúa”,với“nướctrời”,vàvớitươngquan“chaconvớiThượngđế”.KhônggìphiKi-tôgiáochobằngsựthôthiểncủagiáohộixemThượngđếnhưmộtngôivị,“nướcChúa”sắpđến,vềmột“nướctrời”ởcõibênkia,về“concủaThượngđế”nhưlàngôithứhaitrongBaNgôi.Tấtcảđiềunàylà(nếubạn

thứlỗichothànhngữ)mộtquảđấmvàomắt21-ồ,trongmắtnào!-mắtcủa

phúcâm-mộtsựkhinhbạcmangtínhlịchsửthếgiớinhạobángcácbiểutượng.Nhưngcáimànhữngdấuhiệuvề“cha”và“con”quychiếulàhiểnnhiêndùkhôngphảivớimọingười,tôithừanhận:từ“con”biểuđạtđivàocảmthứctoànthểvềsựbiếnhìnhcủavạnvật(vĩnhphúc),từ“cha”biểuđạtchínhcảmthứcnày,cảmthứcvềsựvĩnhcửu,cảmthứcvềsựhoànhảo.Tôihổthẹnkhinhắcnhởlạinhữnggìgiáohộiđãlàmđốivớibiểutượngnày:

chẳngphảinóđãđặtmộtcâuchuyệnAmphitryon22ngaytrướcngưỡngcửa

“đứctin”Ki-tôgiáo?Vàtrùmlênđógiáođiềuvềsự“hoàithaivônhiễmnguyêntội”?Nhưngbằngviệcấymớilàlàmônhiễmsựhoàithai!

“Nướctrời”làmộttrạngtháitâmlinh-khôngphảilàthứgìđótừ“trêntráiđất”hoặc“saucáichết”.Toànbộquanniệmvềcáichếttựnhiênđềuthiếutrongphúcâm:cáichếtkhôngphảilànhịpcầu,khôngphảisựchuyểntiếp;nóthiếulàbởinóthuộcvềmộtthếgiớihoàntoànkhác,chỉcóbềngoài,vàchỉhữuíchtrongchừngmựcnócungứngnhữngdấuhiệu.“Giờkhắclâmchung”khôngphảilàkháiniệmKi-tôgiáo:“giờkhắc”,“thờigian”,đờisốngvậtthểvànhữngkhủnghoảngcủanóthậmchíkhôngtồntạiđốivớingườithầycủa“tinmừng’'.‘‘NướcChúa”khôngphảicáigìngườitatrôngđợi;nókhôngcóngàymaihayngàymốt,nósẽkhôngtớitrong“mộtthiênniênkỉ”-nólàmộtkinhnghiệmtâmlinh;nóởkhắpnơi,nókhôngởđâucả.

35

Ngườimangtinmừngnàyđãchếtnhưngàiđãsống,nhưngàiđãdạy-khôngphảiđể“cứuchuộcloàingười”,màđểchothấycáchngườitaphảisốngnhưthếnào.Disảnngàiđểlạicholoàingườilàsựthựchànhnày;hànhvicủangàitrướcnhữngphánquan,trướcnhữngtaysai,trướcnhữngkẻbuộctộivàmọiloạivukhốngvàkhinhmiệt—hànhvicủangàitrênthậpgiá.Ngàikhôngphảnkháng,ngàikhôngbảovệquyềncủamình,khôngmộtnỗlựcngănchặncáixấuxanhất,tráilạingàikhiêukhíchnó.Vàngàikhẩncầu,ngàichịunạn,ngàiyêuthươngvớinhữngkẻ,vàtrongnhữngkẻlàm

điềuácvớingài.Toànthểphúcâmđềuchứađựngtrongnhữnglờinóivớitêncướptrênthậpgiá.“Đâyquảthậtlàconngườithầnlinh,là“concủaChúa”,têncướpnói.“Nếungươicảmthấynhưthế”,ĐấngCứuChuộcnói,“vậyngươiđangởtrênthiênđường,vậyngươicũnglàmộtđứaconcủaChúa...”Khôngtựvệ,khônggiậndữ,khôngtráchcứ-màcũngđừngchốnglạikẻác-hãyyêunó.

36

Chỉcóchúngta,chúngtanhữngtinhthầnđãtrởthànhtựdo,mớicónhữngtiềnđềcầnđểhiểunhữnggìmàmườichínthếkỉđãhiểusai:sựlươngthiệnđãtrởnênbảnnăngvànhiệttình,nókhaichiếnchốnglại“dốitráthầnthánh”trênhếtmọidốitrákhác.Nhữngngườitrướcđâyđãbịlìaxakhôngbiếtchừngnàokhỏitínhtrunglậpthânáivàthậntrọngcủachúngta,lìaxakhỏicáikỉluậttinhthầnkiamàchỉnómớicóthểhìnhdungranhữngđiềuxalạđếnthế,tếnhịđếnthế:vớitínhvịkỉtrơtráo,ngườitaluônmuốnphầnlợinhấtchoriêngmình;ngườitađãkiếntạonêngiáohộitừsựđingượclạivớiphúcâm.

Nếucóaimuốntìmnhữngdấuhiệumàmộtthầntínhmỉamaiđangnhúngtayvàotrongmộttròchơilớncủathếgiới,ngườiấysẽthấynhữngkíhiệuđótrongcáidấuhỏikhổnglồgọilàKi-tôgiáo.Loàingườiquỳgốitrướccáiđốilậpcủakhởinguyên,ýnghĩa,lẽphảicủaphúcâm;trongkháiniệmcủa“giáohội”,loàingườiđãphongthánhđúngvớinhữnggìmà“ngườimangtinmừng”đãcảmthấydướingài,saungài-màbạnsẽkhôngtìmthấymộtvídụnàolớnhơnvềsựmỉamaitronglịchsửthếgiới.

37

Thờiđạichúngtatựhàovềcảmquanlịchsửcủanó:NhưnglàmsaonócóthểtinvàođiềuvônghĩachorằngKi-tôgiáokhởiđầuvớingụngônthôthiểnvềkẻlàmphéplạvàĐấngCứuChuộcnày-vàmọithứtâmlinhvàtínhtượngtrưngchỉđạidiệnchomộtsựpháttriểnsaunày?Tráilại:lịchsửKi-tôgiáo,thựcsựkhởiđầuvớicáichếttrênthậpgiá,làlịchsửcủasựhiểusai,vàngàytừngbướccàngtrởthànhthôthiểnhơntừmộtcáchtượngtrưngnguvênthuỷ.MọisựtruyềnbáKi-tôgiáotớinhữngđámquầnchúngngàycàngrộnghơnvàngàycàngthôsơhơn,ngàycàngthiếunhữngtiềngiảđịnhmàtừđónóđãphátsinh,ngàycàngtấtyếugiatăngtínhthôtụchoávàmanrợhoáKi-tôgiáohơn:nóđãnuốtchửngnhữnggiáothuyếtvànghithứccủamọigiáopháihạtầngcủaimperiumBomanum(đếquốcLa-mã)cũngnhưsựvônghĩacủađủmọiloạilítínhbệnhhoạn.ĐịnhmạngcủaKi-tôgiáonằmở

trongsựthiếtyếulàtínngưỡngcủanóphảitrởnênbệnhhoạn,thấpkém,vàthôtụccũngnhưnhữngnhucầumànónhằmphảithoảmãnlàbệnhhoạn,thấpkém,vàthôtục.Tronggiáohội,rútcục,chínhsựmanrợbệnhhoạnchiếmđượcquyềnlực-giáohội,thểhiệnchomốitửthùvớimọitínhchínhtrực,vớimọisựthănghoacủalinhhồn,vớimọikỉluậttinhthần,vớimọisựtốtlànhvàchânthậttrongloàingười.NhữnggiátrịKi-tôgiáo-nhữnggiátrịcaoquý:chỉcóchúngta,chúngtanhữngtinhthầnđãtrởnêntựdo,đãphụchưngsựđốilậpnàyvềnhữnggiátrị,làđốilậplớnlaonhấtcóđược!

38

Tớiđiểmnày,tôikhôngnénđượctiếngthởdài.Cónhữngngàytôivướngvàomộtcảmgiácuámcònhơncảnỗiưuuấtuámnhất-sựkhinhmiệtconngười.Vàđểkhôngbỏhồnghigìvềcáitôikhinhmiệt,ngườitôikhinhmiệt:conngườingàynay,màsốphậntôiphảigọilànhữngngườiđồngthời.Conngườingàynay-tôicảmthấyngạtvìhơithởdơbẩncủanó.Tháiđộcủatôiđốivớiquákhứ,giốngnhưtháiđộcủamọingườiyêutrítuệ,làsựkhoandunglớn,tứclàsựtựchủđộlượng:bằngtínhthậntrọnguám.Tôiđiquathếgiớinhàthươngđiêncủacảngànnăm,dùnócóđượcgọilà“Ki-tôgiáo”,“tínngưỡngKi-tô”,hoặc“giáohộiKi-tô”haykhông-tôicẩnthậnkhôngcholànhânloạichịutráchnhiệmvềnhữngrốiloạntâmthầncủanó.Nhưngcảmxúccủatôibấtngờthayđổivàphuntràovừakhitôiđivàothờihiệnđại,thờiđạichúngta.Thờiđạichúngtabiếtrànhhơn.

Nhữnggìtrướcđâychỉlàbệnhhoạnthìngàynaylàbấtchính(unanstandig)-ngàynaylàmộtngườiKi-tôlàbấtchính.Vàởđâykhởiđầusựbuồnnôn.Tôinhìnquanh:khôngmộttừnàocònlạicủacáitrướcđâygọilà“chânlí”,chúngtakhôngcònchịuđượcnữakhinghenhữnggiáosĩcònnhắcđếntừ“chânlí”.Nếuchúngtachỉcònchútchínhtrựcdùchonhỏnhoinhất,chúngtaphảibiếtngàynaymộtnhàthầnhọc,mộtgiáosĩ,mộtgiáohoàng,khôngchỉsailầmtrongmọicâukẻđónóira,màđấylànhữnglờinóidối-vàykhôngcònthahồnóidốitừsự“ngâythơ”hay“ngudốt”nữa.Vịgiáosĩcũngbiếtnhưmọingườikhácrằngkhôngcòncó“Thượngđế”nào,''tộilỗi”nào,“ĐấngCứuChuộc”nàonữa-rằng“ýchítựdo”và“trậttựluânlíthếgiới”đềulàdốitrá:tínhnghiêmtúc,sựtựvượtthắngthâmthuýcủatinhthần,khôngcònchophépailàmnhưkhôngbiếttớiđiềunày.

Mọiquanniệmcủagiáohộiđãđượcnhậnrađíchthựclàgì,nhữngngụytạocựckìhiểmáctồntạiđểlàmhạgiátrịtựnhiênvànhữnggiátrịtựnhiên;bảnthângiáosĩđãđượcnhậnđíchthựcralàgì,làloạikísinhtrùng

nguyhiểmnhất,connhệnđộcthựcsựcủađờisống.Chúngtabiết,ngàynaylươngtricủachúngtabiết,nhữngbịađặtquáilạcủagiáosĩvàgiáohộithựcsựđánggiárasao,mụcđíchcủachúnglàgìkhigiảmtrừconngườisangmộttrạngtháitựxúcphạmvàcảnhtượngcủanógâybuồnnôn:nhữngkháiniệm“thếgiớibênkia”,“Phánxétcuốicùng”,“linhhồnbấttử”,vàngaycả“linhhồn”lànhữngcôngcụtratấn,nhữngcơchếtànbạonhờnómàgiáosĩtrởthànhchủnhân,vàduytrìđịavịchủnhân.

Mọingườiđềubiếtđiềunày,nhưngmọithứtiếptụcnhưtrước.Đãđâumấtrồicảmquancuốicùngđúngđắnvàtựtrọngkhingaycảnhữngchínhkháchcủachúngta,làmộtloạingườinóichungthườngbấtkểphươngtiện,hànhvicủahọhoàntoànlànhữngngườiphảnKi-tôgiáo,nhưngngàynayhọvẫntựnhậnlàngườiKi-tôvàdựlễchịuthánhthể?Mộtvươngtử

trẻ23đứngđầunhữngtrungđoàn,xemsựlộnglẫylàbiểuhiệntínhíchkỉvà

caongạocủadântộc—màkhônghổthẹnchútnàokhinhậnmìnhlàngườiKi-tô!VậythìKi-tôgiáophủnhậnai?Nhữnggìnógọilà“thếgiới”?Làmộtngườilính,làmộtphánquan,làmộtngườiáiquốc;làkhángcự;làbảovệdanhdựmình;làhammuốnđặcquyền;làkẻkiêungạo.Mọithựchànhtrongmọilúc,mọibảnnăng,mọisựđánhgiákhingườitachuyểnthànhhànhđộnghiệnnaynhấtthiếtphảnlạiKi-tôgiáo:ngườihiệnđạiđúnglàmộtquáithaicủasựgiảdốikhihắnbấtchấptấtcảnhữngthứnàymàvẫnkhônghổthẹntựnhậnmìnhlàngườiKi-tô!

39

Tôiquaytrởlại,tôisẽkểlịchsửđíchthựccủaKi-tôgiáo.Chínhtừngữ“Ki-tôgiáo”làmộtsựhiểusai:thựcsự,chỉcómộtngườiKi-tô,vàngàiđãchếttrênthậpgiá.“Phúcâm”đãchếttrênthậpgiá.Cáiđượcgọilà“phúcâm”từkhoảnhkhắcđóthựcralàcáiđốinghịchvớiphúcâmmàngàiđãsống:là“tinxấu”,mộtphảnphúcâm(Dysangelium).ThậtlàgiảtrátớimứcphilíkhitìmradấuấncủangườiKi-tôtrong“đứctin”,chảnghạn,niềmtinvàosựcứuchuộcquađấngKi-tô:chỉcósựthựchànhKi-tôgiáo,sốngnhưmộtconngườiđãchếttrênthậpgiá,mớithậtlàngườiKi-tô.

Mộtđờisốngnhưthếngàynayvẫncònkhảdĩ,thậmchívớimộtsốngườinhấtđịnhcònlàtấtyếu:Ki-tôgiáochânchính,nguyênthuỷsẽlàkhảdĩtrongmọithời.

Khôngphảimộtđứctin,màlàmộthànhđộng;trênhếtlàsựvôvinhiềuđiều,mộttrạngtháikháccủatồntại.Nhữngtrạngtháiýthức,bấtkể

niềmtinnào,chẳnghạnnhưcoiđiềugìđólàthực(nhưmọinhàtâmlíhọcbiết)lànhữngvấnđềthuộcđẳngcấpthứnămhoàntoànkhôngđángkểsovớigiátrịcủanhữngbảnnăng:nóiđúnghơn,toànbộkháiniệmvềtươngquannhânquảtâmlinhlàgiả.GiảmthiểuKi-tôgiáo,giảmthiểulàngườiKi-tôvàomộtloạtcácchủtrươngđượccoilàthực,vàochỉlàhiệntượngthuầntuýcủaýthức,làphủnhậnKi-tôgiáo.Thựctế,chưatừngcóngườiKi-tônào.Cáimàsuốthaingànnămquađượcgọilà“NgườiKi-tô”,chỉlàmộtsựtựngộnhậnvềtâmlí.Nếungườitanhìnkĩhơn,bấtchấpmọi“đứctin”,chỉcónhữngbảnnăngđiềukhiểnhọ-vàhỡiôinhữngbảnnăngnào!

“Đứctin”trongmọithờiđại,chẳnghạn,vớiLuther,chỉlàcáiáokhoác,mộtcáicớ,mộttấmbìnhphongmàđằngsaulànhữngbảnnăngđangdiễntrò-mộtsựmùquánggiảohoạtvềsựthốngtrịcủanhữngbảnnăngnhấtđịnh.“Đứctin”-tôiđãtừnggọinólàsựgiảohoạtđặcthùcủaKi-tôgiáo-ngườitaluônnóivềđứctin,nhưngngườitaluônhànhđộngchỉtheobảnnăng.

TrongthếgiớiýniệmcủaKi-tôgiáo,khôngcógìtiếpxúcmảymayvớithựctại-vàchínhsựthùghétmangtínhbảnnăngđốivớithựctạimàchúngtanhậnbiếtlàđộnglựcduynhất,nằmtrongcănnguyênKi-tôgiáo.Kếtquảtiếptheolàgì?Ngaycảtheonghĩatâmlíhọc(psychologisis),đâylàsailầmcơbản,nóquyếtđịnhcáiyếutính,tứclàthựcthể.Bỏmộtkháiniệm,thếvàođómộtthựctại-thìtoànbộKi-tôgiáosẽtrượtvàohưvô!

Nhìntừtrêncao,sựkiệnkìquáinhấtnày-mộttínngưỡngmàvốnkhôngchỉtuỳthuộcvàonhữngsailầmmànóđãsángtạoravàcònbiệttàichỉtrongviệctạorachỉnhữngsailầmtaihạiđầuđộcđờisốngvàtâmhồn-thựcsựlàtròdiễndànhchochưthần,chưthầnnàyđồngthờilànhữngtriếtgiavànhữngngườitôiđãgặp,chẳnghạn,trongnhữngđốithoạitrứdanh

trênđảoNaxos24.Vàolúchọ(vàchúngta)quacơnbuồnnôn,họđộiơntrò

diễnxuấtcủangườiKi-tô:cólẽthiênthểnhỏtộinghiệpmệnhdanhlà“địacầu”'đángđượcthầnthánhđoáinhìn,vàsựchiếucốthầnthánh,chỉdotrườnghợpkìquáinàythôi.ChúngtachớxemnhẹngườiKi-tô:ngườiKi-tôgiảdốitớimứcngâythơ,vượttrêncảloàiđườiươi-khinóivềngườiKi-tô,thìlíthuyếtnổitiếngvềnguồngốchoáracònlịchsựchán.

40

Taibiếncủaphúcâmđượcquyếtđịnhbằngcáichết—cáichếttreotrên“thậpgiá”.Chỉcócáichết,cáichếtbấtngờ,nhụcnhã.màthôngthường

câythậpgiáchỉdànhchođámhạlưu-vàchínhcáinghịchlíđángghêtởmnàykhiếnchocácmônđệđốidiệnvớivấnnạnđíchthực:

“Ngườinàylàai?Điềunàylàgì?”Nhữngcảmxúchếtsứcxáotrộnvàsỉnhục,vàhọhồnghirằngcáichếtnhưthếcóthểkhướcbáclítưởngcủahọ.câuhỏikhiếpđảm:“Tạisaonhưthế?”-trạngtháinàyhếtsứcdễhiểu,ởđâymọithứphảilàcầnthiết,phảicóýnghĩa,cólítrí,lítrítốicao-tìnhyêucủamộtmônđệkhôngđượcđểchosựmayrủi.Chỉgiờđâykẽnứtmớimởra:“Aiđãgiếtngài?Ailàkẻthùđươngnhiêncủangài?Câuhỏinàyvọtranhưtiachớp.Lờiđáp:giớicaitrịcủaDo-tháigiáo,tầnglớpcaonhất.Từthờiđiểmnày,ngườitatựthấybắtđầuphảnkhángchốnglạitrậttựhiệnhữu,vàkhinhìnlại,ngườitađãhiểuGiê-suphảnkhángchốnglạitrậttựhiệnhữu.Trướcđó,tínhchấtphảnkhángnói-Không,tínhchấtvô-viđãthiếusóttronghìnhảnhcủangài,hơnnữangàilạiđốinghịchvớinó.

Hiểnnhiên,cộngđồngnhỏấyđãkhônghiểuđượccáiyếuđiểmvàtínhchấtgươngmẫucủacáchchếtnày,sựtựdo,vượttrộitrênmọicảmxúcphẫnhận:dấuhiệuchothấyhọhiểungàiquáít!Sauhết,Giê-sukhôngthểmonggìhơntừchínhcáichếtcủangàingoạitrừviệccôngkhaiphơibàytriệtđểnhất,đểminhchứngchogiáohuấncủangài.Nhưngcácmônđệcònlâumớithathứchocáichếtnày-đãphảilànghĩacaonhấtmangtínhphúcâm—hoặcngaycảtựhiếnchomộtcáichếttươngtựtrongsựanđịnhtâmhồnhiềnhoàvàthươngyêu.Cảmxúcphảnphúcâmhơncả.chínhlàsựphụcthù,lạilênhàngđầu.Vấnđềkhôngthểnàokếtliễubàngcáichếtnày:nócầnđến“báothù”,“phánxét”(thựcvậy,cógìphảnphúcâmhơnviệc“báothù”,“trừngphạt”,“cửhànhphánxét”!).Mộtlầnnữa,niềmtrôngđợiphổbiếnvềmộtvịCứuTinhlạiởphíatrước;mộtthờikhắclịchsửđượchìnhdung;“nướcChúa”đếnđểphánxétkẻthùcủangài.

Nhưngtrongcungcáchnàymọithứbịhiểusai:“nướcChúa”làmànchót,làlờihứahẹn!

Phúcâmchínhlàsựhiệndiện,sựhoàntất,thựctạicủa“vươngquốc”nàv.Mộtcáichếtnhưthếđãchínhlà“nướcChúa”rồi.Chỉlàởđiểmnày,mọikhinhmiệtvàcămthùđốivớipháiPhariseevànhữngnhàthầnhọcvàđemnóvàotrongmẫungườicủavịThầy-vàkhilàmnhưthếthìđãbiếnngàithànhmộtngườiPhariseevànhàthầnhọc!Mặtkhác,việcsùngbáicuồngnhiệtcủanhữnglinhhồnhoangmangnàykhôngcònchịuđượcquanniệmtheolờidạyphúcâmcủaGiê-surằngmọingườiđềubìnhđẳngnhưlàconThượngđế;sựtrảthùcủahọlàđềcaoGiê-sumộtcáchtháiquá,cáchli

ngàirakhỏichínhhọ-hệtnhưngườiDo-tháitừngtrảthùđốivớikẻthùkhicáchliThượngđếrakhỏichínhhọvàđềcaongài.ThượngđếduynhấtvàcontraiduynhấtcủaThượngđế-cảhailàsảnphẩmcủaphẫnhận.

41

Vàtừnaytrởđi,mộtvấnđềphilíhiệnxuất:“SaoThượngđếcóthểchophépđiềunày?”Lítínhrốiloạncủacộngđồngnhỏđãtìmramộtđápánphilímộtcáchghêtởm:Thượngđếđãbancontraingàiđểthụctội,nhưmộthiếnsinh.Điềunàylậptứcđãkếtliễuphúcâm!Cuộchiếnsinhchuộctộinày-dướihìnhthứckinhtởmvàmanrợ,kẻvôtộihisinhchotộicủakẻviphạm.Thậtlàngoạigiáogớmguốc!

Giê-suđãtrừkhửchínhquanniệmvề“tộilỗi”-ngàiphủnhậnmọikhoảngcáchgiữaThượngđếvàconngười,ngàiđãsốnghợpnhấtgiữaThượngđếvàconngườivàđólà“tinmừng”củangài.Vàkhôngphảilàđặcquyềncủangài!Từđóvềsau,từngbướcbắtđầunhậpvàoloạihìnhĐấngCứuThế,giáothuyếtvềcuộcphánxétvàtáilâm,giáothuyếtvềcáichếthiếnsinhvàgiáothuyếtvềsựphụcsinhvớitoànbộquanniệmvề“hạnhphúcđờiđời”;vàthựctạitrọnvẹnvàduynhấtcủaphúcâm,hôbiến-thếchỗbằngmộttrạngtháisaucáichết.

Vớitháiđộkiêumạncủagiáosĩđặctrưngchomọiđiềuvềông,Phao-lôđãluậnlíhoákháiniệmnày,đãxuyêntạcmộtkháiniệm,theocáchnày:“NếuđấngKi-tôkhôngphụcsinhtừcáichết,thìđứctincủachúngtalàvôích”.Vàrồilậptức,phúcâmđãtrởnênthứđángkhinhmiệtnhấtcủamọilờihứakhôngthểthựchiện,giáothuyếtvôsỉvềsựbấttửcủacánhân.ChínhPhao-lôcòndạygiáolíđónhưlàmộtphầnthưởng.

42

Cóthểdễthấynhữnggìđãkếtliễubằngcáichếttrênthậpgiá:mộtcáimới,mộtkhởiđiểmnguyênsơhoàntoànchomộtcuộcvậnđộnghoàbìnhmangtínhphậtgiáo,chomộthạnhphúctrêntrầnthếthậtsự,khôngchỉđượchứahẹn.Vìđiềunày,nhưtôiđãnhấnmạnh,vẫncònlàsựdịbiệtcănbảngiữahaitôngiáocủasuyđồi:Phậtgiáokhônghứahẹnnhưnglạilàmtròn;Ki-tôgiáohứahẹnmọithứnhưngkhônglàmtròngìhết.Nốigót“tinmừng”làđếncáitinxấunhất:thứcủaPhao-lô.Phao-lôhiệnthânchomẫungườiđốilậpvới“ngườimangtinmừng”:thiêntàivềthùhận,vềthịkiếnthùhận,vềluậnlíkhăngkhăngvềthùhận.Kẻphảnphúcâmnàyđãhisinhbiếtbaothứchothùhận!Trướctiên,làĐấngCứuChuộc:ôngđãđóngđinh

ngàivàothậpgiácủariêngông.Cuộcđời,gươngmẫu,giáothuyết,cáichết,ýnghĩavàchínhnghĩacủatoànbộphúcâm-khônggìcònlại,mộtkhikẻnguytạokhởihứngtừthùhậnnàythựchiệnđiềuchỉriêngôngmớicóthểlợidụng.Khôngphảithựctại,khôngphảisựthựclịchsử!Vàmộtlầnnữa,bảnnănggiáosĩcủangườiDo-tháilạiphạmvàocùngcáitộitàytrờichốnglạilịchsử-ôngđơnthuầngạchbỏngàyhômquacủaKi-tôgiáovàcảngàytrướchômquacủanó;ôngphátminhramộtloạilịchsửcủariêngôngvềKi-tôgiáothờikìđầu.Xahơnnữa:ôngcònnguytạolịchsửcủaIsraelmộtlầnnữasaochonócóthểxuấthiệnnhưlàtiềnsửvềhànhvicủaông:tấtcảcáctiêntriđềunóivề“ĐấngCứuChuộc”củaông.Saunày,giáohộithậmchícònnguytạolịchsửnhânloạithànhtiềnsửcủaKi-tôgiáo.

LoạihìnhĐấngCứuChuộc,giáothuyết,sựhànhđạo,cáichết,ýnghĩavềcáichết,ngaycảcáitớisaucáichết-khônggìcònnguyênvẹn,khônggìcòntươngtựngaycảvớithựctại.Phao-lôchỉhoánđổitrọngtâmcủatoànbộtồntạiấy,vàosautồntạinày-tronglờinóidốivềGiê-suđã“phụcsinh”,vềcơbản,ôngkhôngcầntớicuộcđờiĐồngCứuChuộc-ôngcầncáichếttrênthậpgiávàthêmmộtchútnữa.

KhixemxétmộtPhao-lô,quêquáncủaôngởtrungtâmkhaiminhcủapháiKhắckỉ(Stoic),đãthànhtâmkhiôngtôvẽmộtảogiáclàmchứngcứrằngĐấngCứuChuộcvẫncònsống,haythậmchítinvàocâuchuyệnchịuảogiácnày,hẳnlàmộtđiềungâyngô(niaiserie)đíchthựcđốivớimộtnhàtâmlíhọc:Phao-lômuốnmụcđích,chonênôngcũngmuốnphươngtiện.

Nhữnggìchínhôngkhôngtin,thìnhữngkẻkhờdạimàôngđãgieohọcthuyếtcủaôngtinvào.Cáiôngcầnlàquyềnlực;vớiPhao-lô,giớigiáosĩmuốnnắmquyềnlựcmộtlầnnữa-ôngcóthểdùngchỉnhữngkháiniệm,họcthuyếtvàbiểutượngđểbạonghịchvớiđạichúngvàtổchứcbầyđoàn.ĐiềugìMuhammadsaunàydãvaymượntừKi-tôgiáo?ChínhlàphátminhcủaPhao-lô,nhữngphươngtiệnchosựchuyênchếcủagiáosĩ,việctổchứcbầyđoàn:niềmtinvàolinhhồnbấttử-cũnglàhọcthuyếtvềcuộc“Phánxét”.

43

Khitrọngtâmcủađờisốngkhôngđặtvàođờisốngmàvào“cõibênkia”-vàohưvô-vậythìngườitađãtướcđoạtluôncáitrọngtâmcủađờisống.Lờinóidốivĩđạivềsựbấttửcủacánhânhủydiệttấtcảlítính,vàmọithứtựnhiêntrongbảnnăng-trongbảnnăngtấtcảđềuhữuíchvànâng

caođờisốnghoậcđảmbảomộttươnglai,giờgâynênsựnghihoặc,sốngsaochokhôngcònchútýnghĩanàotrongđời,điềunàygiờtrởthành“ýnghĩa”sống.Tạisaocầnýnghĩachung,tạisaocầnbiếtơndòngdõivàtổtiên,tạisaocầnhợptáchoặctínnhiệm;tạisaocầndựtínhvàxúctiếnmọiphúclợichung?Chỉvìquánhiềuthứ“cámdỗ”,chỉvìquánhiềuthứđánhlạchướngkhỏi“chínhđạo”-chỉcó“mộtthứtấtyếu”.

Rằngmọingườilàmột“linhhồnbấttử”bìnhđẳngvớimọingườikhác,rằngtrongtoànthểcủasinhvật,sự“cứurỗi”củamỗicáthểtựcholàmangýnghĩavĩnhhằng,rằngkẻtitiệnvàkẻdởđiêncóthểtựđắcchorằngquyluậttựnhiênkhôngngừngbịphávỡvìhọ-nhưthế,mọidạngvịkỉngàycàngtănglênmộtcáchvôsỉtớimứcvôhạnkhôngthểnàokhinhmiệtchođủ.ThếnhưngKi-tôgiáocóđượcthắnglợilànhờvàolốitângbốctộinghiệpnàyvềsựphùphiếmcánhân:chínhlànóđãquyếnrũmọikẻthấtbại,đầuócnổiloạn,ítđượcthiệncảm,toànbộlớpcặnbãvàphếthảicủaloàingười,họđãquyphụcnó.“Sựcứurỗicủalinhhồn”-nóiđơngiản:“Thếgiớixoayquanhtôi”.

Họcthuyếtđộchại“đòiquyềnbìnhđẳngchomọingười”-đãđượcKi-tôgiáotruyềnbátriệtđểnhất.Từnhữnggócẩnkhuấtnhấtcủanhữngbảnnăngđêhèn,Ki-tôgiáođãphátđộngcuộcchiếnchímạngchốnglạimọicảmquantôntrọngvàcảmxúcvềcựligiữangườivàngười,tứclà,chốnglạitiềnđềvềsựnângcao,vềmọităngtrưởngcủavănhoá;từsựphẫnhậncủađạichúngnórènthànhkhígiớichủyếucủanóchốnglạichúngta,chốnglạimọicáicaoquý,hânhoan,caothượngtrêntráiđất,chốnglạihạnhphúccủachúngtalớnlaonhấttrêntráiđất.Việcban“sựbấttử”chomọikẻ(mangtênthánh)Phê-rôvàPhao-lô,chođếnnayđãlàtoantínhhiểmácnhấtđểhạsátnhântínhcaoquí.

VàchúngtachớđánhgiáthấpcáitaihoạtừKi-tôgiáotrườnvàovàotrongchínhtrị.Ngàynay,khôngaicòncanđảmchiếmlấyđặcquyền,nhữngquyềnchủnhân,tônkínhtựthânvànhữngkẻđồngđẳng-mộtcảmthụvề

cáchbiệt25.Chínhtrịcủachúngtabệnhhoạndothiếucáicanđảmnày.

Quanđiểmquýtộcđãbịlàmsuyyếutừcõiâmphủthămthẳmqualờidốitrávềsựbìnhđẳngcủanhữnglinhhồn;vànếuniềmtinvào“đặcquyềncủađasốtạonênvàsẽtạonênnhữngcuộccáchmạng-thìchínhKi-tôgiáo,khônghồnghi,chínhnhữngphánđoángiátrịcủaKi-tôgiáo,màmọicuộccáchmạngnàychuyểndịchthànhmáuvàtộiác!Ki-tôgiáolàmộtcuộcnổiloạncủamọithứbòtrênmặtđấtchốngmọithứcóđộcao:phúcâm

của“thứcấp”làmchosựviệcthấphèn.

44

NhữngPhúcâmlàchứngtừquýgiáđốivớisựhủbạibấtkhảkhángtrongcộngđồngđầutiên.BằngluậnlíKhuyểnnho(Logiker-Cynismus)củamộtrabbi,tuynhiênchẳngthểkhác,Phao-lôsaunàyđãhoàntấtmộttiếntrìnhsuyđồivốnđãbắtđầubằngcáichếtcủaĐấngCứuChuộc.

NgườitakhôngcókhảnăngđọcnhữngPhúcÂmnàyđủthậntrọng,mỗilờilàmỗicamgo.Tôiphảithúnhận-xinđượcthứlỗi-rằngcũngchínhnhờvậychúnglàmộtlạcthúhảohạngđốivớimộtnhàtâmlíhọc—chúnglàđốilậpcủamọihủbạingờngệch,làtinhtếđộcsắc,làkĩxảovềsựhủbạitâmlí.NhữngPhúcÂmtựđứngriêng.ToànbộKinhThánhnóichungkhôngthểsosánhđược.ChúngtaởgiữangườiDo-thái:xemxétđầutiênlàlàmsaokhôngđánhmấthoàntoànsợichỉ.Lốimôphỏngvềtính“thánhthiện”thựcsựđãtrởnênthiêntàiởđây,màchưatừngcósáchhaynhữngngườikháctớigầnđược,việcngụytạonàytrongngônngữvàđộngtácthànhnhưmộtnghệthuật,khôngphảilàngẫunhiêncủamộttàinăngcánhânnàođóhoặccủamộtcátínhđặcthùnàođó.Điềunàyđòihỏicảmộtchủngtộc.Ki-tôgiáolàmhoànchỉnhtoànbộDo-tháigiáo,quanhiềuthếkỉsửasoạntrongviệcđàotạovàkĩnăngDo-tháithuộcloạinghiêmchỉnhnhất,đạttớitrìnhđộtàinghệtốihậulàtàinghệdốitrámộtcáchthiêngliêng.NgườiKi-tôgiáo,sựdốitráđếnmứctỉlệtốihậu(ultimoratio),thìcũnglạilàngườiDo-thái-chỉcótăngthêmbalần.

Cáiquyếttâmcănbản,khisửdụngchỉnhữngkháiniệm,tượngtrưng,vàtháiđộđãđượcchứngminhbằngthựchànhcủagiáosĩ;việcbácbỏcótínhbảnnăngmọithựchànhkhác,mọiquanđiểmkhácvềgiátrịvàsựhữuích-đókhôngchỉlàtruyềnthống,đólàdisản:chỉnhưlàmộtdisảnnómớigiốngnhưchínhtựnhiên.Toànthểnhânloại,ngaycảnhữngđầuócưutúnhấttrongnhữngthờiđạiưutúnhất(ngoạitrừmộtngười,kẻđócólẽchỉlàphinhân)đãtựchophéphọbịlừadối.PhúcÂmđãđượcđọcnhưmộtcuốnsáchngâythơvôtội-khôngcóbiểuthịnhỏnàovềkĩxảođạtđượctrongtròdiễnkịch.Tấtnhiên,nếuchúngtađãthấy,dùchỉthoángqua,tấtcảnhữngkẻmêtínkìquặcvànhữngvịthánhgiảtạonày,hẳnlàsựchấmdứt-vàchínhvìtôikhôngthểđọchiểunhữngchữmàkhôngnhìnthấynhữngđộngtác,tôichấmdứthọ.Tôikhôngthểchịuđượccáchmàhọngướcmắtlên.Maythay,đạiđasốxemsáchchỉlàvănchương.

Chớđểmìnhbịlừa:“đừngphánxét”,họnói,nhưnghọtốngxuống

hoảngụcmọithứchắnđườnglốihọ.GiaochoThượngđếphánxét,làchínhhọphánxét:vinhdanhThượngđế,làhọvinhdanhchínhhọ;đòihỏinhữngđứctínhmàtìnhcờhọcó-hơnnữa,nhữngđứctínhhọcầnlàởchópđỉnh—họtựchomìnhcáibềngoàicaothượngtrongcuộcđấutranhchođứctính,chocuộcchiếnđấuđểđứctínhngựtrị.“Chúngtasống,chúngtachết,chúngtahisinhvìcáithiện”(“chânlí”,“ánhsáng”,“nướcChúa”):thựcra,họlàmnhữnggìhọkhôngthểkhônglàm.Lénlútnhưkẻhènhạ,ngồitrongxó,sốngmộtđờisốngmờámtrongbóngtối,vàđưatấtcảnhữngthứnàythànhmộtbổnphận:cuộcsốngkhiêmtốncủahọxuấthiệnnhưmộtbổnphận,vàkhiêmtốnchínhlàmộtbằngchứngthêmnữavềtínmộ.Ôi,cáithứkhiêmtốn,thanhsạch,củađiêungoa!“Chínhđứchạnhlàchứngnhâncủachúngta”.NgườitasẽđọcPhúcÂmnhưlànhữngcuốnsáchvềsựquyếnrũbằngnhữngbiệnphápcủaluânlí:nhữngkẻnhỏnhennàydànhtiếngluânlíchochínhmình-họbiếttấtcảvềluânlí!Luânlílàcáchhaynhấtđểxỏmũiloàingười!

Nhữnggìthựcsựxảyraởđâytấtcảlàtínhtựphụrấtýthứcđượcchọnlạiđóngvaikhiêmtốn:mộtlầnvàmãimãingườitađãđặtbảnthân,“cộngđồng”,“nhữngkẻtốtlànhvàcôngchính”,ởmộtbên,bêncủa“chânlí”-phầncònlại,là“thếgian”,ởbênkia.Đâylàloạithảmhoạnhấtcủachứngvĩcuồng(GrössenWahn)từnghiệnhữutrêntráiđất:nhữngkẻhợmhĩnhdịdạng,nhỏnhen,vànhữngkẻnóidốibắtđầugiànhchohọnhữngkháiniệmvề“Thượngđế”,“chânlí”,“ánhsáng”,“thầnkhí”,“tìnhyêu”,“trítuệ”,“sựsống”-nhưđồngnghĩavớibảnthânhọ,cứnhưthế,đểxácđịnhtựthânchốnglại“thếgian”:nhữngngườiDo-tháitộtđỉnhnhỏnhoi,đángđưavàomọiloạinhàthươngđiên,xoaytấtcảmọigiátrịquanhhìnhảnhcủahọ,ynhưthể“ngườiKi-tô”làýnghĩa,làmuối,thướcđo,cũnglàPhánxétcuốicùngđốivớimọithứcònlại.Toànbộtaiươngcóthểchỉlàmộtloạihìnhvĩcuồngcóhuyếtthống,huyếtthốngvềmặtchủngtộc,đãtồntạitrongthếgiớinày:loạihìnhDo-thái.VàokhikẽnứtgiữangườiDo-tháivàngườiKi-tômởra,khôngcóchọnlựanàochongườiKi-tôngoàiviệcápdụngcũngnhữngbiệnphápbảotồnnàyđểchốnglạingườiDo-thái,trongkhichotớinayngườiDo-tháichỉápdụngnhữngbiệnphápnàyđểchốnglạimọithứkhôngphảiDo-thái.NgườiKi-tôchỉlàngườiDo-tháivớitínngưỡng“phóngkhoánghơn”.

45

Tôisẽnêuramộtsốvídụ26nhữnggìmànhữngkẻnhỏnhennàyđã

nhồivàođầuóccủahọ,nhữnggìhọđãđặtvàomiệngngườithầycủahọ:khôngngoạilệ,làthúnhậncủa“nhữnglinhhồnmĩlệ”:

“Nơinàokhôngtiếphoặckhôngchịunghelờicáccon,hãyrakhỏichỗđó,hãyphủibụinơichânmìnhđểlàmbằngchứngcảnhcáohọ.”(Mark6:11).Thật,tabảocáccon,vàongàyphánxét,dânthànhSô-đômvàGâ-mô-rơsẽbịđoánphạtnhẹhơndânthànhphốđó”(Mat-thi-ơ10:15).Ôichaolàtinmừng!

“Cònhễailàmchomộttrongnhữngđứanhỏnàyđãtin,phảisavàotộilỗi,thìthàbuộccốiđálớnvàocổnómàbỏxuốngbiểncònhơn.(Mác9:42).Ôichaolàtinmừng!

“Cònnếumắtngươilàmchongươiphạmtội,hãymócnóđi;thàrằngchỉmộtmắtmàvàonướcđứcChúaTrời,cònhơnđủhaimắtmàbịquăngvàođịangục,đólànơisâubọcủachúngnóchẳnghềchếtvàlànơilửachẳnghềtắt.”(Mác9:47-48).Khôngphảidụngýngaylàconmắt.

“Quảthật,tanóicùngcácngươi,trongnhữngngườiđứngđây,cómấykẻchẳngchếttrướckhichưathấynướcđứcChúaTrờilấyquyềnphép

màđến”(Mác9:1).Nóidốigiỏi,sưtử!27

“Nếuaimuốntheota,phảiliềumình,vácthậptựgiámìnhmàtheota.Vì...”(Ghichúcủamộtnhàtâmlíhọc:LuânlíKi-tôgiáotựbácbỏkhinónói“vì”:“nguvênnhân”bácbỏcủanó-vìthếnótrởthànhngườiKi-tô).

“Cácngươiđừngđoánxétai,đểmìnhkhỏibịđoánxét...Cácngươilườngchongườitamựcnào,thìhọcũnglườnglạichongươimựcấy”(Mat-thi-ơ7:1).Kháiniệmvềcôngchínhvàvịthẩmphán“côngbình”nhưthếđó!

“Nếucácngươiyêunhữngkẻyêumình,thìcóđượcthưởnggìđâu?Nhữngkẻthâuthuếháchẳnglàmnhưvậysao?Lạinếucácngươitiếpđãianhemmìnhmàthôi,thìcólạgìhơnai?Ngườingoạiháchẳnglàmnhưvậysao?”(Mat-thi-ơ5:46-47).Nguyêntắcvề“lòngbácáiKi-tôgiáo”:rốtcuộc,nómuốnđượctrảhậuhĩnh.

“Songnếungươikhôngthalỗichongườita,thìChacácngươicũngsẽkhôngthalỗichocácngươi”(Mat-thi-ơ6:15).Rấtlàliênlụychongười“Cha”đượcnêuđếnnhưthế.

“Nhưngtrướchết,hãytìmkiếmnướcđứcChúaTrờivàsựcôngbình

củaNgài,thìNgàisẽchothêmcácngươimọiđiềuấynữa”(Mat-thi-ơ6:33).Mọithứnày:đólà,thựcphẩm,quầnáo,mọinhucầuthiếtyếucủađờisống.Mộtsailầm,gọinhưthếlàkhiêmtốn.Ngaytrướcđiềunày,Thượngđếxuấthiệnnhưthợmay,ítratrongmộtsốhoàncảnhnhấtđịnh.

“Ngàyđó.hãyvuivẻ,nhảynhótvàmừngrỡ,vìphầnthưởngcácngươitrêntrờisẽlớnlắm;bởitổphụhọcũngđốiđãicácđấngtiêntridườngấy”(Lu-ca6:23).Đámtiệndânxấcxược!Họsánhmìnhvớicácvịtiêntri.

“AnhemháchẳngbiếtmìnhlàđềnthờcủađứcChúaTrời,vàThánhlinhđứcChúaTrờiởtronganhemsao?VìcóailàmôuếđềnthờcủađứcChúaTrời,thìđứcChúaTrờisêpháhuỷhọ;vìđềnthờcủađứcChúaTrờilàthánh,màchínhanhemlàđềnthờ”(Phao-lô,1Cồ-rinh-tô3:16).Cáilốinàyngườitakhôngthểnàokhinhmiệtchođủ.

“Anhemháchẳngbiếtcácthánhđồsẽxétđoánthếgiansao?Víbằngthếgiansẽbịanhemxétđoán,thìanhemháchẳngđángxétđoánviệcnhỏmọnhơnsao?”(Phao-lô.ICô-rinh-tô6:2).Khôngmav,khôngchỉlàlờicủakẻloạnthầnkinh.Kẻlừađảoghêgớmnàytiếptụcnóitrắngtrợn:“Anhemchẳngbiếtchúngtasẽxétđoáncácthiênsứsao?Huốngchiviệcđờinầy!”

“CóphảiđứcChúaTrờiđãlàmchosựkhônngoancủathếgianrarồdạikhông?Vì,tạithếgiancậysựkhônngoanmình,chẳngnhờsựkhônngoanđứcChúaTrờimànhậnbiếtđứcChúaTrời,nênngàiđànhlòngdùngsựgiảngrồdạicủachúngtamàcứurỗinhữngngườitincậy...Khôngcónhiềungườikhônngoantheoxácthịt,chẳngnhiềukẻquyềnthế,chẳngnhiềukẻsangtrọngđượckêugọi.NhưngđứcChúaTrờiđãchọnnhữngsựrồdạiởthếgianđểđốilạinhữngkẻmạnh;đứcChúaTrờiđãchọnnhữngsựhènhạvàyếuớtởthếgian,cùngnhữngsựkhôngcó,hầucholàmnhữngsựcórakhôngcó,đểchẳngaikhoemìnhtrướcmặtđứcChúaTrời”.(Phao-lô,ICô-rinh-tô1:20-).Đểhiểuđoạnnày,mộtchứngtừrấttốtđốivớitâmlíhọccủamọiluânlíChiên-đà-la,ngườitanênđọcphầnđầuPhổhệluânlícủatôi:cómộttươngphảngiữaluânlícaoquývàluânlíChìên-đà-la,sinhratừsựphẫnhậnvàsựphụcthùbấtlực,lầnđầuđượcphơiraánhsáng.Phao-lôlàkẻvĩđạinhấttrongmọisứđồcủasựphụcthù.

46

Tiếptheođiềunàylàgì?NgườitanênđeobaotaytrướckhiđọcTânƯớc.Khitớigầncáiquánhơnhuốcđếnthếbuộcngườitalàmđiềunày.

Chúngtahẳnlàkhôngcònmuốnchọn“nhữngngườiKi-tôtiênkhởi”đểkếtgiaocũngnhưngườiDo-tháiBa-lan-khôngphảivìchúngtacầnbácbỏhọ:mùicảhaiđềukhôngngửiđược.

TôiđãuổngcôngtìmkhắpTânƯớchòngnhậnramộtđiểmđồngtình:khổngcógìlàtựdo,nhântừ,vôtư,trưngthựctrongđó.Ngaycảnhântínhcònchưathấybắtđầuởđây-thiếucảbảnnăngvềsựsạchsẽ.ChỉcónhữngbảnnăngxấutrongTânƯớc,vàkhôngcóđếncảcanđảmđểcónhữngbảnnăngxấunày.Mọithứlàhènnhát,mọithứlànhắmmắtlạivàtựdốimình.MọicuốnsáchđềutrởnênsạchsẽchỉsaukhingườitađãđọcTânƯớc:lấymộtvídụ.ngaysaukhiđọcPhao-lô,tôihếtsứcthíchthúkhiđọcPetronius,mộtnhàtràophúnghómhỉnhnhất,caocảnhất,ngườimàtacóthểnóinhữnggìDomenicoBoccaccioviếtchoCôngtướcParmavềCesareBorgia:“ètuttofesto”(tấtcảlàngàyhội)-làsựlànhmạnhbấthủ,niềmhoanlạcbấthủvàhoànchỉnh.

Vìnhữngkẻmùquángnhỏnhennàytínhtoántrậtngaychỗquantrọngnhất.Họcôngkích,nhưngmọiđiềuhọcôngkíchlạithànhđặcsắc.Khibịcôngkíchbởimột“ngườiKi-tôtiênkhởi”thìkhôngbịôdanh.Tráilại:chínhlàvinhdựkhiđược“ngườiKi-tôtiênkhởi”chốngđối.NgườitakhôngthểđọcTânƯớcmàkhôngcóniềmhamthíchđốivớinhữnggìbịngượcđãitrongđó-chưanóiđến“sựkhônngoancủatrầngiannày”,màmộtkẻbahoavôliêmsỉcốpháhoạibằngviệc“thuyếtgiáoxuẩnngốc”.

NgaycảngườipháiPhariseevànhữngkílụcDo-tháirútđượclợithếtừsựchốngđốiđó:chắchọcógìgiátrịđángđểbịhậnthùtheomộtcáchbấtchínhđếnthế.Giảđạođức-đúnglàlờitráchmắngtừmiệnglưỡi“ngườiKi-tôtiênkhởi”!Cuốicùng,họlànhữngngườiđặcquyền-thếlàđủ-cáithùhậncủaChiên-đà-lakhôngcầnthêmnhữngnguyêncớkhác.“NgườiKi-tôtiênkhởi”-tôierằng,cũnglà“ngườiKi-tôcuốicùng”,màtôicònphảisốngđểthấy-là,từnhữngbảnnăngthấpnhất,nổiloạnchốnglạimọiđặcquyền:ysống,ychiếnđấucho‘‘quyềnbìnhđẳng”.Xemxétkĩhơn,ykhôngcóchọnlựa.Nếungườitamuốnđược“Thượngđếchọn”-haymột“ngôiđềncủaThượngđế”haymột“thẩmpháncủacácthiênsứ”-vậythìbấtcứnguyêntắcchọnlựanàokhác-chẳnghạn,căncứvàotínhchínhtrực,tinhthần,kiêncườngvàtựhào,cáiđẹpvàtựdocủatâmhồn-chỉlà“thếtục”,cáiáctựthân.Luânlí:mọilờitrongmiệngcủamột“ngườiKi-tôtiênkhởi”làdốitrá;mọihànhvìmàythihànhlàmộtsựgiảdốivềbảnnăng-mọigiátrịcủay,mọimụctiêucủayđềutaihại;nhữngngườiyghét,cáiyghét,đềucógiátrị.NgườiKi-tô,nóiriênggiáosĩKi-tô,làmộttiêuchícủagiátrị.

Tôicócầnnóithêmrằng,trongtoànbộTânƯớcchỉcómộtnhânvậtđángkínhtrọng?Phi-la-tô(PontiusPilate),quantổngtrấnLa-mã.KhinhậnxửlínghiêmtúcmộtvụviệcDo-thái-ôngkhôngthểtựthuyếtphụcmìnhgánhnó.ThêmmộtngườiDo-tháihaybớt-cónghĩalígì?SựkhinhbỉcaoquýcủamộtngườiLa-mã,khichạmtránvớimộtsựlạmdụngvôliêmsỉvềtừ“chânlí”,đãlàmgiàuTânướcvớicâunóiduynhấtcógiátrị-câunóilàchínhsựhuydiệtcủaTânước:“Chânlílàgì?”

47

ViệcchúngtakhôngtìmthấyThượngđế-dùtronglịchsửhoặctrongtựnhiênhayđàngsautựnhiên-đâykhôngphảilàđiềubiệnbiệtchúngta,màlàchúngtatrảinghiệmcáiđãđượctônthờnhưlàThượngđế(Gott),thìkhông“giốngnhưThượngđế”(göttlich),nhưnglàthứtitiện,philí,taihại,khôngchỉnhưmộtsailầmmàcònnhưmộttộiácchốnglạiđờisống.ChúngtachốibỏThượngđếnhưlàThượngđế.NếucóaichứngtỏThượngđếcủangờbiKi-tônàychochúngtacònkhócóthểtinvàoy.Bằngmộtcôngthức:deusqualemPauluscreavit,deinegatio(ĐấngThượngđếnhưđượcPhao-lôtạora,làmộtsựphủđịnhvềThượngđế).

MộttôngiáonhưKi-tôgiáo,vốnkhôngcóđiểmnàotiếpxúcvớithựctại,nótanrãngaykhithựctạithừanhậnquyềnlợicủanóthậmchíởbấtcứđiểmnào,lẽtựnhiênphảilàtửthùvới“sựkhônngoancủathếgiannày”,lứclàkhoahọc.Nósẽtándươngmọiphươngtiệnmàkỉluậttinhthần,thanhkhiếtvànghiêmkhắctrongnhữngvấnđềlươngtricủatinhthần,sựtrầmtĩnhcaoquývàtựdocủatinhthần,cóthểbịđầuđộc,phỉbáng,đưatớiôdanh.“Đứctin”nhưlàmệnhlệnhlàmộtveto(phủquyết)chốnglạikhoahọc-inpraxi(trênthựctế),làsựdốitrábằngbấtcứgiánào.

Phao-lôđãhiểurằngdốitráđó-“đứctin”-làcầnthiết;saunàyđếnphiênmình,giáohộiđãhiểuPhao-lô.“Thượngđế”màPhao-lôđãphátminh,làmộtThượngđế“huỷhoạitrítuệcủatrầngiannày”(đặcthù,làngữvănhọcvàyhọc,làhaiđốithủlớncủamọimêtín),thựcvậychỉlàquyếtđịnhcươngquyếttựmìnhthựchiệncủariêngPhao-lô:khimệnhdanh“Thượngđế”theoýchícủaông,torah(giáohuấn),làDo-tháihoàntoàn.Phao-lômuốnhuỷhoại“trítuệcủatrầngian”:nhữngkẻthùcủaônglànhữngnhàngữvănhọcvànhữngysĩưutúvớihọcthuậtởAlexandria-chínhhọlànhữngngườiôngtuyênchiến.Thựcvậy,mộtngườikhôngthểlàmộtnhàngữvănhayysĩmàkhôngđồngthờilàmộtkẻphảnKi-tô.Vìvớitưcáchlànhàngữvăn,ynhìnvàophíasau“nhữngsáchthánh”;vớitưcách

ysĩ,nhìnvàophíasausựsađoạvềtâmsinhlícủacủangườiKi-tôđiểnhình.Ngườiysĩnói“vôphươngcứuchữa”;nhàngữvănnói,“lườnggạt”.

48

CâuchuyệntrứdanhmởđầucuốnKinhThánhcóthựcsựđãđượchiểuchăng?CâuchuyệnvềnỗisợhãinhưlàhoảngụccủaThượngđếđốivớikhoahọc?Nóđãkhôngđượchiểu.Cuốnsáchcủagiáosĩnàytuyệtvờimởđầu,nhưthíchhợpvớisựkhókhănnộitạihếtsứccủagiáosĩ:ychỉbiếtcómộtnguyhiểmlớn,vìvậy“Thượngđế”cũngchỉbiếtcómộtnguyhiểmlớn.

VịThượngđếxưa,hoàntoàn“thầnkhí”,hoàntoànthượngtế(Hohe-priester),hoàntoànhoànmĩ,đidạotrongngôivườncủangài;nhưngngài

buồntẻ.Ngaycảcácthầnlinhcũnghoàicôngchốngtrảvớisựbuồntẻ28.

Ngàiphảilàmgì?Ngàiphátminhraconngười-conngườilàtrògiảikhuây.Nhưnghãyngắmxemkìa!Conngườicũngbịbuồntẻ.LòngtrắcẩnvôhạncủaThượngđếtrướcnỗibuồnđộcnhấttrongmọiđịađàng:ngàisớmtạoranhữngthúvậtkhácnữa.SailầmthứnhấtcủaThượngđế:conngườiđãkhôngthấythúvậtlàtrògiảikhuây;ycaitrịchúng,ythậmchíkhôngmuốnlà“thúvật”.

Vìthế,Thượngđếđãtạonênngườiđànbà.Vàthựcvậy,điềunàychấmdứtsựbuồntẻ-vàcảnhữngthứkhácnữa!ĐànbàlàsailầmthứhaicủaThượngđế.“Đànbàtựbảntínhlàconrắn,Eva!–mọigiáosĩbiếtđiềuđó;‘‘đànbàđemtấtcảtaiươngvàotrongthếgian”-mọigiáosĩcũngbiếtđiềunày.“Dođó,cũngchínhtừđànbàmàkhoahọcrađời”.Chỉtừđànbàmàđànôngbiếtmùivịcâytrithức.

Điềugìđãxảyra?Thượngđếxưabịnỗisợnhưhoảngụcxâmchiếm,chínhconngườitrởthànhsailầmlớnnhấtcủangài;ngàiđãtạonênmộtđốithủchochínhngài;khoahọclàmchoconngườigiốngnhưThượng

đế29-giáosĩvàThượngđếchấmhếtkhiconngườicókhoahọc.Luânlí:

khoahọcthựcchấtlàcáibịcấmkị-nólàcấmkịduynhất.Khoahọclàtộiđầutiên,hạtgiốngcủamọitội,lànguyêntội.Chỉcóđiềnnàylàluânlí.“Ngươisẽkhôngbiết”-nhấtthiếttheosau.

NỗisợnhưhoảngụccủaThượngđếkhôngngănđượcsựtinhkhôncủangài.Ngàichốngđốilạikhoahọclàmsao?Điềunàydãtừlâutrởthànhvấnnạnchínhcủangài.Giảiđáp:tốngconngườikhỏithiênđàng!Hạnh

phúc,sựnhànhạ,làmnảysinhnhữngýniệm—mọiýniệmlànhữngýniệmxấu.Conngườisẽkhôngđượcsuytư.Vàgiới“gíáo-sĩ-như-thế”phátminhrasựkhốncùng,cáichết,nguycơtửvongcủaviệchoàithai,mọiloạibấthạnh,tuổigià,khókhăn,vàtrênhếtlàbệnhhoạn—tấtcảnhữngphươngtiệnđểchốnglạikhoahọc.Sựkhốncùngkhôngchophépconngườisuytư.Tuythế-thậtkhủngkhiếp!-lầuđàicủatrithứcbắtđầuvươncao,chọctrời,đemtớibuổihoànghôncủachưthần.Phảilàmsao?Thượngđếxưaphátminhrachiếntranh,ngàichiarẽcácdântộc,ngàixắpxếpchoconngườihuỷdiệtlẫnnhau(giớitusĩluônđòichiếntranh).Chiếntranh-thuộctrongnhữngthứgiánđoạnnghiêmtrạngđốivớikhoahọc!Thậtkhótin!Trithức,làsựgiảithoátkhỏigiỏitusĩ,tiếptụcpháttriểnbấtchấpchiếntranh.VàThượngđếxưađitớimộtquyếtđịnhtốihậu:“Conngườiđãtrởnêncókhoahọc-khôngcòncáchnàokhác,chúngtấtphảibịdìmchết.”

49

Tôiđãđượchiểu.PhầnmởđầucuốnKinhThánhchứađựngtoànbộtâmlíhọccủagiáosĩ.Giáosĩchỉbiếtmộtnguyhiểmlớn:đólàkhoahọc,kháiniệmvữngchãivềnhânquả.Nhưngkhoabọcnóichungchỉphátđạttrongnhữnghoàncảnhthuậnlợi—tấtphảicódưthờigiờvàtinhthầncho“trithức”khảdĩ.“Vìvậy,conngườiphảibịlàmchokhôngcóhạnhphúc”-đâylàluậnlícủagiáosĩtrongmọithời.

Giờđãrõràngnhữnggìđượcdunhậpvàothếgiớilầnđầutiên,phùhợpvớiluậnlínày:“tộilỗi”.Quanniệmvềtộivàphạt,toànbộ“trậttựluânlíthếgiới”,đượcphátminhchốnglạikhoahọc,chốngsựgiảiphóngconngườikhỏigiáosĩ.Conngườikhôngđượcnhìnrabênngoài,yphảinhìnvàobêntrongbảnthân;ykhôngđượcnhìnvàosựvậtmộtcáchthôngminhvàcẩnthậnnhưmộtkẻhiếuhọc,ykhôngđượcnhìnđâucả-yphảiđaukhổ.Vàyphảiluônluônđaukhổsaochobaogiờcũngcầntớigiáosĩ.Tốngkhứbọnysĩđi!CầnmộtĐấngCứuThế.Quanniệmvềtộivàphạt,gồmhọcthuyếtvề“ânsủng”,về“cứuchuộc”,về“thathứ”-nằmkhắpchốn,vàchẳngcóthựctạitâmlínào-đượcphátminhđểhuỷdiệtýthứcvềnhânquả:chúnglàmộttoantínhsáthạinhânvàquả.Vàkhôngphảilàmộtmưutoansáthạibằngnắmđấm,condao,bằngsựthànhthậttrongyêuvàghét!Màđượcsinhratừnhữngbảnnănghènnhátnhất,xảotránhất,thấphènnhất.Mộttoantínhcủagiáosĩ!Mộttoantínhcủakísinhtrùng!Mộtthứma-cà-rồngtáinhợtdướimặtđấtchuyênhútmáungười!

Khinhữnghậuquảtựnhiêncủamộthànhvikhôngcòn“tựnhiên”,

màbịcoinhưcónguyênnhânlànhữngbóngmacủamêtín,của“Thượngđế”,của“quỷthần”,của‘‘linhhồn”,nhưthểchúngthuầnchỉlànhữnghậuquả“luânlí”,làphầnthưởng,hìnhphạt,hướngdẫn,nhữngphươngtiệngiáodục,thìgiảthiếtvềtrithứcđãbịpháhuỷ-vàđâylàtộiáclớnnhấtđãphạmvàochốnglạinhânloại.Tộilỗi,đểnhắclạimộtlầnnữa,cáihìnhthứctựxâmphạmcaonhấtnàyđãđượcphátminhđểphongtoảkhoahọc,vănhoá,mọisựsiêuthăngvàtínhcaoquýcủaconngười;giớigiáosĩcaitrịbằngsựphátminhvềtộilỗi.

50

Ởđiểmnày,tôisẽkhôngchophépmìnhbỏsóttâmlíhọcvề“đứctin”,vềnhững‘‘tínđồ”-chínhlàvìlợiíchcủanhững“tínđồ”,nhưphùhợp.Nếungàynaykhôngthiếunhữngngườikhôngbiết“lòngtin”làbấtchínhđếnmứcnào-hoặcmộtdấuhiệuvềsựsuyđồi,vềýchísốngbịbẻgẫy-nhưngngàymaihọắthiểu.Tiếngnóicủatôithấutớingaycảngườingãngtai.

Nếutôinghekhônglầm,dườngnhưngườiKi-tôcómộtloạitiêuchívềchânlímệnhdanhlà“bằngchứngcủasứcmạnh”.“Đứctinđemlạichânphúc:bởivậynólàthật”,ởđâyngườitacóthểbắtđầuphảnbáccáiđemlạichânphúcnàykhôngđượcchứngminhmàchỉcóhứahẹn:chânphúcbámchặtvàođiềukiệncủa“đứctin”-ngườitasẽđượcchânphúcbởingườitatin.Nhưngnhữnggìgiáosĩhứahẹnvớitínđồcóthựcsựxảyrahaykhôngởmột“cõibênkia”vốnchẳngcókiểmchứngnào-làmsaochứngminhđượcnó?Cáigọilà“bằngchứngcủasứcmạnh”nhưvậytừđáytầngchỉlàmộtthứđứctinkhác,ấylà,kếtquảmongđợitừlòngtinthếnàocũngsẽxuấthiện.Bằngcôngthức:“Tôitinrằngđứctinđemlạichânphúc;bởivậynólàthật”.Nhưngđiềunàyđưachúngtatớisựchấmdứt.Cái“bởivậy”nàyhẳnlàcáiabsurdum(philí)tựthânnhưlàtiêuchícủachânlí.

Nhưngchúngtahãvgiảđịnh,vớisựkhoandunghơn,rằngđãcóchứngminhlàđứctinđemlạichânphúc(khôngchỉmongmuốn,khôngchỉhứahẹndocáimiệngcóphầnđánghồnghi):chânphúc-hay,nóimộtcáchkĩthuậthơn,cáilạc-thú-đời-đờiphảichănglàmộtbằngchứngcủachânlí?Điềunàykhácxavớisựvụtớimứcnóhầunhưđưaramộtphảnchứng;trongmọitrườnghợp,mốihoàinghilớnnhấtvềmột“chânlí”phảinảysinhkhinhữngcảmxúcvềlạcthúđivàocuộctranhluậnvớicâuhỏi“Chânlílàgì?”Chứngcứvề“lạcthú”làmộtchứngcứvề“lạcthú”-khônghơn:làmsaocảthếgiớicóthểchorằngnhữngphánđoánchânthựcắtphảicholạc

thúlớnhơnlànhữngphánđoánsailầm,vàtheomộtsựhàihoàđãđượcthiếtlậptrước,nhấtthiếtphảitheosaubằngnhữngcảmxúcthíchthú?

Kinhnghiệmvềmọitinhthầnnghiêmkhácvàthâmthuýđềudạyđiềungượclại.Ởmọibước,ngườitaphảivậtlộnđểtìmtớichânlí;đểđạttớichânlí,ngườitaphảibuôngbỏhầunhưmọithứ,vàvìnómàquảtim,tìnhyêu,vàniềmtincuộcsốngcủachúngtađeođẳngcáchkhác.Điềunàyđòihỏisựcaocảcủalinhhồn:phụcvụchânlílàviệcphụcvụgiannannhất.Rútcục,vậyýnghĩacủachínhtrựctrongnhữngvấnđềtinhthầnlàgì?Lànghiêmkhắcvớitâmhồnmình,làkhinhmiệtnhững“tìnhcảmđẹp”,làlàmchomọitiếngVângvàtiếngKhônglàmộtvấnđềcủalươngtri.Đứctinđemlạichânphúc:bởivậynódốitrá.

51

Đứctinkhảdĩđemlạichânphúctrongnhữnghoàncảnhnhấtđịnh,nhưngchânphúcnàykhônglàmchomộtquanniệmcốđịnhthànhmộtquanniệmđúng,vàđứctinkhôngdichuyểnnúinhưngnóđặtnúivàonhữngnơikhôngcónúi-mộtcuộcdạothoángquamộtnhàthươngđiênđủsoisángngườitavềđiềunày.Tấtnhiên,khôngđốivớimộtgiáosĩ:vìytheobảnnăngphủnhậnbệnhhoạnlàbệnhhoạn,nhàthươngđiênlànhàthươngđiên.Ki-tôgiáocầnbệnhhoạnhệtnhưvănhoáHi-lạpcầnsựthịnhmãncủasứckhoẻ-làmchomọithứbệnhhoạnlàmụcđíchthậtsự,làbíẩncủatoànbộhệthốngmangnhữngthủtụccứurỗidogiáohộidựnglên.Vàbảnthângiáohội-chẳngphảilànhàthươngđiêncôngchúngđạiđồngnhưlítưởngchungcụcsao?Cảtrầngiannhưmộtnhàthươngđiên?

Conngườicóđạo,nhưgiáohộimuốn,làmộtkẻsuyđồiđiểnhình;thờiđiểmkhicuộckhủnghoảngtôngiáochếngựmộtdântộcthìlúcnàocũngđượcđánhdấubằngnhữngbệnhdịchtạorachothầnkinh;“thếgiớinộitâm”củangườicóđạoxemgiốnghệtnhư“thếgiớinộitâm”củakẻkhíchđộngquáđộvàkẻkiệtsức;nhữngtrạngthái“caonhất”màKi-tôgiáogiươnglêntrênnhânloạinhưlàgiátrịcủamọigiátrịđềulànhữngdạngđộngkinh-chỉcóngườiđiênhaynhữngkẻlừađảovĩđạiđượcgiáohộituyêndươnglàthánhthiệninmajoremdeihonorem(đểsángdanhChúa).Tôiđãtừngchophépmìnhchỉratoànbộsựtraining(huấnluyện)vềsámhốivàđềntộicủaKi-tôgiáo(màngàynayđượcnghiêncứunhiềunhấtởAnh)làmộtfoliecirculaire(chứngcuồnguất)đượctạoracóphươngpháp,nhưthíchhợp,trênmộtmiềnđấtđượcchuẩnbịchonó,tứclàmiềnđấthoàntoànbệnhhoạn.KhôngaiđượctựdotrởthànhngườiKi-tô:khôngai“trở

lại”đạoKi-tô-ngườitaphảiđủbệnhhoạnchonó.

Chúngtalànhữngkẻkhác,cócanđảmsốngtrángkiệnvàcònđểkhinhmiệt-làmsaochúngtacóthểkhinhmiệtchođủmộttôngiáogiảngdạyconngườihiểusaivềthânthể!Nókhôngmuốntrừbỏmêtínvềlinhhồn!Nóbiếnsựsuydinhdưỡngthành“vinhdự”!Nóchốngsựtrángkiệnnhưmộtloạikẻthù,maquỷ,vàcámdỗ!Nótưởngtượngrằngngườitacóthểmangmột“linhhồnhoànthiện”trongxácchếtcủathânthể,vàdodónóthấycầnchếramộtquanniệmmớivềsự“hoànhảo”-mộttrạngtháinhợtnhạt,bệnhhoạn,ngucuồng,đượcmệnhdanh,là“thánhthiện”.Thánhthiện-chỉlàmộtloạtnhữngtriệuchứngcủamộtthânthểbầncùnghoá,mấtnhuệkhí,hủbạivôphươngcứuchữa!

PhongtràoKi-tôgiáovớitưcáchmộtphongtràochâuÂu,ngaytừkhởiđầuđãlàmộtphongtràotậpthểgồmnhữngthànhphầncặnbãvàphếthảiđủmọiloại(nhữngkẻnàymuốncóquyềnlựcthôngquaKi-tôgiáo).Nókhôngbiểulộsựsuythoáicủamộtchủngtộc,nólàkếthợpcủanhữnghìnhthứcsuyđồitụtậplạivàtìmkiếmnhautừkhắpnơi.Nókhôngphải,nhưđượcchorằng,làsựhủbạicủatựthânthờicổđại,củathờicổdạicaoquýđãkhiếnKi-tôgiáokhảdĩ.Sựnguxuẩnkinhviệnduvtrìnhữngquanniệmnhưthếấyngaycảngàynaychúngtacũngkhôngthểphảnbácchođủgaygắt.Ngayởthờiđiểmấy,nhữngtầnglớpChiên-đà-labệnhhoạn,đồitrụytrongtoànthểimperium(đếchế)theoKi-tôgiáo,thìloạingườiđốilập,làgiớiquýtộcđãhiệndiệntronghìnhthứcđẹpđẽvàtrưởngthànhnhất.Sốđôngđãtrởthànhlàmchủ;tínhquầnchúngcủanhữngbảnnăngKi-tôđãthắnglợi.Ki-tôgiáokhôngphảilà“dântộctính”,khôngphảichứcnăngcủachủngtộc-nóhấpdẫnmọiloạingườiđãbịđờisốngtruấthữu,nócóđồngminhởkhắpnơi.Ki-tôgiáođặtcơsởtrênsựthùoáncủakẻbệnhhoạn,bảnnăngchốngkẻlànhmạnh,chốngchínhsựlànhmạnh.Mọithứđãdiễnratổtđẹp,kiêuhãnhvàhàohiệp,vàcáiđẹphơnhếtthảy,đãlàmđautaivànhứcmắtKi-tôgiáo.Mộtlầnnữa,tôinhắclạinhữnglờivôgiácủaPhao-lô:“ĐứcChúaTrờiđãchọnnhữngkẻdạiởthếgian,nhữngkẻyếuởthếgian,nhữngkẻhènhạvàkhinhbỉởthếgian”.Đâychínhlàcôngthức;inhocsigno

(trongdấuhiệunày)30suyđồiđãchiếnthắng.

Thượngđếtrênthậpgiá-phảichăngnhữngđộnglựckínđáokinhkhủngđằngsaubiểutượngnàycònchưađượcngườitahiểura?Mọithứkhổnạn,mọithứbịđóngđinhtrênthậpgiálàhạnhthánh.Tấtcảchúngtabịđóngđinhtrênthậpgiá,dođótấtcảchúngtacóhạnhthánh.Chỉriêngchúng

tacóhạnhthánh.Ki-tôgiáođãthắng,vàmộtlốinhìncaocảhơnđãbịlàmtiêuma-chođếnnay,Ki-tôgiáođãlàsựbấthạnhlớnnhấtcủanhânloại.

52

Ki-tôgiáocũngđốilậpvớimọitinhthầndiễnratốtđẹp;nóchỉcóthểdùnglílẽbệnhhoạnlàmlílẽKi-tôgiáo,nóvềphíavớimọithứngumuội,nónguyềnrủachốnglạitinhthần,chốnglạisuperbia(sựtựhào)củatinhthầnlànhmạnh.BởivìsựbệnhhoạnlàyếutínhcủaKi-tôgiáo,trạngtháiKi-tôgiáođiểnhình,“đứctin”,tấtcũnglàmộthìnhthứcbệnhhoạn,vàtấtcảnhữngconđườngchínhtrực,thànhthật,mangtínhkhoahọcdẫntớitrithứctấtphảibịgiáohộibácbỏnhưlànhữngconđườngcấm.Thậmchíhồnghilàmộttộilỗi.

Sựsạchsẽvềtâmlíhoàntoànthiếutrongkẻgíaosĩ-mắtcủayđãtiếtlộ-làmộthậuquảcủasuyđồi:ngườitanênquansátnhữngngườinữđiênloạnvànhữngtrẻemcókhuynhhướngcòicọc,đểthấyrằngkhuynhhướngdốitráchỉđểdốitrávàthiếukhảnăngnhìnthẳngvàbướcđithẳngthườngxuyênrasaolàbiểulộcủasuyđồi.“Đứctin”nghĩalàkhôngmuốnbiếtcáigìlàthật.

Ngườimộđạo,giáosĩtrongcảhaigiớitính,giảdốibởivìybệnhhoạn:bảnnăngcủayđòihỏirằngsựthậtkhôngđượcthừanhậnquyềncủanóởbấtcứgiánào.“Hễcáigìlàmchobệnhhoạnlàthiện;hễcáigìphátsinhtừsựviênmãn,từdồidào,từsứcmạnh,làác”-kẻtínđồcảmnhậnnhưthế.Khôngcóchọnlựanàongoàisựdốitrá-từđótôicóthểthấyngaynếumộtngườilàmộtnhàthầnhọctiềnđịnh.Mộtdấuhiệukhácvềnhàthầnhọclàykhôngcókhảnăngvớingữvănhọc.Ởđâyngữvănhọchàmý,theonghĩarấtrộng,nghệthuậtđọctinhtường-cóthểđọcnhữngsựkiệnmàkhôngxuyêntạcchúngbằngviệcthônggiải,khôngđểchodụcvọngmuốnhiểulàmmấtđisựcẩntrọng,kiênnhẫn,vàsựtinhtế.Ngữvănhọcnhưlàephexis(tạmtreophánđoán)trongviệcthônggiải-dùlàvấnđềcủasáchvở,tintứcbáochí,vậnmệnh,hayđiềukiệnthờitiết,chứkhoannóitớisự“cứurỗilinhhồn”.Phươngthứcmàmộtnhàthầnhọc,ởBerlincũngnhưởRome,thônggiảimột“đoạnKinh”haymộtbiếncố-chẳnghạn,mộtsựchiếnthắngcủaquânđộitổquốc,dướihàoquangcủaThánhthiDavid-luôntrơtrẽntớinỗimộtnhàngữvănchỉđànhvòđầubứttai.Vàyphảilàm

gìkhinhữngkẻsùngtínvànhữngconbòkháctừvùngSwabia31vớisựtrợ

giupcủa“ngóntayThượngđế”,chuyểnhoácáithườngnhậtthảmhạivàcáihươngnguyệntrongđờisốngcủahọthànhphéplạcủa‘‘ânsủng”,của

“quanphòng”,của“kinhnghiệmcứurỗi”?Ngaycảnỗlựckhiêmtốnnhấtcủatinhthần,chưanóitớisựchínhđáng,cũngđủmangnhữngnhàthônggiảinàytớichỗtựthuyếtphụcmìnhlàhoàntoànấutrĩvàvôgiátrịtrongsựlạmdụngcáikhéoléocủanhữngngóntaythầnthánh.Chỉcầncóchútxíulòngthươngxóttrongthânthể,chúngtasẽthấymộtThượngđếchữabệnhcảmlạnhrấtkịpthờihoặcngàibảotachuivàochiếcxengựangaylúcmưabãolớnbắtđầuđổxuống,mộtThượngđếhoangđườngđếnthếphảiloạitrừngaynếungàicóhiệnhữu.Thượngđếnhưthứđầytớ,nhưngườiđưathư,nhưngườilàmlịch—trêncơbản,làtừngữđểchỉsựnguxuẩnnhấttrongmọicáingẫunhiên.Điều“ThiênChúaquanphòng”thuộcvàodạngcókhoảngmộtphầnbadânchúngtrong“nướcĐứccóhọc”vẫncòntinvào,hẳnlàmộtphảnbácvềThượngđếmạnhtớikhótưởngtượngcóphảnbácnàomạnhhơn.Trongmọitrườnghợp,đólàmộtphảnbácđốivớingườiĐức!

53

Tớinỗimànhữngkẻtuẫnđạochứngminhđiềugìđóvềchânlínằmởsựvụxavớisựthậttôisẽbácbỏchưatừngcókẻtuẫnđạonàoliênquangìđếnchânlí.Khẩukhímộtngườituẫnđạonémđiềumàycholàchânlívàomặtcủathếgiớichothấymộtmứcđộthấpkémvềtínhliêmchínhtríthứcnhưthế,mộtsựtrìđộnđốivớicâuhỏivềchânlítớimứcngườitakhôngbaogiờcầnbácbỏkẻtuẫnđạo.Chânlíkhôngphảicáimàngườinàycóthểcócònngườikháckhôngcó:chỉcónhữngnôngdânvànhữngsứđồnôngdânnhưLuthermớicóthểnghĩnhưthếvềchânlí.Ngườitacóthểchắcchắnrằngsựkhiêmtốn,sựđiềuđộtrongvấnđềnàygiatăngcùngtỉlệvớimứcđộcủalươngtritrongnhữngvấnđềtinhthần.Đểcótrithứcvềnămđiềuvàphảitừchốivớibàntaynhẹnhàngđểcótrithứckhác.

“Chânlí”,nhưtừngữđãđượchiểubởimọitiêntri,mọigiáophái,mọitinhthầntựdo,mọinhàchủnghĩaxãhội,mọingườitronggiáohội,làmộtchứngcứđầyđủrằngthậmchícònchưakhởiđầukỉluậtcủatinhthầnvàsựtựvượtthắngđểcầntìmrachânlídùnhỏnhoinhất.

Cáichếtcủanhữngkẻtuầnđạongẫunhiênđãlàmộtbấthạnhlớntronglịchsử:họđãdụdỗ.Theosựsuyđoáncủamọikẻkhờdại,baogồmcảphụnữvàdânchúngchorằngchắcphảicónguyêncớgìkhiếnngườitađitớicáichết(hoặc,ngaycảtrongKi-tôgiáosơkì,đãphátsinhnhữngtrậndịchtìmcáichết)-sựsuyđoánnàyđãgâynhữngtrởngạivôcùngchoviệckhảosát,tinhthầnkhảosát,vàsựcẩntrọng.Nhữngkẻtuẫnđạođãlàmhại

chânlí.

Ngaycảngàynay,sựthôbạocủamộtcuộcbáchhạiđểđemlạithanhdanhchomộtbèpháicáchkhácthuộcloạivôthưởngvôphạtnhất.Vìsao?Cóphảigiátrịcủađiềugìđóbịthayđổinếucóaiđóhisinhđờimìnhvìnó?Mộtsailầmtrởthànhdanhgiálàmộtsailẩmcámdỗhơnrấtnhiều.Cácnhàthầnhọcthânmến.cácngàicótinrằngchúngtôisẽbanchocácngàicơhộithànhnhữngkẻtuẫndạovìsựdốitrácủacácngài?Ngườitabácbỏmộtvấnđềbằngcáchtrântrọnggáclại-đócũnglàcáchngườitabácbỏnhữngnhàthầnhọc.Sựnguxuẩnmangtínhlịchsửcủathếgiớimọikẻbáchhạichỉnhưthếthôi,làhọmanglạivẻngoàidanhgiáchocáilítưởngmàhọchốngđối-họchonóquàtặngvềsựquyếnrũcủasựtuẫnđạo.Ngaycảngàynaynhữngphụnữvẫncònquỳgốitrướcmộtsailầmbởingườitabảorằngcókẻnàođóđãchếttrênthậpgiávìnó.Thậpgiácóphảilàmộtluậnchứngkhông?Nhưngvềtấtcảnhữngđiềunày,chỉcómộtngườiđãnóinhữnggìcầnnóichohàngngànnăm-Zarathustra:

Họviếtnhữngdấuhiệubằngmáutrênđườnghọđi,vàlờidạyxuẩnngốccủahọchorằngchânlíđượcchứngminhbằngmáu.Nhưngmáulàchứngcứtồitệnhấtchochânlí;máuđầuđộcngaycảlờidạythuầnkhiếtnhấtvàbiếnnóthànhhoangtưởngvàthùhậncủatâmhồn.Vànếumộtngườibướcqualửavìlờidạycủay-việcđóchứngminhđượcgì?Quả

thực,tốthơnnếulờidạycủacácngươisinhratừlửacủachínhcácngươi32.

54

Tachớnênbịlừa:nhữngtinhthầncaocảlànhữngkẻhoàinghi.Zarathustralàmộtkẻhoàinghi.Sứcmạnh,sựtựdovốnsinhratừkhílựcvàsiêukhílựccủatìnhthần,tựnóchứngminhbằngchủnghĩahoàinghi.Conngườicủakiêntín(Uberzeugung)thìcàngkhôngxứngđángkhảoxéttrongnhữngvấnđềcơbảnvềgiátrịvàvôgiátrị.Nhữngkiêntínlànhữngngụctù.Nhữngkẻấykhôngnhìnđủxa,họkhôngnhìnbêndướihọ:nhưngđểđượcphépthamdựvàocuộctranhluậnvềgiátrịvàvôgiátrị,ngườitaphảinhìnthấynămtrămđiềukiêntínphíadướimình-phíasaumình.

Mộtngườimuốnđiềucaocảvàcũngmuốnnhữngphươngtiệnđểtớicaocả,tấtyếulàmộtkẻhoàinghi.Tựdokhỏimọiloạikiêntín,đểcóthểnhìnmộtcáchtựdo,làbộphậncủasứcmạnh.Niềmđammêlớn,nềntảngvàquyềnlựctồntạicủay,cònđượcsoisáng,cònchuyênchếhơntựbảnthâny,vànósửdụngtoànbộtrílựccủay;nókhiếnykhôngdodự;nóchoy

canđảmdùngnhữngphươngtiệnkhôngthiêngliêng;dướinhữnghoàncảnhnhấtđịnhnóchophépynhữngkiêntín.Kiêntínnhưlànhữngphươngtiện:cónhiềuthứchỉđạtđượcbằngphươngtiệncủamộtkiêntín.Niềmđammêlớnsửdụngvàtậndụngnhữngkiêntín,nókhôngkhuấtphụcchúng-nóbiếtchủquyềncủachínhnó.

Tráilại:nhucầuđốivớitínngưỡng,đốivớitiếngVângvàtiếngKhôngvôđiềukiệnnàođó,theophongcáchCarlyle(Carlylism),nếubạnlượngthứchotôitừngữnày,làmộtnhucầusinhratừsựnhunhược.Conngườicủalòngtin,‘‘tínđồ”thuộcmọiloại,tấtyếulàngườilệthuộc-vàkhôngthểấnđịnhchínhylàbấtcứmụcđíchnào.“Tínđồ”khôngthuộcvềchínhmình,ychỉcóthểlàphươngtiện,yphảibịtậndụng,ycầnaiđótậndụngy.Bảnnăngcủaybancáidanhdựcaonhấtchomộtluânlívềsựtựchốibỏ;mọithứthuyếtphụcytheochiềuhướngnày:sựthậntrọngcủay,kinhnghiệmcủay,phùphiếmcủay.Mọiloạitòngtintựnólàmộtbiểuhiệncủatựchốibỏ,củatựthahoá(Selbst-Entfremdung).

Cứxemđạiđasốconngườicầntìmcáigìđócóquytắcđểrànghọlạitừngoàivàcộtchặthọxuốngrasao;cưỡngbách,làsựhiểunôlệtheonghĩacaohơn,làđiềukiệnduynhấtvàtốihậutrongđónhữngkẻnhunhượcvềýchíhơn,đặcbiệtlàđànbà,cóthểnảynở-từđótacũngsẽhiểusựkiêntín,và“đứctin”.Nóchoconngườikiêntínmộttrụcột.Khôngthấynhiềuthứ,khôngđiểmnàovôtư.hoàntoànbèphái,cóquanđiểmnghiêmkhắcvàthiếtyếutrongmọivấnđềvềgiátrị-chỉđiềunàykhiếnloạingườinàycóthểtồntại.Nhưngnólàmchoythànhđốilập,kẻđốiđịch,củanhữnggìchânthực-củachânlí.

Mộttínđồkhôngtựdocóbấtcứlươngtrinàođốivớinhữngvấnđề“thật”và“khôngthật”:ởđiểmnày,sựtrungthựchẳnsẽlậptứctriệttiêuy.Điềukiệnbệnhlítrongcáchnhìncủaybiếnnhữngkẻkiêntínthànhnhững

kẻcuồngtín:Savonarola33,Luther,Rousseau,Robespierre,Saint-Simon:họ

làloạihìnhđốilậpvớitinhthầncườngtrángđãtrởnêntựdo.Tuynhiên,tưthếlàmcaocủanhữngtinhthầnbệnhhoạnnày,nhữngkẻmắcchứngđộngkinhvềkháiniệmnày,gâyấntượngđốivớiđạichúng:nhữngkẻcuồngtínsinhđộngnhưtranh;loàingườiưanhìnđộngtáchơnlànghenhữnglído.

55

Tiếnthêmbướcnữavàotâmlíhọcvềsựkiêntín,về“đứctin”.Cáchđâyđãlâu,tôiđặtravấnđềphảichăngkiêntíncólàkẻthùnguyhiểmcủa

chânlíhơnsựdốitrá34.Giờtôimuốnnêucâuhỏiquyếtđịnh:Liệucótrái

nghịchnàogiữadốitrávớikiêntínkhông?Cảthếgiớitinrằngcó;vậycònđiềugìcảthếgiớikhôngtin!

Mỗikiêntíncólịchsửcủanó,cónhữnghìnhthứcsơbộ,thửnghiệmvàsailầmcủanó:nótrởthànhmộtkiêntínsausuốtthờigiandàikhôngphảilàthế,rồisaukhichẳnglàmộtkiêntínsuốtthờigiandàihơnnữa.Saovậy?Cóthểnàosựdốitráthuộcnhữngdạngphôithainàycủakiêntínkhông?Đôikhichỉlànhucầuthayđổingôivịcũngdủ:trongngôicontrởnênkiêntínnhữnggìtrongđóngôichavẫncònlàmộtđiềudốitrá.

Tôichodốitrálà:khôngmuốnthấyđiềumìnhquảnhìnthấy,khôngmuốnthấyđiềunhưmìnhthấy.Dùchodốitráxảyratrướcmặtnhânchứnghaykhông,khôngquantrọng.Dốitráthôngthườngnhấtchínhlàđiềumìnhtựdốitrávớimình;dốitrávớingườikhácthìtươngđốilàmộtngoạilệ.

Vậythì,khôngmuốnthấycáimìnhthấyđây,khôngmuốnthấynhưmìnhthấyđây,gầnnhưlàđiềukiệntrướctiênchotấtcảnhữngpheđảngtheobấtcứnghĩanào:vìconngườipheđảngthiếtyếubiếnthànhkẻdốitrá.Chẳnghạn,sửhọcnướcĐứctinchắcrằngLa-mãtiêubiểuchochếđộchuyênquyềnvànhữngbộtộcĐứcđãđemtinhthầntựdovàothếgiới,dịbiệtgiữasựkiêntínnàyvàdốitrálàgì?Ngườitacócònngạcnhiênkhôngkhimọipheđảng,cũngnhưcácsửgiaĐứcđãtheobảnnăngdùngnhữngđạingônvềluânlí,rằngluânlísởdĩtiếptụctồntạibởivìconngườipheđảngtrongmọimiêutảlúcnàocũngcầnnó?

''Đâylàkiêntíncủachúngtôi:chúngtôithúnhậntrướctoànthếgiới,chúngtôisốngvìnó,chếtvìnó.Hãykínhtrọngmọikẻcókiêntín!”TôiđãtừngnghecáiloạiluậnđiệuđóthậmchícảtừmiệngnhữngkẻchốngDo-thái.Tráilại.thưaquývị!MộtkẻchốngDo-tháinhấtđịnhkhôngcònchútchínhđángnàobởivìydốitránhưmộtvấnđềthuộcnguyêntắc.

Cácgiáosĩthìtinhvihơnnhiềutrongnhữngvấnđềnày,họhiểurấtrõsựphảnbácnằmtrongquanniệmvềmộtkiêntín,tứclàmộtsựdốitráthuộcvấnđềnguyêntắcbởivìnóphụcvụchomộtcứucánh;vìthế,họđãchấpnhậnphươngthứckhônkhéocủangườiDo-tháikhisápnhậpởđiểmnàykháiniệmvề“Thượngđế”,“ÝchíThượngđế”,“mạckhảicủaThượngđế”.NgayKantcũngvậy,cũngđicùngconđườngnàyvớimệnhlệnhtuyệtđốicủaông:ởđây,lítínhcủaôngtrởnênthựctiễn.Cónhữngvấnđềconngườikhôngcóquyềnphánquyếtđúnghoặckhôngđúng;mọivấnđềtối

hậu,mọivấnđềtốihậuvềgiátrịnằmngoàitítínhconngười.Hiểuđượcnhữnggiớihạncủalítínhđómớilàtriếthọcchânchính.Thượngđếtựmạckhảichoconngườiđểlàmgì?LẽnàoThượngđếđãlàmđiềuthừathãi?Conngườikhôngthểtựbiếtđượcđiềugìthiệnđiềugìác,vìthếThượngđếđãtruyềndạychoconngườiýchícủangài.Luânlí:giáosĩkhôngdốitrá;vấnđề“đúng”và‘‘khôngđúng”khôngliêncangìđếnnhữngđiềumàgiáosĩbàntới;nhữngvấnđềnàykhôngchophépngườitadốitrá.Vì,đểcóthểdốitrá,hẳnphảicókhảnăngquyếtđịnhcáigìđúngởđây.Nhưngvìđiềunàyconngườikhôngcókhảnăng;nhưvậy,giáosĩchỉlàphátngônviêncủaThượngđế.

LốitamđoạnluậncủagiáosĩkiểuđótuyệtnhiênkhôngchỉriêngcủaDo-tháigiáovàKi-tôgiáo;quyềndốitrávàxảoquyệtvề“sựmạckhải”thuộcvềloạihìnhgiáosĩ,nhữnggiáosĩcủasuyđồicũngnhưnhữnggiáosĩlươnggiáo(kẻlươnggiáolàmọikẻnóitiếngVângvớiđờisống,đốivớihọ“Thượngđế”làtừchỉtiếngVângmạnhmẽnhấtcủavạnvật).“Luật”,“ýchíThượngđế”,“thánhthư”,“linhhứng”-tấtcảchỉlànhữngtừđểchỉnhữngđiềukiệnmàgiáosĩđạtđượcquyềnlực;nhờđógiáosĩduytrìquyềnlựccủahọ;nhữngkháiniệmnàycóthểthấyđượcởnềntảngcủamọicấutrúcvềsựkiểmsoátcủagiáosĩhoặcgiáosĩtriếthọc.“Sựdốitráthiêngliêng”-chungchocảKhổngtử,phápđiểnManu,Muhammad,vàgiáohộiKi-tôgiáo:vàhẳncũngkhôngthiếuởPlatonữa.“Chânlíởđó”:hễởđâubạnnghethấylờinày,nghĩalàgiáosĩđangnóidối.

56

Cuốicùng,đâylàvấnđềcủacứucánhmàdốitráphụcvụ.Nhữngcứucánh“thiêngliêng”đềuthiếuvắngtrongKi-tôgiáo,đâylàphảnbáccủatôiđốivớiphươngtiệncủanó.Chỉcónhữngcứucánhxấu:đầuđộc,phỉbáng,phủđịnhđờisống,khinhmiệtthânthể,sựhạgiávàtựxúcphạmcủaconngườiquaquanniệmtộilỗi-dođónhữngphươngtiệncủanócũngxấu.TôigặpcảmxúcngượclạikhiđọcPhápđiểnManu(Manusmrti),tácphẩmtâmlinhvàcaocảvôsong:thậmchíkhinêudanhsáchluậtnàycùngmộtlượtvớicuốnKinhThánhhẳnlàmangtộichốnglạitinhthần.Bạnthấyrangay:cómộttriếthọcchânchínhẩnsaunó,trongnó,khôngchỉlàmộtmùihôihámcủagiáonghĩarabbiDo-tháivàsựmêmuội;nóbanchongaycảnhàtâmlíhọctinhtếnhấtcógìđóđểnghiềnngẫm.Đừngquêncáiđiểmchính,sựdịbiệtcănbảnvớimọiloạiKinhThánh:ởđâynhữngtầnglớpcaoquý,nhữngtriếtgia,vànhữngchiếnsĩđứngtrênđámđông:nhữnggiátrịcaoquýởmọinơi,tìnhtựvềsựhoànhảo,mộtsựkhẳngđịnhđờisống,một

niềmhoanhỉtoànthắngtrongbảnngãvàtrongsựsống-mặttrờirọicảphosách.TấtcảnhữngthứmàKi-tôgiáođốixửmộtcáchhạcấpkhôndò-nhưviệcsinhdục,ngườinữ,hônnhân-ởđâyđượcxemlànghiêmtúc,vớilòngtôntrọng,vớithươngyêuvàtincậy.

Thậtsự,làmsaotacóthểđặtmộtcuốnsáchvàobàntaytrẻconvàphụnữkhinóchứađựngnhữnglờihènhạnhưvầy:“chođượctránhkhỏimọiviệcdâmdục,thìmỗingườidànôngphảicóvợ,mỗingườiđànbàphải

cóchồng...vìthàkếthôncònhơnđểcholửatìnhhunđốt”?35Vàlàmsao

cóthểlàngườiKi-tôchừngnàoquanniệmvềimmaculateconceptio(vônhiễmnguyêntội)bịKi-tôhoá,tứclà,cáikhởinguyêncủaconngườibịlàmchonhơnhớp?

TôikhôngbiếtcócuốnsáchnàokhácnóivềngườiphụnữthậtnhiềuđiềuêmáivàđộlượngnhưPhápđiểnManu;nhữnglãotrượngrâubạcvànhữngvịthánhđócómộtcungcáchnhãnhặnvớiphụnữcóthểchưabaogiờvượttrộihơn.“Miệngngườinữ”,-cóchỗviết—“ngựcthiếunữ,lờicầunguyệncủaembé,lànkhóitếsinh,lúcnàocũngthuầnkhiết”.Mộtđoạnkhác:“Khônggìtinhkhiếthơnánhmặttrời,cáibóngconbò,khôngkhí,nước,lửa,vàhơithởcủamộtthiếunữ‘‘.Mộtđoạncuối-cóthểcũnglàmộtdốitráthiêngliêng:‘‘Mọilỗthôngcủathânthểphíatrênrốnlàthuầnkhiết,dướirốnlàôuế.Chỉnơingườithiếunữlàtoànthântinhkhiết”.

57

Tabắtđượcquảtang(inflagranti)cáiphithánhthiệncủanhữngphươngtiệnKi-tôgiáonếutađemđọcáicứucánhcủaKi-tôgiáovớicáicứucánhcủaPhápđiểnManu-nếutarọithậtsángvàomốitươngphảnmạnhmẽnhấtnàyvềnhữngcứucánh.NhàphêbìnhKi-tôgiáokhôngthểtránhcáiviệclàmchoKi-tôgiáotrôngđángkhinhmiệt.

MộtphápđiểnnhưManurađờinhưmọibộluậttốtlànhkhác:nótổngkếtkinhnghiệm,sựkhônngoan,vàluânlíthựcnghiệmcủanhiềuthếkỉ;nóđúckết:nókhôngtạothêmgì.Việcsoạnluậtthuộcloạinàyvớitiềnđềlàsựamhiểunhữngphươngtiệnđảmbảothẩmquyềnchomộtchânlíđãdầndầnthủđắcvàđượctrảgiáđángkể,hoàntoànkhácvớinhữngphươngtiệncầnthiếtđểchứngminhchochânlí.Mộtbộluậtkhôngliêncanchitớilợiích,căncứ,vàphánquyếtđúngsai,trongtiềnsửcủamộtphápluật:nếucó,nósẽđánhmấtcáigiọnguynghiêmcủapháplệnh,(điềurăn)“ngươinênphải”làmtiềnđềchoviệcphụctùng.Đóđúnglàchỗcủavấnđề.

Ởmộtđiểmnhấtđịnhtrongdòngpháttriểncủamộtdântộc,tầnglớpthậntrọngnhấtcủanó,lànhữngngườicótầmnhìnxanhấtvềphíasauvàphíatrước,tuyênbốkinhnghiệmdựavàođóngườitanênsống,tứclà-cóthểsống-đãđitớikếtluận.Mụctiêucủahọlàmangvềmộtmùagặtphongphúvàtoàndiệnnhấtbằnghếtkhảnăngtừnhữngthờikìthựcnghiệmvànhữngkinhnghiệmxấu.Vìthế,cáigiờđâyphảibịngăncảnhơncảlàviệcđẩyxathêmthựcnghiệm,làsựliêntụctrongtrạngtháilưuhànhnhữnggiátrị,chịuthửthách,chọnlọc,vàphêphánnhữnggiátrịininfinitum(chođếnvôcùng).Mộtbứctườngképđượcdựnglênđểchốnglạiđiềuấy:mộtlà,sựmạckhải,chorằnglítínhtrongnhữngluậtnàykhôngbắtnguồntừconngười,khôngphảidotìmvàpháthiệnradầndàsaunhiềusailầm,màbắtnguồntừthầntính,vàdođónguyênvẹn,hoànhảo,khôngcólịchsử,mộtquàtặng,mộtphéplạ,vàđơnthuầnđãđượcthốngtri.Vàthứhai,truyềnthống,chorằngluậtvốnđãtồntạitừthờixaxưavàđóchínhlàđiềubấtkính,mộttộiphạmchốnglạitiềnbối,khinêubấtcứhồnghinàochốnglạinó.Thẩmquyềncủaluậtđãđượcthiếtlậptrênnhữngluậnđiểmnày:Thượngđếbanluật,cáctiềnbốisốngluật.Lítínhcaohơntrongmộtbiệnphápnhưthếnằmtrongmụcđích,từngbước,đẩylùiýthứckhỏinhữnggìđãđượcthừanhậnlàđờisốngchínhđáng(tứclà,đãđượcchứngminhđứngđắnbởimộtkinhnghiệmbaolavàđãđượcthanhlọcgắtgaođầynghiêmnhặt)đểđạtđượctínhtựđộnghoànhảocủabảnnăng-đâylàtiềnđềcủamọiloạilàmchủ,củamọiloạihoànhảotrongnghệthuậtsống.KhithiếtlậpmộtbộluậttheocáchcủaManunghĩalàbanchomộtdântộccơhộitừnaytrởđilàmchủ,trởthànhhoànhảo-hướngtớinghệthuậtsốngcaocảnhất.Đểchocứucánhđó,nótấtphảilàmthànhvôthức:đâylàmụctiêucủamọidốitráthiêngliêng.

Trậttựđẳngcấp,luậtpháptốicaochủđạo,chỉlàsựphêchuẩnmộttrậttựtựnhiên,mộtphéptắctựnhiênthuộcloạihàngđầu,màkhôngcósựđộcđoánnào,không“quanniệmhiệnđại”nàocóbấtcứquyềnlựcnào.Trongmỗixãhộilànhmạnh,cóbaloạihìnhtuỳthuộcvàonhauvàchịuthuhútkhácnhauvềsinhlíhọc;mỗiloạihìnhcólốidưỡngsinhriêng,khuvựctácdụngriêng,cảmquanriêngvềsựhoànmĩvàsựlàmchủ.Tựnhiên,khôngphảiManu,phânbiệtnhữngngườitinhthầnưuviệt,nhữngngườitrộimạnhvềcơbắpvàkhíchất,vànhữngngườithuộcloạihìnhthứba,khôngnổibậtvềcảhaimặttrên,họlànhữngngườitầmthường-loạicuốicùnglàđạiđasố,loạiđầutiênlàưutú.

Đẳngcấpcaonhất-tôigọihọlàsốcựcthiểu-làhoànhảo,cũngcó

đặcquyềncùacựcthiểusố:họđạibiểuchohạnhphúc,cáiđẹp,vàtừáitrêntrầngian.Chỉnhữngconngườidồidàotinhthầnnhấtđạtđượcvẻđẹp:chỉcóhọlàtừáichứkhôngphảiyếuđuối.Pulchrumestpaucorumhominmn(Cáiđẹpthuộcvềthiểusốngười):cáithiệnlàmộtđặcquyền.Mặtkhác,khônggìhọcóthểthừanhậnítchobằngnhữngphongcáchxấuxahoặcmộtcáinhìnbiquan,hoặcmộtconmắtlàmxấuxímọivật-hoặcthậmchísựbấtmãnvềcungcáchtoàndiện.BấtmãnlàđặcquyềncủanhữngChiên-đà-la;chủnghĩabiquancũngvậy.

“Thếgiớilàhoànhảo”-bảnnăngcủakẻdồidàotinhthầnnhấtnóithế,bảnnăngnóitiếngVâng;“sựbấttoàn,bấtcứgìởdướichúngta,ởxa,sựthụcảmvềkhoảngcách-ngaycảgiớiChiên-dà-lavẫnthuộcvềsựhoànhảonày”.Nhữngngườidồidàotinhthầnnhất,làkẻmạnhnhất,tìmthấyhạnhphúcnơimànhữngkẻkháchẳntìmthấysựtiêuma:trongmêcung,trongsựcứngrắnchốnglạihọcùngnhữngkẻkhác,trongnhữngthửnghiệm;niềmvuicủahọlàtựchinhphục;lốikhổhạnhtronghọtrởthànhthiêntính,nhucầu,vàbảnnăng.Nhữngnghĩavụgiannanlàmộtđặcquyềnđốivớihọ;đùavớinhữnggánhnặngnghiềnnátngườikhác,làtrògiảitrí.Trithức-mộthìnhthứckhổhạnh.Họlàloạingườiđángkínhnhất:điềunàykhôngngăntrởhọlànhữngngườihoanlạcnhấtvàtửtếnhất.Họcaitrịkhôngdohọmuốnmàdohọtồntại;họkhôngcótựdođểtrởthànhloạingườithứnhì.

Đẳngcấpthứhai:họlànhữngngườibảovệluật,canhgiữtrậttựvàsựantoàn,nhữngchiếnsĩcaoquý.vàtrênhếtquốcvươnglàhìnhthứctốicaocủachiếnsĩ,phánquan,vàkẻduytrìluật.Đẳngcấpthứhailàcánhtaychấphànhcủađẳngcấptâmlinhnhất,lànhữngkẻsátcánhnhấtvàtuỳthuộclớpngườitâmlinhkia,lànhữngkẻlàmmọiviệcthôthiểntrongcôngtáccaitrịchohọ-làtuỳtùng,cánhtaymặt,vàlànhữngmônđệđắclựcnhâtcủahọ.

Mọiđiềunày,nhắclại,khôngcógìlàtuỳtiện,khôngcógìlàkhiêncưỡng;bấtcứnhữnggìkhácđilàkhiêncưỡng-khiêncưỡngpháhoạitựnhiên.Trậttựđẳngcấp,tôntitrậttự,chỉlàđểquyluậthoáluậttắctốicaocủasựsống;sựphânbiệtbaloạihìnhlàcầnthiếtchoviệcbảotồncủaxãhội,đểcókhảnăngtạoranhữngloạihìnhcaohơnvàcaonhất.Sựbấtbìnhđẩngvềphéptắclàđiềukiệnđầutiênchosựtồntạicủamọiphéptắcnào.

Phéptắclàmộtđặcquyền.Loạihìnhtồntạicủamỗicánhânlàđặcquyềncủay.Tachớđánhgiáthấpnhữngđặcquyềncủalớpngườitầm

thường.Khingườitacàngtrèocaohơn,thìđờisốngcànggiannanhơn;cáilạnhcàngtăng,tráchnhiệmcàngtăng.

Mộtvănhoácaocấplàmộtkimtựtháp:nóchỉcóthểtrụtrênmộtcáinềnrộng:tiềnđềđầutiêncủanólàmộtsựtầmthường,mạnhmẽvàđượccủngcố.Nghềthủcông,thươngmại,nôngnghiệp,khoahọc,bộphậnlớnnhấtcủanghệthuật,toànbộtinhtuýcủahoạtđộngnghềnghiệp,nóivắntắt,chỉcóthểthíchhợpvớimộtlượngtầmthườngvềnănglựcvàhammuốn;dạngthứcđókhôngthíchhợpvớinhữngngoạilệ;bảnnăngđòihỏiởđâyắttráivớichủnghĩaquýtộcvàchủnghĩavôchínhphủ.Đểtrởthànhmộtíchlợicôngcộng,mộtbánhxe,mộtchứcnăng,chocáingườitaphảiđượctựnhiênhướngđịnh:đókhôngphảilàxãhội,đólàloạihạnhphúcduynhấtmàđạiđasốcóthểthụhưởngđểtạochohọthànhnhữngbộmáythôngminh.Vớingườitầmthường,sốngbìnhbìnhlàhạnhphúccủahọ;làmchủmộtthứthôi.Sựchuyênmônhoá-làmộtbảnnăngtựnhiên.

Đốivớimộttâmlinhthâmthuýhơn,cứuxétsựtầmthườngnhưthếlàmộtphảnđốihoàntoànkhôngxứngđáng.Thựcranóchínhlàcáithiếtyếuđầutiêntrướckhinếuphảicónhữngngoạilệ;mộtvănhoácaocấphơnphụthuộcvàonó.Khiconngườingoạilệđốiđãivớikẻtầmthườngcòndịudànghơnbảnthânvànhữngkẻnganghàng,đâykhôngchỉlàlịchsựcủatâm

hồn36-nóđơnthuầnlàbổnphận.

Nhữngailàkẻtôighétnhấttrongbọnvôlạingàynay?Bọnvôlạichủnghĩaxãhội,nhữngsứđồChiên-đà-la,họlàmsuymònbảnnăng,lạcthú,cảmthứcthoảmãncủangườilaođộngvềthânphậnnhỏnhoicủay,họkhiếnchoyganhtịvàdạyyphụcthù.Nguồngốccủasựsailầmkhôngbaogiờlànhữngquyềnbấtbìnhđẳng,màlàsựđòi'‘bìnhquyền”.

Điềugìxấu?Nhưngtôiđãnóiđiềunàyrồi:tấtcảnhữnggìsinhratừnhunhược,từghentị,từsựphụcthù.KẻvôchínhphủvàkẻKi-tôcóxuấtthângiốngnhau.

58

Thựcvậy,cósựbấtđồngvềcứucánhnàomàngườitadốitrá:đểduytrìhayđểhuỷdiệt.VìtacóthểđặtramộtphươngtrìnhhoànhảogiữangườiKi-tôvàngườivôchínhphủ:mụcđíchvàbảnnăngcủahọchỉhướngtớisựhuỷdiệt.Chứngcứchomệnhđềnàydễđọcthấytronglịchsử:nơiđónóđượcviếtminhbạchđếnđángsợ.Chúngtachỉcầnlàmquenvớimộtphápluậttôngiáomàmụctiêucủanólà“vĩnhcửuhoá”điềukiệntốicao

chomộtđờisốngphồnthịnh,mộttổchứclớncủaxãhội-Ki-tôgiáotìmthấysứmệnhcủanókhiđặtramộtmụctiêuchomộttổchứcnhưthếbởinódẫntớiđờisốngphồnthịnh.Ởđónhữngthủđắctừlítính,saumộtthờikìdàithựcnghiệmvàbấtổnđịnh,đãđượcđầutưchomốilợidàihạnlớnnhất,vàmùagặtcũnglớn,dồidào,vàhoànhảohếtsức;nhưngđiềutráilạiởđây,làmùagặtđãbịđầuđộcquađêm.Nhữnggìdựnglênaereperennius(vĩnhcửuhơnđồng),imperiumRomanum(đếchếLa-mã),hìnhthứctổchứcnguynganhấtdướinhữnghoàncảnhkhókhănđãtừngđạtđược,khisosánhvớinóthìmọicáitrướcvàsaunóchỉlàvụngvề,vávíu,vànghiệpdư-nhữngngườivôchínhphủthiêngliêngnàyđãtạoramột“lòngthươngxót”từsựhuỷdiệt‘‘thếgiới”,tứccáiimperiumRomanum,tớikhikhôngcònviênđánàonằmtrênviênđánào,tớikhingaycảnhữngngườiTeutonvànhữngkẻmanrợkháccũngcókhảnăngthànhnhữngchủnhâncủaLa-mã.

NgườiKi-tôvàngườivôchínhphủ:cảhailànhữngkẻsuyđồi,vừakhôngcókhảnănggìngoàiviệclàmtanrã,đầuđộc,làmtàntạ,vàhútmáu;cảhaibảnnănghậnthùtrímạngchốnglạitấtcảnhữnggìđứngcaocả,bềnvững,vàhứahẹnmộttươnglaichosựsống.Ki-tôgiáolàmộtthứma-cà-rồngcủaimperiumRomanum:quamộtđêm,nóđãphátancôngcuộckìvĩcủangườiLa-mã-đặtnềntảngchomộtnềnvănhoálớncóthờigian.

Bạnchưahiểuđượclí?CáiimperiumRomanummàchúngtabiết,vớilịchsửcủanhữngtỉnhhạtLa-mãdạychúngtabiếtnhiềuhơn,tácphẩmnghệthuậttuyệtvờinàytheophongcáchhùngvĩmớichỉlàkhởiđầu;côngtrìnhcủanóthiếtkếtựthânchứngtỏquahàngnghìnnăm:chotớinay,khôngaixâydựnglạiđượcnhưvậy,thậmchíkhôngaidámmơcôngtrìnhxâydựngđạttớiquymôsubspecieaetemi(thuộcloạivĩnhcửu)nhưthế.Tổchứcnàyđủkiênđịnhđểchốngcựnhữnghoàngđếtồibại:cáingẫunhiênvềcánhânvôcanđếnnhữngvấnđềnày-lànguyêntắcđầutiêntrongmọikiếntrúchùngvĩ.Nhưngnókhôngđủvữngchãiđểchốnglạithứbạihoạinhất,làchốnglạingườiKi-tô.

Consâulénlútnàylẻnbòvàomỗicánhântrongmànđêm,trongsươngmùvàtrongmơhồ,nóhútcạntừmỗicánhânsựnghiêmtúcvềnhữngđiểuchânthựcvàmọibảnnăngvềnhữngthựctại-bọnhènhạ,nhunhượcvàngọtxớtnàydầndầnlàmthahoá“nhữnglinhhồn”rakhỏicơcấuphiphàmnày-nhữngthiêntínhquýgiá,cantrường,vàcaoquýtừđóhọđãtìmthấysựnghiệp,sựnghiêmtúc,vàtựhàocủamìnhtrongsựnghiệpcủaLa-mã.Sựlénlútcủanhữngkẻdạyđời,mộtthứhộikín,nhữngquanniệmuámnhưđịangục,nhưcuộctếsinhkẻvôtội,nhưuniamystico(sựkếthợp

huyềnnhiệm)thôngquaviệcuốngmáu;trênhết,ngọnlửaphụcthùdầndàđượcthổibùnglên,từsựphụcthùcủaChiên-đà-la-tấtcảlànhữnggìbiếnthànhsựkhốngchếkhắpLa-mã,cócùngloạihìnhtôngiáo,tronghìnhthứccótrướccủanó,màEpicurusđãtuyênchiến.NgườitanênđọcLucretiusđểhiểunhữnggìEpicurusđãchiếnđấu,khôngphảilươnggiáomàlà“Ki-tôgiáo”,tôimuốnnóiđólàsựbạihoạicủanhữnglinhhồndonhữngkháiniệmvềtộilỗi,trừngphạt,vàbấttử.Ôngđãđấutranhchốnglạinhữnggiáopháingầmdướiđất,đúngnhưlàhìnhthứctiềmẩncủaKi-tôgiáo:phủnhậnsựbấttửvàothờiđóchẳngkémgìmộtsựcứurỗiđíchthực.

VàEpicuruslẽrađãthắng,mọitinhthầnkhảkínhtrongĐếchếLa-mãđềutheoEpicurus.VàrồiPhao-lôxuấthiện-Phao-lô,niềmhậnthùcủaChiên-đà-lachốnglạiLa-mã,chốnglại“thếgiới”,đãbiếnthànhnhụcthể,biếnthànhtinhthần;ngườiDo-thái,đặcbiệtlàngườiDo-tháilangthang.NhữnggìôngđoánralàngườitalàmsaovậndụngđượcmộtphongtràogiáopháinhỏcủaKi-tôgiáo,thoátlikhỏiDo-tháigiáođểnhómlênmột“ngọnlửachothếgiới”;làmsaobằngbiểutượng“Thượngđếtrênthậpgiá”ngườitatậphợpđượcmọikẻởđáytầng,mọikẻnổiloạnngấmngầm,toànbộdisảntừcuộcbạoloạnvôchínhphủtrongĐếchế,trởthànhmộtlựclượnglớnlao.“ƠncứurỗiphátxuấttừdânDo-thái”.Ki-tôgiáonhưmộtcôngthứcđểvượttrộimọiloạigiáopháingầmdướiđất-chẳnghạnnhư

Orisis,MẹCả,Mithras37-vàđểliênkếtchúng:thiêntàicủaPhao-lônằmở

cáitầmnhìnthấusuốtnày.BảnnăngcủaôngđãcầmchắcởđâykhiôngdùngnhữngquanniệmnàomànhữngtôngiáoChiên-đà-labịmêhoặc,vàbằngbạolựctànnhẫn,ôngđặtchúngvàotrongmiệngcủa“ĐấngCứuThế”màôngphátminh,ra,vàkhôngchỉđặtvàomiệngngài-ôngđãlàmchongàibiếnthànhthứmàngaymộtgiáosĩcủađạoMithrascũngcóthểhiểuđược.

ĐấylàcáithờikhắccủaôngởDamascus:ônghiểurằngôngcầnniềmtinvàosựbấttửđểtướcđoạtgiátrịcủa“thếgiới”,rằngquanniệmvề“hỏangục”hẳnsẽlàmchủngaycảtrênLa-mã-rằngvớiquanniệm“đờisau”cóthểdùngđểgiếtchếtđờisống.ChủnghĩahưvôvàchủnghĩaKi-tô:

chúnghợpvần”38vàkhôngchỉhợpvần.

59

Toànbộnỗlựccủathếgiớicổđạithànhuổngphí:tôikhôngcólờinàodiễnđạtđượccảmxúccủamìnhvềđiềuquáđỗilớnlaonhưthế.Vàcoi

nỗlựcđólàsơbộ,vừamớichỉlànềnmóngtừnhữngnỗlựccảngànnămđặtđểbằngniềmtựtinnhưđáhoacương-toànbộýnghĩacủathếgiớicổdạithànhuổngphí!NhữngngườiHi-lạpđiđâu?NhữngngườiLa-mãđiđâu?

Mọitiềnđềchomộtnềnvănhoáhọcthuật,mọiphươngphápkhoahọc,đềusẵnđórồi;mộtnghệthuậtvĩđại,vôsongvềviệcđọcđãđượcthiếtlậpvữngvàngrồi-cáitiềnđềđóchotruyềnthốngvănhóavàchosựthốngnhấtcủakhoahọc;khoahọctựnhiên,liênminhvớitoánhọcvàcơhọc,cùngtrênmộtquỹđạotốtđẹp-cáicảmthứcvềcácsựkiện,cáicảmthứccuốicùngvàgiátrịnhấttrongmọicảmthức,đãcónhữnghọcpháivàtruyềnthốngcủanóhàngbaothếkỉ.Liệuđiềunàycóđượcngườitahiểurakhông?Mọisựthiếtyếuđãđượctìmra,chonêncôngcuộcđãbắtđầu:cáiphươngpháp,ngườitaphảinóilạicảchụclần,lànhữnggìthiếtyếu,cũnglànhữnggìkhókhănnhất,vàcũngtrongthờigianlâudàinhấtđãbịnhữngthóiquenvàsựlườibiếngchốngđối.Cáingàynaychúngtatáichínhphụcbằngtínhtựchủvôhạn-vìmỗichúngtavẫncònnhữngbảnnăngxấu,nhữngbảnnăngKi-tôgiáotronghệthốngcủamình-nhãnquantựdođốivớithựctại,bàntaythậntrọng,kiênnhẫnvànghiêmtúctrongnhữngvấnđềtếvinhất,thànhthậthếtmìnhtrongtrithức-điềunàyđãtừngcó!Cáchđâyhơnhaingànnămtrước!Và,hơnnữa,còncócáicảmquantinhtếvềlịchthiệpvàthịhiếu.Khôngphảiviệcdùimàibộóc!Khôngphảilốigiáodụccủa“Đức-ý-chí”(Deutsche)bằngcungcáchthôlậu!Mànhưlàthânthể,nhưlàđộngtác,nhưlàbảnnăng-nhưlàthựctại,vắntắt.Tấtcảthànhvôích!Quamộtđêm,khôngcòngìngoàimộtkíức!

NgườiHi-lạp!NgườiLa-mã!Sựcaoquýcủabảnnăng,thịhiếu,sựnghiêncứucóphươngpháp,thiêntàivềtổchứcvàquảntrị,niềmtinởýchívàotươnglaiconngười,tiếngVânglớnvớivạnvật,trởnênhiểnhiệntrongimperiumRomanum,nhìnrõvớimọiýnghĩa,phongcáchhùngvĩkhôngchỉcònlànghệthuậtmàđãthànhhiệnthực,chânlí,vàđờisống.Vàkhôngbịchônvùiquamộtđêmbằngmộtthảmhoạtựnhiên,khôngbịchàdạpbởingườiTeutonvàđámtrâubòkhác,nhưngbịtànphábởinhữngconma-cà-rồngtinhma,lénlút,vôhình,thiếumáu.Khôngbịkhuấtphục-chỉbịrútkiệt.Sựbáothùchegiấu,sựghentịnhỏnhentrởthànhchủnhân.Mọithứkhốncùngmàbảnthâncamchịu,khổsởvìcảmxúctồitệ,toànbộcáithếgiớicấmkhu(ghetto)củalinhhồnđèlêntrênngaylậptức.

NgườitachỉcầnđọcbấtkìtaysáchđộngKi-tônào,chẳnghạnThánhAugustine,đểhiểura,đểngửiracảmộtđámnhơnhớpđãngựtrên

đỉnhnhưthế.NgườitahẳnsẽtựđánhlừamìnhnếungườitagiảthiếtrằngcósựthiếuthôngminhnàochonhữngngườilãnhđạophongtràoKi-tô:ồ,họkhéolắm,khéotớimứcthánhthiện,nhữnggiáophụtốtlànhnày!Cáimàhọthiếulàmộtthứhoàntoànkhác.Thiênnhiênđãlàmngơđốivớihọ-vàđãquênphúchohọmộtkhoảnhồimônkhiêmtốnvềbảnnăngđángkính,chínhđáng,vàtrongsạch.Giữachúngta,họthậmchíchẳnglàđànôngnữa.IslamthìcảngànlầnđúngtrongviệcmiệtthịKi-tôgiáo:Islamcòngiảthiếtcóđànông.

60

Ki-tôgiáođãđánhlừachúngtađánhmấtmùagặtcủavănhoácổđại;saunàynócònđánhlừachúngtanữa,đánhmấtmùagặtcủavănhoáIslam.ThếgiớikìdiệucủavănhoángườiMoorởTây-ban-nha,thựcsựcòngầngũivớichúngtahơn,tươngđắcvớicảmquanvàthịhiếucủachúngtahơnLa-mãvàHi-lạp,đãbịgiàyxéoxuốngđấtđen(tôikhôngnóibằngloạibànchânnào).Tạisao?BởivìnónóitiếngVângvớiđờisống,ngaycảvớinhữngxahoahiếmhoivàtinhtếcủađờisốngMoor.

Saunày,nhữngkẻlàmthậptựchinhđãchiếnđấuvớimộtcáimàtrướcnóđánglíhọphảisấpmìnhtrênđất-mộtnềnvănhoámàsovớinó,ngaycảthếkỉ19củachúngtacũngrấtcóthểphảicảmthấyquánghèonàn,rất“lạchậu”.Chắcchắn,họthèmmuốnchiếmlợiphẩm;phươngĐônggiàucómà.Chúngtacũngkhôngnêncóthànhkiếnlàmgì!Thậptựquân-chỉlàloạiđạotặccaohơn,khôngcógìkhác!GiớiquýtộcĐứcvềcơbảnlàgiớiquýtộcViking,gặpđượcyếutố”thíchhợpcủamìnhởđây:giáohộibiếtrõrằngmuốncóđượcgiớiquýtộcĐứcthìphảilàmgì.GiaicấpquýtộcĐức,luônlà“línhHộvệThụy-sĩ”củagiáohội,luônphụcvụchomọiloạibảnnăngthấphèncủagiáohội,-nhưngđượctrảlươngkhá.RằnggiáohộiphảisửdụngthanhgươmcủaĐức,dòngmáuvàlòngcanđảmcủaĐứcđểmởcuộcchiếnchítửchốnglạimọithứcaoquýtrênthếgian!Cónhiềunhứcnhốiởđiểmnày.GiaicấpquýlộcĐứchầunhưthiếuvắngtronglịchsửvềloạivănhoácaocấp:tacóthểđoánranguyêndo-Ki-tôgiáo,rượu,làhaiphươngtiệnlớncủasựbạihoại.

ThựctìnhchẳngnêncóchọnlựanàohếtgiữaIslamvàKi-tôgiáo,cũngnhưchẳngcóchọnlựanàogiữamộtngườiA-rậpvàmộtngườiDo-thái.Cáiquyếtđịnhđãđượcchorồi;khôngaicòntựdođểchọnlựathêmgìnữa.HoặcngườitalàmộtChiên-đà-la,hoặcngườitakhôngnhưthế.“ChiếnđấubằngdaochốngLa-mã!HoàbìnhvàthânhữuvớiIslam!”:hànhđộng

nhưthế,cáitinhthầntựdo,cáithiêntàitrongsốhoàngdếcủaĐứckia,PrederickII.Sao?MộtngườiĐứcđầutiênphảilàmộtthiêntài,mộttinhthầntựdo,mớicóđượcnhữngtìnhtựchínhđángchăng?TôikhônghiểulàmsaomộtngườiĐứcbaogiờlạicóthểcótìnhtựKi-tôgiáo.

61

ỞđâyđãtrởnêncầnthiếtkhơidậymộtkíứccònnhứcnhốihơncảtrămlầnđốivớingườiĐức.NgườiĐứcđãlừachâuÂuđánhmấtmùagặtvănhoákìvĩcuốicùngmàchâuÂucóthểđemvề-đólàcuộcPhụchưng.Sauchótngườitacóhiểuđượcchăng,ngườitacómuốnhiểuPhụchưnglàgìkhông?ViệcđánhgiálạivềnhữnggiátrịKi-tô,lànỗlựcdùngmọiphươngtiện,mọibảnnăng,vớimọithiêntài,đểđemlạinhữnggiátrịngượclại,nhữnggiátrịcaoquýđếnchiếnthắng.

Chođếnnaychỉcócuộcchiếnlớnnày,chođếnnaychưacómộtcâuhỏimangtínhquyếtđịnhhơnvềthờiPhụchưng-câuhỏicủatôilàcâuhỏicủanó-cũngchưatừngcómộthìnhthứcthẳngthắnhơnvềtấncông,cănbảnhơn,toànbộmặttrậnđượctiếnhànhnghiêmnhặthơnchốnglạitrungtâm!Tấncôngvàocáichỗquyếtđịnh,vàochínhcáichỗngồicủaKi-tôgiáo,vàđặtnhữnggiátrịcaoquýlênngaiởđó,tôimuốnnóilàđưanhữnggiátrịnàyvàonhữngbảnnăng,vàotrongnhữngnhữngnhucầuvàhammuônthấpnhấtcủaconngườingồiởdó!

Tôihìnhdungramộtkhảdĩvớimộtmalựchoàntoànsiêuphàmvàmêluyếnvềsắcmàu;dườngnhưvớitôinólonglanhtrongmọirungđộngcủavẻđẹptinhtế,rằngmộtnghệthuậtđanghoạtđộngtrongđó,thầnlinhtớinỗi,thầnlinhmộtcáchquỷmịtớinỗirằngngườitaphícôngtìmkiếmcảthiênniênkỉchomộtcơhộithứnhìnhưthế;tôihìnhdungramộtcảnhtượngtàitìnhtớinỗi,đồngthờinghịchlímộtcáchdiệukì,rằngmọichưthầntrênđỉnhOlympuscũngphảicócơhộiphátratiếngcườibấttử:CesareBorgiolàmgiáohoàng.Tôicóđượcngườitahiểukhông?Vậythì,đóhẳnđãlàchiếnthắngduynhấtmàngàyhômnaytôimongmỏi:vớiđiềunày,Ki-tôgiáođãbịtrừbỏ.

Điềugìđãxảyra?MộttusĩngườiĐức,Luther,đãtớiLa-mã.Tusĩnày,bằngmọibảnnăngbáothùcủamộtgiáosĩbịđắmthuyềntronghệthốngcủamình,đãnổicơnthịnhnộởLa-mãchổnglạithờiPhụchưng.Thaychođểhiểubiết,vớisựbiếtơnsâuxanhất,biếncốlớnlaođãxảyraởđó:sựvượtthắngKi-tôgiáongaytạichỗngồicủanó,mốihậnthùcủaôngchỉhiểubằngcáchnàorútrathứcăncủamìnhtừnhữngcảnhtượng.Một

nhàtuchỉnghĩvềbảnthân.

Lutherthấyđượcsựhủbạicủachếđộgiáohoàngkhichínhcáiđốinghịchmớilàrànhrànhhơnnữa:cáihủbạixưa,cáipeccatumoriginal(tộinguyêntổ),Ki-tôgiáokhôngcònngồitrênngaigiáohoàng.Màlàđờisống!Màlàsựđắcthắngcủađờisống!NhưngtiếngVângvĩđạivớimọithứcaocả,đẹpđẽ,vôuý!VàLutherđãphụchồigiáohội:ôngđãcôngkíchnó.

ThờiđạiPhụchưng—thànhbiếncốkhôngcóýnghĩagì,mộtsựuổngcôngvĩđại!Ôi,nhữngngườiĐứcnày,họđãlàmchúngtatrảgiábiếtbao!Vôích-luônluônlàvớiviệclàmcủangườiĐức.PhongtràoCảicách.Leibnitz,KantvàcáigọilàtriếthọcĐức,nhữngcuộcchiếntranh“Giảiphóng”,Đếchế(Reich)-mỗilầnlàmỗivôíchđốivớiđiềugìđãđạtđược,vớiđiềugìkhôngthểtriệthồi.

Họlànhữngkẻthùcủatôi,tôithúnhậnđiềuđó,nhữngngườiĐứcnày:tôikhinhmiệthọmọithứnhơnhớpvềkháiniệmvàđánhgiá,vềsựhènnháttrướcmọitiếngVângvàtiếngKhônglươngthiện.Tronggầncảngànnămhọxáotrộnvàlàmhoangmangmọithứgìhọchạmtới;lươngtricủahọmọithứđềulànửavời-lòngchỉđặtcóbaphầntám!-từđómàchâuÂubệnhhoạn;lươngtricủahọthuộcloạiôtrọcnhấtcủaKi-tô-giáo,bấtkhảtrịnhấtvàbấtkhảkhướcbácnhất:TinLành.NếuchúngtacònchưatrừkhửđượcKi-tôgiáo,đósẽlàcáilỗicủangườiĐức.

62

Giờđếnlúctôiđitớichungcuộcvànóilênphánđoáncủamình.TôilênánKi-tôgiáo.TôitruytốchốnggiáohộiKi-tôbằngnhữnglờibuộctộikinhkhủngnhấttừngthốtratừngườibuộctội.Tôicoinólàsựbạihoạilớnnhấttrongmọibạihoạiquanniệmđược,vànóquyếtchíđitớisựbạihoạicuốicùngnếucóthể.GiáohộiKi-tôđãtiêmnhiễmsựbạihoạivàomọithứkhôngđểsótđiềugì;nóđãbiếnmọigiátrịthànhvôgiátrị,mọichânlíthànhdốitrá,mọisựchínhtrựcthànhsựtitiệncủalinhhồn.Tháchaidámnóivớitôivềcácơnphúc“nhânbản”củanóđi!Hủydiệtbấtkìđaukhổnàocũnglàđingượclạivớinhữnglợiíchsâuxanhấtcủanó:nósốngnhờvàođaukhổ,vàtạorađaukhổđểbiếnchínhnóthànhvĩnhhằng.

Consâucủatộilỗi,chẳnghạn:vớisựđaukhổnàygiáohộiđầutiênđãlàmgiàucholoàingười!“MọilinhhồnbìnhđẳngtrướcThượngđế”,cáisaitráinày,cáicớcủamọiđầuócđêtiệnhiềmthù(rancunnes),cáichấtnổtừmộtkháiniệmsauđóđãtrởthànhcáchmạng,tưtuởnghiệnđại,và

nguyênlílàmsuythoáitoànbộtrậttựxãhội-đólàthuôcnổKi-tôgiáo.Nhữngơnphúc“nhânbản”củaKi-tôgiáo!Đểnuôidưỡngtừtronghumanitas(tìnhngười)mộtsựtựmâuthuẫn,mộtnghệthuậttựxâmphạmmình,mộtýchígiandốibằngmọigiá,mộtmốiáccảm,vàkhinhmiệtvớitấtcảbảnnăngtốtlànhvàlươngthiện.ĐấylàmộtvàiơnphúccủaKi-tôgiáo!

Chủnghĩakísinhlàlốithựchànhduynhấtcủagiáohội.vớicáilítưởnghoạihuyếtvàsự“thánhthiện”củanó,giáohộiđãhútcạnmọidòngmáu,mọithươngyêu,mọihivọngđốivớiđờisống;cõisaulàýchíđểphủđịnhmọithựctại;thậpgiálàdấuhiệunhìnnhậnracáiâmmưungấmngầmnhấttừngcó-chốnglạisựlànhmạnh,cáiđẹp,bấtkểnhữnggìđãpháttriểntốtlành,dũngcảm,tinhthần,linhhồntừái,chốnglạichínhsựsống.

BảncáotrạngvĩnhviễnnàyvớiKi-tôgiáo,tôisẽviếttrênmọibứcvách,bấtcứnơinàocóvách-tôicóchữđểlàmchongaycảngườimùcũngnhìnthấyđược.

TôigọiKi-tôgiáolàlờinguyềnrủalớnduynhất,làmộtbạihoạicựckìvềcáinộitại,làmộtbảnnănglớnvềbáothù,màvớinókhôngcóphươngtiệnnàođủđộchại,lénlút,ngấmngầm,titiệnchovừa-tôigọinólàvếtchàmbấttửduynhấtcủaloàingười.

Vàthờigianđượctínhkểtừdiesnefastus(ngàytaihại)đó-màđạihoạnàygiángxuống-theocáingàyđầutiêncủaKi-tôgiáo!Tốthơnsaochúngtakhôngtínhtừngàycuốicùngcủanó?-từngàyhômnay?Đánhgiálạimọigiátrị!

SẮCLUẬTCHỐNGKI-TÔGIÁO39

BanhànhvàoNgàyCứurỗi,ngàyđầutiêncủanămthứnhất(30

tháng9năm1888theocáchtínhlịchphápsailầm)40.

Chiếnđấuchítửchốnglạisựsađoạ:sựsađọalàKi-tôgiáo

1.Điềuthứnhất.Mỗiloạihìnhcủaphản-tưnhiênlàmộtsađọa.Giáosĩlàloạingườisađoạnhất:ydạysựphản-tựnhiên.Đừngtranhluậnvớinhữngtusĩ,chỉcótốnggiamhọ.

2.Điềuthứhai.Bấtcứthamdựnàotrongviệcphụngvụgiáohộilàcôngkíchvàođạolícôngchúng.NênkhắcnghiệtvớingườiTinLànhhơnlàvớingườiCônggiáo,khácnghiệtvớingườiTinLànhtựdohơnlàvớingườiTinLànhchínhthống.TộiáccủangườiKi-tôgiatăngbằngviệcbạntớigầnkhoahọc.Tộiphạmtrongnhữngtộiphạm,dođólàtriếtgia.

3.Điềuthứba.ĐịađiểmghêtởmnơiKi-tâgiáođãấpủcáivỏtrứngchằntinhcủanó,phảibịsanthànhbìnhđịa,vàvìlàđịađiểmđồibạitrênmặtđất,nóphảilàmốikinhhoàngchotoànbộhậuthế.Rắnđộcphảiđượcsinhsảnlêntrên.

4.Điềuthứtư.Kẻraogiảngvềsựtrinhkhiếtlàmộtsựkíchđộngtớiviệcchốngtựnhiên.Khinhmiệttìnhdục,làmchonódơbẩnbằngkháiniệmvềsự“ôuế”,đâylànhữngtộilỗithựcsựchốnglạithầnkhícủađờisống.

5.Điềuthứnăm.Tẩychayviệcăncùngbànvớimộttusĩ:ngườiấybịrútphépthôngcôngkhỏixãhộilươngthiện.GiáosĩlàgiớiChiên-đà-lacủachúngta-ysẽbịbàitrừ,bỏđói,đuổivàomọiloạisamạc.

6.Điềuthứsáu.Lịchsử“thánh”nêngọichoxứngvớicáitên,làlịchsửđángnguyềnrủa;nhữngtừ“Thượngđế”,“ĐấngCứuThế”,“ĐấngCứuChuộc”,'‘thánhnhân”nênđượcdùngnhưnhữngtừlăngmạ,đểchỉnhữngtộiphạm.

7.Điềuthứbảy.Phầncònlạinhấtthiếttiếptheotừđây.

KẻphảnKi-tô

Notes[←1]

Hyperboreanos (hay Thulean), một dân tộc văn minh và đầy tài năng trong thần thoạiHy Lạp và truyền thuyết, cư trú ở một vùng bang tuyết ở cực Bắc, họ trường sinh bấtlão và tràn trề hạnh phúc vĩnh hằng. Nietzsche khéo nhắc đến Huperboreanos đểgián tiếp tán dương di sản tiền Ki-tô giáo là lương giáo (Paganism) Ấn-Âu khi sosánh với tính cách “phương nam” kém cỏi của Do-thái-Ki-tô hiện đại, của truyềnthống bình đẳng (egalitarian.)

[←2]Sorocco, một loại hỏa phong cực kì nóng thổi từ vùng phía nam sa mạc Sahara ởchâu Phi

[←3]Nietzsche chơi cặp chữ tương tự, giữa Mitleid (thương xót) với Leiden (khổ nạn).

[←4]Niềm tin Ki-tô cho rằng loài người được Thượng đế tạo dựng, nhưng vì tổ tiên loàingười là Adam và Eve không vâng lời Ngài khi ăn trái cây biết điều thiện điều ác nênđã khiến cho tội lỗi và cái chết tràn ngập thế giới. Sự sa ngã này của con ngườiđược gọi là tội nguyên tổ. (ND)

[←5]Tubingen ở thành phố Tubingen, Baden-Wuttemberg một trong những trường đạihọc cổ nhất nước Đức, có một lịch sử trường kì về tư tưởng cách tân, đặc biệt vềmôn thần học. Trong số những sinh viên kiệt xuất của Tubingen có Kepler, Schelling,Hegel, Holderin… Vào giữa thế kỉ 19, nhà thần học Tin Lành Ferdinand ChristianBaur là người dẫn đầu “Trường phái Tubingen”. (ND)

[←6]Swabia gồm phần lớn vùng phía Tây-Nam Baden-Wuttemberg, có trường Tubingen.Là vùng lịch sử và phương ngữ có đặc trưng khác với tiếng Đức tiêu chuẩn. (ND)

[←7]Có lẽ Nietzsche chơi chữ lập lờ giữa Chinesenthum, ám chỉ tính an phận thủ thườngcủa Hoa kiều, với lại Christenthum (Ki-tô giáo). ND

[←8]Konigsberg, thành phố nơi Kant sinh ra, dạy học và sống suốt đời ở đó.

[←9]Moloch, một vị thần mà các dân Israel, Canaan, và Phoenicia từng thờ phượng. Tụccúng thần là tế thiêu trẻ con.

[←10]Một trong những định nghĩa về “mệnh lệnh tuyệt đối”: “Hãy hành động sao chophương châm hành động của bạn nhờ ý chí mà trở thành quy tắc chung” trong Siêuhình học đạo đức.

[←11]Mệnh lệnh mở đầu mỗi điều răn thuộc Mười điều răn của Do-thái giáo và Ki-tô giáo.

[←12]Giai cấp mạt hạng trong đẳng cấp Ấn giáo.

[←13]“Sub specie aeternitatis” (tiếng La-tinh): “Dưới quan điểm vĩnh cửu (nhìn thế giớinhư Thượng đế nhìn vào)” – Spinoza.

[←14]Tu sĩ Braman (Bà-la-môn), đẳng cấp cao nhất trong Ấn giáo.

[←15]Trong thần thoại Hi-lạp, Pandora là người đàn bà đầu tiên do thần Hephaetus tạo ratheo yêu cầu của cha là thần Zeus để trả đũa vụ một vị thần Titan là Prometheus lấylửa của thần linh đem xuống trần cho loài người. Pandora được đem gả choEpithamus là anh của Prometheus. Của hồi môn của Pandora là cái hộp chứa mọiđiều xấu xa và độc ác. Khi Pandora mở nắp hộp ra, đủ mọi thứ khổ đau và tai họa đãđến với con người. Chỉ còn hi vọng sót lại trong đáy hộp.

[←16]Trong ba đức tính mà người Ki-tô giáo gọi là Tin-Cậy-Mến này thì đức Yêu/Mến(Liebe) còn mang nghĩa là Bác ái (Charity).

[←17]Phúc âm Gioan, 4:22

[←18]Nietzsche mượn câu độc thoại của nhân vật Hamlet: “to be or not to be – that is thequestion” (tồn tại hay không tồn tại – đó là vấn đề) trong kịch Shakespeare, Hamlet,hồi 3, cảnh 1.

[←19]Ernest Renan (1823 – 1892), triết gia và văn sĩ Pháp. Nổi tiếng nhất với những tácphẩm lịch sử Ki-tô giáo thời kì đầu và những lí thuyết chính trị. Nietzsche đang nhắcđến tác phẩm lừng danh của ông: Vie de Jésus (Đời của Giê-su), 1863, viết về mộtcon người cao cả nhưng không có thần tính hoặc làm phép lạ.

[←20]Nguyên văn: “das Wort Idiot”, ba từ này trong ấn bản đầu tiên 1895 đã bị em gái củaNietzsche là Elizabeth đục bỏ (do đó bản dịch Anh ngữ năm 1920 của H. L. Menckenthiếu mất ba từ này), và cho tới năm 1931 Josef Hofmiller đã công bố nhưng đểchứng tỏ Nietzsche đã điên loạn khi viết cuốn sách này. Tất nhiên, từ ‘‘idiot” ở đâyđược Nietzsche dùng với ý nghĩa Kẻ si ngây (1869) của Dostoevski. (Nhân vậtMyshkin trong cuốn tiểu thuyết này có nhiều tương đồng với Giê-su. Những mô tảcủa Nietzsche ở đây về bệnh thái của kẻ si ngây là ác cảm với lại thế giới vật chất -ND). Các tham chiếu về Dostoevski trong phân đoạn 31 này và phân đoạn 45 trongHoàng hôn của các thần tượng cũng nên lưu ý. Từ "idiot” mang một ý nghĩa bất ngờtrong tác phẩm của Nietzsche sau khi ông khám phá ra Dostoevski năm 1887: xemtiết số 5 trong Trường hợp Wagner; tiết 7 trong chương 2 Hoàng hôn của các thầntượng; tiết 11, 26, 42, 51-53 trong Kẻ phản Ki-tô, tiết 2 của “Trường hợp Wagner'‘trong Ecce Homo (Đây là Người); tiết 2 và 3 trong Nietzsche chống Wagner, nhữnglá thư gửi giáo sứ triết học Brandes (là người đầu tiên đưa Nietzsche vào giảng dạyđại hoc) và kịch tác gia Strindberg, đề ngày 20/10 và 7/12/1888; và ghi chú số 734trong Ý chí quyền lực. (Về từ nguyên, idiot phái sinh từ idiõtẽs trong Hi-lạp nghĩa là“người thiếu kĩ năng chuyên môn”, “một công dân riêng tư”, gốc từ idios: "cá nhân’,"cái riêng của mình’’, cùng gốc với idiom: "phong cách riêng", do đó idiot là kẻ sốngtheo cách của mình mà không bận tâm đến thế giới. ND)

[←21]Thành ngữ Đức: “die Faust auf dem auge” (nắm đấm vào con mắt) trong nguyên văn,để chỉ sự không tương hợp, hai thứ không khớp nhau.

[←22]Amphitryon, nhân vật trong thần thoại Hi-lạp, trị vì xứ Thebes, chồng tương lai củaAlcmene. Trong thời gian ông đi đánh trân, thần Zeus đã xuống trần giả dạng làmAmphitryon để ân ái với Alcmene, và nàng đã mang thai, sinh ra Heracles

[←23]Ám chỉ hoàng đế Wilhelm II

[←24]Nhắc tới cuộc gặp gỡ trong huyền thoại Hy Lạp giữa Dionysus và Adriadne trên đảoNaxos. Những đối thoại này của Niezsche vẫn chưa xuất bản khi ông viết Kẻ phảnKi-tô.

[←25]Cảm thụ về cách biệt (Pathos der Distanz) là một khái niệm quan trọng đối vớiNietzsche; chẳng hạn xem Beyond Good and Evil (Bên kia thiện ác) tr. 257, bản dịchcủa Judith Norman (Cambridge, 2002), và The Genealogy of Morality (Phổ hệ luân lí)I.2; bản dịch của Carol Diethe (Cambridge, 1994).

[←26]Bản dịch tiếng Việt các trích đoạn ở đây dựa theo Kinh Thánh – Cựu ước và Tânước, tái bản, Liên Hiệp Thánh kinh hội, NXB Tôn Giáo, 1998. (ND)

[←27]Mô phỏng theo câu của nhân vật Demetrius: “Well roar’d, Lion!” (Rống giỏi lắm, Sưtử!) từ hài kịch Giấc mộng đêm hè của Shakespeare, hồi I, cảnh 5. Sư tử là biểutượng Ki-tô giáo quen thuộc, cho tác giả Mác.

[←28]Nietzsche mô phỏng câu “Ngay cả các thần linh cũng hoài công chống trả với sự ngudốt”, trong vở kịch Trinh nữ ở Orleans của Schiller.

[←29]Trong Sáng thế kí, 3:4:5, con rắn nói với người nữ: “… hễ ngày nào hai người ăn tráicây đó, mắt mình mở ra, sẽ như Đức Chúa Trời, biết điều thiện và điều ác” (ND).

[←30]Nietzsche nhại câu tiếng Latinh in hoc signo vinces (trong dấu hiệu này là chiếnthắng) của hoàng đế Constantine I (272-337), là câu quân lệnh viết trên quân kì đểkích động quân sĩ khi xuất chinh năm 322.

[←31]Chỉ đại học Tubingen với trường phái phê bình Kinh Thánh nổi tiếng. Người đứngđầu phái này là F. C. Baur, và một trong những người chịu ảnh hưởng nặng của nólà David F. Strauss, ông người vùng Swabia, là người mà Nietzsche vưa yêu quývừa gay gắt. Xem tiết 10 và 28.

[←32]Zarathustra nói thế, II, “Về giới giáo sĩ”.

[←33]Savonarola (1452-1498), giáo sĩ tuyên giáo dòng Dominican (Ý) và nhà lãnh đạothành Florencetừ 1494 cho đến khi bị xử hỏa thiêu. Ông nổi tiếng về việc xướng xuấtra những vụ đốt sách, phá hủy loại nghệ thuật mà ông xem là vô luân, và ông thùghét văn nghệ Phục Hưng. Ông kịch liệt rao giảng chống sự hủ bại luân lí của giáo sĩđương thời. Đối thủ chính của ông là Giáo hoàng Alexandre VI. (ND)

[←34]Xem Người, ơi là Người I, cách ngôn 54, và 483. Cách ngôn 483 có tiêu đề “Nhữngkẻ thù của chân lí” – Kiên tín là kẻ thù nguy hiểm cho chân lí hơn cả dối trá.

[←35]Tân Ước, I Cô-rinh-tô, 7:2,9

[←36]Một câu trong tiểu thuyết Những ái lực hấp dẫn của Goethe.

[←37]Osiris: Thần cai quản cõi âm phủ của thần thoại Ai Cập, da màu lục tượng trưng chotái sinh. Mẹ Cả: nữ thần Cybele, Địa Mẫu của lương giáo. Mithras: một thiện thầncủa đạo Zoroastrianism của Ba-tư do Zarathustra sáng lập, đại biểu cho sự quangminh, đời sống sáng tạo, và cũng là trật tự, luật trời và chân lí.

[←38]Hai danh từ cùng vần trong nguyên văn tiếng Đức: Nihilist và Christ.

[←39]Bản văn này ít được phổ biến và cũng là đoạn kết của Der Antichrist, từng bị lẫn vàobản thảo Ecce Homo; thậm chí nó cũng không có trong bản dịch của Kauf- mann; ởđây bổ sung từ bản dịch mới của Judith Norman). Như để giữ bí mật, Nietzsche dãdán miếng giấy trắng che lại. “Sắc luật'' này tự thân có thể in thành tấm bích chươngđể dán lên vách, như Nietzsche đã nói trong tiết đoạn 62 ở trên: “Bản cáo trạng vĩnhviễn này với Ki-tô giáo, tôi sẽ viết trên mọi bức vách,...”. (ND)

[←40]Nietzsche chỉ trích lối tính thời gian hay lịch pháp kể từ sự ra đời của Giê-su, AnnoDomini (A. D.): năm của Chúa, tức là năm sinh của Giê-su.