tepav

Kadın Çalışmalarında Sosyal Etki AnaliziAmasya’da Kadın İstihdamının Artırılmasına Destek Projesi

Ülker Şener

türkiye ekonomi politikaları araştırma vakfı

Kadın Çalışmalarında Sosyal Etki Analizi

Amasya’da Kadın İstihdamının

Artırılmasına Destek Projesi

Bu çalışmada sosyal etki analizi,

metodolojisi, kadın çalışmalarının sosyal

etki analizinde temel alınacak teorik temel

ve kadının işgücü piyasasındaki konumu

cinslerarası işbölümü çerçevesinde

incelenmiş; bunların ışığında “Amasya’da

Kadın İstihdamının Artırılmasına Destek

Projesi”nin Amasya’da yarattığı etki-değişim-

değişim düzeyi analiz edilmiştir.

Ülker Şener TEPAV Yönetişim Etütleri’nde

Araştırmacı olarak çalışmaktadır. Başlıca

çalışma konuları sosyal politika uygulamaları,

kadın yoksulluğu, yoksulluğa karşı

geliştirilebilecek stratejiler ve örgütlenme

modelleri (kadın kooperatifleri), kadına yönelik

aile içi şiddetle mücadele ve dezavantajlı

gruplara yönelik hizmetler başta olmak üzere

sosyal hizmet uygulamalarıdır.

9 789944 927475

Ka

dın

Ça

lışm

ala

rın

da

Sosya

l E

tki

An

ali

zi -

Am

asya

’da

Ka

dın

İsti

hd

am

ının

Art

ırıl

ma

sın

a D

este

k P

roje

si

CSGB VE

SOSY

Türkiye Ekonomi Politikaları Araştırma Vakfı(TEPAV)

Amasya’da Kadın İstihdamının ArtırılmasınaDestek Projesi

(KADES)

Kadın Çalışmalarında Sosyal Etki Analizi

Hazırlayan: Ülker ŞENER

Temmuz 2011

Avrupa Birliği’nin mali katkısı ile basılan bu yayının içeriği TEPAV’ın sorumluluğunda olup, hiçbir şekilde Avrupa Birliği’nin görüşlerini

yansıtmamaktadır.

No:56

Kadın Çalışmalarında Sosyal Etki AnaliziAmasya’da Kadın İstihdamının Artırılmasına Destek Projesi

Ülker ŞenerKitap içeriğinden yazarı sorumludur.Kaynak göstermek suretiyle kısmen veya tamamen alıntı yapılabilir.

Temmuz 2011 Mattek Matbaacılık

ISBN 978-9944-927-47-5

TEPAVTOBB-ETÜ Yerleşkesi, TEPAV BinasıSöğütözü Caddesi No:43Söğütözü/ANKARATelefon +90 312 292 5500Faks +90 312 292 5555www.tepav.org.trtepav@tepav.org.tr

1

TEPAV Yayınları

Ülker Şener

Ülker Şener Ortadoğu Teknik Üniversitesi İşletme Bölümünde lisansderecesini aldı. 2004-2009 yılları arasında Ankara’nın Mamak, Altındağbölgelerinde kent yoksullarına ve göçle gelenlere ilişkin entegrasyonçalışmalarıyürütenToplumMerkezindekadınçalışmalarıyürüttü.Toplumsalcinsiyeteşitliği,kadınyoksulluğuvekadınayönelikaileiçişiddetlemücadele,ev eksenli çalışma ve kadın örgütlenmesi konularında BirleşmişMilletlerNüfusFonu(UNFPA),AvrupaBirliğiveKadınınStatüsüGenelMüdürlüğü(KSGM) tarafından ulusal ve uluslararası düzeyde uygulanan projelerdeuzman, danışman ve eğitici olarak görev aldı. KSGM tarafından basılan,sığınmaevlerinin kurulum-işletim-finansman standartlarını belirleyen“KadınSığınmaeviKılavuzunun”hazırlayıcılarındandır.Kültürlerarasındakifarklılıkların toplumsal cinsiyet algılayışları, sosyal çalışma uygulamaları,ailevebireyüzerindekietkileriniortayaçıkarmayaçalışanFransa-Almanya-Türkiye’yikapsayan“KarşılaştırmalıÇalışmalar”ıniçindeyeralmaktadır.

Kadın yoksulluğu ile mücadele etmede ve sosyal kalkınmayısağlamadakooperatiflerinbirmodelolarakkullanılmasıüzerineçalışmalaryürütmektedir. Ev eksenli çalışan kadınlara yönelik faaliyetleri yürütenKozadanİpeğeEvEksenliÇalışanKadınlarKooperatifindegönüllüdanışmanolarakyeralmaktaveçeşitliSivilToplumKuruluşlarınınçalışmalarınadestekvermektedir.HalenHacettepeÜniversitesindeSosyalHizmetbölümündeyükseklisansyapmaktadır.

2009 yılından beri TEPAV’da Yönetişim Etütleri Programında araştırmacıolarakçalışmaktadır.

Ebru Hanbay

AnkaraÜniversitesiDilveTarihCoğrafyaFakültesiEtnolojiBölümündenlisans(1997),HacettepeÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsüAntropolojiBölümünde (2002) yüksek lisans derecesini aldı. Avrupa Komisyonu,UNFPA, KSGM, İçişleri Bakanlığı, Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri,Kadın Dayanışma Vakfı tarafından yürütülen kadına yönelik aile içişiddetlemücadeleyi hedefleyen çeşitli projelerde danışman, araştırmacı,koordinatörveeğitimuzmanıolarakgörevaldı.Kadınçalışmalarıalanındakifaaliyetlerinisürdürmektedir.

2

3

İçindekiler

Önsöz 5SosyalEtkiAnalizi 6

Bölüm1.SosyalEtkiAnalizi 61.1KavramsalÇerçeve 61.2SosyalEtkiÇalışmalarındaYöntem 111.3KadınProjeleriBağlamındaSosyalEtkiÇalışmalarındaVerilerinDerlenmesiİçinKullanılabilecekYöntemler 131.3.1AlanAraştırması 131.3.2DerinlemesineGörüşmeler 141.3.3OdakGrupGörüşmeleri 151.3.4EtnografikGözlem 15

Bölüm2.KadınÇalışmalarıveCinsiyetTemelliAnaliz 172.1ToplumsalYapı 172.2Cinslerarasıİşbölümüveİstihdam 18

Bölüm3.SosyalEtkininÖlçülmesiveGöstergeler 25

Bölüm4.Amasya’daKadınistihdamınınArtırılmasınaDestekProjesiSosyalEtkiAnalizi 284.1ProjeninGeçmişi 284.1.1HedefGrubaErişim:KadındanKadına 284.1.2GüçlenmeEğitimi 294.1.3İşverenGörüşmeleri 324.1.4KararVericiKurumlarlaGörüşmeler 324.1.5MeslekiEğitim 324.1.6GirişimcilikEğitimi 324.1.7İşDanışmanlığıSistemi 324.2Amasya’daKadınİstihdamınınArtırılmasınaDestekProjesiSosyalEtkiAnalizininAmacı 344.2.1SosyalEtkiAnalizindeKullanılacak/TercihEdilecekGöstergelerinBelirlenmesi 354.2.2SosyalEtkiAnalizininMetodolojisi 374.2.3ÖrneklemSeçimiveAraştırmaYöntemleri 38

4

Bölüm5.Bulgular 425.1MevcutDurum:ProjeUygulamaAlanıveProjeKatılımcılarınınDurumu 425.1.1KadınlarNeDüşünüyor?YaşamNasılTanımlanıyor?KimKararVeriyor? 465.1.2İşsizlikveYoksullukEnÖnemliSorunamaKiminİşsizliği485.1.3BakımHizmetleriKadınınÜzerinde 505.1.4ÇalışmaMekânı 515.1.5KadınlarTarafındanTercihEdilenİşler 525.1.6DahaÖnceÇalışmaDeneyimiolanKadınlarDışarıdaÇalışmayaDahaOlumluBakıyor 545.1.7ÇalışmayıBırakmaNedenleri 545.1.8SiyasetinUzağındaBirYaşamİsteği 565.2ProjeBitimindeProjeKatılımcılarınınDurumuNedir?GöstergelerNeSöylüyor? 575.2.1EğitimeİlişkinGöstergeler 575.2.2İstihdamaİlişkinGöstergeler 575.2.3GüçlenmeyeİlişkinGöstergeler 585.2.3.1KadınlarınİstihdamaBakışAçıları 585.2.3.2KendininveKendiGücününFarkınaVarma 665.2.3.3Bilgilenme 685.2.3.4TutumDeğiştirme 695.2.3.5KararMekanizmalarınaKatılımveÖrgütlenme 715.2.3.6ŞiddetAlgısı 725.2.3.7ToplumsalCinsiyetRollerineYaklaşım 735.2.3.8BakımHizmetlerineYaklaşımdaDeğişimler 765.2.3.9KendiBenliğineveKadınlıkDurumunaİlişkinFarkındalık 775.2.3.10AileBireyleriyleveÇevreyleİlişkilerdeDeğişim 805.2.3.11İyiOlmaHali 835.2.3.12KurumlaraYaklaşım 845.3ProjeninKurumlarÜzerindekiEtkisi 865.4ProjedeGörevAlanEğitimcilerinGörüşleri 89Sonuç 98Kaynakça 99

Önsöz

Kadın sorunlarına ve kadın istihdamına ilişkin son zamanlardapekçokçalışmayapılmakta,projeleruygulanmaktadır.Buprojelerinnasıl uygulandığı, metodolojisi, sonuçları, uygulandığı alan, projekatılımcılarıüzerindekietkisiüzerineiseaynısayıdaçalışmayapıldığınısöylemekgüçgörünmektedir.Oysasahaçalışmalarındaeldeedilendeneyimlerin aktarılması, ilgili kurumlara-taraflara iletilmesi; budeneyimlerdenöğrenilmesi,işyapmabiçimlerinindeğerlendirilmesive gözden geçirilmesi açısından önem taşımaktadır. Amasya’daKadınistihdamınınArtırılmasınaDestekProjesininsosyaletkianaliziçalışmasıbutürbiramaçlahazırlanmıştır.Çalışmada,hemprojeninmetodolojisi aktarılmış hemde uygulama alanında yarattığı sosyaletkiortayakonulmayaçalışılmıştır.

Çalışmanın ilk 4 bölümünde, projenin ve sosyal etki analizininbazaldığıteoriktemel,sosyaletkianalizimetodolojisi,göstergeler,kadınlarınişgücüpiyasasındaikincilolmasınınnedenleri,cinslerarasıişbölümünün irdelendiği kavramsal çerçeve ile proje uygulamaalanınailişkinbilgilereyerverilmiş,projefaaliyetleriözetlenmiştir.Bulgular, sosyal etki çalışmasının sonuçlarının aktarıldığı bölüm,Ebru Hanbay ve Ülker Şener tarafından Haziran 2011 sonundaAmasyaKentmerkezindeyapılansahaçalışmalarınınsonuçlarından,raporlarındanvesahagözlemlerindenderlenerekoluşturulmuştur.Ankara’dan Amasya’ya eğitim vermek için giden eğitimciler GülErdostveSalimeDeliceTarihci’ninprojeyeilişkinizlenimleriveolasıetkilerikonusundakideğerlendirmeleriolduğugibikitabaalınmıştır. TEPAV tarafından yürütülen Amasya’da Kadın İstihdamınınArtırılmasına Destek Projesi kapsamında yapılan “KadınÇalışmalarında Sosyal Etki Analizi” çalışmasının bu alanda yapılançalışmalara-projelerekatkısunmasıdileğiyle.

5

Sosyal Etki Analizi

Bölüm 1. Sosyal Etki Analizi

1.1 Kavramsal Çerçeve

Program,politika,reformveprojelerideğerlendirmek,öngörülenhedeflerenedüzeydeulaşıldığını yada tespit edilmişbir sorununçözümüne ilişkin öne sürülen politikaların sonuç verici olupolmayacağınıortayakoymakmüdahalelerinetkiliğiaçısındanönemtaşımaktadır. Sosyal etkideğerlendirmeleriprogramve reformlarınmaliyetlerininvegetirilerininfarklıgruplararasındanasılbirdağılımgösterdiğini, özellikle tarafların-paydaşların fiziksel ve finansalvarlıklarının,insaniveörgütselyapabilirliklerinin,ekonomikvesosyalilişkilerinin,kurumsalmekanizmalarınınreformlardannasıletkilediğinive reformsürecininasıletkilediğiniortayakoymauğraşıdır (WorldBank,2003).Sosyaletkideğerlendirmeleribüyükölçeklireformlarveprogramlarınyanısıradahadarölçekteyapılanprojelerinuygulamaalanlarındayarattığıetkiyiortayaçıkarmakiçindekullanılmaktadır.Etkianalizleripolitika-program-projesonrasıuygulanabildiklerigibi,sorununtanımlandığıvefarklımüdahalearaçlarınıntartışıldığıkararverme süreçlerindedegerçekleştirilmektedir.Birincidurumdaetkiölçülürken, ikinci durumdaolası etkiler ortaya çıkarılmaktadır; birbaşka ifadeyle, birinci durum sınırlılıkları içinde kesinliği, ikincidurum olasılığı daha fazla içinde barındırmaktadır. Ancak her ikidurumdadaölçülenşey“değişim”ve/veya“değişimindüzeyi”dir.

Politika, program ve reformlar, projeler her bir grubu ve bireyifarklı biçimlerde ve farklı yollarla etkilemektedir. Küçük ölçekli,kadınların ve hanelerinin hedef grubu oluşturduğu bir projedeher bir kadının geçmiş deneyimleri, kültürel yapısı, ekonomikdurumu ve eğitim düzeyi, her bir hane bireyinin ise hane içindekonumlanışındandolayıçalışmadanfarklıbiçimlerdevedüzeylerdeetkilenebileceği göz önünde tutulmalıdır.Her bir grubun ve dahaküçükölçektebireyin toplumdavehanede farklıkonumdaolmasımüdahalenin biçimini-etkililiğini-düzeyini farklılaştırmaktadır. Bunedenlesosyaletkianalizlerindetoplumiçindekikonumfarklılıklarıilehane-içifarklılaşmalargözetilmelidir.

6

7

Öteyandanhedefgrubun-etkininöznelerinin-fizikselvefinansalkaynakları, insani yapabilirlikleri, ekonomik ve sosyal ilişkileripolitikaların-reformların-projelerin etkilerini biçimlendirmektedir.Diğer bir deyişle aynı proje farklı alanlarda farklı sonuçlaryaratabilmekte, başlangıç noktası-mekânı (var olanın kendisi)projenin ve etki analizinin sonuçlarını belirleyebilmektedir. Kadınprojelerinde başlangıç noktasına ek olarak, toplumsal cinsiyetrolleri ve ataerkil toplumsal yapı projenin sonuçları, kısa ve uzundönemlietkileriüzerindebelirleyiciolabilmektedir.Kadınprojeleri,bundandır ki, yürütüm süreci içinde değişmekte, yeni hüviyetlerkazanmakta, bir anlamıyla proje, uygulandığımekânın durumunagöre, onun renginden de etkilenerek, yeni biçimler alan esnekyapılaradönüşmektedir. Kimi politikalar-reformlar-projeler hedef grup üzerindedoğrudan etkiye sahip iken kimi politikaların etkileri dolaylıbir yol izleyebilmektedir. Elbette neyin doğrudan neyin dolaylıolduğu hangi etkinin/etkilerin beklendiğine-ölçüldüğüne görefarklılık gösterecektir. Örneğin yoksullukla mücadeleyi hedefleyenprogramlardadoğrudangelirdestekleri kısa vadedegeliri artırarakgelir yoksulluğuna karşı etkili olurken, uzun vadede desteklerinetkisinin ne olacağı bu politikanın diğer politikalarla ilişkisine,etkileşimdüzeyinegöredeğişecektir.Buradançıkansonuçprogram-projeetkianalizininyapılabilmesiiçin,programın-projeninhazırlık-tasarım aşamasında hedeflerin tanımlanması zorunluluğudur. “Buprogramla-reformla-projeyle neyi hedefliyoruz?” sorusu sosyal etkianalizinindeçerçevesinibelirleyecektir. Hedeflersözkonusuolduğundabuhedefleriölçenaraçlarayadakarşılaştırmanesnelerine ihtiyaçduyulacaktır.“Neyihedefliyoruz?”sorusunu izleyen “neye göre?” sorusu karşılaştırma birimi olarakgösterge kullanımını zorunluhale getirmektedir.Üçüncübölümdeölçümvegöstergelerüzerindedurulacaktır. Program-reform ve projelerin etkileri doğrudan ya da dolaylıolduğugibi,öncesindedeifadeedildiğiüzere,kısayadauzunvadelideolabilir.Programların-reformlarınkimietkilerihemengörülürken,kimilerininortayaçıkmasıuzunbir süreceyayılabilir.Genelolarakprojelerinsosyaletkilerininuzundönemdekısadönemegöredahaelastik-esnekolduğuifadeedilmektedir(WorldBank,2003).Ancakuzundönemlietkilersözkonusuolduğundaeldeedilensonuçlarıntamolarakneyinsonucuolduğunubelirlemekgüçleşmektedir.

8

Örneğin kadın istihdamı alanında yapılan bir çalışmanın2 yıl sonraki sonuçlarına bakılırken bu 2 yıl içinde uygulanantüm politikaları analize dahil etmek gerekir ki, kimi durumlardaölçülen şey kültürden-dinden-hayatın yorumlanma biçimindenfazlasıyla etkilendiğinden, değişkenlerin tümünü belirlemekbile zorlaşabilmektedir. Bu sınırlılıklara rağmen, kadınlarayönelik uygulanan politikalarda özellikle ataerkil yapı ve aile içiişbölümündendolayıbubelirlenimingeçerliliğininarttığınısöylemekmümküngörünmektedir.Kadınların“özelalan”ile“kamusalalanı”uyumlaştırmauğraşlarıuzunbirsüreceyayılmakta,farklıalanlardakideğişimlerle-müdahalelerle birlikte gitmektedir. Kısa süre içindegerçekleşmesimuhtemeldeğişimstratejileriyıkıcıetkilerinedeniylekadınlartarafındandaçokfazlakullanılmamaktadır. Etkianalizlerindezamanileölçeğibirliktedeğerlendirmekgerekir.Bir politikanın-reformun tüm ülkede uygulanması - hedef grububütünüylekapsaması,bölgelerarasıfarklılıklarınveetkileşiminortayaçıkaracağısorunları sınırlandırdığı için farklıdeğişkenlerinetkilerinidahaölçülebilirbirdüzeyeindirecektir.Küçükbiralandauygulananprojelerin sosyal etki değerlendirmeleri ise genel programlaragöre daha kısıtlı sonuçlara ulaşabilecektir. Proje bazlı çalışmalar,ülke çapında uygulanan genel bir politikanın parçası olmadıklarıdurumlardafarklıpolitikalardan,projeninamaçlarıylauyuşanyadauyuşmayan, etkilenebilmektedir. Özetle, geniş bir alanda, ya dabelirlenmişbir alanın tümündemakroölçekteuygulanan,uyumluve birbirini tamamlayan programlardan oluşan reformların analizedilmesi çoğu zaman küçük ölçekte uygulanan ve bütünsel biryönelimdenyoksunprojelerdendahakolaygerçekleştirilebilecektir. Program-reform-politika değişiklikleri ve projeler genel olarakbeşkanalüzerindenhedefgruba-paydaşlaraetkidebulunmaktadır:istihdam,ücretlendirme(üretim,tüketim,maaş),malvehizmetlereerişim, varlıklar, transferler ve vergi (World Bank, 2003). DünyaBankasıtarafındanfarklıülkelerdeyapılansosyaletkiçalışmalarıdabu beş kanal üzerinde durmaktadır. Mozambik’te öğrenci velileritarafındanokullarayapılanödemelerinokullaşmaoranları(hizmeteerişim, fiyatlandırma), Sri Lanka’da Sosyal Yardım Reformununyoksulluk üzerindeki olası etkilerine (mal ve hizmetlere erişim,transferler) bakılmıştır. Bu uygulamalarda temel noktalardan biribaşlangıçnoktası ilesonuçların/olası sonuçlarınçeşitligöstergelerlekarşılaştırılabilirolmasıdır.

9

Gelir, varlık vb alanlardaki reformlar hane üzerindenoluşturulmakta-anlamlandırılmaktadır. Toplumsal cinsiyet rolleri,kadınların toplumdaki konumları bu analizlerin içine dâhiledilmemektedir.Ailevarlıklarındakiartışailebireylerininherbirininvarlığındaki artış anlamına gelmeyeceği gibi, hane gelirindeki artışda hanedeki her bireyin gelirinin arttığı ya da gelirin harcanmasıüzerindesözsahibiolduğu-belirlediğianlamınagelmemektedir.Öteyandan çalışmaların kadınlar üzerindeki etkisi kültürel-sosyolojikyapıyı ve dolayısıyla toplumun kendini yeniden üretme süreciniiçerendahakapsamlıbiralandasözkonusuolabilecektir.Kadınlarıntoplumda ve ailede konumlanışları etki kanallarının farklılaşmasınıberaberindegetirmektedir;bundandır ki,bubeş kanalaekolaraközellikle kadın alanında uygulanan programlar-reformlar için ilavekanal(lar)tanımlanmalıdır.1Kadınçalışmalarısözkonusuolduğundagüçlenme, karar verme süreçlerinenedüzeyde katılım sağlandığı,kendikaderini,yapıp-ettiklerinineölçüdebelirlediğibiraltıncıkanalolaraksosyaletkianalizlerinedahiledilmelidir. Küçükölçekteuygulanankadınprojelerisözkonusuolduğundamakroölçektebelirlenenbukanallarıaltgruplarınaayırmakvealtgruplarda ortaya çıkan değişimlere bakmak yararlı olacaktır. Biranlamıyla sosyal etki çalışmaları projelerin; yaşam biçimi, kültür,toplumakatılım,politiksistemeyadakararvermemekanizmalarınakatılım, çevre, sağlıklı ve iyi olma hali, kişisel haklar, korkular veözlemlerüzerindekietkileriniortayakoymayıamaçlamalıdır(VanclayF.,2003).

Programların-reformların-projelerinmaliyetleri veyararları farklıbireyler arasında farklı dağılımlar gösterebilir. Kadının yenidenüretimsürecindekirolününazalmasıyadabunuerkeklepaylaşmayönündeki eğilimin güçlenmesi erkek açısından ev içi iş yükünüartıran ve kendine ayırdığı zamanı azaltan bir işlev görebilecektir.Öte yandan kadının gelir elde etmesi, erkeğin üzerindeki “ailegeçindirme”yükünüazaltacağıiçinolumluetkidedebulunabilir.

Programların ve projelerin hedef grubu etkilemesini sağlayankanallararasındaherzamantambiruyumolmayabilir.Herhangibirprogrambirkanalüzerindenpozitifbiretkiyenedenolurkenbaşka

1 Dezavantajlı konumdaki gruplar için de bir dereceye kadar bu söylenebilir.

10

birkanaldabuetkinegatifedönüşebilir.Örneğin,transferlerdeartışmeydanagelirkenistihdamdadüşüşünolmasıyadaücretdüzeyinindeğişmesi,vb.gibi.

Programların-reformların-projelerinetkileri/olasıetkileriuygulamaalanındakikurumlardan,örgütlenmelerden,işyapmabiçimlerindenolumlu ya da olumsuz bir biçimde etkilenmektedir. Şu veya bunedendendolayıprojeyekarşıoluşanyadavarolandirençodaklarıetkinindüzeyinisınırlandıracaktır (WorldBank,2003).Kararvericidurumdaolankurumların/kurumtemsilcilerininkadınınevindışındaçalışmasına olumsuz yaklaşımları, bu konuda yapılan çalışmalaraverilendesteğisınırlandıracağıgibi,istihdamıkolaylaştırıcıadımlarınatılmasınıdazorlaştıracaktır. Son olarak; veri-bilgi kısıtları, farklı dışsal değişkenlerin herzamansürecedahilolmaolasılığı,hayatınkarmaşıklığını-gerçekliğinitanımlamaktayaşananzorluklar,zamankısıtları,analizinbelirlenmişbirperiyodubazalmasıveyinebelirlenmişbirzamanaralığıiçindedeğerlendirmeyapmazorunluluğusosyaletkianalizikısıtlarınınbirbölümünü oluşturmaktadır. Sonuçlar değerlendirilirken bu kısıtlargözönündetutulmalıdır.

11

Sosyal etki değerlendirme aşamaları

Uygulamaalanınıntemelkoşullarınıtanımlamak/göstergeleridekullanarak

Değişimölçütlerini–değerlendirmegöstergelerinibelirlemek

Sosyaletkininsınırlarınıbelirlemek

Sosyaletkiçalışmasınıgerçekleştirmek

Sonuçlarıpaylaşmak

İzlemeplanıgeliştirmek

Karşılaştırmayapmak(öncesivesonrası)

Sosyaletkininkapsamınıbelirlemek

Etkilenecekgruplarıtanımlamak

1.2 Sosyal Etki Çalışmalarında Yöntem

Sosyal etki değerlendirmesi planlanmış bir programın-reformunyadaprojeninsosyalsonuçlarınınanalizedilmesini,izlenmesiniveyönetilmesinikapsayanbir süreçtir (VanclayF.,2003). Bu süreçtebirbirini tamamlayan niceliksel ve niteliksel yöntemler bir aradakullanılabilmektedir. Yöntemler projenin uygulandığı alan, sektör-konu-tema,zaman,kaynak(insankaynağıdadâhilolmaküzere)vehedefgrupgibi faktörlerebağlıolarakdeğişmektedir (WorldBank,2003).

12

Sosyaletkideğerlendirmeçalışmalarınınherbiraşamasındafarklıyöntemlerkullanılabilmektedir.Uygulamaalanınıntemelkoşullarınıortaya koymak, literatür taraması, geçmişte aynı alanda yapılmışçalışmaların gözden geçirilmesi, bu çalışmaları yapan kurumlarlavekişilerlegörüşülmesi,istatistiklerinderlenmesigibipekçokaracıbiraradakullanmayıgerektirmektedir.Hedefgrubuntanımlanması;projeuygulamalarınınanalizini,herbirfaaliyetinkimiyadakimlerihedeflediğini,yararvemaliyetdağılımınıortayakoyacakçalışmalarıkapsamaktadır. Sınırların belirlenmesi proje ölçeğine, zamana,öngörülen hedeflere, hedef gruba göre farklılık gösterecektir.Kapsamın belirlenmesi değerlendirme çalışmasının derinliğininkararlaştırılmasıdır. Literatür taraması, saha çalışmaları, toplumunkatılımınısağlayıcıtekniklerbuaşamadakullanılabilmektedir(VanclayF.,2003).Etkiyiölçebilmekiçingöstergelereihtiyaçduyulmaktadır.Göstergeler,başlangıçnoktasına,hedefgrubunmevcutdurumuna,zamanavekaynağagörebelirlenebilir(3.Bölümdeayrıntılandırılmıştır).Sosyaletkiçalışmasınıngerçekleştirilmesiaşamasındanicelikselveritoplama yöntemleri, anket ile niteliksel veri toplama yöntemleri:derinlemesine görüşmeler, odak grup çalışmaları, etnografikgözlemteknikleribiraradakullanılabilmektedir.Projesonuçlarınınduyurulmasırapor,basınbültenlerivbyoluylasağlanabilir.

13

1.3 Kadın Projeleri Bağlamında Sosyal Etki Çalışmalarında Verilerin Derlenmesi İçin Kullanılabilecek Yöntemler

Niceliksel araştırma yöntemleri, bu yöntemler aracılığıyla eldeedilenveriler“gösterme”yada“sorunuyansıtma”ilesınırlıkaldığı,grup içi farklılaşmaları görmedikleri için kadın çalışmalarındatemelde anlamaya-yorumlamaya dayalı niteliksel araştırmayöntemlerikullanılmalıdır.Nitelikselaraştırmayöntemlerikadınlarıngünlük deneyimlerini, günlük yaşamlarını, görüngünün altındayatan özü anlama, gerçekliğin eşitsiz, çatışmacı, karmaşık özünükavrama,kadınlarınhergünküpratiklerininsosyal,ekonomik,politikyapılarlanasılbelirlendiğini,bualanlardakieşitsizlikleri,ayrımcılığıve çelişkileri ortaya koymak açısından önemlidir (Kümbetoğlu B.,2008). Kadın alanında yapılan çalışmaların amacı salt var olanıortayakoymakdeğil,dönüşüm,güçlendirmevedeğişimsağlamaktır.Değişimin sağlanmasının temel koşulu ise kadınlarla kurulacak veanlamayadayalıbirilişkibiçimidir.Buyönelim“bilimselolmaktan”uzaklaşma olarak da tanımlanabilmekte, geçerliliğin ve verileringerçekliğinintartışmakonusuolmasınıberaberindegetirebilmektedir.Bilgiileeylemi,teoriksoyutalanileuygulamayıayırmaanlayışıbueleştirilerin gerisinde yer alabilmektedir. Kadın çalışmaları ise bilgiile eylemi birleştirmeyi öngörmekte, bunu zorunlu kılmaktadır.2 Öte yandan, özellikle cinsiyete duyarlı veri üretiminin sınırlıolduğu, kadınların toplumdaki ikincil konumlarının sayısal verileraracılığıylaortayakonulmasınıneksikolduğudurumlardanicelikselaraştırmayöntemlerinebaşvurmakgerekmektedir.Sonolarak,kadınçalışmalarında kullanılan yöntem kadar, yöntemin nasıl ve niçinkullanıldığıdaönemlidir.

1.3.1 Alan Araştırması

Alan araştırması geniş bir alandaniceliksel verilerin derlenmesiaçısından önemlidir. Niceliksel veriler hem ölçülmesi hem dekarşılaştırması kolay olan verilerdir. Bu nedenle özellikle farklıdemografik özelliklere sahip grupları karşılaştırmak, her bir gruba

2 Ancak bilgi-aksiyon birlikteliği “projecilik” denilen anlayışın güçlenmesini de beraber inde getirebilmektedir. Kadın çalışmaları ile projecilik arasındaki ayrım bir başka yazının konusu olacağından burada bu eğilimin kadın çalışmaları üzerinde olumlu etkilerinin yanı sıra ciddi olumsuz etkileri olduğuna değinmekle yetinelim.

14

yönelik faaliyetleri farklılaştırmak, sorunalanlarını,gelişmeyiyadailerlemeyi“sayısal”birbiçimdetanımlamakaçısındanönemlidir.

1.3.2 Derinlemesine Görüşmeler

Derinlemesine görüşme açık uçlu soruların sorulması,görüşmecinin dinlenmesi, cevapların kaydedilmesi ve ilavesorularınsorulmasıyoluylaaraştırmakonusunundetaylıbirbiçimdeincelenmesini mümkün kılan bir yöntemdir. Derinlemesinegörüşmeler enformel sohbet tarzı, görüşme formu kullanılarakyapılan derinlemesine görüşmeler, yapılandırılmış açık uçlugörüşmeler ya da bunların kombinasyonları, yarı yapılandırılmışderinlemesine görüşmeler biçiminde olabilir (Kümbetoğlu, B.,2008).Buçalışmadaderinlemesinegörüşmeleryarıyapılandırılmışbir biçimde gerçekleştirilmiştir. Yarı yapılandırılmış derinlemesinegörüşmeler, görüşülen kişilerin düşüncelerini, önerilerini, kendileriiçin önemli olan noktaları belirtmeleri için kısıtlayıcı olmayanbir biçimde yapılandırılmış görüşme süreçleridir. Yaklaşım, hergörüşmeciyeaynısorularınyadaaynıeğilimdekisorularınyanısırafarklısorularınsorulabileceğini-sorulacağınıbaştankabuletmektedir.Böylelikle görüşmeyi yapanın-tasarlayanın öngörmedikleriningörüşmesürecindeortayaçıkmasıamaçlanmaktadır.Derinlemesinegörüşmelernetamamenkendiliğindenliğebırakılmışbirtarzı,nedetamamenöncedenbelirlenmişsıkıbirtarzıöngörmektedir. Görüşmelerdegörüşmeyapanilegörüşülenarasındabiretkileşimgerçekleşeceği açıktır. Görüşmeci ile görüşülen arasında iletişimkurulması görüşmecinin kendini nerede tanımladığı sorusunugündeme getirebilmektedir. “İçerde-ondan biri” ya da “dışarıda-ondanfarklı”olmakkendibaşlarınaneiyinedekötüdürler(RubinH.J.,&I.SRubin,2005).Güveninönemliolduğu,dışarıdangirişinzorolduğudurumlardaiçerdenbiriolabilmekönemliolabilmektedir.Kadınçalışmalarındaiçerdenolmakhemçalışmasürecindehemdeanalizsürecindeönemlidir.

Görüşmelerinanalizi,sınıflandırma,karşılaştırma,ağırlıklandırmaveanlatınıniçindekianlamıvesaklıolanıortayaçıkarmakiçineldeedilen bilgileri birleştirmeyi-derlemeyi gerektirmektedir. Elbetteayıklama, sınıflandırma, anlamlandırma analiz yapanın öznelliğiniiçinde barındıracaktır. “Bir şeyi görme yolu aynı zamanda onugörmeme yoludur, bir şeyi tanımlama yolu aynı zamanda onutanımlamamayoludur”(EisnerE.,2004).

15

1.3.3 Odak Grup Görüşmeleri

Odak grup, araştırmacı ile katılımcılar ve katılımcıların kendiarasındaki iletişim kullanılarak verilerin elde edilmesini sağlayanbir görüşme sürecidir. Odak grup, sadece grup içinde yer alankişilerin düşüncelerini derlemek değildir, grup içindeki etkileşimiveri toplamabiçimiolaraktasarlamaktır (Kitzinger, J.,1995).Odakgrupgörüşmeleri,belirlenmişyönergelerçerçevesindekatılımcılarınözelliklerinigözönündetutan,katılımcılarındavranışlarınınardındakinedenleriortayakoymayaçalışannitelikselbirtekniktir.Yönergelerçerçevesinde çalışmanın yapılması katılımcıların düşüncelerinibiçimlendirmeuğraşıyadagenellemelereulaşma,anlamçıkarmakanlamına gelmemektedir. Odak grup çeşitliliği ortaya çıkarmak,katılımcılarıanlamak,algılarınıgörmektir(Krueger,R.A.,1994).

Kadın çalışmalarında odak grup çalışmaları özellikle deneyimaktarımlarıvedeneyimlerinanlamlandırılmasısürecindeönemlidir.Odakgrupçalışmalarıarkaplandakalanbilgileriderlemek,nicelikselverileri yorumlamak,değerlendirmeyapmak,deneyimpaylaşımınısağlamak, yeni düşüncelerin gelişmesini ve grup üyeleri arasındayeni ilişkilerin kurulmasını desteklemek amacıyla(amaçlarıyla)kullanılabilmektedir. 1.3.4 Etnografik Gözlem

Etnografisahataramasıyoluylatoplananbilgileredayanarakbelirlibirkültürün,görenek,inançvedavranışlarınaçıklanmasıdır(HarrisM., Johnson O., 2000). Etnografyada 3 yöntem kullanılmaktadır,gözlem, görüşme ve dokümantasyon3. Bu yöntemler aracılığıylaalıntılar,açıklamalarvebelgelerdenoluşanüçtipverieldeedilmekteve “anlatılar-öyküler” bunlar aracılığıyla açıklanmaktadır (GenzukM.,2003).

Etnografik yöntem, genel itibarıyla, insanların davranışlarınınaraştırmacının oluşturduğu koşullarda değil, günlük bağlam içindeincelenmesi; verilerin gözlem ve enformel-herhangi bir disiplineön plana dayanmayan konuşmaların- temel veri kaynağı olarakkullanılması;veri toplamanınaraştırmanınbaşındadetaylandırılmış

3 Görüşmelere yukarıda değinmiştik, burada gözlem üzerinde durulacaktır.

16

bir plan üzerinden değil zaman içinde toplanması üzerindenkurgulanmaktadır (Hammersley M., 1990). Bunun anlamıaraştırmanınsistematikolmamasıdeğilsadecebaşlangıçaşamasındaverilerin ham bir biçimde ya da mümkün olduğunca geniş birçerçevedetoplanmasıdır. Gözlem,özelliklekatılımcıgözlem;söylem-dilegelenileeylem-yapılagelen arasındaki boşluk üzerinden işlerlik kazanmaktadır.Diğer niteliksel araştırma tekniklerinde, örneğin derinlemesinegörüşmelerde, ortaya çıkan şey görüşülenin biraz daha kendialgısına, ne olması gerektiğine ve kimi zaman beklentilere görebiçimlenmektedir. Gözlem ise hem söylem-eylem arasındakiaçıklığın görünür kılınması hemdebu açıklığın anlamlandırılması,birnevidoldurulmasıaçısındanönemtaşımaktadır.Dilegelmeyenin,yaşanılanın görülmesi ve anlamlandırılması sürecidir. Öte yandansorulanhersoruyaherzamandoğrucevaplaralındığıvarsayılsada,bu her zaman doğru sorular sorulduğu anlamına gelmeyecektir.Gözlem,doğrusorularınsorulmasıyoludurda(MackN.,vediğerleri,2005).

Düşünmenin birbirinden farklı biçimleri olduğu, ilişkili-bağlantılı bilme ile ayrı-ayrık bilme, cinsiyete göre farklılaştıklarıve kadınlarda ilişkili-bağlantılı düşünme biçiminin daha yaygınolduğu belirtilmektedir (M. F. Belenky, B.M. Clinchy, ve diğerleri1986). Ayrı-ayrık bilmede araştırmacı “nesnel” davranır ve kendidüşüncelerini-önyargılarınıaraştırmasürecinedâhiletmez-bundanuzak durmak için uğraşır. İlişkili-bağlı bilme ise empati kurma,anlama,deneyimlere,varolanınarkasındakiöyküyebakmaüzerinekuruludüşüncebiçimidir.Araştırmacıbaşkalarınınanlamak-görmekvedavranışlarınailişkinvarsayımlargeliştirmekiçinkenditepkilerini-kendisinibiraraçolarakkullanır (M.F.Belenky,B.M.Clinchy,vediğerleri1986).Ayrıkbilmeninsesitartışma,ilişkili-bağlantılıbilmeninsesi anlatıdır (ClinchyB.M, 1990). Kadın çalışmalarında kullanılantekniklerde,anlama,empatikurma,içerdenolmabubilmebiçiminekarşılıkdüşmektedir. İzleyenbölümlerde“Amasya’daKadınistihdamınınArtırılmasınaDestek Projesinin” etki analizi metodolojisine ve elde edilensonuçlarınayerverilecektir.Ancak,öncesindekadınçalışmalarınınsosyaletkianalizleriyapılırkenmutlakagözönündebulundurulmasıgereken cinsiyetlerarası işbölümüne ve karşılaştırma aracı olarakgöstergelereilişkinbirkaçnoktanınaltıçizilecektir.

17

Bölüm 2. Kadın Çalışmaları ve Cinsiyet Temelli Analiz

2.1 Toplumsal Yapı

Toplumsal yapıyı karşıtlılar-farklılıklar, bunlar arasındaki ilişkiler(mücadeleyadauyum)vedüzenleyiciaygıtlarbiçimlendirmektedir.Yapıyı açıklamak için bugüne kadar hâlihazırda biri Marksist,diğeri Weberist iki yaklaşım kullanılmıştır4. Bunun dışında elitistyaklaşımlardan da bahsedilebilir. Elitist yaklaşım toplumu yönetenazınlıkveyönetilençoğunluküzerindenanlamlandırmasüreciolarakdaokunabilir.Buradailkikiyaklaşımadeğinilecektir.

“Şimdiye kadar ki bütün toplumların tarihi sınıf savaşımlarıtarihidir” der Marx. Bu tespit toplum yapısını, güç ilişkileriniaçıklamak için önemli bir dayanak noktasıdır. Ancak gelinennoktadabelirlenimin, tümgücüne rağmen, toplumsal yapılanmayıbirbütünolarakaçıklamadığı,bubelirlenimiçindeikincilkonumaitilenfarklılıkların (etnikkimlik,cinsiyetvb)olduğu,bunlarauygunyaklaşımların yaratılması gerektiği ortaya çıkmıştır. Etnik yapılarınvarlığı,biretnikgrubamensupolmanıninsanlariçintaşıdığıönem,etnik yapıların kendi içlerinde taşıdıkları heterojenliğe rağmenbütünleştiriciişlevgörebilmesi,yadafarklıetnikyapılardayeralan“sınıf” mensuplarında, etnik aidiyet duygusunun sınıf kardeşliğiduygusunu öteleyebilmesi, ek açıklamaları zorunlu kılmaktadır.Açıklama gerektiren bir diğer alan ise kadınların toplumdakikonumlarıdır. Kadın-erkek arasındaki eşitsiz güç ilişkileri, kadınemeğinin yeniden üretim süreci içindeki yeri ve ailenin bu emeküzerinden ayakta durması-işlemesi sınıf açıklamasını genişletmeyigerektirmektedir. Kadın emeği ve kadınların örgütlenme sürecisadece sınıfsal konuma göre değil, toplumdaki ataerkil düşünselyapılanmanın hesaba katılmasıyla-görülmesiyle yerli yerineoturtulabilir.Kadının saltherhangibir sınıfın,etnikyapınınparçasıolması değil, yeniden üretim süreci, bunun toplumdaki diğerilişkileribelirlemesivekendisiylebirlikte taşıdığı ikincilliküzerindedurulmaktadır.Elbetteyenidenüretimsürecininzihinleri,duygularıbiçimlendirişiyadayaratmışolduğuideolojideönemlidir.

4 Bu yaklaşımlardan türeyen, bu yaklaşımları değişen koşullara uyarlamaya çalışan Post Marksist ve post weberist yaklaşımlara burada değinilmemiştir.

18

ToplumsalyapıyıaçıklayanikinciyaklaşımWeber’inyaklaşımıdır.Weber sınıfı, üretim araçlarıyla ilişkisine göre değil mesleki statüterimleriyle tanımlamıştır (WeberM., 2000).Weber’de toplumsalkatmanlaşma, toplumun bir takım hiyerarşik düzenli tabakalaraayrılması olarak tanımlanır. Weber statüler-mesleki statü, etnikkatmanlaşma gibi sınıf dışındaki değişik katmanlaşmalara dikkatçekmiştir.Weber’de sınıf “tipikbirmalarzı,dışsal yaşamkoşullarıvekişiselhayatdeneyimleri fırsatıdır;bufırsatbelirlibirekonomikdüzende gelir sağlamak adına malları ve becerileri tasarruf altınaalmak için sahip olunan gücün miktarı veya gücün yokluğutarafındanbelirlenir.”Weber’egöresınıfsalkonumkişininpiyasadakikonumuylabelirlenir,“mülksahipliği”ile“mülksüzlük”tümsınıfsaldurumlar için temel kategorilerdir; ancak bilgi ve beceridenkaynaklanansınıfsalavantajlardavardır(WeberM.,2000).Weberyenyaklaşımdatoplumdakadınyadaerkekyoktur,kişivardır.Statünün,tabakalaşmanın cinsiyete dayalı bir analizini bulmak da mümkündeğildir.

2.2 Cinslerarası İşbölümü ve İstihdam

Ataerkillik kökenlerini yeniden üretim sürecinden alan kadınıve erkeği biçimlendiren, hareket alanını, davranışlarını belirleyenilişkiler ağı olarak tanımlanabilir. Ataerkil ilişki ağı sadece kadınile erkek arasında değil, onları çevreleyen bileşenlerin (diğerkadınlarınvediğererkeklerin)oluşturduğutoplumsalyapıtarafındanbiçimlendirilen,hemkadınınhemdeerkeğinrızagösterdiği,zamaniçin de değişebilen, değiştirilebilen ilişki ağıdır. Bu ağlar kadınlıkerkeklik kimliklerini oluşturacak yapıyı kurar. Farklılıklara rağmenbütün toplumlarda erkek kimliğinin 3 şey üzerinden kurulduğubelirtilmektedir,soyundevamınısağlama,kendisinebağımlıolanlarıkorumaveyakınlarınıgeçindirme(GilmoreD.D,1990).Erkeklerhernekadarkendilerineyüklenenanlamlara-rollereuygundavransalardabunlarıkabuletselerde-buyapıkarşısındatambirmağduriyetideğil, yapınınoluşturduğuhiyerarşi içindekadınınüstündeotoritekurma ve kontrol etme üzerinden gelişen bir özgürlük alanını datanımlamaktadır. Kadın alanında yapılan çalışmalar kadınlarıntoplumdaki konumlarını anlamak için ataerkil ilişkiler ağına-nasıloluşturulduğuna ve nasıl işlediğine bakmaktadır5. Burada kadınistihdamı çerçevesinde ataerkillik ve cinslerarası işbölümünebakılacaktır.

5 Kandiyoti, Ecevit, Tekeli, Bora, vb.

19

Kadın istihdamına bakıldığında kadınların erkeklere göreistihdamdadahaazyeraldıkları,çalışmayadahafazlaaraverdikleriveyineerkekleregörepiyasalardadahaikinciloldukları(ücret,statü,formal-enformelişlerbağlamında)görülmektedir6.Kadınlarınemekpiyasasındayadaişgücüpiyasasındanedendahaazyeraldıklarınaveikincilkonumdaolduklarınadairfarklıaçıklamalaryapılabilmektedir.Buaçıklamalardanbirbölümüklasikboşzaman-ücretarasındatercihyapma anlayışına dayanırken, 1950’li yıllarda ücretlerin göreceyüksek olduğu batılı ülkelerde kadınların yoğun olarak istihdamakatıldıklarını gösteren çalışmalar üzerinden, bir bölümü beşerisermayeyaklaşımınadayanmaktadır.Genelolarakemekpiyasasınıaçıklamak için kullanılan katmanlı emek piyasası yaklaşımı dabunlaradâhiledilebilir.Ücretlerinyükselmesineparalelolarakhaneüyelerininboşzamanyerineçalışmayı tercihedecekleriyaklaşımı,ücretlerinyükselmesiylebirliktehanegelirindeartışolacağıveaslındaücretlerin yükselmesinin kadınların işgücüne katılımını tek başınaartırıcıdeğil,kimizamanazaltıcıbirroloynayabileceğigözönündebulundurulduğunda gerçekliği açıklamaktan uzaktır. Türkiye’debu konuda yapılan çalışmalar-literatür ücret artışına paralel olarakkatılımın artacağı anlayışını desteklememektedir7; çünkü ücret-çalışmaarasındayapılantercihsaltkendiçıkarlarınıdüşünenrasyonel“özgür”bireytarafındandeğil,toplumsalvekültürelbirvarlıkolanbirey tarafından “verilmektedir” (Ercan F., Özar Ş., 2000). Kadınistihdamısözkonusuolduğundabu“özgürlüğün”sınırlarıaileiçigüçilişkileri, toplumsal cinsiyeteksenli işbölümü, vbnedenlerledahadadaralmaktadır.Beşerisermayeyaklaşımıisekişilerinbecerilerineve yeteneklerine göre emek piyasasında yer aldıkları varsayımıüzerindenişlerlikkazanmaktadır.Kadınlarınemekpiyasasındaikincilkonumda olmaları beşeri sermayelerinin yetersizliğine, örneğineğitim olanaklarından daha az yararlanmalarına, yeterince kalifiyeolmamalarınabağlanmaktadır.Katmanlıemekpiyasalarıyaklaşımınagöre ise piyasa birbirini bütünleyen iki katmandan oluşmakta,birincilkatmadakurumsal-formal,taraflararasındakiilişkilerindahabelirginbirbiçimaldığıyüksekücretliişler,ikincilkatmandaisedahakötüçalışmakoşullarınınyeraldığı,yapısaldüzenlilikgöstermeyenemekpiyasasıyeralmaktadır.Buyaklaşımlaremekpiyasasınıneşitsiztoplumsalilişkilervetoplumsalcinsiyetüzerindenyapılandırıldığını

6 Bu konuda yapılan çalışmalar için KSGM, TÜSİAD, sendikalar, vb. 7 Özar ve Günlük-Şenesen 1998, Özer ve Biçerli 2003, Yıldırım ve Doğrul 2008, vb Ayrıca, Türkiye örneğine bakıldığında evli kadınlar ile bekâr kadınların işgücüne katılımı arasında önemli farklılıkların olması ücret-çalışma tercihi arasındaki görüşü geçersiz kılmaktadır.

20

görmedikleriiçinemekpiyasasınıbirbütünolarakdeğilancakkısmiolarakaçıklayabilmekte,kadınlarınistihdamdakiikincilkonumlarınıise açıklayamamaktadır. Kadınların istihdamdaki konumlarınıanlamakiçincinslerarasıişbölümünebakmakbirzorunluluktur.

Cinslerarasıişbölümüneilişkinsöylenebilecekilkşeyeviçindekiişbölümüneuygunolarakkadınınişgücüpiyasasındakikonumununbüyük ölçüde belirlendiğidir. Hangi işlerin yapılacağı, çalışılanişte hangi konumda yer alınacağı, ücret düzeyi aile içindeki işbölümünden yadadaha genel bir ifadeyle ataerkil yapılanmadanetkilenmektedir. Kadının işgücündeki ikincil konumu ya da dışarıda çalışmanınyanı sıraevdeki işlerideüstlenmesievindışındakiçalışmayadahageçkatılmasındankaynaklanmamaktadır.EnazındaİngiltereveABDgibiilksanayileşenülkelerdeböylesibirdurumsözkonusudeğildir.İşçi sınıfının ortaya çıkışınabakıldığında kapitalizmin kullandığı ilkemeğinkadınveçocukemeğiolduğugörülmektedir.Evindışındabirbaşkası adınaçalışmanınutançvericiolarakalgılanmasıerkeklerinatölyelerde çalışmasını geciktirmiştir. Erkek emeği kullanılmayabaşlandığındaisegenellikledahakalifiyeolduğuiçinsıradanemeğin(kadınveçocukemeğinin)birazüstündeyeralmıştır(Kuczyinski,J.,1994).

Cinslerarasıişbölümükadınlarınhemüretiminhemdeyenidenüretiminikiliyükünüomuzladıklarıalanlardaetkiliolmaktadır.Kadınemeğinineviçindekonumlandırmabiçimikimizamangenelücretdüzeyini,ekonomikvesosyalhaklarındüzeyinidebelirlemektedir.Kadınınenaltdüzeydedeolsaaileninyaşamınısağlayacakgerekliyiyecek maddelerini ürettiği cinsiyete dayalı işbölümü, aileningeçinmesiveyenidenüretimiiçinyeterliolmayanbirücretödemesiniolanaklı kılmaktadır (Deere C.D., 1987). Bunun nedeni emekbakımınınsağlanmasınınveyenidenüretimininücretödenmeksizinkadınlar tarafından yürütülmesidir. Kadın emeği piyasa ilişkilerinedahilolmadan,kadınlaremekgüçlerini satmadanpiyasaüzerindeetkidebulunmaktadır.

Kadınlar genelde işlerin kalıcı olmadığı, düşükücretli vedahakötü çalışma koşullarının olduğu, enformel emek pazarlarındaçalışmaktadır.

21

Haneleriçindekiataerkillik,cinslerarasıişbölümükadınlarınemekpazarındadahaazücretalmasının-ikincilolmalarınınnedenidir.Kadınemeğininhaneiçinikincilgörülmesi,hanegeçimininerkektarafındansağlanmasıanlayışı,kadınlarıneldeettiğigelirinönemsenmemesini,kadınların ücret için çok fazla pazarlık yapmamasını beraberindegetirmekte, ücret ve diğer haklar için harekete geçmesine engelolmaktadır.8Kadın emeğinin bu durumunun mutlak olmadığı-ekonomik sosyal koşullara göre değişebildiği görülmektedir. Ücretdüzeyinindüşükolmasıerkeğineldeettiğigelirinaileningeçimiiçinyeterliolmamasıkimidurumlardakadınlarınişgücünekatılımınıdaberaberinde getirebilmektedir. Zorunluluktan dolayı yaşanan budurum,başlangıçaşamasındaenformelsektöreyönelenyadaancakonun tarafından talep edilen işgücüne katılımın işe yönelik kalıcıyönelimlerinoluşmasınısağlayabilmektedir9. Kadınemeğiüzerindeyapılançalışmalarkadınemeğininheterojenyapısınıgözönündetutmalıdır.Kadınlarınkadınolmaktandolayıortaksorunlarıolsada,cinsiyetkişininvaroluşunubelirleyenetkenlerdensadece biridir, etnisite, dinsel inanç, sınıfsal konum,mesleki statüve benzeri başka belirleyicilerden bahsetmek gerekmektedir. Öteyandan ücretli emek sürecinin dışındaki kadınların konumlarınıntanımlanması bir sorun alanı olarak durmaktadır. “Emek gücüneiştirak edelim ya da etmeyelim, hepimizin bir sınıfsal konumuvardır” (Erikson, 1984) belirlemesi tüketim, sosyal ilişkiler, mülk,bilinçfaktörlerinebakmayıöngördüğüiçinkadınlarınheterojenliğinianlamakiçinönemtaşımaktadır. Buradaaltıçizilmesigerekenbirdiğernokta,bubelirleyicilerintek tek, matematiksel bir toplam olarak değil etkileşim içindekimliği-kadınıoluşturduğudur.Sınıfsalkonumdışarıdangelen-dışsalbir biçimlendirici değil, kadının yapıp-ettiklerini, ilgilerini, tüketimalışkanlıklarını ve kadınlık durumunu, kadınlığını nasıl kurduğunuda belirlemektedir. Benzer şeyler etnik köken ve cinsiyet için degeçerlidir,birnevikimlikbubileşenlerinetkileşiminin,süreçiçindeoluşturduklarıvesüreklideğişenfarklılaşanbütününyadayapınınbir

8 Linda L., “Capitalism, Imperialism, and Patriarchy”, 1983. Bu makale feminist yazarlar tarafından, ulus ötesi şirketlerin kadın işgücünü kullanmasının kadınları özgürleştirdiği vb söylemler nedeniyle, eleştiri konusu edilmektedir. Bakınız Colonialism and Modernity: Femi nist Re-Presentation of Women in Non-Western Countries, Aihwa Ong. 9 Alan gözlemlerine ve kadın alanında yapılan çalışmalara-projelere dayanan bu gözlemin verilerle doğrulanması için niceliksel çalışmalara ihtiyaç duyulmaktadır.

22

sonucuolarakoluşmaktadır.Herbir farklılıkkadınlığınoluşumunufarklılaştırdığıölçüdekadınlarıheterojenleştirmektedir.

İstihdamda yer alış biçimlerine bakıldığında, eğitimli kadınlarile eğitim düzeyi genel olarak düşük kalifiye olmayan kadınlarınişgücüne katılım biçimlerinin ve karşılaştıkları sorunların farklıolabildiğigörülmektedir.Eğitimdüzeyiyüksekkalifiyekadınemeğiyüksekücretliişlerdeçalışırkenvekendisiözelliklebakımhizmetleriiçin diğer kadınların emeğine başvururken, eğitim düzeyi düşükkalifiyeolmayankadınlarbakımhizmetleri,tekstil,montajgibibelirlisektörlerdeyoğunlaşmaktadır.Buişlerinbirbölümükadınlarınkendievlerindeyaptıklarıişlerinbirdevamıiken(bakımhizmetlerigibi),birbölümüçalışmakoşullarındankaynaklıkadınişiolaraktanımlanmıştır.“Asyalıgençkadınlartekstildeyadaelektronikfabrikalarındasermayeiçinaşırısömürülebilirbirişgücühalinegeldiktensonrabutipişlerkadınişiolarakkabuledilmektedir”(MaureenM.,1984).Buradasözkonusuolangeçirgenliktir:birişucuzemekgerektirdiği,emekyoğunolduğu içinmi kadın işidir, yoksa kadınların yaptığı işler otomatikolarakdüşükücretliişlerolarakmıtarifedilmektedir?

80’li yılların sonunda yaygınlaşan eve iş verme yolu ile ev birüretim birimine dönüştürülmektedir. Evde/ev eksenli çalışanlarıbüyük ölçüde kadınlar oluşturmaktadır. Ataerkil yapının kadınayüklediği“anlamlar”kadınolmanıngerektirdikleribununnedenidir.Kadınlar bakım hizmetleri, “kamusal” alanda konumlanışları, işinanlamı, toplumsal cinsiyet rollerinden dolayı ev eksenli çalışmayıtercihetmektedir.Çocuk,yaşlı,engelli,hastabakımıkadınişiolarakgörülmekte,budakadınlarıevebağımlıhalegetirmektedir.Dışarıdaçalışmasınaizinverilmeyenyadakendisidışarıdaçalışmakistemeyenkadıngelireihtiyaçduyduğundaeveksenliçalışmayayönelmektedir.Bu nedenle tam gün yapılacak bir iş olarak görülmemekte,“evde, oturduğu yerden” yapılan iş gözüyle bakılmakta, kendi“sorumluluğundaki” ev işlerini de bir yandan yapabildiğinden(çamaşır,temizlik,yemekvb)kadınauygungörülmektedir.Eveksenliçalışmaemek-sömürüsününyoğunolduğu,ücretlerindüşükolduğuçalışmadır. Öte yandan istihdam koşulları da evde çalışmayı uygun birçözümhalinegetirebilmektedir.Türkiye’desigortasız,düşükücretleçalışmayaygınolduğuiçinkadınlar,aynıkoşullarasahipeveksenliçalışmayıtercihedebilmektedir.Ücret,çocukbakımı,yolveyemeğe

23

ancakyetmektebudurumkadınlarınevindışındaçalışma isteğiniazaltmaktadır. Ev eksenli çalışma isteğe bağlı olarak, cinsiyetrolleriningereklerineuygunbirbiçimde(doğum,çocukbakımı,vb)araverilebilenbiriştir,birnevikadınların,aileyaşamıilegelireldeetmeyiuyumlaştırmaçabasıdır.

Diğer değişkenler

Daha önce de ifade edildiği üzere her program-reform-projebaşlangıç noktasından etkilenmektedir. Türkiye’de kadın alanındauygulanan reformlar-projeler söz konusu olduğunda etkiyi, saltkadının işgücü piyasasındaki konumu, aile içindeki işbölümüdeğil, “başlangıç noktasının”önemli bir değişkeni olan ve kadınıngiyimi üzerinden biçimlendirilen kamusal-özel alan algılayışı vekimidurumlardaetnikkimlikbelirlemektedir.Buradaaltıçizilmesigereken nokta bu metinde, her bir farklılığın, kadınlara yönelikyapılan projeleri, çalışmaları biçimlendirdiği-etkilediği ölçüde biziilgilendirdiğidir.Farklılıklarınkimizamançalışmaalanınıgenişletirken,kimizamandaralttığıbilgisidir.Özelliklekadınbedenininve“kadınolma durumunun” algılanma biçimi politika ve projelerin sosyaletkilerinibiçimlendirmektedir.Bununbir izdüşümüolan“kamusalalan” ile “özel alan” ayrımı kadınların bu alanlardaki konumlanışıprojelerin beklenen sonuçlarını yeniden biçimlendirmektedir.İstihdamı artırmaya yönelik bir projede kadının erkeklerle birlikteaynı mekânda çalışmayı istememesi, sadece kadınlardan ya daçok büyük ölçüde kadınlardan oluşan iş alanları-mekânları talepetmesi bir şekliyle “iki kamusallığı”, erkek için farklı, kadın içinfarklı, gündeme getirmekte ve projenin hedeflerine ulaşmasınıetkilemektedir.Özetle,kadınlarüretimveyenidenüretimiçindekiyerlerikadarkadıngiyimiüzerindenoluşturulmuşyaşambiçimine,etnik kökenine göre ayrışmakta, birleşmekte, kamusal alandagörülmekte ve önerilen her bir reform-uygulanan her bir projebu farklılıklara göre biçimlenmekte, bu farklılıklara göre etkidebulunmaktavebufarklılıklaragöreetkidüzeyibelirlenmektedir. Son olarak, kadınlar sadece toplumun mağdurları değil çeşitlikanallarla direniş odakları yaratan, kendine avantajlar sağlamayaçalışan aktif özneleridir. Kadınlar “ataerkil pazarlık” veya başkastratejiler yoluyla kendilerine alan açan bireylerdir ve var olanyapı içinde güçlü oldukları, kendilerini güçlendirdikleri alanlar

24

bulunmaktadır (Kandiyoti D.,2011). Bu yapı içinde evli olmakkadınastatükazandırmakta,sosyalleşmesindevetoplumdagörünürolmasında etkili olmaktadır. Kadınların kendilerine avantajlarsağlamaları sadece ataerkil pazarlığa değil, toplumsal değişimdinamiklerine, kolektif hareketlere ve bu hareketlerin taleplerinegöre değişmekte, pazarlık alanı sürekli farklılaşmaktadır. Avantajsağlama yolları, direniş odakları, ortaklıkların yanı sıra, kadınlarınheterojenliğinebağlıolarakfarklılaşabilmektedir(KazemiF.,2000).

25

Bölüm 3. Sosyal Etkinin Ölçülmesi ve Göstergeler

Göstergeler,mevcut koşulları ortaya koymak, içinde bulunulandurumu tanımlamak, sosyal eğilimleri ortaya çıkarmak, politikaüretim sürecinde yol göstermek, zaman ve mekân bağlamındakarşılaştırma yapmak, izleme ve değerlendirmede bulunmak içinönemlidir.Göstergelerinbelirlenimiyukarıdakiamaçlarınhangisine/hangilerine öncelik verildiğine ve göstergelerin kimin tarafındankullanılacağınabağlıdır:kamu,siviltoplum,hizmetyararlanıcılarıvb.Biranlamıylagöstergebelirlenimsüreci,neiçin,amacıne,nereyeulaşmakistiyorvekiminiçinsorularıetrafındaşekillenmektedir. Göstergelernesnelyadaöznelolabilir.Nesnelgöstergeleröznelfarkındalık olmadan da var olan şeylere ilişkindir (Veenhoven R.,2001). Nesnel göstergeler ölçülmesi ve karşılaştırılması kolay olangöstergelerdir. Ancak kadınları hedefleyen projeler aynı zamandabiranlayışın-idealinyadabaşkabirdeyişlebiröznelliğinuygulanmaalanıdır. Proje son derece teknik olsa da örneğin kadınınmeslekibecerileriniartırmayıöngörsede,tümkadınprojeleriözüitibarıylabiranlayış-görüşüzerindenşekillendirilmektedir.Öznelamaçlaraynızamandaöznelgöstergelerigerektirirveilerleme-gelişme-varolandüzeydenbaşkabirdüzeyegeçmeyadadeğişimherzamannesnelbirbiçimdeölçülemeyebilir.Kadınprojelerinindeğerlendirilmesindeözelliklekararvermesüreçlerinekatılım,saltkamusalalandadeğilhane-içi karar verme süreçlerine de, kendi yaşantısı üzerine sözsahibiolmaözneldeğerlendirmelerigerektirmektevebundandırkiöznelgöstergelerinbelirlenmesinizorunlukılmaktadır. Öznel göstergelerin belirlenmesi zorunluluğu, göstergelerintekliğini-uyumluluğunukendiliğindenberaberindegetirmeyecektir;her öznellik göstergeleri de farklılaştıracaktır. Toplumu görme-algılama biçimleri, nasıl bir toplum istiyoruz, kadınlar tahayyülettiğimiz toplumun neresinde duruyor soruları ya da ideolojikbelirlenimlerkadınçalışmalarıalanındakigöstergelerin tasarımındaetkili olmaktadır. “Bakımhizmetlerini eksiksiz yerine getirenaileyiayakta tutan eş ve annemi, kendini gerçekleştirme uğraşı içindeolan birey mi?” - kadını tanımladığımız yer “değişimin” anlamınıfarklılaştırdığıiçingöstergeleridefarklılaştıracaktır. Göstergeler toplumsal algıya, toplumun önceliklerine vebeklentilerine ya da evrensel ölçütlere göre belirlenebilir. Nesnel

26

göstergelerevrenselölçütlerden,öznelgöstergelertoplumsalbeklentivealgılardan,ideolojidenfazlasıylaetkilemektedir.Evrenselölçütleregöre standartların belirlenmesi (evrensellik iddiası), evrensel olan“nedir?”“kimdir?”sorularınıgündemetaşımaktadır.Sosyalbilimlerve kadın çalışmaları söz konusu olduğunda ise batının doğuyualgılayışı,oryantalizmtartışmaları,batınıngözündendoğuyabakmakvbgündemegelebilmektedir.Ancakburadatemelmeseleneyinnekadarbazalınacağıdır,öznelliğinçerçevesininçizilmesininzorluğuamazorunluluğudur.Öteyandantarihselsüreçiçindeoluşturulmuş,uzlaşma sağlanmış belirli değerler gösterge seçiminde etkiliolabilmektedir.Kadınalanındatoplumsalcinsiyeteşitliğiindeksininkarşılaştırma aracı olarak yaygın kullanımı ortaklaşma çabasının,tarihselbirikiminürünüdür. Göstergelerneiçinoluşturulduğunabağlıolarakfarklıdüzeylerdebelirlenebilir:makroyadayerelölçekte.Yerelölçekteuygulananbirprojeninetkileriniölçmek içinyereldüzeydehemprojebaşlangıçaşamasındahemdesonuçlandıktansonraderlenmişveriye ihtiyaçduyulmaktadır. Karşılaştırma yapabilmek için öncelikle başlangıçnoktasının değerlendirilmesi gerekir, bu değerlendirme olmadansadecekatılımcılarınprojesürecininsonundaifadeettikleriüzerindengeçerlibirdeğerlendirmeyapmakgüçtür.Projesonuçlandıktansonra“başlangıca”ilişkinsorularyöneltmekyada“şimdikidurumunuzla1yılöncekidurumunuzukarşılaştırın”“yada1yılöncenasıldı?”demekzamangeçtikçeyaşantıların,deneyimlerin,anılarınyenidengözdengeçirilmesi, anlamlandırılması, farkındalıkların oluşması nedeniyle“oanki”,başlangıçtakidurumudeğil,busürezarfındaeldeedilendeneyimlerin, yaşanmışlıkların üzerinden anlamlandırılan farklı bir“şimdideoanı”ifadeedecektir.

Göstergeler tema ve sektör bazında oluşturulabilmektedir.Eğitim, sağlık, sosyal güvenlik gibi sektörler bazında göstergeleroluşturulabileceğigibibirdençoksektörünbileşimiolanyoksulluk,sosyal riski azaltma, toplumsal cinsiyet eşitliği gibi temalardüzeyinde de göstergeler belirlenebilir. Örneğin, toplumsalcinsiyeteşitliğiekonomikgöstergeleri, sosyalgöstergelerivepolitikkatılıma ilişkin göstergeleri kapsamaktadır. Kadın projelerinin etkideğerlendirilmesinin yapılabilmesi için çok sektörlü göstergeleroluşturulmalıdır. Ekonomi (gelir artışı, istihdama katılım), eğitim(mesleki eğitim kurslarından yararlanma), sosyal güvenlik (sigortalıçalışma vb), güçlenme (hem kamusal hem de özel alanda karar

27

mekanizmalarınakatılım) vb.Bugöstergelerinbirbölümüörneğinistihdamakatılımekonomikbirgöstergeolduğukadargüçlenmeyedeilişkinbirgöstergedir.

Dahaöncedeifadeedildiğiüzeregöstergeler,mevcutkoşullarıortayakoymak,politikaüretimsürecindeyolgöstermek,karşılaştırma,izlemevedeğerlendirmeyapmakiçinoluşturulabilmektedir.Buradanyolaçıkarsakgöstergeoluşturma sürecinihai amacınbelirlenmesi,bu amacın anlamı üzerinde ortaklık sağlanması, amaca ulaşmayısağlayacakyolveyöntemlerinbelirlenmesi,yolunaşamalandırılmasıveherbiraşamaiçingöstergelerinoluşturulması,değerlendirmeveizlemeyapılmasıbiçimindeözetlenebilir.

Kadın projelerinde gösterge belirlenirken şunlara dikkat edilmelidir:

Başlangıç noktasında yapılan değerlendirmeler üzerindengöstergelerbelirlenmelidir.Buhedeflereerişilebilirliliğiartıracaktır.Göstergeler belirlenirken değişim hızını etkileyen ekonomik,sosyolojikvekültürelyapılarhesabakatılmalıdır.Özelliklekadınçalışmalarındabuönemlidir. Verili kaynaklara göre, kaynaklarla orantılı bir biçimdegöstergeler belirlenmelidir. Elbette kaynakların etkin ve verimlikullanılmasıönemlidirancaknekadaretkinkullanılırsakullanılsınherkaynağınulaşabileceği,yapabileceğimaksimumdeğerlersözkonusudur.

Riskalanlarıhesabakatılmalıdır.Özelliklekadınçalışmalarındahesaplanamayan-sayısallaştırılamayan risklerin olduğu gözdenuzaktutulmamalıdır.

Kısıtlar göz önünde tutulmalıdır. Kadınlar, özellikle yoksulkadınlar,zamanlarınınönemlibirbölümünüaileyiayaktatutmak,yeterlidüzeydegıdasağlamak,çocuklarınihtiyaçlarınıkarşılamakvbiçinharcadıklarındanbaşkaşeyleriçinzamanbulmaktagüçlükçekebilmektedirler.Bunedenlekatılımcılıknoktasında,özelliklebaşlangıçaşamasında,zorluklarlakarşılaşılacağıunutulmamalıdır.Kısıtların tespit edilmesi aslında göstergelerin hangi alanlardaoluşturulacağınındabirölçüdebelirlenmesidir.

28

Bölüm 4. Amasya’da Kadın istihdamının Artırılmasına Destek Projesi Sosyal Etki Analizi

4.1 Projenin Geçmişi

Amasya’da Kadın İstihdamının Artırılmasına Destek Projesi’ninamacı kadınları güçlendirerek iş gücüne katılımlarını artırmaktır.Proje kadınların sorunlarının ve kapasitelerinin farkına varmaları,sorunların çözümleri üzerine düşünmeleri-destekmekanizmalarınıharekete geçirmeleri, kapasitelerini kullanmanın yollarınıaraştırmaları, bir başka deyişle kadının özne olduğu, kararlarınıverdiği,kendisesiniduyduğuveduyurduğubiryaklaşımüzerindenoluşturulmuş ve uygulanmıştır. Bir yıl süren proje Temmuz 2010tarihindeuygulanmayabaşlanmıştır. Projeuygulamasürecindeaşamalıvebütüncülyöntemlerbirliktekullanılmıştır. Aşamalı yöntem proje çalışmalarının farklı düzeyleritemsil ettiği ve ilk düzey çalışmaların başarılı olması-uygulanmasıdurumunda, ikinciye geçilebileceğini ve istenen/beklenensonuçların elde edilebileceğini tanımlamaktadır. Özellikle eğitimprogramlarıtasarlanırkenveuygulama-zamançizelgesihazırlanırkenaşamalı yaklaşım kullanılmıştır. Güçlenme eğitimi ile başlanmış,güçlenme eğitimini mesleki eğitimler izlemiş ardından girişimcilikeğitimine geçilmiştir. Güçlenme eğitimi kadınların kendilerinesorusormaları(neyapabilirim,neyapmalıyım)vecevapüretmeleriaçısındanönemtaşımaktadır.Bütüncülyaklaşımiseprojeninherbiretkinliğininkadınıngüçlenmesinihedeflemesi,kadının toplumdakiikincilkonumunugörmesi,hesabakatmasıvedeğiştirmeuğraşındakadınlaradesteksunmasıanlamınagelmektedir.

4.1.1 Hedef Gruba Erişim: Kadından Kadına

Proje hedef grubuna saha çalışması yapılarak ulaşılmıştır.Yoksulluğunveişsizliğinyoğunolduğumahallelerbaştaolmaküzeretoplam33mahalledetaramayapılmıştır.Alançalışması,dahaönceİŞKUR ve Belediye tarafından verilen eğitimlere katılmış kadınlartarafından gerçekleştirilmiştir. Bu çalışmalara katılan kadınlaraprojeye ilişkin bilgilendirme toplantısı yapılmış, ardından anketöreğitimi verilmiştir. Eğitimin ardından pilot çalışma gerçekleştirilmişvebuçalışmanınsonuçlarınagöre12kadınanketörolarakprojedeistihdamedilmiştir.

29

Projede yerel kadınların anketör olarak görev alması kadınlarlagüvenilişkisikurulması,kadınlarınrahatlıklakonuşmalarıaçısındanyararlı olmuştur. Böylelikle bir kadından bir diğerine ulaşılmış,kadınlararasındabağkurulmuştur.

4.1.2 Güçlenme Eğitimi

Kadın alanında yapılan çalışmalar, elde edilen deneyimler, evdışında istihdama katılmayan kadınların yaşamlarının ev döngüsüiçindegeçtiğini,dışarıylailişkilerinineşleri,çocuklarıyadaakrabalarıaracılığıyla kurulduğunu göstermektedir. Sadece ev, komşuluk veakrabalıkilişkileriylesınırlanankadınınkendiniifadeetmeolanaklarıdaralmaktadır. Güçlenmeeğitimi,kendikapasitesiniortayaçıkaramayan,korkan,çekinen ya da koşullarından rahatsız olup nasıl değiştireceğininayırdında olmayan, toplumsal cinsiyet rolleri tarafından belirlenenkalıplar içinde yaşamını sürdüren kadınların bu kalıpların, öndenbelirlenmişliklerin farkına varması vedeğiştirmek için gerekli gücükendindeyaratması/bulmasıiçintasarlanmıştır.

Kadın çalışmalarından elde edilen deneyimler, çeşitli sertifikaprogramlarınakatılarakmeslekedindiğihaldeişyaşamınakatılamayan,eşinden,babasındanyadaçevresindekidiğererkeklerdenbağımsızvarlık gösteremeyen ve kendi ayakları üzerinde duramayan/bunaizinverilmeyenkadınların,güçlenmeeğitimiprogramınakatıldıktansonra kendilerini daha iyi ifade edebildiklerini, sorunlarınınçözümünde daha başarılı stratejiler kullandıklarını göstermektedir.Bu anlamıyla, güçlenme eğitimi programının ulaşmayı hedeflediğiamaçlarşunlardı:

•Eviçinesıkışmış,neyapabileceğindeneminolmayankadınlara,kapasitelerinin farkına varmaları, “yapabilirim” duygusuoluşturmalarısürecindedestekolmak,

•Duygu vedüşüncelerini anlatmakta/aktarmaktan zorlanan yadaçekinenkadınlarınkendileriniifadeetmeyollarınıgörmelerinisağlamak, iletişim kurma becerilerini artırmak, yeni bir diloluşturmayıdesteklemek(bendilikullanmak,yargılamamak),

30

• Aile, akrabalık ve komşuluk bağlarıyla sınırlı ilişkilerin dışınaçıkmasında destekleyici olmak, aile içi ilişkilerde kadınınkonumununolumluyöndedeğişmesinekatkısağlamak,

• Göçle gelen kadınlara kentsel yaşama uyum sağlamalarındarehberliketmek,

• Deneyim aktarımı, diğer kadınlarla ortak yönlerin açığaçıkarılması yoluyla yalnız olmadığı duygusunu ve dayanışmayıgüçlendirmek,bunabağlıolarakörgütlenmebilinciningelişmesinekatkısunmak,

• İstihdama katılım, ekonomik bağımsızlığın önemi ya dabağımlılık ilişkileri dışında yaşamın sürdürülmesi konusundabilinçgeliştirilmesinedesteksunmak, •Yasalhaklarhakkındabilgilendirmek,

•Kadınlarınaileiçinde(aileiçişiddetvb)veailedışında(çalışmahayatında kadın vb) karşılaştıkları sorunlar ve çözüm önerilerikonusunda tartışma yürütmek, farklı sorunlara ilişkin destekalınabilecekkurumlarailişkinbilgilendirmeyapmak,

•Sosyalyaşamakatılımve“kamusal”alandagörünmenoktasındakadınadestekvermektir.

Güçlenme eğitimi grup çalışmaları biçiminde yapılmış, eğitimprogramı hazırlanırken kadınların ev içi yükü hesaba katılmıştır.Güçlenme eğitimi ev içi iş bölümünün sorgulanmasını ve ortadankalkmasını hedeflesedebununbizzat kadınlar tarafından, onların“oan”kendileriiçinuygungördüğübiçimdevezamandayapılmasıgözetilmiştir. İş bölümünüdikkate almayan dışarıdanmüdahalelerkadınlarıneğitimprogramlarınakatılımınıengellemektevedeğişimisteğiningerçeğedönüşmesinizorlaştırmaktadır.

Güçlenme eğitimi aşağıdaki konu başlıklarında gerçekleştirilmiştir: Toplumsal Cinsiyet Rolleri:Kadınveerkekarasındakieşitsizliğingündelik yaşam içerisinde nasıl üretildiğine bakmayı amaçlamıştır.Kadınaveerkeğetoplumtarafındanverilenkalıplar,bunlarındışınanasıl çıkılabileceği, eşitsizliklerin çözümü konusundaki önerilertartışılmıştır.

31

İletişim/Çatışma, Çözme:Kadınınkendisindenbaşlamaküzereaileveçevreylekurulanilişkiler,iletişimağınındinamikleri,builişkilerisürdürürkenoluşansorunlarveçözmeyolları;yapıcıtartışma’Bendili’nikullanmanınyararları,bununnasılbaşarılacağı,konuşulanlarıdinlemebecerisi,toplumsalilişkilerigeliştirmeüzerindedurulmuştur. Çalışma Yaşamında Kadın: Kadınların üretken faaliyetleri,çalışma hayatına katılımın önemi, kadınların çalışma hayatındakarşılaştığısorunlarveçözümyollarıdeneyimlerışığındatartışılmıştır.

Ev Eksenli Çalışma: Ev eksenli çalışma, sorun alanları, busorunların üstesinden nasıl gelinebileceği konuşulmuş, ev eksenliçalışankadınlarınörgütlenmesiüzerinedurulmuştur. Kadına Yönelik Şiddet: Kadına yönelik şiddete ve özel olarakaile içi şiddete ilişkin farkındalığıngeliştirilmesi, şiddeteuğrayanlanasıl dayanışma geliştirebileceği, şiddet olgusu, hangi kurumsalmekanizmalardan destek alınabileceği, şiddet ve türleri, şiddetinkişi üzerindeki etkileri deneyimler üzerinden ortaya konulmayaçalışılmıştır. Hukuksal Yardım ve Hak Alma Bilinci:Katılımcılarınyaşamlarınısürdürürken gerekli hukuksal bilgileri ve kaynaklara ulaşımlarıkonusundabilgilendirilmeleriamaçlanmıştır.YurttaşlıkBilinci:Yurttaşolmanınanlamı,yurttaşlıkbilinci,haklarvesorumluluklartartışılmıştır. Üreme Sağlığı ve Cinsel Sağlık: Sağlık hakkı, hijyen koşulları,doğumkontrolü,aileplanlaması,erkengebelik,cinselhastalıklardankorunmaya ilişkin bilgi verilmiş, kadının kendi bedeni ile ilgilikonuşabilmesiamaçlanmıştır.

Kadın Hareketi ve Örgütlenmesi: Kadınhareketi,dayanışmasıve örgütlenmesine, örgütlenmemodellerine ilişkin bilgi verilmiştir.Kadın dayanışmasının kadınlar için neden önemli olduğu günlükdeneyimlerüzerindentartışılmıştır.

Karar Mekanizmalarına Katılım: Karar mekanizmalarındakadınların yer alma/almama süreçleri, kadın ve siyaset ilişkisininaçığaçıkarılması,yerelörgütlenmelerinkadınlariçinönemikadınlarlabirliktetartışılmıştır.

32

GüçlenmeeğitimiprogramınaAmasyakentmerkezinde317,ŞeyhSadiköyünden50kadınkatılımsağladı.

4.1.3 İşveren Görüşmeleri

Amasya’da38 firma ile görüşmeyapılmıştır.Bu firmaların22’si1-50 arasında, 10’u 50-150 ve 6’sı 150’den fazla işçi çalıştıranişletmelerdir. İşveren görüşmeleri, işverenlerin kadın istihdamınabakış açılarını/düşüncelerini/deneyimlerini derlemek amacıylagerçekleştirilmiştir.

4.1.4 Karar Verici Kurumlarla Görüşmeler

AmasyaİŞKURİlMüdürlüğü,KüçükveOrtaÖlçekli İşletmeleriGeliştirme ve Destekleme Dairesi Başkanlığı (KOSGEB) AmasyaBirimi,AmasyaBelediyesi,AmasyaSanayiveTicaretOdası,AmasyaEsnafveSanatkârOdalarıBirliğiilegörüşmeyapılmıştır.Kararvericikurumların kadın istihdamına yaklaşımları, bu konuda yaptıklarıçalışmalarhakkındabilgialınmasıamaçlanmıştır.

4.1.5 Mesleki Eğitim

Güçlenme eğitiminin tamamlanmasından sonra mesleki eğitimprogramları başlamıştır. Mesleki eğitimler belirlenirken kadınlarınbecerileri, istekleri, işverenlerin görüşleri, karar verici konumdabulunanların faaliyetleri ve geleceğe ilişkinöngörüleri gözönündetutulmuştur.İşverengörüşmeleri,kararvericikonumdabulunanlarıngörüşleri proje katılımcılarıyla paylaşılmış, bunların doğrultusundakatılacaklarımeslekieğitimkurslarınakararvermeleriistenmiştir.

4.1.6 Girişimcilik Eğitimi

Projekatılımcısı60kadınagirişimcilikeğitimiverilmiştir.Eğitimdekendine ait işletme kurmanın yanı sıra birlikte iş yapma biçimleriüzerindedurulmuştur.

4.1.7 İş Danışmanlığı Sistemi

Proje katılımcısı sekiz kadına iş danışmanlığı eğitimi verilmiştir.Danışmanlar,projesüresincekurulanatölyelerdeüretilenürünlerintanıtımınınyanısıraişaramasürecindeprojekatılımcılarınarehberlikyapmışlardır.

33

Özetle;

Proje toplumsal cinsiyet yaklaşımına göre tasarlanmış veuygulanmıştır. Bu amaçla öncelikle güçlenme eğitimi programı ilebaşlanmış,projefaaliyetlerikadınlarınikiliişyüküveekonomikolarakbaşkalarınabağımlıolduklarıgözönündetutularakplanlanmıştır. İhtiyaçsahiplerineulaşılmıştır.Hedefgrubaerişimçerçevesinde33 mahallede saha çalışması gerçekleştirilip, toplam 524 kadınlaanketyapılmıştır.

Esnekbiryapılanmaoluşturulmuştur.Kadınprojelerialandanvealanın özgüllüklerinden fazlasıyla etkilenmektedir. Proje uygulamasürecindeihtiyacauygundeğişikliklergerçekleştirilmiştir. Hedef grubun ihtiyaçlarına göre programlar farklılaştırılmıştır.Kadınlar pek çok konuda ortak sorunlara-deneyimlere sahipolmalarının yanı sıra, yaş-eğitim-gelir ve yaşam alanı (kır-kent)farklılıklarıdaberaberindegetirmektedir.AmasyaKentmerkezindeuygulananprogramŞeyhSadiköyündehedefgrubun ihtiyaçlarınagörefarklılaştırılmış,özelliklekadınörgütlenmesi,birlikteişyapma,kooperatifçilikveüremesağlığıüzerindedurulmuştur.

Çalışma yürütülen bölgenin-Amasya’nın- özellikleri, ihtiyaçlarıgöz önünde tutulmuştur. İşgücü arzı analizi; işverenlerle ve kararvericikurumlarladerinlemesinegörüşmeleryapılmış,buçalışmalarınsonuçlarındanprojeyürütümsürecindeyararlanılmıştır. Sürdürülebilirlikesasalınmıştır.Amasyakentmerkezindekadınistihdamına ilişkin farkındalık oluşturacak, proje katılımcılarınadanışmanlıkyapacakişdanışmanlığısistemioluşturulmuş,atölyeler(gümüşvedokuma,tasarımvegiyim)kurulmuştur.

Son olarak proje, “uzmanların” doğruları, kabulleri üzerindendeğil, kadınların istekleri-yetenekleri-gitmek istedikleri yerdoğrultusundayürütülmüş,başlangıçnoktasıkadınınbulunduğuyerolaraktanımlanmışveonauygunbirhatizlenmiştir.

34

4.2 Amasya’da Kadın İstihdamının Artırılmasına Destek Projesi Sosyal Etki Analizinin Amacı

Bubölümdebiryıllıkbirzamanzarfındauygulanan“Amasya’daKadın İstihdamının Artırılmasına Destek Projesinin” sosyal etkianalizinin metodolojisi, yapılış süreci ve sonuçları paylaşılacaktır.Kuşkusuz geniş bir alana yayılmış kapsamlı programlarla, örneğintarım reformu, dar bir alanda hedef grubu önceden belirlenmişprojelerinetkianalizleribirbirindenfarklıolacaktır.Sözkonusukadınçalışmalarıoluncabufarklılığa(ölçeğe),dahaöncedeifadeedildiğiüzere,ataerkiltoplumsalyapılanmayıvetoplumsalcinsiyetrollerinidahiletmekgerekmektedir.Projeetkianalizi,projeninhedefgrupta(katılımcı kadınlarda) ekonomik ve sosyal olarak yarattığı değişim,budeğişimindışaveaile içi ilişkilereyansımaları,projekatılımcısıkurumlarda veprojede görev alan kişilerde yarattığı etki üzerindeduracaktır. Politika-program ya da projeler farklı grupları farklı biçimlerdeetkilemektedir.Kadınıngüçlenmesinihedefleyenprojelerinkadınveçocuküzerindeolumluetkileryarattığıalandayapılançalışmalarlaortayaçıkmıştır10.Erkeklerüzerindeetkileri iseaile içidinamikleregöre farklılık göstermektedir. Kimi erkekler güçlenen bir kadınınkendisiyle daha iyi iletişim kurduğunu söyleyerek bundan hoşnutkalmakta kimisi ise kendi iktidarını sarsan ona yönelen değişimkarşısında tedirginolmakta, varolanı korumayaçalışmaktadır. Etkianalizi çalışmalarında, projenin her bir grupüzerindeki etkilerininfarklılıklarınaparalel olarak11, herbir gruba ilişkin farklı yöntemlerkullanılabilmekte,grubagöreyöntembelirlenebilmektedir.Kadınlarlaçalışma yürütürken bireysel görüşmeler ve odak grup çalışmalarıbirliktekullanılabilecekken,erkeklerleçalışmayürütülürkenbireyselgörüşmelerlesınırlandırılmışbiryöntemkullanmakgerekebilmektedir. Proje etkileri farklı mekanizmalar yoluyla, başka uygulamalarveya projelerle birleşerek daha önce öngörülmeyen, hesabakatılmayan alanlarda etkide bulunabilmektedir. Projenin dolaylıetkileriolabilmekteveetkilerizamaniçindedeğişebilmektedir.

10 Ankara’da gerçekleştirilen “şiddet artık bu evde yaşamıyor” , “ev eksenli kadınlar projesi”11 Elbette etkiler, grupların, gruplara ilişkin etkinliklerin-uygulamaların vb. farklılıklardan kaynaklanmaktadır.

35

Kadınistihdamınailişkinfarkındalıkyaratmaçalışmalarınınetkileribelki proje süresince değil ama proje bitiminden sonra daha netgörülebilecektir.İstihdamalanındayapılançalışmalarkadınlarındiğeralanlardayaşadığısorunlarlabaşaçıkmalarını,mücadeleetmelerini,örneğinaileiçişiddetle,kolaylaştırılabilecektir.

4.2.1 Sosyal Etki Analizinde Kullanılacak/Tercih Edilecek Göstergelerin Belirlenmesi

Göstergelerölçülmekistenen“şeye”görefarklılıkgöstermektedir.Bu çalışmada, Amasya’da Kadın İstihdamının ArtırılmasınaDestekprojesininkadınlarıngünlükhayatlarında,istihdamakatılımlarındaveekonomikdurumlarında;kadınlarınkendilerine,ailelerine,çevreyeilişkin farkındalıklarında yarattığı değişim ortaya konulacaktır. Etkianaliziçalışması,çıktıvesonuçgöstergeleriüzerindenvetoplumsalcinsiyetyaklaşımıgözönündetutularakyapılmıştır.

Göstergebelirlenimsüreci,aynızamanda,cevabıarananyadadeğişimitanımlayansorularınoluşturulmasürecidir. Çalışmada cevabı aranan sorular şunlardır:

•Kadınlarınçalışmayabakışaçılarındadeğişimoldumu?

•Kadınlarınişgücünekatılımıarttımı? •Kadınistihdamınıetkiledimi? • Kadınların aktif iş arama süreçlerini ve iş arama yollarınıdeğiştirdimi?

•Gelirartışısağladımı? •Kadınlarınkararvermesüreçlerinekatılımınıetkiledimi?

•Kadınlarınaileiçiilişkilerindedeğişimyarattımı,eğeryarattıysa,bunasılbirdeğişimdir?

•Kadınların hayatlarını anlamlandırma, değerlendirmesüreçlerindedeğişimyarattımı?

36

• Kadınların geleceğe ilişkin hayallerinde, beklentilerindedeğişiklikoldumu?Neistiyorlardı,neistemeyebaşladılar?

•Kadınların“iyiolmahalleri”üzerindebiretkisioldumu?Nasılhissediyorlar?

•Kadınlarınçevreyleilişkilerindedeğişimyarattımı?

•Kadınların kamukurumları ve yerel yönetimlerle ilişkilerindedeğişimyarattımı?

•Projeortaklarıveiştirakçileriprojeuygulamalarındanetkilendimi?Algılarındaveişyapmabiçimlerindebirdeğişimoluştumu? • Proje ekibinde çalışan kadınlarda ne yarattı? Geleceğe nebıraktı?

•Projedeuzmanolarakgörevalankadınlarüzerindeetkisineoldu?

Etki analizinin yöntemi belirlenirken, örneklem seçimi yapılırkencevabıaranansorulargözönündetutulmuştur.

- Eğitime İlişkin Göstergeler

1.Güçlenmeeğitiminekatılankatılımcısayısı

2.Meslekieğitimlerekatılankatılımcısayısı (yadabeceriartışı,öncesindebilinmeyenyenibirşeyinöğrenilmesi,kullanılması)

3.İşdanışmanlığıeğitiminekatılankatılımcısayısı

4.Girişimcilikeğitiminekatılankatılımcısayısı

- İstihdama İlişkin Göstergeler 5.İŞKUR’abaşvurudabulunankadınsayısı

6.İşgücünekatılan/aktifolarakişarayankadınsayısı

37

7.İstihdamedilen(çalışmayabaşlayan)kadınsayısı

8.Sigortalıçalışmayabaşlayankadınsayısı

- Güçlenmeye İlişkin Göstergeler

9.KadınİstihdamınaBakışAçısı

10.KendininveKendiGücününFarkınaVarma

11.Bilgilenme

12.TutumDeğiştirme

13.KararMekanizmalarınaKatılım,Örgütlenme

14.ŞiddetAlgısı

15.ToplumsalCinsiyetRollerineYaklaşım

16.KendiBenliğineYaklaşım

17.AileBireyleriyleveÇevreyleİlişkiler

18.İyiOlmaHali

19.KurumlaraYaklaşım

- Kurumlara ilişkin Göstergeler

20.Kurumlarınyaklaşımlarında,politikalarındanasılbirdeğişimoldu?

4.2.2 Sosyal Etki Analizinin Metodolojisi

Sosyaletkianaliziçalışmasındahedefgrubaveprojeamaçlarınauygunbirmetodolojitercihedilmiştir.Buçerçevedealanaraştırması,derinlemesinegörüşmeler(projekatılımcıları, ilgilikurumlar),odakgrup çalışmaları, uzman görüşleri ve değerlendirmeleri analizteknikleriolarakkullanılmıştır.

38

Paydaşlar incelenirken genellikle “projeden etkilenen” ve“projeyi etkileyen” kavramları kullanılmaktadır12. Bu bir anlamıylabiçimlendirilen-biçimlendiren,değiştirilen-değiştiren,edilgen-etkenikiliklerini çağrıştırmakta; hedef grup ile programı-reformu-projeyiuygulayan arasında hiyerarşik bir ilişkiyi tanımlamaktır; söyleyen-bilen-uygulayan ile kabul eden-bilmeyen-değişen arasındakiilişki. Ancak özellikle sosyal alanda ve katılımcı bir biçimdegerçekleştirilen projelerde bu ayrımın üstesinden gelmek gerektiğive dahası pratik uygulamaların da bunu yeterince resmetmediğigörülmektedir. Projenin hedef grubu, kimi zaman projeninkendisini biçimlendirirken-kendisine uyarlarken, bunu reddedenyaklaşımlardan-projeuygulamalarındanuzakdururken,kimizamandahedefgrubunonayladığı-değerverdiğiuygulamalarprojedekararvericikonumdabulunankişilerde-kurumlardadeğişimyaratmakta,iş yapma biçimlerini etkileyebilmekte, proje uygulamalarınınsürdürülebilirliğinisağlayabilmektedir.

4.2.3 Örneklem Seçimi ve Araştırma Yöntemleri

Niceliksel araştırmalarda örneklemin temsil edici olmasıönemlidir;bu,evrendebulunanherbiriminaraştırmadayeralmakiçin eşit seçilme ihtimaline sahip olması anlamına gelmektedir(temsiliyet ve tesadüfilik).Niteliksel görüşmelerde ise önemli olantemsiliyetyadatesadüfilikdeğilbirsorunun-konununanlaşılmasındayorumlanmasındakatkısunacakörneklemileçalışmayürütülmesidir.

Alan araştırmasında niteliksel ve niceliksel yöntemler karma birbiçimdekullanılmıştır.Araştırmaalanıtemsilegöredeğil,amacagörebelirlenmiştir. Amasya’da öncesinde yapılan çalışmalar, Belediyeve İŞKUR kayıtlarına göre işsizliğin ve yoksulluğun yoğun olduğumekânlararaştırmaalanıolaraktercihedilmiştir.Anketçalışması18-45 yaş arası çalışmayankadınlarla yapılmıştır. Projenin amacı 500kadınileanketyapmaktı,busayıyaulaşıldığındaalantaramasınasonverilmiştir13.Bununanlamıbazısokaklardabütünhanelertaranırkenbazısokaklardahiçtaramanınyapılmamışolmasıdır.Özetleçalışmayapılacakbireylerbelirlikriterlere(kadın-çalışmayan-18-45yaşarası,

12 Dünya Bankası çalışmaları.13 Projenin hedefi 500 kadın ile anket yapmaktı. Ancak projeden haberdar olup proje ofi sine gelen kadınlar geri çevrilmemiş onlarla da anket yapılmıştır. Bu nedenle sayı 524 olarak gerçekleşmiştir.

39

yoksulluğunyoğunolduğumahallelerdeyaşamak) göre seçilmiştir;ancakbukriterlereuygunhangibireylerleanketyapılacağıtesadüfiolarakkendiliğindenbelirlenmiştir.

Alanaraştırmasısonuçlarıaşağıdakikriterleregöredeğerlendirilmişve300projekatılımcısıtespitedilmiştir.

İşsiz kadınlar için; 18-45 yaş aralığında, okur- yazar, çalışmakisteyen-çalışmaya hazır olmak, evdeki işsiz sayısı, SGK durumu(sigortasız olanlara ve yeşil kart sahiplerine öncelik verildi), dahaönce ücretli bir işte çalışıp/çalışmama kriter olarak belirlenmiştir.Genç kadınlarınprojedendaha fazla yararlanması için yaşa ilişkinekbirpuanlamayapılmıştır.Küçükçaptaişyapanyadaeveksenliçalışankadınlariçiniseyukarıdaifadeedilenlereekolarakprojeyekatılmak için proje binasına gelebilecek, evden yalnız çıkabilecekdurumda olmak ile elde ettiği gelir kriterlere dahil edilmiştir. Son2 yıl içinde İŞKUR’un düzenlediği herhangi bir mesleki eğitimprojesindenyararlanmamışolmaktakriterlerarasındadır.

Görüşmeler SPSS’de değerlendirilmiştir. Formda hem ucu açıkhem de kapalı sorulara yer verilmiştir. Ucu açık sorular çalışmasonrasındasınıflandırılmıştır.

Derinlemesine görüşmelerdeörneklemseçimiprojeninkadınlarüzerindeki etkilerini ortaya koyacak bir biçimde amaca uygunbirbiçimdeoluşturulmuştur.Buamaçlaprojeyekatıldıktansonraprojeyibırakan,projefaaliyetlerinesonunakadarkatılan,projesüresinceişbulupçalışmayabaşlayan,proje süresince iş teklifi alıp reddeden,çalışmaya başlayıp işi bırakan kadınlarla görüşme yapılmıştır.Böyleliklehemprojeninkadınlarüzerindekietkisihemdekadınlarınistihdamabakışaçıları,hangisorunlarlakarşılaştıkları,nebeklediklerianlaşılmayaçalışılmıştır.Derinlemesinegörüşmelerdeyeterincebilgialındığına ikna oluncaya kadar görüşmeci belirlenmeye devamedilmiştir.

Derinlemesine görüşmeler, proje katılımcıları ve proje ortaklarıilegerçekleştirilmiştir.Projekatılımcılarıilehemprojefaaliyetlerininbaşlangıç aşamasında mevcut durumu ortaya koymak hem deprojefaaliyetlerininbitiminetakibenprojeninetkianaliziniyapmakçerçevesinde görüşmeler gerçekleştirilmiştir. Proje ortakları ilegörüşmeler ise, projenin, ortakların iş yapma biçimleri üzerindeki

40

olası etkileriniortayakoymakamacıyla yapılmıştır. “Projedenneyiöğrendim,bundansonrakiçalışmalarımdanasılkullanacağım,bakışaçımdavealgımdanasılbirdeğişimyarattı?”sorularıetrafındagelişenbirsüreçtakipedilmiştir.

Etki analizi çerçevesinde yapılan görüşmeler alanda çalışmadeneyiminesahipuzmanlartarafındanprojeofisinderandevuluolarakyapılmıştır14.Görüşmelerdeyarıyapılandırılmışbirformkullanılmış,formdaucuaçıksorularayerverilmiştir.Yarıyapılandırılmışgörüşmeformlarıhemgörüşmeyapılanınkendisinieniyi-etkilibiçimdeifadeetmesinin yolu olarak görülmüş hem de tüm görüşmelerin aynıiçerikteolmasınısağlamıştır.Derinlemesinegörüşmelerçerçevesinde26kadınilegörüşülmüştür.

Odak grup görüşmesi katılımcıları da, derinlemesinegörüşmelerdeolduğugibi,projeyekatıldıktansonraprojeyibırakan,proje faaliyetlerine sonuna kadar katılan, proje süresince iş bulupçalışmayabaşlayan,projesüresinceişteklifialıpreddeden,çalışmayabaşlayıpişibırakankadınlararasındantesadüfibirbiçimdeseçilmiştir.Birneviamaçsalörneklemileamaçsallığıniçindetesadüfiörneklemseçimibirliktekullanılmıştır.

Odakgrupçalışması8kişidenoluşanbirgrupileyapılmıştır.Kadınanlatımları,deneyimlerinpaylaşılmasıvedeğişiminanlamlandırmasıüzerindenişleyenalgısalbirsüreçtakipedilmiştir.Nehissediyordum-yaşıyordumnehissediyorum-yaşıyorum,çalışmayanasılbakıyordumnasılbakmayabaşladım,sorunlarınasılçözüyordumnasılçözmeyebaşladım,nasıliletişimkuruyordumnasıliletişimkurmayabaşladım,ne yapıyordum şimdi ne yapıyorum, zamanımı nasıl geçiriyorumvb. sorular aracılığıyla kadınların duygularında, tutumlarında,yaşantılarında,eğilimlerinde,düşüncelerinde,yapıp-ettiklerindeveçevrelerindemeydanagelendeğişimortayakonulmayaçalışılmıştır.Görüşmeöncesindesoruformuhazırlanmışböyleliklesistematikvebütünlüklübilginineldeedilmesisağlanmıştır. Kadınlara soruları cevaplarken bir yönlendirme yapılmamış,bazen kadınların farklı hikayeleri, dertleri anlattıkları bir eksenekaymıştır. Böylesi durumlarda kadınlar dinlenmiş zaman zaman

14 Ebru Hanbay ve Ülker Şener tarafından saha çalışması yapılmıştır.

41

bu hikayelerden yeni sorular çıkarılmış amaçlanan sonuçlar eldeedilmiştir.Anlatılarıntamamenkonunundışınakaydığıdurumlardaise konu toparlanarak, cevabı aranan soru farklı şekillerde tekraryöneltilmiştir. Kadınlaruzunanlatılarlasorularıcevaplamışlardır.Genelliklebuuzunanlatılaramüdahaleedilmemiştir.Ancakgörüşmeiçinönemliolabilecek noktalar olduğu düşünüldüğünde görüşmeci sorularıyenileyerek-farklılaştırarakgörüşmeninodağınıonoktayaçekmeyeçalışmıştır.

Bireyselgörüşmelerdenotalınmış,odakgrupgörüşmesiisekayıtcihazıylakaydedilereksonradandeşifreedilmiştir.

Dolaylı gözlem katılımcıları projede yer alan tüm kadınlarıkapsamaktadır.Geribildirimtoplantıları,dersaraları,mutfaktayapılankonuşmalar,telefonkonuşmaları,sokaktaayaküstüyapılansohbetlervebufaaliyetlerinözneleriörneklemioluşturmuştur.Dolaylıgözlem,katılımcıların ve proje ortaklarının yapıp ettiklerini, söylemlerini,sorunçözmekiçinkullandıklarımetotlarıvefarklılaşmaları(dilekçeyazmak, örgütlenmek, toplantı organize etmek vb), derinlemesinegörüşmelerdedillendirilmeyen,açıkbırakılan,gözlenendavranışlarınderleniptoparlamasınıkapsamaktadır.

Derinlemesine görüşme, odak grup çalışması, dolaylı gözlem,olguları toplamanın ötesinde olguların günlük hayatta pratiktebüründükleribiçimleri,bubiçimlerinçelişkiliyapılarınıortayakoymakaçısından önemlidir. Deneyimlerin tanımlanması, yorumlanması,hayatın anlamlandırılması süreçleri, bireylerin gerçekliği nasılalgıladığının anlatılmasındaki en önemli adımları oluşturmaktadır(May,2002).Gerçekliğianlamakvetanımlamakiçinsayılardançokkelimelerebakılmasınıntemelnedenisosyalgerçekliğianlamanıntekyolunun insanlarınbugerçekliğeatfettiği anlamıkavramakolduğudüşüncesidir(Bernard,2002).

42

Bölüm 5. Bulgular

5.1 Mevcut Durum: Proje Uygulama Alanı ve Proje Katılımcılarının Durumu

Proje Uygulama Alanı

Katılımcıların mevcut durumunu ortaya koymak için sahaçalışmasının ve projenin başlangıç aşamasında gerçekleştirilenderinlemesine görüşmelerin sonuçlarından, proje uygulamaalanınınkadın istihdamına ilişkindurumunugörmek için iseprojekatılımcılarınınyanısıraişverenlervekararvericikonumdabulunankurumlarlayapılangörüşmelerdenyararlanılmıştır.

Amasya orta büyüklükte15, göçün çok fazla etkilemediği,dışarıdan yoğun göç alıp-vermeyen, geçmişten gelen ilişkilerinsürdüğü, sürdürüldüğü vebu anlamıyla herkesin birbirini tanıdığı-bildiğibirOrtaAnadolukentidir.Herkesinbirbirinibilmesi,tanımasıaynızamandaherkesinbirbirinigördüğü,olumluanlamdakolladığıolumsuzanlamdaisegözetlediği-kontrolettiğibiryapıyıberaberindegetirmektedir.Kadınlarsözkonusuolduğundaözellikleolumsuzyönönplanaçıkmaktadır.

Amasya’dakadınistihdamınıngenelözelliklerişunlardır:kadınlarınişgücüne katılımı düşük düzeyde gerçekleşmekte, Amasya’nınköylerindengöçlekentmerkezinegelenkadınlar istihdamdışındakalmakta,kırdaistihdamedilenkadınlarbüyükölçüdeücretsizaileişçisiyadayevmiyelisigortasızgeçicimevsimlikişçi,kentteisekayıtdışısektördeasgariücretinaltındaveeveksenliolarakçalışmaktadır.Ayrıca kentte yaşayıp yazın tarım işçisi olarak çalışan kadınlarbulunmaktadır. Toprakla-kırla bağın sürdüğü Amasya’da yaz aylarıtarla işleri ile geçirilmektedir.Mevsimlik işçiolarakkadınlar30-35TLarasındadeğişengünlükücretile2yada3ayçalışmaktabusürezarfındazamanzamanişearaverilmektedir.16 Amasya’daİŞKURtarafındanaktifişgücüpolitikalarıçerçevesindeçalışmalar yapılmaktadır. Bu çalışmaların önemli bir ayağını kurs

15 Nüfusu 99 bin 905’dir (TÜİK 2009).16 İŞKUR, Belediye, Amasya Ticaret Odası, Amasya Esnaf ve Sanatkârlar Odalar Birliği, alan çalışması, kadın görüşmeleri ve deneyimleri, proje süresince istihdama katılan kadınların anlatımları üzerinden bu sonuçlara varılmıştır.

43

katılımcılarınagünlükbelirlibirmiktarödemeyapılan(“cepharçlığı”verilen)17meslekieğitimleroluşturmaktadır.Cepharçlığıişsizkişininyol ve yemek parasını düşünmeden mesleki eğitim programlarınıkatılmasını sağlarken aynı zamanda ev kadınları için geçici birgelir anlamına gelmektedir. Kadın anlatımları, kurum görüşmelerikurslara bu harçlıktan yararlanmak için gelişlerin yoğun olduğunugöstermektedir.Buödemelerdenbahsedilirken“maaş”kelimesininkullanılmasıiseilginçtir.Meslekieğitimkurslarıileistihdamarasındakiilişkininzayıfolması,meslekieğitimkurslarınıngelir eldeetmeninaracına dönüşmesi proje uygulama sürecinde sorun olarak ortayaçıkmıştır.

İşverenlerleyapılangörüşmelervefirmakayıtlarıkadınistihdamınıntekstil,temizlikvegıdasanayindeyoğunlaştığınıgöstermektedir.İmalatvehizmetsektörlerindekadınçalışanlarınazlığıdikkatçekmektedir.Genelolarakbakıldığındaenazkadınçalıştıransektörlermadencilikve metal alanında faaliyet gösteren işletmelerdir. Gece vardiyasıolan işletmelerde isegecevardiyasındahiçkadınçalışmamaktadır.Hizmetsektöründe(otel,pansiyon,lokantavb.)kadınistihdamınınyüksek olması beklenirken, yoğunluklu olarak erkeklerin istihdamedilmesi, kadınların tecrübesizliğine, eğitimsizliğine ve erkekişçilerin kadınlarla beraber çalışmak istememelerine bağlanmıştır.Erkekgarsonlarınkadınlarısuistimalettiğigörüşüdedillendirilmiştir.Kadınlarınailelerinindeonlarıniçkiliyerlerdeçalışmasınıistemediği,Amasya’nın küçük bir il olması nedeniyle bunun şehir içindekolayca yayılabileceği, dedikodu çıkabileceği endişesini taşıdıklarıaktarılmıştır.

İşverenlerişealmakiçinbekâryadaeşivefatetmişkadınlarıtercihetmektedir. Kadın evli ise, özellikle küçük yaşta çocuğu/çocuklarıvarsaişiniaksatacağıkanısıhâkimdir.Aynızamandakadınlarıniştenayrılmalarının ana sebebinin evlilik olduğu aktarılmıştır. Bu tespitkadınanlatılarıyladauyuşmaktadır.

İşverenlerin kadın istihdamına ilişkin birbiriyle uyumlu olduğukadarçelişkiliifadeleridebulunmaktadır.İşverenlerinbirbölümüişdisiplinsizliğinindahaçokerkekpersoneldeyaşandığını,kadınlarınişlerinedahatitizvedikkatliyaklaştığını,birbölümüisekadınlarınailesorunlarınıgerekçegöstererekişegelmediklerinibelirtmiştir.

17 Kurs katılımcıları ve kurumlar tarafından kullanılan bir kavram.

44

İşe alımlarda meslek lisesi mezunlarına öncelik verilmektedir.Meslek elemanlarında cinsiyetin önemli olmadığı ifade edilse de,meslekliselerine,özellikleteknikliselereçoğunluklaerkeklergittiğiiçinkadınlarbualandakiişolanaklarındanyararlanamamaktadır.

Kadın istihdamına ilişkin bir diğer sorun personel teminindeyaşanmaktadır.Firmalar ihtiyaçduyduklarıpersonelibirbaşkasınıntavsiyesi ile bulmaktadırlar. Bu durum referansa sahip olmayankişilerin,özellikleçalışmadeneyimiolmayankadınlarınişbulmasınıgüçleştirmektedir.

KararvericikonumdabulunankurumlarAmasya’davedahagenelolarakOrtaAnadolu’dahâkimolanaileyapısınedeniylekadınlarınçalışmamasıgerektiğikanısınınyaygınolduğunuifadeetmişlerdir.Buanlayışınbiruçnoktasıolarakkadınlarınevindışındaçalışmasınındoğrubulunmaması,bununtamamenreddedilmesidillendirilmiştir.

Proje Katılımcılarının Durumu

Proje katılımcılarının mevcut durumunu ortaya koymak içinsahaçalışmasınınveprojeninbaşlangıçaşamasındagerçekleştirilenderinlemesinegörüşmelerinsonuçlarındanyararlanılmıştır.

Görüşme yapılan kadınların (524 kadın) eğitim durumunabakıldığında ilkokul mezunlarının ağırlıkta olduğu görülmektedir.Kadınların%58,1’iilkokulmezunuiken%12,6’sınormallise%9,3’ümesleklisesi,%5,3’üiseüniversite/yüksekokulmezunudur.Projeyekatılmayı isteyen-kabul eden 317 kadına bakıldığında ise genelegöre eğitim durumunun biraz daha yüksek olduğu görülmektedir.%56,6’sıilkokul,%15,2’sinormalliseve%10’umesleklisesi%5,9’uüniversitemezunudur.Eğitimdüzeyiyüksekkadınlarınprojeyedahafazlakatılımsağladığısöylenebilir.

Kadınların %11’i aileleri izin vermediği için okula devametmediklerini belirtmiştir18. Kadınlara okul dışında gittikleri kurs,aldıkları eğitimlerin neler olduğu sorulduğunda sırasıyla AÇEVeğitimleri, kuran kursları, nakışdikiş kursları, halı dokumakurslarıveehliyetkursları sıralanmıştır.Gidilenkurslar,ehliyetkursunubirtarafa bırakırsak, geleneksel olarak kadın emeğinin yoğunlaştığıalanlarailişkindir.

18 Proje katılımcılarının %90’nının 18-40, %10’nun 41-45 yaş aralığında olduğu düşünüldüğünde bu oran çok önemli olmaktadır.

45

Görüşmeyapılanevlikadınların%60,5bekârkadınların%63,2’si,boşanmış kadınların %72,7’si ve eşi vefat etmiş kadınların %75’iprojeyekatılmıştır.

Buverileribirkaçbiçimdeyorumlamakmümküngörünmektedir:

Kararvericininkadınolmasıdışarıdakietkinliklerekatılımı,evindışına çıkmayı artıran bir etken olabilmektedir (evde erkeğinolmamasınedeniyle).

Evdegelireldeedenbirerkeğinolmasıkadınlarınevindışındaistihdam hedefli çalışmalara katılımını olumsuz etkilemektedir.Erkeklerin olmaması durumunda gelir elde etmek, işe girmeköncelik haline gelebilmektedir. Derinlemesine görüşmelerdebunudestekleyensöylemlerlekarşılaşılmıştır.

Görüşme yapılan kadınların eşlerinin %48,4’ü sigortalı-ücretlibir işte çalışmaktadır. Kadınların%10,1’i eşlerinin işsiz olduğunubelirtmiştir.Eveksenliçalışanlarınhepsinikadınlaroluşturmaktadır.Veriler Amasya’da kadınların istihdama katılımını göstermemekte,proje hedef grubunu oluşturan kadınların durumunu ortayakoymaktadır.

Aile yapısına bakıldığında ne geleneksel anlamda 2 neslin biraradayaşadığıgenişailelerinnedeçekirdekailelerinhâkimolduğugörülmektedir.Mekânkullanımıaçısındançekirdekailehâkimolsadagenişaileyeözgüilişkibiçimleri,akrabalıkveonailişkinyapıp-etmelervaroluşlarınısürdürmektedir.Öteyandaneşinyadakadınınailesiileyakınmekânlarda,örneğinaynıapartmandaoturmak,sonderece yaygın bir uygulamadır. Bu hem zor zamanlarda destekalınması, hem de bakım hizmetleri ailedeki yaşlılara bakılması yada ailedeki yaşlıların çocuk bakımına yardımcı olması nedeniyleönemsenmektedir.

Amasya’ya ilişkin yapılan tanımlamalarda proje katılımcılarıtarafından “tutucu”kelimesi fazlasıyladillendirilmiştir. “Tutuculuk”herhangibirolumsuzlukyüklenmedenolanıaçıklamakiçinkullanılanbir kavram olarak kullanılmaktadır. “Benim ailem tutucu beniokutmakistemediler,etekboyumakarıştılar,kardeşlerimiokuttular,şimdi biraz değiştiler, şuan destekliyorlar. İlkokuldan sonra kapandediler,…”cümlelerinidilegetirenkatılımcıailesinekarşıherhangi

46

olumsuz bir duygusu olmadığını, onların öyle olduğunu, onlarıanladığını,yenineslindeğiştiğinieskisigibiolmadığınıbelirtmiştir.

5.1.1 Kadınlar Ne Düşünüyor? Yaşam Nasıl Tanımlanıyor? Kararları Kim Veriyor?

“13 yaşında nişanlanıp 14 yaşında evlendim. Ailem karar verdi, ben kişiyi tanımıyordum. Sonrası zor oldu. Oyuncak bebeğim yoktu ama kolumda 2 bileziğim vardı”

Kadınların yaşadığı sorunları birbirinden ayırmak çokmümküngörünmemektedir. Kadının güçlenmesi-istihdama katılımı-kararvermemekanizmalarındayeralması,şiddetekarşımücadeleetmesiaynısorununfarklıboyutlarınıgöstermektedir.Bunedenlekadınlarlayapılanbirçalışmanın,busorunalanlarındansadecebirinihedeflesebile, tümünü görmesi/analiz etmesi, aradaki bağı/bağlantıyı ortayakoymasıgerekmektedir.Sorunlarbirbirlerinibesledikleribüyüttükleriiçiçegeçtikleriiçinçözümlerdeiçiçegeçmekdurumundadır.

Görüşmeyapılan kadınların çoğunluğu yaşamlarını tanımlarkenbulundukları durumdan memnun olmadıklarını, istedikleri şeylerigerçekleştirme konusunda engellendiklerini söylemişlerdir. Buengellerinbekârlıklarındakendiaileleritarafından,evlendiktensonraise eşi ve eşlerinin aileleri tarafından önlerine koyulduğunu ifadeetmişlerdir.Budurumkadınanlatılarınadayansımaktadır.“Ailem kız olduğum için beni okutmadılar. Abimleri okuttular. Evlenince köyden geldim”1976doğumlugençbirkatılımcı.

Başka bir katılımcı “Okumayı çok istedim ama babam okula göndermedi. Okul başka yerdeydi. Erkek çocuklar gidiyordu genelde. Bende hemen hemen tek kızdım, babam çevreye uyup beni okuldan aldı”.

Kadınların %44’ü babalarının kız çocuğu oldukları için okulagitmelerine izin vermemesini, zorla evlendirilmelerini, eşlerininçalışmasına ve evden çıkmasına izin vermemesini, şiddetuygulamasını,eşinailesininuyguladığıbaskıyıaktarmıştır.Bunedenlerokula gitme, çalışma, para kazanma, istediği kişiyle evlenme gibiyaşama-gidilecek yere yön verici kararların kadın dışındaki kişilertarafından verildiğini, kadının yaşamının başkalarının isteklerine

48

bağımlıolduğunugöstermektedir.Genç,1978doğumlu,birkatılımcı“13 yaşında nişanlanıp 14 yaşında evlendim. Ailem karar verdi, ben kişiyi tanımıyordum. Sonrası zor oldu. Oyuncak bebeğim yoktu ama kolumda 2 bileziğim vardı”cümleleriyleevliliksürecinianlatmıştır.

Bir diğer katılımcı “Ben çizgi taş oynuyordum dışarıda içerde satmışlar”cümlesiyleduygusunuanlatmıştır.

Sonuç olarak, kadınların yaşamlarına ilişkin kararları bekârkenaileleri,evlendiktensonraeşlerivermektedir.

Kadınlar kendilerini tanıtırken çocuklarından çok geniş birbiçimde söz etmişlerdir. Yaşlarını, cinsiyetlerini, özellikle okuldurumlarınıfazlasıylavurgulamışlardır.Üniversitedeçocuklarıokuyankadınlar bu duruma ayrıntılarıyla yer vermiş, çocuklarını mutlakaokutmak istediklerini ve bunun için gereken her türlü fedakârlığıyaptıklarını örnekleriyle, deneyimleri üzerinden anlatmışlardır. Budurum kadınların kendilerini tanımlamalarında annelik kimliğininyaşamlarındaçokbaşatbirroloynadığınıgöstermektedir19.

5.1.2 İşsizlik ve Yoksulluk En Önemli Sorun Ama Kimin İşsizliği ?

Görüşülen kadınların %76’sı, yaşamlarındaki en büyük sorunuyoksulluk, işsizlikveçalışamamakolarak tanımlamışlardır.Eşlerininişsizoluşu,eşlerinindüzenlibirişininolmayışı,eşlerininçokazücretalması vekadınlarınbirbölümü için iseçocukların işsizliğiönemlibir sorundur. İşsizlik, gelir düşüklüğü, çalışamamak kadının kendiyaşamıüzerindendeğil,eşiyadaçocuğuüzerinden tarifettiğibirsorungörünümündedir. “Eşim 42 yaşında. Yaş ilerleyince iş bulma da problem olur. Belki işten çıkarılır. Bu beni endişelendiriyor.”Hâlihazırdaeşiişsizolanbirkatılımcı“Eşimin işsizliğinin evde yarattığı huzursuzluk. Bu sorun çözülürse her sorun çözülecek.”belirlemesiniyapmıştır.

19 Burada bu eğilim olumlu ya da olumsuz bir belirlenim olarak aktarılmamaktadır. “Annelik”in belirtilmesi, özellikle altının çizilmesi eğilimine sadece proje katılımcısı çalışmayan- yoksul kadınlarda değil, farklı sınıflardan kadınlarda da rastlanmaktadır. “Annelik” kadının önemli ölçüde zamanını ve emeğini almaktadır, bu nedenle başat olması anlaşılırdır. İnsanın emek verdiği “şeyi” önemsemesinin “annelik” ideolojisi ile birleşmesi vb.

49

Kadınların yaşamlarındaki en büyük zorluk olarak gördükleriyoksulluklabaşetmekiçinkullandıklarıyöntemleriseşunlardır:

Ailedenveköydendestekalmak(budesteknakdiolarakdeğil,geneldeyiyecek,erzakteminibiçimindeolmaktadır), Soysal yardımlardan yararlanmak (kadınların %30’u SosyalYardımlaşma ve Dayanışma Vakfından kömür yardımı aldığını-aldıklarınıbelirtmiştir), Eşlerini kendilerinin çalışmaları konusunda ikna etmeyeçalışmak-dışarıda bir işte çalışmak, ev eksenli çalışarak (dantel,oya,örgüv.bişler)evbütçesinekatkıdabulunmak,

“Geçen sene bir okulda kantinde çalıştım. Kendi paramı kazanmak, kendime güvenim geldi. Zor tarafı yok. Yeni çevrem oldu. Bu çevre baskısı niye çalışıyorsun ihtiyacınız mı var sorusu eşimi de etkiledi ve eşim bu sene izin vermedi”.

Görüşülen kadınların bazıları eşlerinin, aile büyüklerindençekindiğiiçinçalışmalarınaizinvermediğini,bazılarıiseeşlerindençokkayınvalide,kayınpedergibikişilerceçalışmalarınaizinverilmediğinibelirtmişlerdir. Küçük şehirlerde kadınlar üzerinde çok yönlü birkontrololduğugörülmektedir.Eş,eşinailesi,yakınakraba,komşularbir bütün olarak kadını izlemekte ve denetlemektedir. Toplumsalcinsiyet ilişkileri sadece kadın ile erkek arasındaki ilişki üzerindendeğil,akrabalar,komşularyadakadınındahilolduğutümtoplumsalmekanizmalar tarafından oluşturulmaktadır-yapılandırılmaktadır.Genç bir katılımcı, 1978 doğumlu, duygusunu “Hiç çalışmadım. Yalnız sokağa çıkmaktan korkuyorum. Tedirginlik var biri bir şey mi der”biçimindeifadeetmiştir.

Kısa bir süre çalışıp işten ayrılan bir katılımcı “Geçen sene bir okulda kantinde çalıştım. Kendi paramı kazanmak, kendime güvenim geldi. Zor tarafı yok. Yeni çevrem oldu. Bu çevre baskısı niye çalışıyorsun ihtiyacınız mı var sorusu eşimi de etkiledi ve eşim bu sene izin vermedi.”ifadeleriileçevrenineş-erkeküzerindekietkisiniaktarmıştır.

50

Evliolankadınların%17’sieşininailesiilebirlikteyaşamaktadır.Kadınların ortak öyküsü kayınvalide-kayınpeder ile yaşamanınzorluğunailişkindir:kadınınçalışmasınavedışarıçıkmasınakarışma,bukonulardaeşiolumsuzetkileme,çocuklarakarışma, tekbaşınakararverme,kaynaklarıtekbaşınayönetmevb.öyküleranlatılmıştır.

“Tarlada çalıştım. Soğan, şekerpancarı ekiyoruz. Geliri kaynanama geliyor. O da eve harcıyor. Ancak bizim söz hakkımız yok”.

Ekonomik zorluklardan dolayı daha önce ayrı yaşayan bazıailelerinbiraradayaşamayabaşladıklarıgörülmektedir.Ayrıcaevleriayırsalarbileeşinailesiileyakınilişkileriçindeolunduğu,birbirineyakınmekânlarda ya da aynı apartman da yaşandığı belirtilmiştir.Birlikteyaşamakyadayakınilişkiiçindeolmakkayınpederinyadakayınvalideninsahipolduğuolanaklardan,emeklilikmaaşı,barınma,beslenmeolanağındanözellikleeşinişsizliğidönemindeyararlanmakaçısındanönemtaşımaktadır.Ataerkil,genişaileyapısı,bireyinzordönemlerde yaslanabileceği, güvenlik sağlayacağı-koruyucu- temelkurumsalyapılanmalardanbiriolarakortayaçıkmaktadır.Denetleyicive kısıtlayıcı olan bu ilişkiler güven ve dayanışma rollerini deüstlenebilmektedir.

Kayınvalide ile birlikte yaşayan bir katılımcı nedenlerini“Kayınvalidemlerle birlikte yaşıyoruz. 5 yıldır birlikte yaşıyoruz. Daha önce kocam çalışıyordu evimiz ayrıydı. Şimdi birlikte yaşamak zorundayız.”biçimindeaktarmıştır.

5.1.3 Bakım Hizmetleri Kadının Üzerinde

“Annesi olmayanın babası olmaz”

Kadınlar çocukların yanı sıra evdeki yaşlılara, özürlülere vehastalara bakım sağlamaktadır. Engelli çocuğu olan annelerleyapılan görüşmelerde ailenin ve eşin çocuğun sorumluluğunubüyükölçüdekadınınüzerineattığı,kamukurumlarıdadâhilolmaküzere engellilere ilişkin bütün işlerin kadınlar tarafından yapıldığıgörülmektedir.Çocuklarıneğitimolanaklarınaerişimi,öğretmenlerlegörüşme,özürlüaylığınınbağlanması,hastaneişleritümüyleannelertarafındanyerinegetirilmektedir.Busüreçkadınlarındışarıyladahayoğunbiretkileşimiçindeolmasınıdaberaberindegetirmiştir.

51

İkiengelliçocuğununokuması içinuğraşverenvebaşarılıolanbirkatılımcı(çocuklardanbiriyüksekokula,diğeriliseyegitmektedir)eşinin kendisini takdir bile etmediğini dile getirmiştir. Engelli birçocuğuolanbaşkabirkatılımcıiseçocuğaiyibaktığıiçindoktorunkendisini övdüğünü, doktorun bu tavrının eşi üzerinde olumlubir etki yarattığını, onun da kendisini takdir etmeye başladığınıbelirtmiştir.Birüstmerciolarakgörülenkişinin-doktorun-tavrıeşindavranışlarındadeğişiklikyaratmıştır.

Bakım hizmetlerine ilişkin kadınların taleplerine bakıldığındaerkeklebirliktebununpaylaşılmasıdeğil,dahaçokçocuklarakreşimkânısunulmasıönplanaçıkmaktadır.Dışarıdabirişteçalışmaktabakımhizmetleriileilişkilibirbiçimdeelealınmaktadır.

Evlenmedenönceçalışanbirkatılımcı“ …çocuk doğduktan sonra çalışmak zor geliyor. Çocuğu evde bırakmak, ondan ayrılmak. Ancak iş çok iyi olacak ki çocuğu bırakasın… evin bütün sorumlulukları ben de. Ben çalışmıyorum çünkü… ben de rahatsızlık yaratmıyor”biçimindedüşüncelerinidilegetirmiştir.

5.1.4 Çalışma Mekânı

Bazı kadınlar eşlerinin sadece kadınların olduğu bir işyerindeçalışmalarına izinvereceğini söylemişlerdir.Yinekadınlarınönemlibirbölümüeşlerininbufikirlerinekatılmakta,erkeklerinçalıştığıbiryerdeçalışmayacaklarınıifadeetmektedir.Bunedenlekreşteyadasadece kadınların çalıştıkları bir atölyede çalışmak kadınlara cazipgelmektedir.

Dışarıdaçalışmakisteyenkadınlariçinideallerindekiişinözelliklerisorulduğundaşucevaplarverilmiştir:gelirlerininasgariücretkadarolması, sosyal güvencelerinin bulunması (görüşmeci kadınların birbölümüsosyalgüvenceolmadandaçalışabileceğinibelirtmişlerdir,özellikle eşlerinden dolayı sosyal güvenceleri olan kadınlar bunudahaçokdilegetirmiştir),çalışmaortamınınbirkadınınçalışmasınauygun olması. Kadınlar çalışma alanı için de benzer tanımlamalarkullanmıştır:aileyeriolması,kadınlarıngiripçıktığıbiryerolması,hiçerkekçalışmaması,çoğunluğunkadınlardanoluşması,vb.

Kadınların erkeklerle aynı yerde çalışmak istememesi “kamusalalan” olarak nitelendirilen çalışma mekanının kadın-erkek olarak

52

bölümlenmesi isteğini göstermesi nedeniyle dikkate değerdir.Çalışma mekanının kadınlardan oluşmasını isteme-bunu uygungörme, kadınların “özel alana” ait ilişki biçimlerini benimsemedüzeyinivebuilişkibiçimlerinievindışındasürdürmeisteminiaçığavurmasıaçısındanönemlidir.Sözkonusuedilenevileözdeşleştirilen“özelalan”ilişkilerininevdışınayaygınlaştırılması,çalışmamekanınaaktarılmasıtalebiveuğraşıdır20.

5.1.5 Kadınlar Tarafından Tercih Edilen İşler

Kadınlar genel olarak kadın işi olarak adlandırılan bildikleriişlerdeçalışmakistemektedir.Bunedenleçocukbakımı,yassıçuhadokuma, Maraş işi, unlu mamuller gibi mesleki eğitim kurslarınayoğunilgigöstermişlerdir.Eveksenliçalışankadınlariseçocuklarınıveevişleriniaksatmadan,pazarlamasorunuileuğraşmadanbirininkendilerine iş getirmesini, kendilerine düzenli ödeme yapmalarınıistedikleriniifadeetmişlerdir.

Belirtilmesigerekenbirdiğernoktakadınlarıneveksenliçalışmaya,evdeyaptıklarıişlereyaklaşımlarıdır.Evdedüzenliolarakişyapıpsatankadınların hiçbiri kendini çalışan olarak görmemektedir. Kadınlarücretkarşılığıyapılanişlerileparakarşılığıyapılanişleribirbirlerindenfarklı konumlandırmaktadır. Bunun gerisinde, işin, evde, kadınınyaşamalanındayapılıyorolması,boşzamanıdeğerlendiriciveeviçifaaliyetlerindevamıolarakgörülmesiyeralmaktadır. Evdeyapılanişlersadeceaileiçindegörünmezkılınmamakta,kadınlartarafındandadeğersizleştirilmektedir.

Kendiişlerinikurmakisteyenkadınlarıngeleceğeilişkinhayalleriolduğu görülmektedir. Ancak kadınlara hangi alanlarda iş kurmakistedikleri sorulduğundayineevyemekleriyapan lokanta,pastanegibigelenekselkadınişlerisıralanmıştır.

Kadınlarınbirbölümüyoksulluknedeniileçalışmakistediklerini,kocalarının yüksek bir geliri olması durumunda çalışmayıdüşünmediklerini-düşünmeyeceklerini belirtmiştir. Bu durumerkeğebağımlılığınkadınlar tarafındanherkoşuldabir sorunalanıolarak görülmediğini, aile kurumu içinde var olan işbölümünün

20 Burada özel alanın salt kadının alanı olduğu değil, kadının düzenleyici olduğu bir alan olduğu belirtilmelidir. Kadının düzenleyici olduğu ama erkeğin, çocukların diğer yakın ilişkilerin-akrabalıkların ve ona ilişkin ilişki biçimlerinin sürdüğü bir alan.

53

kadınlar tarafından kabul edildiğini-onayladığını göstermektedir.Kadınileerkekarasındakiilişkigörevvesorumluluklarçerçevesindedüşünülmekteherikitaraftandabunlarauymasıbeklenmektedir.

Kadınlarikikoşuldaçalışmayıkesinlikleistemekte,çalışmakbirincilöncelikhalinegelmektedir:1)“Ataerkilpazarlık”sözleşmesininihlaledilmesiyadabozulması,erkeğinkadınaveaileyekarşıgörevleriniyerinegetirmemesi,aldatma,terketme,boşanma;2)Erkeğineldeettiği gelirin evin geçimini sağlayacak düzeyin altına düşmesi birbaşkadeyişleyoksulluk.

Evlendiği sıradaeşininmaddidurumuçok iyiolan, son3yıldaekonomik iflas nedeniyle sıkıntı çeken bir katılımcı geçmişte hiççalışmamasının-iş aramamasının nedeni sorulduğunda “iş aramaiçingereksinimduymadım,eşimingeliriyeterliydi,çokçok iyiydi”cevabınıvermiştir.

Yoksul olduğu halde bugüne kadar çalışmayan kadınlarıngerekçeleriiseşöyledir;

1.İşyok

2. Kendilerinin çalışmasına izin verilmemesi (eşleri ya da eşinailesitarafından)

3.Kendişartlarınagörebirişbulamayışları:Kadınlarınönemlibirbölümü yarım gün olmak koşuluyla çalışabileceğini söylemiştir.Çocuklar, evdeki işlerini (yemek, temizlik v.b) aksatmak“istememeleri” ve eşten önce evde olma “gerekliliği” nedenolarakbelirtilmiştir.

Kadınlaraileileçalışmayaşamınıuyumlaştırdıklarıorandaçalışmayaşamına katılmaktadır. Ailenin sürekliliğini sağlamak kadın içinbirincildir.

54

5.1.6 Daha Önce Çalışma Deneyimi olan Kadınlar Dışarıda Çalışmaya Daha Olumlu Bakıyor

Dışarıda çalışma deneyimine sahip olan kadınlarda evliliklebirlikte bunun sekteye uğradığı görülmektedir. Dışarıda çalışmadeneyimi olan kadınlar, çoğunlukla yarı zamanlı işleri ve kadınağırlıklı işyerlerini istediklerini ifade etseler de, yine dışarıdaçalışmayıtercihetmektedir.Bununenönemlinedeniolarakaldıklarıücretlerigöstermişlerdir.Kadınlaraldıklarıücretindüşükolduğunu,emeklerinin karşılığı olmadığını belirtmelerine rağmen yine de enfazlaücretkazanmaşanslarınındışarıdabirişteçalışmakolduğunusöylemişlerdir.

Dışarıda çalışan kadınların %78’i sosyal güvenceden yoksunçalışmışolmasınarağmen,sosyalgüvencelerininolabileceğiumudu,bunun emeklilik gibi bir olanağı sunacak olması, sosyal bir çevreolarakişyerlerinitanımlamaları,evdendışarıyaçıkmafırsatıvermesigibi nedenler kadınların dışarıda bir işte çalışmak istemelerininnedenlerinioluşturmaktadır.

Çalışma öyküsü olan kadınların çalıştıkları alanlar çeşitlilikgöstermektedir. Fabrikadan, sekreterliğe, tezgahtarlıktan, satışelemanlığına, küçük ofis benzeri işyerlerinde yemek, çay, temizlikyapmaktan,tarla-bağ-bahçeişlerinde(günlükücretkarşılığı)çalışmayadekfarklıniteliklertaşımaktadır.

5.1.7 Çalışmayı Bırakma Nedenleri

Öncesinde bir işte çalışmalarına rağmen şimdi çalışmayankadınlara nedenleri sorulduğunda alınan cevaplar şu şekildesıralanabilir: İşyerininkapanması

İşvereninçıkartması

Çocukların olması (ilk çocuğun oluşu veya yeni bir doğumolması)

Çocuklarıbırakacakbiryerinolmaması

55

Eşinizinvermemesi(özelliklebekârkençalışankadınlariçin)

Eşinailesininizinvermemesi

Eşin önce izin vermesine rağmen sonrasında kıskançlık,huzursuzlukv.bsorunlarçıkartması

İşsaatlerininuzunolması,geçsaattegelmekgibinedenlerleeşleyaşananhuzursuzluklar

İşyerindekarşılaşılanolumsuztutumlar:küçümsenmek,fazlaişverilmesi, işveren tarafından aşağılanmak, kötü söz söylenmesi,taciz, iş yerinde içki sofrası hazırlatma ve erkek çalışanlarınkadınlarhakkındacinseliçeriklikonuşmalaryapmasıvb.

Çokazücretverilmesi21.

Yukarıda sıralanan nedenlerden 3’ü hariç diğer tüm nedenlerkadının toplumda konumlanışı, erkeğin karar vericimerci olması,kadınayüklenenroller,çocukbakımınıkadınındüşünmekzorundaolması, toplumsal desteğin olmayışı, işgücü piyasasında kadınolmaktandolayıkarşılaşılansorunlarailişkindir.

“2005 yılında bir temizlik şirketinde çalıştım. 1yıl apartman merdivenleri temizledim. Evdeki sıkıntıları unutuyorsun, rahatlıyorsun. İstediğim gibi alışveriş yaptım. Çocuklarım küçük olduğu için onların bakımları beni düşündürdü... Çocuklarım küçük olduğu için ayrılmak zorunda kaldım, eşimin kıskançlığı sorun oldu.”

Kadın olmaktan kaynaklanan sorunların ise iç içe geçtiği, pekçok faktörün girift oluşturarak birbirini beslediği-güçlendirdiğigörülmektedir. Aynı kadın tarafından hem çocuklar hem kocanınizin vermemesi hem de eşin ailesi işi bırakma nedenleri olarakgösterilebilmektedir.Temizlikişindeçalışanbirkatılımcıişibırakmanedenini “2005 yılında bir temizlik şirketinde çalıştım. 1yılapartmanmerdivenleri temizledim. Evdeki sıkıntıları unutuyorsun,rahatlıyorsun. İstediğim gibi alışveriş yaptım. Çocuklarım küçük

21 Görüşülen kadının biri aldığı ücretin yol parası çıktıktan sonra Pazar masrafını bile karşılayamadığı için ayrıldığını belirtmiştir.

56

olduğuiçinonlarınbakımlarıbenidüşündürdü...Çocuklarımküçükolduğuiçinayrılmakzorundakaldım,eşiminkıskançlığısorunoldu.”cümleleriileaktarmıştır.

5.1.8 Siyasetin Uzağında Bir Yaşam İsteği

Kadınlar siyasete kendilerini uzak hissettiklerini, siyasetkonuşmayı sevmediklerini ve hoşlanmadıklarını belirtmişlerdir.Nedenleri sorulduğundan, “çünkü bize çok uzak olduğunudüşünüyorum”, “kadınlar siyasette bulunmadıkları için”, “çünkübir şey yapamayacağız”, “bizimoralara gelmemizedaha çok var”“siyasetkonuşmayısevmiyorumvebulunmayıdaistemiyorum”gibiifadelerledüşüncelerini/duygularınıdilegetirmişlerdir.

57

5.2 Proje Bitiminde Proje Katılımcılarının Durumu Nedir? Göstergeler Ne Söylüyor?

5.2.1 Eğitime İlişkin Göstergeler

Güçlenme eğitimine katılan katılımcı sayısı: GüçlenmeeğitimindenAmasyakentmerkezinde317,ŞeyhSadiköyünden50kadınolmaküzeretoplam367kadınyararlanmıştır.Kadınların348’ieğitimesonunadevametmiştir.

Meslekieğitimlerekatılankatılımcısayısı:Dokuzalandameslekieğitimkursuaçılmışbukurslardan218kadınyararlanmıştır.Meslekieğitim kursları beceri artışı, öncesinde bilinmeyen yeni bir şeyinöğrenilmesiaçısındanönemtaşımaktadır.

İş danışmanlığı eğitimi: Amasya’da proje katılımcısı kadınlarıistihdam konusunda yönlendirmek, ürünlerini tanıtmak amacıylakurulanişdanışmanlığıeğitimindensekizkadınyararlanmıştır.

Girişimcilikeğitiminekatılankatılımcısayısı:Girişimcilikeğitimine60kadınkatılımsağlamıştır.Katılımsağlayankadınların52’sieğitimibirbütünolaraktakipetmiş,12’sifizibiliteraporlarınıhazırlamıştır.

5.2.2 İstihdama İlişkin Göstergeler İŞKUR’abaşvurudabulunankadınsayısı:Projesüresince317kadınİŞKUR’a başvuruda bulunmuştur. Projeye katılmanın şartlarındanbirinin İŞKUR’a kayıt olduğu göz önünde tutulduğunda bu eğilimişaramabecerileriningeliştiğiyadaİŞKUR’ailgininarttığınındeğil,zorunluluktandolayıoluşanbirbilgilenmeninvetutumdeğişikliğiningöstergesiolarakalgılanabilir.

İşgücünekatılan/aktifolarakişarayankadınsayısı:Projeylebirlikteişgücüne katılan kadınların sayısında artış olmuştur (Kadınlarınistihdamabakışaçılarıbölümündeayrıntılandırılmıştır).Girişimcilikeğitiminekatılan12kadın işplanınıyapmış,KOSGEB ile iletişimegeçmiştir.

İstihdam edilen ve sigortalı çalışmaya başlayan kadın sayısı:Projedeneğitimalan24kadınçalışmayabaşlamıştır.Bukadınlarındörttebirisigortalıolarakçalışmaktadır.

58

Hanegelirindeartış:Belirtildiğiüzere,projefaaliyetlerinitakiben24kadın işe girmiştir. Budurum24kadının vehaneningelirininarttığı anlamına gelmektedir. Proje henüz bitmeden meslekieğitimlere katılmış kadınların %10’nundan fazlasının işe girmişolmasısondereceönemlidir.

Eveksenliçalışankadınlardagelirartışı:Eveksenliçalışankadınlarürün kalitesine, ürün çeşitliliğine ve pazarlamaya ilişkin sorunlaryaşamaktadır. Projenin başlangıç aşamasında görüşme yapılan eveksenliler10ile150TLgelireldeettikleriniifadeetmişlerdir.Projeçerçevesinde ürün kalitesini artıran, eğitimlere katılan ev eksenliçalışanlarıngelirartışlarıancakprojesonrasındagörülebilecektir.22

5.2.3 Güçlenmeye İlişkin Göstergeler

Güçlenmeye ilişkin göstergeler kadınların istihdamabakış açısı,kendinin ve kendi gücünün farkına varması, bilgilenme, tutumdeğiştirme, karar mekanizmalarına katılım ve örgütlenme, şiddetalgısı, toplumsal cinsiyet rollerine yaklaşım, bakım hizmetlerineyaklaşım, benliğine ve kadınlık durumuna ilişkin farkındalık, aileüyeleri ve çevreyle ilişkiler, iyi olma hali ve kurumlara yaklaşımbaşlıklarıaltındaincelenmiştir.

5.2.3.1 Kadınların İstihdama Bakış Açıları

Kadınların istihdamabakışaçılarındaçetrefillibirdurumortayaçıkmıştır.Kadınlarbirtaraftanözelliklegüçlenmeeğitimininetkisiyleekonomikbağımsızlığın,gelireldeetmeninhayatlarıvegelecekleriiçinnekadarönemliolduğununfarkınavardıklarınıaktarmış,amaöte yandan bu önemin kendileri için sınırlarını çizmiştir. Sınırlaraçıkveörtükbiçimlerdesöylemlerdeifadeedildiğigibi,pratiktedegörülmüştür.

Kadınlarınbüyükbirkısmıprojedensonrahayatlarınınpekçokalanınayansıyanözgüvenveolumludeğişimdensözederekbununişyaşamınadairdüşüncelerinedeyansıdığınıbelirtmiştir.

22 AB’nin proje eğitimleri sırasında üretilen ürünlerin satılamayacağına ilişkin uygulaması nedeniyle.

59

Birgörüşmeci“çalışma yaşamına önceden özenirdim, çalıştıkları için ezilmiyorlardır derdim. ….. girişkenlik yoktu, kendimi geri çekerdim. Ben bir şey anlatırken karşımdaki dinlemezse susardım. Şimdi bir dakika karşınızda biri konuşuyor diyorum. İlkokul mezunu olmak korkutuyordu ama sonra aslında çevremde ayak ayak üstüne atmış tüm esnaflar ilkokul mezunu değil mi diye düşündüm. Öncesinde bunu çalışmak için dezavantaj olarak görüyordum şimdi öyle değil”şeklindeprojeöncesivesonrasıişyaşamınadairalgısınıifadeetmiştir.

Görüşülen kadınların çok büyük bir çoğunluğu proje öncesi işyaşamınakatılımıkendileriiçin“zor”,“imkânsız”,“güç”biçimindeifadelerletanımlamışlardır.Nedenleriolarak;

Kendilerineolangüvensizliklerini, İşyaşamındabirdeneyimlerininolmamasını,

Dahaöncekiolumsuzdeneyimlerini(düşükücret,uzunvezorçalışmakoşulları,aşağılanma), İşbulamamalarını,işaramavebaşvurmayöntemlerikonusundakibilgisizliklerini, Resmikurumvekuruluşlarabaşvurmaveilişkikurmakonusundaçekincelerini, ilgili resmi kurum ve kuruluş ve bunların görev,sorumlulukveolanaklarıhakkındabilgisahibiolmayışlarını, Eşlerininizinvermemesini,

Yakın akrabaların izin vermemesini (kayınpeder, kayınvalide,büyükkayınvb.),

Çocuklarabakacakkimseninolmamasını,eğitimdurumlarınınyetersizliğini(çoğunlukilkokulmezunu),meslekibirbecerilerininolmamasınıgöstermişlerdir.

Görüşülen kadınların yaşamında daha önce çalışma yaşamınakatılım önünde engel olarak gördükleri nedenlerin çoğu halavarlığınıkorumaklabirlikte,bunlarıaşacaklarınadairbirözgüvenvebuna dair girişimler ve çabalar olduğu görülmüştür. Kadınların bir

60

bölümüeşleriçalışmalarınaizinvermedikleriiçinböylebirihtimalidüşünmediklerini ancak kursa başlayınca ve özellikle girişimcilikeğitimlerisonrasıkendiişyerleriniaçmakonusunungündemlerinegirdiğini belirtmişlerdir. Bu durumda eşlerinin de kendilerineçalışmakonusundaizinverdiğini,hattabazılarıeşlerininkendilerinidesteklediklerini söylemişlerdir. Burada şuna dikkat çekmekgerekiyor:kendiişyerleriniaçmayıdüşünenkadınlaraeşlerimaddidestek sunmamakta, hibe almaları durumunda iş yerini birlikteaçma-işletmeplanlarıyapmaktadır.

Kadınlara herhangi bir işe başvurup başvurmadıkları, iş aramadeneyimlerinin bulunup bulunmadığı, iş arama biçimlerinin nasılolduğu, nasıl bir iş aradıklarına dair sorular sorularak projenin bualanlaraetkisiortayaçıkartılmayaçalışılmıştır.

Kadınlarınbüyükbirbölümüişaramaktaveişbaşvurusuyapmaktaolduğunu belirtmiştir. Görüşmelerde henüz iş arama faaliyetinebaşlamamışkadın sayısı çokazdır vekadınlarbudurumu;kursunhenüzbitmişolması(görüşmetarihindemuhasebekursubitelihenüzbirkaç günolmuştu ve staj yapmadurumları gündemdeydi), birazdaha beklemek istemeleri (daha fazla bilgi toplama, etraflarındakikadınların sürecini gözlemleme gibi nedenler), ailesel sebepler(çocukların bakım problemi, evde kalan yaşlıların bakımı) olarakaçıklamışlardır.

Bazı kadınlar ise iş arama girişiminde bulunup bulunmadığısorusuna henüz böyle bir girişimim yok demiş ama görüşmeninileri safhalarında İŞKUR’akayıt yaptırdıklarını, girişimcilik alanındahibealmak içinprojehazırladıklarınıyadaprojeofisincebulunanişler için arandıklarında bu işyerlerine görüşmeye gittiklerinianlatmışlardır.Budurumkadınlarınaktifolarakişarıyorolsalarbile,bu işleri projenin bir uzantısı olarak algılama eğiliminde olduğubiçiminde yorumlanabilir. Öte yandan kadınlar iş arama ve işbaşvurusu yapma yöntemleri konusundaki bilgilenmiş olsalar bilebunun tutum değişikliğini beraberinde getirmediği görülmektedir.İŞKUR’agidipkayıtyaptırmagörüşülenkadınlarınbüyükbirbölümüiçinsonuçalmayıbekledikleribir işaramabiçimiolmadığından,işarama yöntemleri içinde genellikle saymadıkları bir durumdur. İşaramakdemekonlar için hala eskiden kullandıkları ya da duyup,bildikleri çevreye haber salma, konu komşu akraba vasıtasıylaişe girme gibi klasik yöntemleri içermektedir. Bu klasik yöntemler

61

güvenliknedeniyledekullanılmaktadır.Gençbirkatılımcınasıl işegirmekistiyorsunsorusuna“Tanıdıkaracılığıylaişegirmekistiyorum.Güvenebileceğimbiryer.”cevabınıvermiştir.Tanıdıkaracılığıylaişegirmekişyeriningüvenliolmasıanlamınagelmektedir.

Projeninbaşlangıçaşamasındaçalışmakistedikleriniifadeeden91kadın,meslekieğitimsonrasıformalbirişyerineyönlendirilmişancakkadınların41’ibaşlangıçaşamasındaişteklifedildiğinde,21’iişyeriilegörüştüktensonraişireddetmiş,2’siise9günlükbirçalışmadansonraişibırakmıştır.İşlerikabuleden24kadıniseçalışmayadevametmektedir. İşi başlangıçta reddeden kadınların anlatımlarınabakıldığında “İş teklifini neden kabul etmedin?” sorusuna verilencevaplar “çalışmak istemiyorum” “çocuklarım küçük” “eşim izinvermiyor” “yarım gün çalışmak istiyorum” “ ev eksenli çalışmakistiyorum” olarak özetlenebilir. İş görüşmesine gittikten sonra işireddedenkadınlarıngerekçeleriise“işzor”“çalışmasaatleriuygundeğil” “maaş az”olmuştur. İki kadın isebu süreçtehamile kaldığıiçin çalışamayacağını belirtmiştir. Kadınlar tam gün süren, çalışmabiçimleri ve kuralları kesin bir biçimde tanımlanmış işlerden uzakdurmaktadır. İstihdama katıldıkları noktada “saatleri uygun olsun,mesaiyekalınmasın,eşimiştengeliyorçocuklarımokuldanonlardanönce evde olayım” söylemlerini dillendiren proje katılımcılarınarastlanmıştır. Kadınlarla yapılan derinlemesine görüşmelerde“alışkanlık” kelimesi, şuan sürdürülenyaşantınındevamı isteğide,telaffuzedilmiştir.

Kadınların çalışma-çalışmama kararlarının üzerinde eşlerininmaddidurumuönemlidüzeydeetkidebulunmaktadır.Eşlerininmaddidurumlarının iyi olması durumunda çalışmayı düşünmeyeceklerinibelirtenkatılımcılarolmuştur.

“okadariyibirhayatımızvardıkieşimingeliribizimiyibirhayatyaşamamızısağlıyordu…iflastansonradurumdeğişti”.

“işleri iyi olsa belki düşünmem çocuklarımla kalayım derimama…”.

62

Çalışmayabaşlayıpişibırakankadınlarlayapılangörüşmelerdeiseişinzorluğu,çalışmakoşullarınınağırlığı,çalışmasüresininuzunluğu,öğle arasının kısalığı, ücretlerin düzenli ödenmemesi-bu ihtimalinvarlığı- gerekçeler arasında belirtilmiştir. Kadınların işe başladıklarıişyerlerinin yeni açılmış olması, kurumsallaşma problemleri-karşılaşılansorunlarıağırlaştırmıştır23.

Kadınlarzamanıdahaesnekkullanabileceklerienformalişlertalepetmektedir: “Evdeyapayımbirileri satsın”, “…yarımgün istediğimsaataralığındagideyimokadarücretalayım”vb.Kadınlarıneğitimprogramlarını değerlendirirken de baz aldıkları temel kriterlerdenbirininzamanolduğugörülmektedir.Güçlenmeeğitimiprogramınınistisnasıztümkadınlartarafından,pekçokolumluluğununyanısırayarım gün olmasının özellikle altının çizilmesi, kadınlarda aile ilegelireldeetmeyiuyumlaştırmaistediğininnekadargüçlüolduğunugöstermektedir. Evliliğin kadına yüklediği sorumlulukların vegörevlerinkadınlartarafındanaçıkyadaörtükbirbiçimdekabulününbueğilimingerisindeyeraldığısöylenebilir.

Kadınların bulundukları konumun (eğitim, mesleki beceri vb)veyerelşartlarınelverdiğininüstündebirbeklentiiçindeoldukları,iş konusunda seçici davrandıkları görülmüştür. Bu seçiciliğingerisindeevdebirincilderecedegelirgetirmektensorumluolmamadurumunun yanı sıra korkuların ve kaçış isteğinin de (koşullarını-kendisinigörmektenkaçınma)payıolabilir.

23 İşyerlerinin birinde erkeklere öğle yemeği verilirken kadınlara verilmemesi, evden getirme lerinin istenmesi, işyerlerindeki cinsiyetçi yapıyı ortaya koymaktadır.

63

İş teklifi yapılan bir katılımcı ile yapılan diyalog kaçınmayıgöstermektedir.

Katılımcı:“…tabii ki işi kabul ederim ama belim rahatsız başımda ağrıyor kokuya tahammül edemem”

Uzman:“Doktora gittin mi, sorun neymiş”,

Kadın: “Bilmiyorum gideceğim”

Aynı kadınla bir ay sonra yapılan sohbette, doktordan hiç bahsedilmemiş,

Uzman: “Nasıl bir iş olduğunda seni arayalım?”

Katılımcı: “Çok erken saatte evden çıkamam sekizde çıkıp akşam beşte dönsem, böyle bir iş bulsam iyi olur”.

Bir sonraki iş olanakları konuşmasında Katılımcı: “Açık bir alan olsa kadınların çalıştığı ben de çalışırım… oğlumun daha çok işe ihtiyacı var, liseyi bitirdi”

Kadınların iş olanakları konusunda bilgi sahibi olmaları, pekçok kurumla gidip görüşmeleri, soru sormaları, iş başvurularıyapmaları, yine proje ofisince bulunan işyerleri ile gidip görüşmegerçekleştirmeleri,kiminbuişlerdeçalışmayabaşlaması,bazılarınınhala çalışmayı sürdürürken bazılarının kimi gerekçeler ile iştençıkmaları, kimin gidip görüştüğü işyerinin koşullarını beğenmediğiiçinişebaşlamamasıvebunabenzerbirkaçgörüşmegerçekleştirmesiprojeninistihdamakatılımlailgilisomutçıktılarınıortayakoymaktadır.

Projeninbaşlangıcısayılabilecekbirsüreçteyapılangörüşmelerdedışarıda ücretli bir işte çalışmak isteyen kadınlar bunun nedeninisürekli ve belirli bir gelir elde etmek, sağlık güvencesine sahipolabilmek, emeklilik fırsatı sunması, sosyal bir çevre edinmek,bir statü kazanmak, ev dışına çıkabilme fırsatı yaratmak, kendiniönemlihissetmekşeklindeifadeetmişlerdir.Projeninsonundafarkedilen temel değişiklik kadınların kendilerine güven duyduklarınıüstüne basa basa belirtmeleri, özgüvenlerinin arttığının gözlegörülür olması ve daha umutlu bir şekilde iş yaşamına katılımdan

64

bahsetmeleridir. Önceki görüşmelerde eş ve eşin ailesinin izinvermemesi, problem ve huzursuzluk çıkarması nedeniyle çalışmayaşamına katılamayacaklarını ifade eden pek çok kadın şimdi busorunla yüzleşme vemücadele etmeazmi ve isteğindeolduğunu,sorunlabaşedebileceklerinibelirtmişlerdir.Görüşmelerdebaşetmestratejilerineyönelikörneklerdeverilmiştir.Bustratejilerinbazılarışunlardır;

- Tartışmak ve psikolojik baskı uygulamak, daha önce çalışmakonusu açıldığında alttan alan, sessiz kalan ve eşin söylediklerinikabul eden kadınlar artık eşleriyle bu konuyu tartıştıklarını bununiçin zaman zaman kavga ettiklerini, buna izin vermeyen eşlerinekendilerine güvenmediklerini, inanmadıklarını söyleyerek eşlerininüzerinde psikolojik baskı kurduklarını, bazen tamamen restçektikleriniörneğin“benbukursaboşagitmedim(unlumamullerkursuna giden bir kadın) şimdi buna göre bir iş bulduğumda işegirerim gerisini de sen bilirsin artık. Ben evimin, çocuklarımınihtiyaçlarıiçinçalışacağımnamusumla,kimsedebirşeydiyemez”, Çevrelerindeçalışanarkadaşlarınıveakrabalarınıörnekvermek,

Çocuklarından destek almak (özellikle büyük yaştaki, ya daüniversitedeokuyançocuklaryardımıyla),

Projenineşlerindedegüvenyaratmışolmasınıkullanmak,eşlerinekarşıdahaöncekullanmadıkları farklıbirüslupvedillekonuşmak“ben önceden o ters bir şey söylese hemen kızıp bağırırdım tabii o da bana. Sonra iş büyürdü, çoğunlukla ben küser günlerce konuşmazdım o da buna daha çok kızardı. Ama şimdi öyle yapmıyorum sinirlensem bile sesimi yükseltmiyorum, gel güzel güzel konuşalım birbirimizi kırmayalım diyorum. Bazen sen daha iyi bilirsin ama bir de böyle böyle şeyler var diyorum, onları da hesaba kat diyorum. Haklısın diyorum valla onunda bana karşı davranışları değişti. Sen önceden böyle değildin diyor, ben de yeni şeyler öğreniyorum hatalarımı, eksiklerimi görüyorum diyorum. Sen de değiştin diyorum daha iyi, olgun bir aile babası oldun diyorum. Tabii hoşuna gidiyor. Valla böyle böyle artık daha mutluyuz onun da eski aksiliği kalmadı.”,

İşkonusundadahaöncebilinmeyenolanaklardansözetmek,pek çok kadın kendi iş yerini açmak için hibeden bahsedinceeşlerinin daha önce çalışmalarına izin vermezken, şimdi ya artıksessizkaldıklarınıyadakendilerinidesteklediklerinisöylemişlerdir.

65

“Projeden önce evde ürettiklerimi iş olarak görmüyordum. Evde yapılacak bir şey olarak görüyordum. Yıllarca kaynanamla oturunca onun gibi düşünüyordum. Onlarda bir iş olarak görmezdi bu yaptıklarımı. Kendi ürettiğim şeyleri artık daha değerli buluyorum, kendimi geliştiriyorum, yeni şeyler öğreniyorum örneğin bir peçetelik yaptım, yeni gördüm.”

Önceki görüşmelere göre kadınlar yaptıkları ev eksenli üretimidahaönemlivedahadeğerlibulduklarınısıksıkdilegetirmişlerdir.İçlerinde bir kaçı kendilerini tanıtırken çalışan kadın olaraktanımlamıştır.Dahaönceevekatkı,cepharçlığışeklindegördükleri-algıladıklarıeveksenliçalışmaiçinşimdiçocuklarımınokumasında,evimin mutfak ihtiyacını karşılamada az ama sürekli, önemli birgelir tarzında ifadeler kullanmışlardır. Kendilerini eşe muhtaçetmeyen, kendi ihtiyaçları için kimseyeel avuç açtırmayan, kendiemeklerinin karşılığı olarak bu çalışma tarzını daha bir gurur veözenle anlatmışlardır. Görüşmelerde bir kadın bu durumu şöyledile getirmektedir “projeden önce evde ürettiklerimi iş olarak görmüyordum. Evde yapılacak bir şey olarak görüyordum. Yıllarca kaynanamla oturunca onun gibi düşünüyordum. Onlarda bir iş olarak görmezdi bu yaptıklarımı. Kendi ürettiğim şeyleri artık daha değerli buluyorum, kendimi geliştiriyorum, yeni şeyler öğreniyorum örneğin bir peçetelik yaptım, yeni gördüm.”

Eveksenliçalışankadınlarınbirbölümükendilerinihalaçalışankadınolaraktanımlamasada,buprojenineveksenliçalışankadınlariçinfarklıbirpencereaçtığıgörüşmelerdeortayaçıkmıştır.Projeninen azından ürettiklerine ve kazandıklarına ilişkin bir farkındalıkoluşturduğu, kendilerini tanımlarken “ev eksenli çalışıyorum”kategorisini kullanıma soktuğu ortadadır. Bunun farkında olmak,ev eksenli çalışmaya bakışı ve bu alanın sorunlarını fark etmeyive buna yönelik çözümleri araştırmayı, bu alanda çalışan diğerkadınlarlabuluşupörgütlenmeyideberaberindegetirecektir,kadınçalışmalarındaneldeedilendeneyimlerbizebunugöstermektedir24.

Eveksenliçalışankadınlarınbirbölümüisedahaönceevlerindeüretippazarladıkları ürünleri için artık bir dükkan, atölye, lokanta

24 Ankara’da faaliyet gösteren Kozadan İpeğe Ev Eksenli Çalışan Kadınlar Kooperatifi bunun bir örneğidir.

66

v.b mekanları açarak kendi işinin patronu olmayı düşündüğünübelirtmiştir. Görüşmelerde daha önce evinde üretip sattığı işiniprojeden aldıkları eğitimler ve kurslar sonucunda kendilerine aitbirişyeriaçarakoradasürdürmeyidüşündüğünüsöyleyenpekçokkadınbulunmaktadır.Girişimcilikeğitimlerisonucundabuisteklerinietekemiğebüründüren,bununiçinprojehazırlayan,çeşitlikurumve kuruluşlara giderek girişimcilik hibeleri konusunda detaylı bilgialan,pazarvefiyataraştırmasıiçinçeşitliişyerleriilegörüşenhattaAmasya dışındaki illere gidip görüşmeler yapan, internette farklıfikirlertarayanpekçokkadınolmuştur.

Projeninherbirkadınüzerindekietkisi-etkidüzeyifarklıolmaklabirlikte kadınlara iş yaşamına katılım konusunda önlerine çıkanengellerlebaşedebilmegücüveyeteneğikazandırdığıaçıktır.

5.2.3.2 Kendinin ve Kendi Gücünün Farkına Varma

“Bu proje bana güven verdi, sürekli eleştiri alınca kimseyi görmek istemiyorsun, sürekli ellerim titrerdi, yanlış yaparım diye çok korkuyordum, şimdi çok iyiyim, eşimin söylediği kadar beceriksiz değilmişim”

Kadınların yaşamlarına, deneyimlerine, deneyimlerinianlamlandırmalarınailişkinfarkındalıklarınınarttığı,kendilerinidahagüçlühissettikleri-bunuifadeettiklerigörülmektedir.

“Güvenimi kaybettiğimi düşünüyordum ben, utanıyordum ne bileyim içine kapanık olmuştum. Buraya geldikçe başka insanları tanıdıkça, buradaki öğretmenlerle konuştukça biraz daha hani özgüvenimi kazanmış oldum.”Busöylemdesadecedışarıdangeleneğitimcilerin değil, kadınların başka kadınlarla karşılaşmasınıniletişimkurmasınınolumluetkisindenbahsedilmektedir.

Kadınlarıntamamınayakınıeğitimlersonrasındakendilerinidahagüçlühissettiklerini,özgüvenlerininarttığınıifadeetmiştir.“Buprojebanagüvenverdi,süreklieleştirialıncakimseyigörmekistemiyorsun,sürekliellerimtitrerdi,yanlışyaparımdiyeçokkorkuyordum,şimdiçokiyiyim,eşiminsöylediğikadarbeceriksizdeğilmişim”

Eveksenliçalışanbirkadın“Ev eksenli çalışma ve kadın hakları konularının neler olduğunu bilmiyordum. Haklarımızın olduğunu

67

öğrenince yani kadın erkek eşitliği olduğunu öğrendiğim andan itibaren kendimi daha rahat hissettim”

Bir başkakatılımcı “Eğitici buldumyalnızolmadığımıhissettim,birşeylerbildiğimisanıyordumamahiçbirşeybilmediğimianladımve genelinde erkekler tarafından çok fazla yönlendirildiğimizidüşündüm”.

İkiyılönceköydenkentegöçedenbirkatılımcı“Benimiçüniyigeldi, ben konuşamıyodum, bilsen de söylemiyon,…okumuşlarınarasındakendimibilmemişbuldum,açıldık.”

Dahaönceçalışansonikiyıldırbirazdakocamsorumlulukalsındiyerek çalışmayı bırakan bir katılımcı “ Güçlenme eğitimi bana çok iyi geldi, evde zayıflamıştım bir şey yapamam dedim. Tek başına kalırsam ayakta duramam derdim ama burda yapılan konuşmalarda öyle olmadığını anladım… Çok yerler gezdim, çalıştım ama buranın etkisi çok farklı” vb. cümlelerle kadınlar kendilerine güvenlerininarttığınıbelirtmişlerdir.

Eğitim süresince kadınlar yaşamlarını ve deneyimlerinideğerlendirmiş, sorgulamış, sonuçlara varmışlardır: “…aşırı duygusalım kimseyi kırmak istemiyorum, kendimden çok ödün veriyorum. Eğitime kadar, bazı şeyler değişti, hep ben ödün vermişim neden ben…”

“..boşanma derecesine geldiğimi anladım, evin içinde ezildiğimi gördüm, depresyondaydım, kursa başladığında farkında değildim… eşim dışarda çalışmamı istemedi, sen çocukların başında ol derdi, sen bana bağlı ol demiş aslında…”

Özelliklesorgulamaeşiyleprojeöncesiyoğunçatışmalaryaşayan,boşanmayı düşünen, geçmişte boşanma öyküsü olan kadınlardayoğun olarak yaşanmıştır. Eşinden yeni, projenin son aşamasında,boşanan bir katılımcı “..boşanma derecesine geldiğimi anladım, evin içinde ezildiğimi gördüm, depresyondaydım, kursa başladığında farkında değildim… eşim dışarda çalışmamı istemedi, sen çocukların başında ol derdi, sen bana bağlı ol demiş aslında…” ifadelerinikullanmıştır.

68

5.2.3.3 Bilgilenme

Projekatılımcılarıprojesüresinceverilenbütüneğitimlereilişkinolumluifadelerkullansada,özelliklehaklara,yasalhaklarına,kadınayönelikşiddeteilişkineğitimlerinkendileriiçinçokyararlı-bilgiartırıcıolduğunudüşünmektedir. Kadınlarınönemli bir bölümüyasalardabukadarhaklarınınolduğunubilmediğiniifadeetmiştir.

“Çünküenazındanzorbirdurumdakaldığımdaneleryapmamgerektiğiniöğrenmişoldum”

Şiddet çeşitlerini ve hangi konuların şiddete girdiğinibilmiyorduk”, “KadınHaklarışiddetgördüğümüzdenereyesığınacağımı,kadınsığınmaevlerininolduğunu,yalnızolmadığımızıöğrendim”,

“Aile içi şiddet dersi beni daha çok etkiledi, başıma birşey geldiğinde ne yapacağımı ve nelerden yardım alacağımıöğrendim”vb.

Proje katılımcılarındanbiri “Daha önceden bu kadar kadınların bu derecede hak sahibi olduğunu bilmiyordum. Benim gibi diğer 320 bayanda bilmiyordu. Ama şimdi gerçekten o kadar çok aydınlandım ki kadınlarımız yeri geldiğinde eşlerine haklarını savunabiliyorlar artık. Kendilerini de ezdirmiyorlar, güçlü durabiliyorlar.”belirlemesiilekatılımcıbirtaraftanbilgilendiğinevurguyaparkendiğertaraftan“kadınlarımız yeri geldiğinde eşlerine haklarını savunabiliyorlar…”vbanlatılarladeğerlendirmeyikendiadınaolmaktançıkarıpbaşkakadınların hayatlarına dönüştürmüş, değişimi başka kadınlarınyaşamıüzerindenanlamlandırmıştır.

Kadınlar özellikle 4320 sayılı yasadan, bu yasanın kendilerineverdiklerihaklarınönemindenbahsetmiş,Alo183Aile,Kadın,Çocuk,ÖzürlüveSosyalHizmetDanışmaHattıhakkındabilgilendiklerinivebunuyakınlarınadaaktardıklarınıifadeetmişlerdir.

69

“…farklı bakmayı öğrendik bakış açımız değişti gerçektende hocam.Önceden ben mesela konfeksiyonda çalıştım. Orda kendimi savunmayı bilmiyodum ve gerçekten de yani hep böyle arka planda kalıyodum. Önce motorculukla başladım sonra makinacılığa geçtim. Kendimi hiç savunmazdım. Sigortamı yapmadılar ilk sene mesela şimdiki aklım olsa sigortamı hemen başlatırdım. Çünkü başvuracağımız yerleri öğrendik bu proje sayesinde…”

Projekatılımcılarıçalışmahayatındakarşılaştıklarısorunlarakarşıneleryapacaklarıkonusundadabilgilenmişlerdir.Öncesindeçalışmadeneyimi olan bir proje katılımcısı “farklı bakmayı öğrendik bakış açımız değişti gerçektende hocam. Önceden ben mesela konfeksiyonda çalıştım. Orda kendimi savunmayı bilmiyodum ve gerçekten de yani hep böyle arka planda kalıyodum. Önce motorculukla başladım sonra makinacılığa geçtim. Kendimi hiç savunmazdım. Sigortamı yapmadılar ilk sene mesela şimdiki aklım olsa sigortamı hemen başlatırdım. Çünkü başvuracağımız yerleri öğrendik bu proje sayesinde…” kendisindealgıladığıdeğişimiaktarmıştır.

Proje kadınların okuma-yazma becerilerini de geliştirmiştir.33 yaşında olan katılımcı “ben ilkokuldan çıkalı okuma yazmayıunutmuştum. Buraya geldim geleli okumam düzeldi… kelimelerieksikyazıyorumbirazdüzeldi.”ifadesinikullanmıştır.

Öncesinde kamu kurumlarına ilişkin herhangi bir bilgiye sahipolmayan kadınlar kamu kurumları ile yüz yüze gelmiş, görevleriniöğrenmiş,danışmanlıkalmış, ilkeldenonlara sorunlarınıaktarmış,taleplerini iletmiştir.Katılımcılar,özellikle İŞKUR’unveKOSGEB’inverdiklerihizmetlereilişkinbilgilendikleriniifadeetmişlerdir. 5.2.3.4 Tutum Değiştirme

Kadınların hakları, yapabilecekleri konularında bilgilendikleri,farkındalık kazandıkları amabununçeşitli nedenlerdendolayıherzamanaktifbir tutumalmayadönüşmediği,yadabazıkadınlardadönüşürkenbazıkadınlardadönüşmediğigörülmüştür.

Tutum değişikliğine en iyi örnek uzun süre uğradığı şiddetkarşısında suskun kalan bir katılımcının bunu dile getirmesidir“Duysunlar sesimi de ben ne dayaklara maruz kaldım. Çoğunu

70

anlatmıyorum, sizin karşınızdayım rahatlıkla da konuşabiliyorum. Önceden susuyorduk, Amasya küçük olduğu için artık susmayacağım. Susunca ne oluyor bizlere oluyor herkese oluyor daha doğrusu.”

Başkabirkatılımcı“Artık daha az ezdiriyorum. Sesim çıkmıyordu, şimdi biraz çıkıyor”belirlemesi ile geçmiş ilebugünükıyaslamıştır.Ancak bu kıyaslamada vardığı sonuç artık durumu biraz dahadüzelttiği yönünde, sorunun-ezilme durumunun-devam ettiğikatılımcıtarafındangörülmekte-dillendirilmektedir.

Eğitiminilisesonsınıftabırakanbirkatılımcı“bırakmıştım, buranın etkisiyle tekrar başlayacağım” demiştir. Bu amaçla halk eğitimmerkezine gidip dışarıdan bitirmelere ilişkin bilgi almış Ağustosayındabaşvurusunuyapacağınısöylemiştir.Aynıkatılımcı“öncedençalışmak istemiyordum bu projeye gelince değiştim” ifadesinikullanmıştır.

Yine genç bir katılımcı “Gerek eğitmenlerimizle kısa kısa görüşmelerimiz sıcak ilişkilerimiz onlardan aldığım bilgiler doğrultusunda ben çok güçlendim ve ben bir karar aldım üniversite sınavına hazırlanıyorum şimdi.”

“…kendimi daha güçlü hissediyorum, bir şey yapmasam da biliyorum, bilinçli hissediyorum.… kolumu kırdı, derslerde öğrettiler ama biz öyle büyütülmedik, el duymasın, el duymasın kendi başıma doktora gittim. Mağdurum, ailemin durumu ortada gitsem orda yapamam, şikayet etsem ayrılsam ne yapacağım gelir yok”

Kadınlarınbirbölümünderadikalbirtutumdeğişikliğigörülürken,birbölümündesöylemseldüzeydekalmıştır.İkiçocukannesiveeveksenli çalışan bir kadın içinde bulunduğu koşulları, olanaklarını-olanaksızlıklarını ve duygu durumunu“…kendimi daha güçlü hissediyorum, bir şey yapmasam da biliyorum, bilinçli hissediyorum.… kolumu kırdı, derslerde öğrettiler ama biz öyle büyütülmedik, el duymasın, el duymasın kendi başıma doktora gittim. Mağdurum, ailemin durumu ortada gitsem orda yapamam, şikayet etsem ayrılsam ne yapacağım gelir yok.”biçimindeaktarmıştır.Birtaraftayapılacaklarınbilgisidiğertaraftankoşullarınbubilgiyikullanmaktanalıkoyması.

71

Tutumdeğiştirmesaltsorunlarlakarşılaşıldığındanasıldavranıldığıüzerindendeğil,günlükyaşantınınnasılörgütlendiğineleryapıldığıüzerindende görülebilmektedir. Eğitimöncesi zamanın büyük birbölümünü evde temizlik yaparak geçiren bir katılımcı gülerek vemutlulukiçinde“annem diyor ki çok şükür temizlikten kurtuldun”.

Uzunsüreevdeözürlüçocuğuileilgilenenbirkatılımcıprojeylebirlikteyapıp-ettiklerindemeydanagelendeğişimişöyleaktarmıştır:“Önceden çalışmak istemiyordum, bu projeye gelince çalışmak istedim.. Daha cesaretlendim yapabilirim dedim. Bilgisayar kursuna gittim zorlanmadım. Ehliyet kursuna gidiyorum… daha önce hiç iş aramadım kurslara bile gitmiyordum… İŞKUR’a kayıt oldum, partiye başvurdum, form doldurdum, valiliğe gittim, tanıdık var ona söyledim.”

Kadınlar çevrelerindeki kadınlar üzerinde olumlu etkilerbıraktıklarını,dersteöğrendiklerinionlarlapaylaştıklarınıvezamanzamanyolgösterdiklerinibelirtmişlerdir.

“…eşiyle sorunları olan bir arkadaşıma 183 telefonunu verdim. Aramış oraya gitmiş (sığınmaevine), eşi yalvararak getirdi. Çok iyi oldu. Şimdi eşi düzeldi, gözü korktu”

“Avukatların anlattıklarını ablama da anlattım. Ablamla birlikte tapuya gittik evi aile konutuna dönüştürdük. Ablam çok huzurlu ve rahat artık.”

5.2.3.5 Karar Mekanizmalarına Katılım ve Örgütlenme

Kadınların siyasete-politikaya yaklaşımlarında değişim olduğugörülmüştür.Projebaşlangıçaşamasındakadınlar“bizeuzakolduğunudüşünüyorum”, “bir şey yapamayacağız” vb argümanlarla siyasetekendilerini uzak hissettiklerini, siyaset konuşmayı sevmediklerinivehoşlanmadıklarınıifadeederken,projesüresincebuyaklaşımdadeğişimolduğu,siyasetinhayatlarınınbirparçasıolduğuvegünlükyaşamlarınıetkilediğikadınlartarafındandilegetirilmiştir.

Eveksenliçalışanbirkatılımcı“Kendimi çok farklı hissediyorum. Siyaset hakkında konuşamazdım, haberler başladığında bulaşık yıkamaya giderdim. Şimdi önce haberleri izliyorum” cümleleri ileprojeninsiyasetebakışındayarattığıdeğişimianlatmıştır.

72

Ancak aynı ilgilinin henüz politikaya atılmak, kararmekanizmalarında yer almak konularında ortaya çıkmadığıgörülmektedir.

“ Çok yıprandım, politikaya atılmak için sabrım yok”

Kadınlarda örgütlenmebilincinin, özellikle kadınörgütü kurmaanlamındageliştiğigörülmektedir.Projegeribildirimtoplantılarınınönemlibirbölümü,kadınörgütünün-derneğinin-kooperatifininnasılkurulabileceğiüzerindenşekillenmiştir.Kadınlardabirlikte,kolektif,hareketetmeyeilişkinfarkındalıkoluşmuştur.

Herhangi bir derneğe, partiye üye olmayan bir katılımcı“Toplu olarak hareket edilebileceğini düşünüyorum… Kendime güvenim arttı. Yalnız bir şeyler başarılamayacağını birlikten kuvvet doğacağını bir kez daha hissettim.”ifadelerinikullanmıştır.

Projesüresincekadınların,projeyeilişkingörüşleriniiletmekiçinİŞKUR’agitmeleri,toplubirbiçimdeİŞKURİlMüdürüilegörüşmeleri,sorunlarını,isteklerinivetalepleriniiletmeleriörgütlenmebilinciningeliştiğinigöstermektedir.

5.2.3.6 Şiddet Algısı

Kadına yönelik aile içi şiddet oturumunun tüm kadınlarüzerinde olumlu bir etkisi olmuştur. Kadınlar hem şiddete ilişkinfarkındalıklarının arttığını hem de şiddete karşı kullanacaklarısavunma mekanizmalarına ilişkin bilgilendiklerini dile getirilmiştir.ALO183,4320sayılıAileninKorunmasınaDairKanununşiddetlemücadeledekendilerinekazandırabileceklerikonusundakadınlardabilinçoluştuğugörülmektedir.

36yaşındakiprojekatılımcısıpsikolojikbaskıveşiddetgördüğünü,bununfarkınavardığını,öncedendesezdiğini,amaderslerlebirlikteadını koyduğunu ifade etmiştir. Çocukluğunda annesinin şiddetemaruzkaldığınatanıklıkedenbirkadın“keşke annem hayatta olsaydı da ona da söyleseydim kanunlar varmış…”

Kadınlar şiddete karşı korunma mekanizmalarını dakullanmaktadırlar. Şiddetemaruz kalan bir katılımcı karakolda eşi

73

hakkındasuçduyurusundabulunmuştur.Kadınlarınbirbölümüiseevden uzaklaştırma tedbirini eşlerine anlattıklarını söylemiştir. Buyaklaşım bir nevi “ben yalnız ve korumasız değilim” duygusununbildirilmesiolarakanlaşılabilir.

Şiddet algısının yükseldiği, genelleştirilemese de, kadınlarıntutumdeğişikliğiiçindeoldukları,pasifbirkonumdansavunuculuğageçtiklerigörülmektedir.

5.2.3.7 Toplumsal Cinsiyet Rollerine Yaklaşım

“…önceden kafamda kendi kendime konuşmam çoktu. Onu bitirdim. Artık karşımdaki insana bunu söylüyorum, soruyorum. Kendi içime atmıyorum. Bu beni rahatlattı, stresimi aldı…. Şimdi daha güçlü ve güvenli hissediyorum. Bunu çocuklarıma da aşılıyorum. Çocuklarımı kız erkek aynı şeyde tutmayı öğrendim. Kız erkek ayrımı yapmamayı öğrendim. Evi süpürünce viledayla ona da (oğlunu kastediyor) sildiriyorum…. Projenin güçlendirme eğitimleri ve arkadaşlarımla ilişkilerim çok değerli ve güzeldi. Bazıları şey demiş bu eğitimler boşa zaman geçirmek ya da kadınları feministleştiriyorlarmış demişler. Ama ben bunu söyleyenleri cahildir dedim. En çok bu eğitimler hoşuma gitti.”

Toplumsal cinsiyet rollerinin kadınlar tarafından sorgulanmayabaşlandığıgörülmektedir. Sorgulamakadınınkendilikalgısı,kendiyapıp-ettikleri üzerinden gelişmekte, kadınlar önce kendilerinebakmaktadır. Projesırasındaçalışmayabaşlayanbirkatılımcı“…ev hanımıydım. Evde sadece çocuklarla… ev işi çocuklar ve çocuklar sanki ben olmasam hayatını sürdüremezmiş gibi düşünceye sahiptim. Ben evden çıkarsam çocuklar aç kalır kendine bakamaz diye düşünüyodum. Ama aslında öyle olmadığını benim de kendimin kendime ait bi zaman olduğunu birey olduğumu benim de kendime özel bi şeyler yapabileceğimi onları tek başına bırakabileceğimi fark ettim. Ben kendimi hep göz ardı ediliyoruz.ben kendim de varım demeyi öğrendim.yani ben de ......ben de şunu yapmak istiyorum. Yapmak istediğim de yapabiliyorum. Ben onlara ait değilim. Bunu fark ettiler. Ben fark ettim. Onlara fark ettirdim.”ifadeleriileprojeyekatılmasıveçalışmayabaşlamasıilebirlikteeviçirollerde,bunlarayaklaşımında,yaptıklarınıanlamlandırmaktameydanagelendeğişimiaktarmıştır.

74

Başka bir katılımcı “kendimi düşünmeye yani kendim için yaşamayı biraz daha yani kendimi ön plana çıkardım hep başkalarını memnun etmeye çocukları, çevremi memnun etmekle amacım hedefim yani ne bileyim. Memnuniyetlik benim için başkalarında başlıyodu. Onun memnuniyetiyle kendim memnun oluyodum. Onu tercih ediyodum. Onu da zaten şimdi hani o görüşümü seviyorum ama şimdi böyle olmak gerçekten bana bi güven kazandırdı. Yani neden kendimi düşünmeyeyim nefsimi düşünmeyeyim. Kendimi neden düşünmeyeyim. Ben evdeyken de şu çabayı gösteriyodum ama dediğim gibi bi nevi boş memnuniyetlikler oluyodu şimdi öyle değilim şimdi kendim için geliyorum kursa uğraşıyorum didiniyorum. Psikolojik olarak rahatlıyorum. Gerçekten çok rahatlatıyo. Ben çünkü çok bunalıyorum çocuklarla. Zaten okumak istemiştim okuyamamıştım. Bana bu artı bişey oldu.”ifadelerinikullanmıştır.

Her iki anlatının da ortak noktası kadınların kendileri için birşey yapma çabası içinde olmaları, kendi isteklerini önemsemeyebaşlamaları,salt“başkaları”içinolanhayatlarınınkendileriiçinolan“bölümü”üzerinedüşünmeleridir.

Toplumsal cinsiyet rollerinin sorgulanması çocuklara nasılyaklaşıldığını, çocuklarla ilişkileri de belirlemektedir. “…önceden kafamda kendi kendime konuşmam çoktu. Onu bitirdim. Artık karşımdaki insana bunu söylüyorum, soruyorum. Kendi içime atmıyorum. Bu beni rahatlattı, stresimi aldı…. Şimdi daha güçlü ve güvenli hissediyorum. Bunu çocuklarıma da aşılıyorum. Çocuklarımı kız erkek aynı şeyde tutmayı öğrendim. Kız erkek ayrımı yapmamayı öğrendim. Evi süpürünce viledayla ona da (oğlunu kastediyor) sildiriyorum…. Projenin güçlendirme eğitimleri ve arkadaşlarımla ilişkilerim çok değerli ve güzeldi. Bazıları şey demiş bu eğitimler boşa zaman geçirmek ya da kadınları feministleştiriyorlarmış demişler. Ama ben bunu söyleyenleri cahildir dedim. En çok bu eğitimler hoşuma gitti.” anlatımı ile kız ve oğlan çocuğuna dayatılan-uygungörülenişbölümünedairgeliştirdiğifarkındalığıvetutumdeğişikliğiniaktarmıştır.

Toplumsal cinsiyet rollerine yönelik farkındalığın oluştuğugörülmeklebirliktebununsınırlarıdagörüşmelerdeortayaçıkmıştır.Kendiişinikurmakisteyenbirkatılımcı“…kadın evine katkı yaparken ailesini mahrum etmemesi gerekiyor, evin de bir sürü iş var, ütüsü var.”ifadelerinikullanmıştır.

75

Proje devam ederken proje ekibi aracılığıyla otelde iş teklifialdığınısöyleyenkatılımcıancakeşiningirençıkanbellideğildiyerekizinvermediğinibelirtmiştir.Oteldekiişteklifihiçbirkadıntarafındankabul edilmemiştir. Hâlihazırda otelde çalışan kadınlar tanıdıkvasıtasıylabuişleregirmişlerdir.Tanıdıkaracığıylagirilenişlergüvenliişlerolarakgörülmektedir.

Kadın-erkek arasında gelir elde etme, aileyi geçindirme vbalanlarda işbölümüne ilişkin değişim örnekleri olsa da, kimikatılımcılar üzerinden iş bölümünün belirli ölçülerde korunduğuda görülmektedir. Kocasının maddi durumu nedeniyle kocasınınkızkardeşleriyletartıştığınıanlatanbirkatılımcı“…onlarda kocamın üstüne çok düşüyorlar, sanki ben mi kazanacağım yani”cümlesiyleparakazanmanınerkeğingöreviolduğunubelirtmiştir.Aynıkatılımcıkendisineuygunbirişbulduğundaçalışmakistediğinideeklemiştir.

Evlenmeden önce çalışan, sonrasında işi bırakan katılımcıyaevlendikten sonra neden çalışmadığı, iş aramadığı sorulduğundaeşiningeliriyeterliolduğuiçinçocuklarlakalmayıtercihettiğiniveçok güzel bir yaşantıları olduğunu ayrıntılarıyla anlatmıştır. Yasalnedenlerdendolayıeşitarafındanişyerikendiüstünekaydedilenveyasalprosedürleritakipedenaynıkatılımcı“bu durum beni rahatsız ediyor, eşimden yarım adım önde olmak bile istemiyorum. Onun aile yapısında ben erkeğim ben yapmalıyım şeklinde büyütülmüş, büyütülme şekli nedeniyle bir adım önde olması gerekiyor, şuan o kırgınlığı yaşıyorum, onun kırıldığını hissetmek istemiyorum…bendendahakuvvetliolsabendegururlansambubeniçokmutlueder.İşlerdüzelse de ona devredebilsem, öncesine dönsek…” biçimindedüşüncelerinidilegetirmiştir.

Değişimin aslolarak klasik deyimle “ataerkil pazarlık” sürecininbittiğisekteyeuğradığıkadınlarda,onlarınfarkındalıklarındaoluştuğugörülmektedir. Özellikle boşanma süreçleri kadınların yaşamlarınıgözdengeçirmeleriylebirlikteyürümektedir.

76

5.2.3.8 Bakım Hizmetlerine Yaklaşımda Değişimler

“Çocuk bakıcılığının paraya döküldüğü zaman ne kadar para olduğunu ev temizliğine gidildiği zaman mesela dışardan ev temizliğine gelenleri ne kadar para olduğunu yemek yapmanın aynı şekilde ...dışarda paraya döktüğümüzde ..ne kadar değerli olduğumuzu öğrendik.Bir milyardan aşağı karımız olduğunu söyledi ve bunu kendimiz yapıyoruz o kadar değerliyiz ki diyordu hocalarımız gerçekten düşündüğümüzde bulaşık için para vermiyoruz, çocuk bakımı için para vermiyoruz. Ama bunları biz yapıyoruz. O yönden eve katkımız olduğunu öğrendik.”

Bakım hizmetlerine ilişkin iki düzeyde farkındalık yaşanmıştır:1)Evdeyapılanişlerinbirdeğerivardır.2)Buişlersadecekadınlartarafındandeğil,erkeklertarafındandayapılabilir.

“Çocuk bakıcılığının paraya döküldüğü zaman ne kadar para olduğunu ev temizliğine gidildiği zaman mesela dışardan ev temizliğine gelenleri ne kadar para olduğunu yemek yapmanın aynı şekilde ...dışarda paraya döktüğümüzde ..ne kadar değerli olduğumuzu öğrendik.bir milyardan aşağı karımız olduğunu söyledi ve bunu kendimiz yapıyoruz o kadar değerliyiz ki diyordu hocalarımız gerçekten düşündüğümüzde bulaşık için para vermiyoruz, çocuk bakımı için para vermiyoruz. Ama bunları biz yapıyoruz. O yönden eve katkımız olduğunu öğrendik.”ifadelerieskidendeğersizgörülenişlerinbirdeğeriolduğuna,buişlerinpiyasaeliyleyürütülmesihalindeparasal olarak neye tekabül ettiğine ilişkin farkındalık oluştuğunugöstermektedir.Kadınlarevdeyaptıklarıişlerinkatkısınıveöneminigörmüştür.

Ev işlerinin sadecekadının, kadın tarafındanyapılması gerekenişlerolmadığı,buişlerinerkektarafındandayapılabileceğininfarkındavarılmıştır. “Evet kadın erkek eşitliğini sözde hepimiz savunuyoduk ama eve geldiğinde kadının işi ayrı erkeğin işi ayrı bunu yaşatan biz kadınlardık. Yani kocamıza kalkıpta hani sofrayı toplamaya yardım et. Neden etmiyosun demiyoduk. Niye çünkü o dışarda çalışıyo sen evde onun değini yapmak zorundasın. Yani bunu yapmak zorundasın gibi hissediyoduk. Ama öyle olmadığını hepimiz fark ettik.”

Başkabirkatılımcı“Yani ben de katılıyorum eskiden evde yaptığımız herhangi bir iş ev işi de dahil olsa .......ama bu güçlendirmeler olsun

77

yani kurslarımızdan sonra olsun ....sadece bize ait bi görev değil... işte diyemiyoduk eşlerimize ..bu senin de evin yapman lazım. Ben de kursa gidiyorum işe gidiyorum ama artık .... lazım diyerekten haklarımız savunabildik yani.”biçimindedeğişimidilegetirmiştir.

Çocuk bakımının salt kadının değil, toplumun da sorumluolduğunadairfarkındalıkoluşmuştur.Ancakerkeğinçocukbakımınıüstlenmesi konusunda kadınların tereddütleri bulunmaktadır.Kadınlar çalışsalar da çalışmasalar da bakım hizmetlerinin kendigörevleri olduğunu düşünmekte, erkeğin yardımcı olmasını talepetmektedirler.

5.2.3.9 Kendi Benliğine ve Kadınlık Durumuna İlişkin Farkındalık

Proje benlik, kendi bedeninin farkına varma, başka kadınlarlaempati kurma noktalarında farkındalık yaratıcı olmuştur. Kızınınsağlıksorunlarıylauğraşanbiranne“kızımdan dolayı çok uğraştım. Yeni yeni kadın olduğumu hissediyorum şükür…”diyerekdurumunuanlatmıştır.

Öncesinde kendini diğer kadınlardan daha kötü bir durumdagördüğünü ifade eden bir katılımcı “Bakışlarım değişti, herkes eşit gördüm. Okuyamadım ama becerikliyim. Kendimi daha iyi gördüm”.Hep başkalarının istediği gibi yaşadığını ifade eden bir katılımcı“Benim de tek başıma bir birey olduğumu ve benimde söz hakkım olduğunu hissettirdi”.

“Eğitimli de olsalar hepsi benim gibiler. Özgürlükleri yok. Ben ev hanımıyım en azından evdeyim. Onlar da benim gibi aynı görevleri benim gibi yapıyor. Onlar daha çok eziliyor gibi geliyor bana. Dayak yiyen de oluyor… Erkek işi de yapıyorlar… eskiden yoksul bir mahalledeydim şimdi sosyetenin içindeyim onların durumu da aynı bir tek giyimleri değişiyor…neden diyorum, çocuklar için diyorlar, bence öyle yaşamaya alışmışlar, işte görev gibi…”

Kadınların eğitim süresince, diğer kadınlarla yaşantılarınıkarşılaştırma yoluyla, ortaklıklarını keşfettikleri, birbirlerinden güç

78

aldıkları, kendilerini tanımlamak için ortaklıklara vurgu yaptıklarıgörülmektedir. Eşinin kendisini aldattığını söyleyen katılımcı“Aldatılan çok kadın varmış, takmıyorlardı, rahattılar, başkalarının aynı sorunları yaşadığını bilmek biraz rahatlattı hep kendimi suçlardım acaba ilgilenmiyor muyum derdim ama kadınlarla konuşunca öyle olmadığını anladım… Kadınların birlikte olması önemli, bir arada olunca zayıf olan daha zayıf olan kadınlarda etkileniyor güçleniyor.”25

Yaşadığı olumsuzlukları aktaran bir katılımcı ardından kendidurumununçoktakötüolmadığınıanlatmakiçineğitimlikadınlarlakarşılaştırma yapmıştır. “Eğitimli de olsalar hepsi benim gibiler. Özgürlükleri yok. Ben ev hanımıyım en azından evdeyim. Onlar da benim gibi aynı görevleri benim gibi yapıyor. Onlar daha çok eziliyor gibi geliyor bana. Dayak yiyen de oluyor… Erkek işi de yapıyorlar… eskiden yoksul bir mahalledeydim şimdi sosyetenin içindeyim onların durumu da aynı bir tek giyimleri değişiyor…neden diyorum, çocuklar için diyorlar, bence öyle yaşamaya alışmışlar, işte görev gibi…”

Kadınlar kendilerini tanımlarken çevrelerindeki kadınlarlaortaklıkları kadar farklılıklarına da vurgu yapmışlardır. Kadınlarınhiçbirikendisinitanımlarkenerkekleregöndermeyapmamıştır.

Kadınlar ayrım noktalarını hem okumuş-çalışan proje dışındakiorta sınıf kadınlara referans göndererek, hem de kendileriyleaynı sınıfsal konuma sahip kadınlara göre oluşturmuştur (projeçalışmayan, kendine ait geliri olmayan bu anlamıyla homojensayılabilecek bir kadın grubuyla yürütülmüştür). Bir nevi kadınlarsadecekendilerinden“başka”olanlaragöredeğil,“aynıolanlar”ilede kendilerini karşılaştırmakta ve bunun üzerinden kendiliklerini-benliklerini kurmaktadırlar. 42 yaşında ilkokul mezunu bir kadınkendiçevresininokuyanveçalışankadınlardanoluştuğunusöylemişvebukadınlarınkonuşmasınınoturupkalkmasınındahaderlitopluolduğunusöylemiştir.Bunakarşınburadaki(kursa,projeyekatılan)kadınlarınölçüsüz,çokkonuşan,çokçeneli,çokşakayapankadınlarolduğunubunuhemaçıkhemdekapalı (başıörtülü)kadınlar içinsöyleyebileceğinibelirtmiştir.Kendi farklılığınıvurgulamakiçinbensessizoturuyordumonlarapekkatılmıyordumdemiştir.

25 Uygulamada, kadınların ortak yönlerini ilişkin farkındalık oluşturma, ortaklıkları görme-gös terme yaklaşımının, sorunları rasyonelleştirme ve “herkes aynı şeyleri yaşıyor, yapacak bir şey yok” algısına evrilmemesi için dikkatli olmak gerekiyor.

79

Yine bir görüşmeci tarafından “aktif bir bayanım Amasya’daki diğer kadınlar gibi eve kapanmıyorum” ifadesi de bu bağlamdakullanılmıştır.

Başka bir görüşmeci maddi yaşama vurgu yaparak benimdurumum diğerleri gibi (kursa katılan kadınları kastederek) çokyoksul bir durumda değil diyerek farklılığını vurgulamak için bukriterikullanmıştır.

“…eğitimde çeşitli kadınları tanıyınca ve hikayelerini dinleyince önyargılarım değişti. Mesela boşanan kadınlar için bizde çekiyoz oturup çocukları için biraz daha çekebilirdi derdik ama hikâyelerini öğrenince onlara hak verdik. Herkesin hayatı bir olmuyor dedik.”

Kadınlardiğerkadınlardankendileriniayırmakiçinanlattıklarıileaslındadiğerkadınlarakarşıyargılarındandasözetmişolmaktadır.Proje bu kadınları bir ortamdabuluşturarak kadınların birbirlerinekarşı oluşturdukları ön yargılarını da yıkma yönünde bir etkisağlamıştır.Bunugörüşmeyapılanpekçokkadınınanlatısındagörmekmümkündür. Görüşülen kadınlardan biri projeyi değerlendirirken“eğitimde çeşitli kadınları tanıyınca ve hikayelerini dinleyinceönyargılarım değişti. Mesela boşanan kadınlar için bizde çekiyozoturupçocuklarıiçinbirazdahaçekebilirdiderdikamahikâyeleriniöğreninceonlarahak verdik.Herkesinhayatı bir olmuyordedik.”ifadelerinikullanmıştır.

Kendinikurstakidiğerkadınlaragöredahaaktifvegüçlüolarakgören bir başka görüşmeci diğer kadınlara karşı önyargılarındanve bunun farkına varmasından şu şekilde söz etmekteydi “mesela önceden sadece dinlediğim hıı hıı dediğim kadınları anlamaya çalıştım. Onları gerçekten dinliyorum.”

Kadınlarınbaşka,“diğer”kadınlarlaempatikurmayabaşladığıdagörülmektedir. “Öncesinde fuhuş yapan kadınlara karşı önyargımvardı,onuyargılıyordumamaşimdiduruponundahayatınınbaşkabiçimleriolduğunufarkediyorum.Örneğinşiddetgörenbirkadınadündayakyemişbugündehiçbirşeyolmamışgibigeziyordiyordum.Amaşimdiaslındaonundaböyledavranmasınanedenbaşkaşeylerolduğunudüşünebiliyorum,onuyargılamıyorum”.

80

5.2.3.10 Aile Bireyleriyle ve Çevreyle İlişkilerde Değişim

“…eşim ilk etapda aslında yani hiç merak edip sormadı. Ben bir gün farkettim ki defterimi gizlice okuyor. Yani baştan nasıl desem artık şimdi aklıma da gelmedi ama tereddütlü ve böyle şüpheli davrandı ve ufak bir mesele bir sıkıntı olmuştu. Onu da bununla bağdaştırdı haklıyken haksız duruma düştüm. Yargılayarak baktı, kadınları hoş görmedi sanırım bilmiyorum…. şimdi aslında önceden de kendimi savunuyordum yani öyle bir yapım var zaten karakterim de öyle fakat eşimin bakış açısı feminist kadınlar geliyor gibi bakış açısıydı. Yani ben böyleyim .......diyorum ya kendi yapımda zaten haksızlığa tahammül edemem. O bakış açısı yanlıştı zaten .”

Kadınların tamamına yakını güçlenme eğitiminin kendilerinde,ailelerindeveçevrelerindedeğişimyarattığınıifadeetmiştir.Kadınlarönemli ölçüde zorluklarla karşılaşsalar da eşlerinin tutumlarındagenel olarak olumlu değişimler olduğunu belirtmişlerdir, “Eşim tutucu bir ailede büyüdü ama biraz değişti.”

Başka bir katılımcı gülerek “Eşimle konuşmam değişti, eşim konuşmamın değiştiğini söylüyor. Bazen espri yapıyorum, 183 ararım seni evden uzaklaştırırlar.”

Eşlerle ilişkilerde her ne kadar kadının lehine düzelmeler olsada değişimin sınırları da gözden kaçırılmamalıdır. Kadınlar hangiişlerde çalışacaklarına tek başlarına değil eşleriyle birlikte kararvermektedirler.Eşlerininonayınıalmadıklarıherhangibirişteklifinikabuletmemektedirler.

Güçlendirmeeğitimlerindençokolumlusözedenkadınlarınbirbölümübueğitimlerineşleri,çevreleritarafındanhoşgörülmediğinihatta çatışma ve sorun yarattığını belirtmiştir. Yine bazı kadınlarkursadevamedenarkadaşlarınıneşlerininbudurumdanrahatsızlıkduyduğunu anlatmışlardır. Görüşmecinin biri bu sebeple eşindenşiddetgörenvebirkaçgüneğitimlerekatılmayanbirarkadaşındansözetmiştir.

Kadınlarınhaklarınıöğrenmesi,geleneksel rollerini sorgulaması,eğitimlerdenöğrendiklerinieşveçevreleriylepaylaşmaları,sesleriniyükseltmeleri hiç kuşkusuz ataerkil öğretileri hayatlarının odağına

81

koymuşvebunagöreyaşamınıve ilişkilerinidüzenlemişerkekleri,ailebüyüklerini,akrabaveeşdostlarırahatsızetmiştir.

Görüşmeci kadınların bu duruma örnek olabilecek anlatılarışunlardır:

“…eşimle sorunlarım vardı. Üstünü örttük. Ama bu eğitimleri almam bu sorunları yeniden gündeme getirdi. Maymun gözünü açtı. Eşim bundan memnun değil. Kızım zayıf getirdi eşim bu durumdan kursları ve beni sorumlu tuttu. Oysa ben kızımla çok ilgilendim ama eşim böyle suçluyor.”

Eşlerindensomutbirolumsuztepkialmayangörüşmecikadınlardanbazıları da eşlerinin sessizlik içinde kendilerini gözlemlediğini,eğitimlerde kullandıkları defterleri gizli gizli incelediklerini, bugünbunları öğrendik diye anlattıkları karşısında alaycı bir tebessümtakındıklarındansözetmişleridir.“…eşim ilk etapda aslında yani hiç merak edip sormadı. Ben bir gün farkettim ki defterimi gizlice okuyor. Yani baştan nasıl desem artık şimdi aklıma da gelmedi ama tereddütlü ve böyle şüpheli davrandı ve ufak bir mesele bir sıkıntı olmuştu. Onu da bununla bağdaştırdı haklıyken haksız duruma düştüm. Yargılayarak baktı, kadınları hoş görmedi sanırım bilmiyorum…. şimdi aslında önceden de kendimi savunuyordum yani öyle bir yapım var zaten karakterim de öyle fakat eşimin bakış açısı feminist kadınlar geliyor gibi bakış açısıydı. Yani ben böyleyim .......diyorum ya kendi yapımda zaten haksızlığa tahammül edemem. O bakış açısı yanlıştı zaten.”

“Erkekten arkadaş mı olur?”

Eşler-erkekler kadınların ilişkilerini de belirlemektedir. Projesüresincefarklıkurumlarıziyareteden,piyasadakendiyapacağıişeilişkinaraştırmayapanbirkatılımcıyolda,eşiyanındaiken,görüşmeyaptığıbirkişiyleselamlaştığınıbununüzerineeşinin“elinadamıylane konuşuyorsun”, dediğini eşine “arkadaşım” karşılığını verdiğini,onun da kızarak “erkekten arkadaş mı olur” cevabını verdiğinianlatmıştır. Katılımcı bu diyalogu aktarırken farklı ilişki biçimlerigeliştirdiğiniveeşininşuaniçinbundanrahatsızlıkduyduğunuamaonundadeğişeceğinisöylemiştir.

Görüşmecileriçindegüçlendirmeeğitimleriiçinolumluduygulartaşımayantekgörüşmecibununsebebinişöyleaçıklamıştır“Amasya Doğu ile karıştırılmasın. Burada doğudaki gibi ezilen bir kadın yok.

82

Doğuda ki ezilen kadın gibi namus cinayeti yok. O yüzden bu şeyler, bu eğitimler değil başka şeyler verilsin.”

Değişim kadınların ailelerine de yansımıştır. Projeye katılırkeneşinden değil babasından çekinen bir kadın “gençken minibüsle okula gitmeme izin vermemişti (babası), şimdi git diyor, çalış diyor”.Elbette bu değişimin gerisinde projenin kadında yarattığı olumluetkininyanısırababa-kızçocuğuarasındagelişenevliliköncesiveevlilik sonrası ilişki biçimleri de rol oynamış olabilir. Evlenmedenöncekontroledici,evlendiktensonrakoruyucu-kollayıcı.

Çalışan kadınlar çocuk bakımı sorununu kadınlar yakınakrabalarıolankadınlararacılığıylaçözmektedir.Kadınlararasındakiyardımlaşma ve dayanışma işgücü piyasasına katılma ve tutunmanoktalarındaönemlibirrolüstlenmektedir.

Projekatılımcıları,genelolarak,yakınçevrevekomşularüzerindeolumluetkileriolduğunuifadeetmişlerdir.Özelliklemedenikanunve4320sayılıkanununkadınlarasağladığıyararlarındiğerkadınlaraanlatıldığı görülmektedir (tutum değişikliği bölümünde örnekleriverilmiştir).

“…çevrem olumsuz davrandı orada harcadığınız zamanı Kuran kursuna gidin evde oturun dedi. İnsanlar alışmamış onlara göre kadın evde oturur, yemek yapar, ev temizler. Kadın erkekten sonra eve gelmez diye…hep çevremden olumsuz tepki aldım… çevredekilere değişik geldi, yürüyerek gidiyordum buda insanların gözüne battı.”

Ancakçevreleritarafındankursagelmelerineolumlubakılmayankadınlardaolmuştur.“Çevrem olumsuz davrandı orada harcadığınız zamanı Kuran kursuna gidin evde oturun dedi. İnsanlar alışmamış onlara göre kadın evde oturur, yemek yapar, ev temizler. Kadın erkekten sonra eve gelmez diye…hep çevremden olumsuz tepki aldım… çevredekilere değişik geldi, yürüyerek gidiyordum buda insanların gözüne battı.” yaklaşımı kadınların birbirleri üzerindekurdukları kontrolü, belirlenmiş sınırlar içinde birbirlerini tutma,dışarıçıkmasınaizinvermemedurumunu-isteğiniaçığavurmaktadır. Başkabirkatılımcıyinekadınlarınolumsuztepkileriilekarşılaştığınıanlatmıştır. “…olumsuz etkisini gördüm gerçekten çevremde de

83

zaten hala görüyorum. Sen çalışıyorsun çocukları bırakıyorsun, kocan bakıyor. Kocana yazık, eşine yazık diye de hala onu görüyorum. Hocam aslında şimdi de eşim emekli oldu evde ya yani yazık yazık diye bakılıyor.” Kimi durumlarda, kadınların kadına karşı, erkeklerdendahaçok,erkeğin-eşininsavunuculuğunuyaptıklarıgörülmektedir.

5.2.3.11 İyi Olma Hali

Projeninkadınlarıniyiolmahaliüstündeolumluetkileriolmuştur.

“Burayabaşlamadanöncekötüydüm,ilaçtaalıyodum,yendim,evdededurmam,gezerimAmasya’dabilmediğimyerkalmadı”

“Migrenimvardı,projeyebaşladığımdanberiataklarazaldı”

“Burayagelmedenöncepsikolojikolarakrahatsızdım.Boyunfıtığı,uyuşmagibisorunlarımvardı.Hepbunlarfizikselsanılıyordu.Amasonrabunlarınpsikolojikolduğunuanladım.Niyeşimdiağrımıyor.Evdeolmaktan,kendinidinlemekten,akrabadedikodularından.Şimdionlaradamesafekoydumvehiç takmıyorum.Öncedenbeniüzenşeylerişimdidüşününceşaşıyorum…budüşüncelerimilişkilerime de yansıdımoralim düzgün vemutlu olduğum içingüleryüzlüoldumvebengüleryüzlüoluncaçevremdegüleryüzlüoldu.Çevrembanaözeniyorve saygıduyuyor.”vb ifadeleri ilesağlıkdurumlarınailişkinalgılarınıaktarmışlardır.

Kadınların motivasyonunu yükselten ve kendilerine olangüvenlerini arttıran projenin, kadınların psikolojilerine olumlu biretkisiolmuştur.

84

5.2.3.12 Kurumlara Yaklaşım

“…daha önce bu tür yerlerin varlığını duymamıştım, adını duyduğum yerlerdi ama ne iş yaptıklarını bilmezdim, buraların bizlere böyle olanaklar sunabileceğini hiç düşünemezdim, şimdiye dek buraları duyup bilmediğim için üzüldüm”.

Görüşmelerdeortayaçıkanbirdiğerönemlikonuisekadınlarınhayatlarınadahafazlagiren,kimikezilkkezgittikleri,kimikezilkdefaduydukları kurum ve kuruluşlarla kurdukları ilişkilerdir.Muhtarlık,Belediye,HalkEğitimi,Kaymakamlık,Valilik,SHÇEK,AmasyaEsnafve Sanatkarlar Odaları Birliği, Amasya Sanayi ve Ticaret Odası,KOSGEB,İŞKUR,çeşitlisektörlerinmeslekörgütlenmelerikadınlarınkimi kez bir defa gittikleri, kimi kez birkaç defa gittikleri adreslerolmuşlardır. Ayrıca proje sayesinde bankaya gidip hayatlarında ilkdefaadlarınahesapaçtırankadınlarvardır.

Kadınlarınyerellerindekibukurumvekuruluşlarlakurduklarıilişkiler3açıdanönemlidir:

Kadınlar yerellerindeki bu kurum ve kuruluşların görev vesorumluluklarınıöğrenmefırsatıbulmuşlardır,

Kadınlar bu kurum ve kuruluşlara giderek bunların sorumluoldukları alana ilişkin taleplerde bulunarak, ev kadını veannelikkimliğidışındaaktifbirvatandaşolarakkamusalyaşamakatılmışlardır,

Kadınların bu kurum ve kuruluşlara başvurması bilgi alması,sorumlu oldukları alanlara dair taleplerini sunması bu kurumvekuruluşlarınkapasiteleriniarttırmayayönelikbiradımolmasıaçısındanönemlidir.

Kadınlar bu kurum ve kuruluşlara özellikle işle ilgili konularnedeniylebilgialmaküzerebaşvurudabulunmuşlardır.

Görüşmelerdeortayaçıkantablokadınlarınenfazlabaşvurduklarıvebubağlamdaenfazlabeklentiiçindeolduklarıkurumunbelediyeolduğunu göstermiştir. Bu durum yerel yönetimlerin kadınların

85

hayatlarında ne kadar önemli olduğunu ve kadınların hayatlarınıkolaylaştırma (yaşlı, hasta, çocuk bakımı vb), kadın istihdamınıarttırma gibi konularda yerel yönetimlere birçok görev düştüğünüortayakoymaktadır.

Kadınların bu kurumlara yönelik anlatımlarda en fazlakullandıklarıcümlelereörneklerşunlardır;“daha önce bu tür yerlerin varlığını duymamıştım, adını duyduğum yerlerdi ama ne iş yaptıklarını bilmezdim, buraların bizlere böyle olanaklar sunabileceğini hiç düşünemezdim, şimdiye dek buraları duyup bilmediğim için üzüldüm”.

Kadınlarınbuadreslereyönelikenfazladilegetirdiğişikayetlerianlatancümlelerebazıörnekleriseşunlardır;“bizimanlayacağımıztarzdakonuşmuyorlarbazenkullandıklarısözlerianlamıyorum,sankiçokilgilideğilgibilerdi,omasadiğerineodabaşkakişiyegönderdimuhatapbulamadım,...beydiyorkibizsizebalıktutmayıöğretiyoruzbalık vermiyoruz diyor ama bize o balığı nerede tutulacağını dagöstermelerilazım.”

Görüşmelerde şiddete uğrayan kadınlar için hangi kurumlarabaşvurulabileceğini veburalardannegibihizmetler alınabileceğinikadınlarisimvererekanlatmışlardır.Görüşülenkadınlardanpekçoğuöğrendiğibubilgileriçevrelerindekidiğerkadınlarlapaylaştığınıdabelirtmiştir.

Görüşmecilerdenbiribudurumuşöyle ifadeetmiştir“biri gelse ben şöyle şöyle şeyler yaşıyorum dese onu SHÇEK’e, polise, hastaneye, sığınmaevine yönlendiririm. Bu konudaki bilgim arttı. Bundan da korkmam.”

Sonuç olarak, proje süresince kadınların kamu kurumları ileetkileşim içinde olduğu görülmüş ve yaptıkları kurum görüşmelerikadınlarınkendilerinegüvenleriniarttırmıştır.

86

5.3 Projenin Kurumlar Üzerindeki Etkisi

ProjeninAmasyayerelindekikurumlaraetkisinigörmekamacıylaİŞKURveAmasyaBelediyesiilegörüşmeyapılmıştır.

İŞKUR İl Müdürü meslek hayatında kadın istihdamına ilişkinpekçokprojedegörevaldığınıancakbuprojeninbualandakidiğerprojelerdenfarklıolduğunubelirtmiştir.Meslekieğitimlerinyanındaverilengüçlendirmeeğitimlerininkadınlarabirbilinçkattığını,dahaönce görev aldığı projelere katılan kadınların sadece günlükücretiçin geldiğini, bu projenin meslek bilincinin yanı sıra kadınlarınkişisel gelişimine katkı sağladığını ve ticari zekâlarını geliştirdiğiniifadeetmiştir.

Hem İŞKURhemdeBelediye tarafındanözellikle güçlendirmeeğitimlerinin altı çizilmiştir. Kurumlara göre bu projenin kadınlarakazandırdığı en somut özellik “özgüven” olmuştur. Projeyekatılımların,genelde,eğitimdüzeyidüşükvevaroşolarakadlandırılankesimden gerçekleştiği, buradaki kadınların projeyle “kabuklarınıkırdığı” görüşü dillendirilmiştir. Örnek olarak gezilen sergilerdeilkokul mezunu kadınların tekniklerinin öncekilerine göre (dahaönce mesleki eğitime katılmış kadınlara göre) daha çok geliştiği,ürünlerdekaliteninarttığınınaltıçizilmiştir.

“Projeyi en pozitif yönden etkileyenin güçlendirme eğitimleri olduğunu düşünüyorum. Bu eğitimler sonucu ortaya çıkan kişisel bilinçlendirmenin sonucu olarak kadınlara özel sektör ruhu aşılandı. Bu katılımcıların kendiliğinden toplumdan kazanacakları bir şey değil. Daha önceden buna benzer projelerde katılımcılar sadece günlük ücret için gelip, bir meslek öğrenemezken, güçlendirme eğitimleri sayesinde aldıkları mesleki eğitimleri kullanmayı öğrendiler (Amasya Belediyesi).”

Kadın istihdamını artırmaya yönelik daha önce uygulananprojelerde mesleki becerilerin verildiğini ancak kişinin sosyalgelişiminin önemsenmediği belirtilmiş, bundan sonra istihdamalanındayönetecekleriyadaortakolacaklarıherprojede,meslekieğitimlerin yanında sosyal yönün gelişmesini sağlayan eğitimlerinverileceğini, “Amasya’da Kadın İstihdamının Arttırılmasına DestekProjesi”nde verilen bu eğitimleri kesinlikle gündemlerindetutacaklarınıaktarmışlardır.

87

Belediye “…Ancak bizim toplumumuzdaki gibi ataerkil toplumlarda kadınların iş gücüne katılımının zor olduğunu hep düşünmüşümdür. Bu projede verilen güçlendirme eğitimleri ile bu önyargının aşılabileceğini gördüm. Yani kadınlara, kadın olduklarını daha doğrusu birey olduklarını öğrettiğinizde, onlara haklarını benimsettiğinizde bu zorluğun aşılabileceğinin ihtimalini de bu proje ile görmüş oldum.” belirlemesi ile projenin kadın istihdamınınartırılmasındaetkiliolduğunudilegetirilmiştir.

İŞKUR İl müdürü ise kadınları merkez alan bu projelerin,toplumdayeralanataerkilliği,baskıcıAnadolutoplumundavarolankadının ikinciplana itilmesidurumunuazalttığınıbelirtmiştir. “Buprojeler ile kadınlara “evlerinden dışarı çıkma” ve bunu takibençalışma izinleriveriliyor.Katıailelerde isekadınlarkendievlerindeüretiyor ve böylece işgücüne katılıyor. Bu süreç kayıt dışı olsa dakadınlarınevekonomisinekatkısağlıyor.”ifadelerinikullanmıştır.

Her iki kurumda artan özgüven sayesinde kadınların kararvermelerinin kolaylaştığını, karar vermenin yanında paylaşmayı vekollektifliğiöğrendiklerinivebuöğrendiklerininyeniişgirişimiolarakgeridöneceğinidüşünmektedir.

Belediyekadınların,kararvermeyebağlıolarakhedeflerkoyup,hayatlarını planlamayı başladıklarını belirtmiştir. “Artık kadınlara ileride ne yapacaklarını sorduğumuzda cevap verebiliyorlar, fikirlerini söyleyebiliyorlar… bu projenin kadınlara bilinçlendirme kazandırdığını düşünüyorum. Kadınlar emeğin farkına ve önemine vardılar. Ayrıca proje ile kadınlar, kişisel olarak geliştiler…Birlik olmayı öğrendiler. Böylece ileride girişimlerde bulunup ortak iş kurabilirler.”

İŞKUR, Amasya’da olduğu gibi birçok ilde mevcut olan,“ulaşılamayandevlet”önyargısınınbuprojeyekatılanlardayıkıldığıgörüşündedir.Özellikle kadınların, İŞKUR’un iş bulmanın yanındadanışmanlıkhizmetiyaptığınıdaöğrenmişolduklarını,projeninbirçıktısınındaprojeyedahilolankurumvekuruluşların sorumluları/müdürleri ile kadınların rahat konuşabilmesiolduğunubelirtmiştir.DahaönceİŞKUR’usadeceişbulmakurumuolarakgörenAmasyahalkının,artıkİŞKUR’undanışmanlıkhizmetiverdiğinidebuprojeileöğrendikleriniifadeetmiştir.

88

İŞKURİlMüdürünegörebuprojeninAmasya’daikametetmekteolanRomanvatandaşlaraulaşamamasıönemlibireksikliktir.26

“Amasya’daKadın İstihdamınınArtırılmasınaDestek”projesininiştirakçilerinden olan İŞKUR’un ve Belediyenin kadınlara yönelikmesleki eğitim programları planlarken güçlenme eğitiminingerekliliğinevurguyapması,dezavantajlıkonumdabulunangruplarlaçalışırkengüçlenmeeğitiminiuygulamakistemesi,projeekibindendestek talep etmesi değişimin göstergelerindendir. Bu durumprojenintemeltaşlarındanolankatılımcılığınvegüçlendirmeeğitimiprogramının kurumlar tarafından benimsenmeye başlandığı olarakyorumlanmalıdır.

Proje Amasya kent merkezinde uygulanmıştır. Romanlar ise Amasya’nın biraz dışında barka ve çadırlarda yaşamaktadırlar, bu nedenle ilk aşamada ulaşmak mümkün olmamıştır. Ancak İŞKUR müdürünün Romalara yönelik çalışma yapacağı bilgisiyle birlikte TEPAV araştırmacısı Ülker Şener’de sürece dahil olmuş, Roman kadınlar bulundukları mekânda ziyaret edilmiş, yaşam koşulları ilk elden görülmüş ve kendi mekanlarında kadınlarla istek ve ihtiyaçlarına yönelik sohbet edilmiştir. Bu konuda önümüzdeki süreçte çalışma yürütülmesi halinde destek verilecektir.

26

89

5.4 Projede Görev Alan Eğitimcilerin Görüşleri AmasyakentmerkezindeveŞeyhSadiköyündeverilengüçlenmeeğitimiprogramındaeğitimciolarakyeralanGülErdostveSalimeDelice Tarih’cinin görüşlerine aşağıda yer verilmiştir. Amasya’yagidişinneanlamageldiği,eğitimvermesüreci,yapılantartışmalarveneyineldeedildiğinineğitimcileringözüyleaktarılmasıamacıylabubölümeklenmiştir. Gül ErdostEv Eksenli Çalışan Kadınlar Çalışma Grubu

ÖncelikleAmasya’yadiğerİçAnadoluillerindeolduğugibikadınçalışmalarıkonusundafazlayolalmamışillerarasındadeğerlendirildiğiiçinçokheyecanlagittiğimisöylemekistiyorum.Kadınlarlayapılangörüşmelerimden edindiğim bilgiler çerçevesinde dikkatimi çekenkonularagenelolarakdeğinmemgerekirse;

Katılımcılararasındaerkenyaştaevlilikveyineerkenyaştaçocuksahibiolmaksıkçarastlananbirdurumolarakgözlemlenmektedir.

Kadınlarda“okumayazmabiliyorum”diyenler içerisindedahibilmeyenlerinoranınınyüksekliğidikkatçekicidir.

İldesinema,tiyatrovebenzerikültürelkurumlarbulunmamaktadır.

Kadınlarpastanekafeteryagibimekânlaraçokfazlagözönündeolmamakiçin“çekinerek”gittiklerinisöylemektedirler.

Kenttesığınmaevivardır,ancakyıllarönceaçılankadındanışmamerkezi hem kent merkezinden uzak olması hem de içindedanışmanlık yapacak uzmanlaşmış sürekli çalışan bulunmadığıiçin kadınlar tarafından bilinen başvuru merkezi olmaktançıkmıştır.

Tüm Türkiye’de olduğu gibi burada da Ev Eksenli Çalışmayaygındır, ancak kendilerinin de “çalışan” oldukları konusundafarkındalıkyoktur.

90

Projeninetkisineilişkingözlemlerimiikibaşlıkaltındadeğerlendirmekistiyorum.

1. Güçlenme Eğitimleri sırasında Katılımcılarda Gözlemlenen Değişimler Projeye katılmak amaçlı (bireysel gelişimleri için) evlerindençıkmaları bilgilenmelerine ve gelişimlerine katkı sağladığındankendilerinideğerlihissetmelerinenedenolmuştur.

KatılımcılarınTürkiye’devedünyadayapılankadınçalışmalarıkonusunda bilgilenmeleri bu alanda yapılan sivil toplumçalışmalarınakatılmagereksinimidoğurmuşveörgütlenme fikrioluşturmuştur.

Akrabailişkileriilesınırlıolançevrelerigenişlemiş,yenidostluklarvedayanışmanıngeliştirildiği,üründeğiştokuşlarınınyapıldığıbirsürecinbaşlamasınıkolaylaştırmıştır.

Eveksenliçalışmanınneolduğunuöğrendiklerivekendileriniçalışanolarakgördüklerigözlemlenmiş,diğereveksenliçalışanlarlailetişimegeçmekbaştaolmaküzerepazarbulmak,ürüngeliştirmekgibiihtiyaçlarıiçinneyapmalarıgerektiğinekonusundabilgilenmevehareketegeçmekistediklerigözlemlenmiştir.

Güçlenmeeğitimleriilekadınolmaktankaynaklıbirçokkonudafarkındalıklarıartmıştır.

Projenin katılımcılarının ulaşımlarını kolaylaştırmak içinödeyeceğiyolparasınınyatırılabilmesiiçinbankahesabıaçtırılmasızorunluluğutümkatılımcılarınbankaiçerisindeyapılacakişlemlerkonusunda bilgilenmelerini sağlamıştır. Bir banka hesaplarınınolmasıözgüvenlerininartmasınanedenolmuştur.

Güçlenmeeğitimiikigruphalindeyapılmıştır.2.Grup“GüçlenmeEğitimleri” sırasında 1.Grup katılımcılarının öğrendikleriniaktararak katılımcıları etkilediği komşuların ve akrabalarınyoğunluğueğitimin“dalgaetkisi”yarattığınınbelirtisidir.

91

Katılımcılarınçocukları içinsunulanbakımhizmetionlarınbutür çalışmalara devam etmelerinde olumlu rol oynamış, ayrıca”çocuğum paylaşmayı öğrendi, kalem tutmaya başladı, ilgialanıçeşitlendi”diyebileceklerikadarçocuğungelişiminekatkısağlamıştır.

Önyargılarınıyıkmakonusundayolalmışlardır.

2. 7 Ay Sonra “İş Danışmanı” Olan Kadınlarla Birlikte Şeyh Sadi Köyünde Yapılan Eğitim Çalışmasında İş Danışmanlarında Gözlemlenen Gelişmeler:

6-8 Nisan 2011 tarihlerinde Amasya Şeyh Sadi Köyü KadınKooperatifi ortakları için gerçekleştirilen “Güçlenme Eğitimi”çalışmalarında eğitimci olarak bulunduğum sırada daha önce bueğitimleri alan ve seçilerek iş danışmanlığına başlayan kadınlarıneğitimlerde kolaylaştırıcılık yapmaları sırasında onlarda izlediğimgelişmeleroldukçaönemlidir.Şöyleki;

İş yaşamına katılımlarının ve ekonomik özgürlüklerinikazanmalarının getirdiği özgüven (her birine belli bir süre içinaylıkücretödenmektevesigortayapılmaktadır)açıkbirbiçimdegözlemlenmiştir.

İkili ilişkilerindevegünlükkonuşmalarındaToplumsalCinsiyetRollerine ilişkin kavramları kullanma konusunda gelişmegösterdiklerigözlemlenmiştir.

İşebaşlamalarındansonraikiliişyükündensıyrılmalarıgerektiğiniinanmaları ve küçük de olsa adım atmaları( eşi ile paylaşmayabaşlamaazdaolsa)rastlanandeğişikliklerinbaşındaizlenmiştir.

Toplulukta konuşma, söz kesmeme, etkin dinleme deneyimikazandıklarıçokbelirginbirbiçimdegözlemlenmiştir.

İşDanışmanıKadınlarındiğerkadınlarınişeyönlendirilmesi,işfikri oluşturulması ve sorunların çözümü için sundukları pratikönerileri,yolgöstericilikleridekaydadeğergelişmelerdendir.

92

Projenin en önemli etkilerinden biri de Amasya Belediyesiçalışanları başta olmak birçok kadının STK’lara olan ilgisininartması ve projenin de sürdürülebilirliği için düşünülen KadınDerneğikurulmasıkonusundakiheyecanlarıvekararlılıklarıdır.

Bu heyecanlarının sürmesi halinde Amasya’nın tıpkı Nevşehirgibi (Nevşehir ilinde kadın hareketi 5-6 yıl önce başlamış şimdimerkezbaştaolmaküzerebirçokilçesindekadınörgütlerikurulmuş,AvrupaKadınLobisi,KadınKoalisyonugibiTürkiyeçapındaaktivitegösterengruplarındaüyesiolmuşlardır.)birkaçyıl içerisindekadınhareketinderolalacakörgütlenmeleriartıracağınainanıyorum.

93

Salime Delice TarihciÇankaya Belediyesi Kadın Sığınmaevi Koordinatörü

Tanıdık Yabancıların Kentinde Bulunmuşluğum Hakkındadır“Sevgili Amasya”

Bir sonbahar-kış öyküsü, Yeşilırmak boz bulanık akıyordu.Öğretmenevinincamındanbakarakçay içtim.Yeşilırmakgibibozbulanıkakankadınlarınyaşantılarındakentisarandağınkayasındankopanbirtaşparçasıgibisürüklendim.

Amasya’da kadın istihdamını artırmak için yola çıkan projeningüçlendirmeeğitimindegörevalmışolmakbenihemmutluettihemde farklı bir deneyim olarak yaşadıklarım-öğrendiklerim hanesineyazıldı.İlkanlattığımkonuüremesağlığıydı.

Annelik-kadının bedeninden ruhuna tüm toplumsal yaşamkatmanlarına yayılan, hem çok özel hem de en politik kadınlıkhallerindenbiriolduğuiçinanlatılmasıkolayamaaynızamandasözesığmayanyaşantılarıbarındırdığındanzorbirkonuydu.

“Eğitimekadınolmaknedir”sorusuylabaşlanıp,kadınolmayadairtarifleralındı.Butarifler,anneolmak,fedakarolmak,istemediğinekatlanmak,vs.tanımlarlasözegeldi.Katılımcılarınanladıklarıkadınolmalaryazıldıktansonraboşbirkadınbedeniçizilipiçlerindenbirtahtaya çağırılıp söylenen tariflerin bedene yerleştirilmesi istendi,bedenin boş kaldığı kendi bilinçlerine yansıdı. Konu üreme gibibedene en fazla yaslanan bir ad altındayken bile bedenin kadınalgısınındışarıdabırakılmasınınkültürkodlarıylaaçıklamasıyapılarakkonuyagirildi.

Kadınolmanınnezamanbaşladığıveerkekolmanınnezamanbaşladığı çok yanıtlı sorulardan olup, sünnet ve adet döngüsününbaşlangıç sayılması üzerine sünnetin-erkekliğin toplumsal koşulu,adetolmanındoğallığıöneçıkarılıperkeliğintoplumsalidealizasyonu,kadınlığındoğaylaeşlenmesimetaforu,üremeilişkisininkadına,tümdöngüselliğiiledoğaya,üretim-kültüredairtümbirikiminerkeğemaledilmesinin toplumsal tarihsel arkaplanı “nüfusplanlamasınadairyapılankanunlar”eşliğiylekonuşuldu.

94

Üreme sağlığı kavramının aileye değil bireye ait haklarkategorisinde anlamlı olduğu, sağlıklı her bireyin üreme hakkınınkoşula bağlanmaksızın kabulünün kavranması olduğu önemlesöylendi-tartışıldı.

Gebelik, lohusalık menapoz dönemleri ayrıntılı olarak, tıbbive toplumsal anlamları ile tartışılırken, gebeliğin önlenmesi veyadoğumkontrolünedairkonularkonuşuldu,enfazlakürtajtartışıldı.”Çocukaldırma”kiminegörecinayet,günahyadaçaresizteslimiyetolmaktadır.“Çocukaldırma”vebilinci-acısıolmayancanlıhücreninbir ve aynı olmadığı karşıt görüşlerle beslenerek aklın yargılamayetisinesunuldu.Bunoktadakürtajıntarihselolarakyasakveyasalolmamacerasıtümbedelleriyleanlatıldı.

Konunun karşılıklı etkileşime imkân vermesi nedeniylefarklı tarihsel zamanlarda kürtaja hukukun yaklaşımı ve devletyapılanmasındaüremeyeyaklaşımtartışılabildi.Birkadın1937,1965ve1985yıllarında6çocuklu30yaşındaisevegebeyse,doğurmakistemezse ne yaşayabileceği örnekle somutlandı. 1937 de aileplanlamasıisteyenkadınınvatanaihanetveırkınbütünlüğünesaldırıileitamedilebileceği,1965yılındatıbbinedenlerdışındakürtajyasakolduğuve1983sonrasıçıkarılannüfusplanlamasınadairkanunundoğumkontrolünedairyarattığıimkânlarayrıntılıolarakdilegetirildi.Nüfus planlamasının yönetici bir kavram olup geleceği planladığı,aileplanlamasınıntoplumsalolupköy-köküzerindendün’üşimdi’yive yarın’ı zamansal olarak konu aldığı, doğum kontrolünün ise“burada” “şimdi”meselesi olarak bireyi bağladığını dikkate alarakdüşünmeninkonuyuanlamaktayararınadikkatçekildi.

Üreme ve evlilik meselesi, toplumsal iyilik halinin de sağlıktanımınagirdiğitoplumunüremeyievlilikdurumundameşrusaydığıçeşitli örneklerle tartışıldı. Sağlık tanım itibarıyla, bedensel vetoplumsalolaraktambiriyilikhalidir.Ancakkadınolmasüreçlerindebuiyilikhalininsıkçakesintiyeuğradığıgözlemlenmiştir.

Gebelikvegebeliksonrasındayaşananözeldurumlarbugruplardaderinlemesine konuşuldu, kocaların bu dönemleri yeterincekavramadığı,kadınlarıyalnızbıraktığıbuyalnızlığınyaralayıcı,akıldakalıcıdeneyimlerenedenolduğukatılımcılartarafındanaktarıldı.

Bazıkatılımcılartıbbimüdahalevekendilerinedanışılmadantedaviekibinin istemedikleri biçimde davrandıklarını dile getirdiler. Bu

95

anlatılarınışığındayakınzamanakadaruygulanmayan”aydınlatılmışonam” ilkesinin artık titizlikle uygulandığı, tedavi ekibinin hastayamüdahaleiçinhastayadurumuanlatmak,seçeneksunmakveonayalmakzorundaolduklarıifadeedildi.

Doğumsonrasıyaşananlohusalığındepresyonadönüşmesi,halkarasında“albasması”olarakbilinenyükselendüşenateşkötürüyavebazenartankalpatımhızınınhızladeğişenbedensel ve ruhsaldünyanın yeni duruma alışma sarsıntısı olduğu, belli ölçülerdedoğalolduğuvedoğaldurumgereğiyaralanmışkadınınkavranmasıgerektiği konuşuldu. Sarsıntı sert ve destek zayıf olursa tedavigerektirendepresyonadönüşmeriskianlatıldı.

Üremesağlığıylailgiliolarakhergrupkendiortakilgisiylekonuyadâhilolmuşkimindeevlilikilişkileri,kimindegebelikyadamenopozözel önemde daha ayrıntılı konuşulmuştur. Kadınların kendilerini,deneyimlerini tartışabilmeleri, hele hele “annelik” gibi kutsallıkatfedilenbirşemsiyeninaltındadilegelmelerizorolmuş,kışkırtıcıbiranlatımdilinegereksinimduyulmuştur.

Yurttaşlık Bilinci diğer güçlendirme eğitim konularından siyasetfelsefesivetarihiçeriğitaşımasıdolayısıylaayrıbirrenkoldu.Konuyueğitimdurumuvekültürelbirikimi ile ilgilikavramlarınuzağındakikadınlara anlatmak için kullanılacak yöntem içeriktenöndeönemarz etmiştir. Bu nedenle konu düz anlatımdan ziyade, kendisininolmadığıroltasarımıiçindesınıf-sahne,anlatı-oyunkurgusuiçindegerçekleştirildi.

Eğitime katılan kişilere kendilerinin bir adaya düştüğü ve buadadabirhayatkurmalarıistenmişbukurgununsenaryosuyazılırkenkonular aydınlatılmıştır. Düşülen ada yurt olacaktır. Bu adayadüşenleriniçindeyaşlıkadın-erkek,küçükçocukvehamilekadındavardır.

Adadakimacerayenigelenkişilerinadanınyerlisinidövmesiylebaşlar. Soru “bu üç genç zenciyi neden dövmüştür” ile başlayanyanıtlarlayurttaşlıkdabaşlamıştır.Gençlerzenciyiyabancıolduğu,korktukları, ırkçı önyargılar ya da sadece istedikleri için dövmüşolabilirler.Başkabirdurumdazencikadınlardanbirininmemesiniellemiştir.

96

Tartışmayabancıdankorkmaküzerineyürürkendışgüvenlikiçinasker ihtiyacı doğmuştur. Ancak askerin kim olacağı tartışması birsözleşmeilekararabağlandı.Bunoktadailkdemokratikoluşumların“toplum sözleşmesi” odaklı yapıldığı ve ana sorunun toplumsalyapının sürdürülmesi kimi durumlarda kişilerin birbirine zararvermesininengellenmesiolduğuvurgulandı.

Tartışma ada-yurt odaklı sürerken aydınlanma çağı, FransızDevrimi ve o dönemin yurttaşlık meseleleri de konu edildi.Yurttaşlıkvetopraksahipliğiilişkisivekadınlarınotarihlerdetoplumsözleşmesine katılmayıp, evlilik sözleşmesi ile dışarıda bırakmanınmantığıanlatıldı.

Türkiye özelinde önce toprak Allah’a vekalet halifeye aitken,sonra devlete geçmiş, ve devlet tapuyu aile reisi erkek üzerindenparsellemiştirtartışmasıiçindegenelolaraktohum-toprakmetaforuiçinde kadının toprak olup erkeğe tapulandığı, birey olma yurttaşolmadurumunun toprakolma,üreme ilişkisinindöngüselliğinden,üretim ilişkisine geçmeyle olanaklı olabileceği tartışma içindegörünürkılındı.

Yurttaşlıkbilinci,devletvebireyarasındakiilişkininneolduğununfarklındalığıyla ilgilidir. Bu bağlamda ilke olarak, zarar vermeme,kaynaklarınadaletlidağılımıvebireyintopluyaşamasızorunluluğunedeniyletoplumsalyarariçinçalışmaüzerindeduruldu.

Zarar vermeme ilkesi ve suç ilişkisi konuşulmuştur.Kişiler zararverirsebusuçolaraktartışılırkendevletgörevlilerininzararvermesiinsanhakkı ihlali olarak konuedildi. Toplum sözleşmesinin gereğiolarak devlet toplumu bireylerin “rızasıyla” yönetir. Kanunlarauygunolaraksözleşmekurallarınauymayanyurttaşatoplumazararvermemesi için suçu durdurmak maksatlı şiddet uygulanabilir,rehabilitasyon maksatlı ceza verilebilir. Durdurma, yerinde infazdeğildir.Orantısızgüçkullanmadadenilenyerindeinfazinsanhakkıihlalidir.“İntikamgibicezaolmaz”üzerindeduruldu.

Ada-yurt içindeki yaşlıların yiyecek azlığı nedeniyle denizeatılmasıönerilmiş,adahalkıkrizbüyükolsadayaşlılarınabakmayakararvermiştir.Çocuğunsokağabırakılmasıönerisiderededilmiş,çocuk korumaya alınmıştır. Bu noktada kendilerini vicdan sahibiolarak adlandıran yurttaşlara yaşadıkları ülkede, şehirde sokak

97

çocuklarıylailgiyapmadıklarıanımsatılıp,vicdanıneğitimsınıflarınasaklıkalmamasıtemenniedilmiştir.

Tartışmaların ikinci yarısında katılımcılardan “hakkım var”,“sorumluyum”, “istiyorum” içerikli cümleler yazmaları istendi.Yazılanlar içinde, üniversite okumaya, ücretli çalışmaya hakkımvar asıl konular olurken, sağlıklı yaşam, çevre, insan hakları ileilgili konularadeğinilmemiştir. “Sorumluyum’un “yanıtları, evime,kendime, çocuklarıma, aileme olmuştur. Bu noktada kadınlarınöğrenilmiş kadınlık kurgusuna tabi olduğu ve yurttaşlık bilincitartışmalarınınortasındabilezihinselolarakevdışınaçıkıpsorumlulukalmadıkları gözlemlenmiş, kendilerine anımsatılmıştır. “İstiyorum”isegeleceğedairplanyadahayalolarakaydınlatmaanahtarıolarakönemsenmiştir.Kadınlar, iş,okuma,çocukları içingelecek istemekgibigenelcümlelerkurarkenözelolarakben istiyorumdurumunauzakgörünmüşlerdir.

Bütünbutartışmalarıniçindebirkaçkeztoplumsözleşmesiiçinenazüçkişigerektiği,karşılıklıkonuşmanınimkândâhilindeolmadığıdurumlardaşartolduğu,(üçkişilikkarşılıklılıkolmadığından,üçkişi),sözleşme maddelerinin en açık seçik, söylenenle anlaşılanın aynıolmasınınşartolduğuvurgulandı.

Eğitimlerde, kadın hakları kronolojisinden tarihler söylenipörneklerverilirkenkadınınyurttaşolmasınınhangitarihselsüreçlerlemücadeleiçindegeliştiği,bugünküsivilhaklarınağırbedelleriolduğuanlatılmakistendi.

SevgiliAmasya,oralıkadınlar,tanıdığımdiğerİçAnadolukadınınagöre güçlü göründüler.Dik vemağrur bir halleri vardı. Bu gücünkaynağının kentin tarihsel dokusu olduğunu sezdim. Tarihini kayamezarlarında,anıtlarında,heykellerindeveinsanlarınözündetaşıyorolduğunu hissettiğim bu kenti sevdim. Ve sevebilmenin gücü debanaenbüyükkatkıoldu.

98

Sonuç

Sosyal etki analizi çalışması, projenin son ayında eğitimfaaliyetlerinin bitiminde gerçekleştirilmiştir. Faaliyetlerin hemenardındançalışmanınyapılmasıprojeninistihdamaetkilerinigörmekaçısından sınırlayıcı olmuştur. Kurslarını henüz tamamlamamış, işaramayadaha yeni başlamış kadınların istihdamedilebilirliklerinindüşük olacağı açıktır. Bu nedenle proje katılımcıları ile projebitimindenenaz1 yıl sonra yeniden görüşmekuzun süreli etkiyigörmekaçısındandahagerçekçiolacaktır.

Amasya’da kadın istihdamını arttırmak amacıyla uygulanan buprojenin, kadın istihdamını arttırmanın yanı sıra hem kadınlarınhayatlarına, hem çevrelerine, hem de Amasya’daki yerel kurumvekuruluşlaraçokönemliveolumluetkileriolduğugörülmektedir.Kadınlarda haklarına ilişkin farkındalık oluşmuş, kadınlar ev veeve bağlı akrabalık ilişkilerinin ötesinde dışarıyla bağlantı kurmuş,kendibenliklerineyaklaşımlarıdeğişmiş, toplumsalcinsiyete ilişkinfarkındalıkgeliştirmiş,istihdamakatılımıdestekleyiciolumlubirbakışaçısı edinmiş, diğer kadınlara yaklaşımlarında “empati” kurmayabaşlamışlardır.

Projeyekatılankadınlarınanlatımları,projeninbulgularıveçıktılarıkadınistihdamınınartırılmasıalanındayapılacakçalışmalarınönündeduransorunlara,busorunlarınçözümlerineveyapılabilecekleredairipuçlarıvermektedir.Proje,kadınistihdamınınbeceri-eğitim-ücret-işolanaklarıdışında,kültürelyapı,toplumsalcinsiyetrolleri,sosyalhizmetler gibi bir dizi farklı değişkenden etkilendiğini ve bunlartarafından biçimlendirildiğini göstermektedir. Kadın istihdamınıartırmayıhedefleyenprojeninbaşarısısadeceistihdamakatılankadınsayısı ile değil, yukarıda sıralanan her bir değişkene ilişkin oluşanfarkındalıkdüzeyiiledeölçülmelidir.

99

Kaynakça

1. A User’s Guide to Poverty and Social Impact Analysis, WorldBank,20032. Belenky, M. F., Clinchy, B. M., Goldberger N. R., Tarule J.M.,Woman’s Ways of Knowing: The Development of Self; Voice, and Mind, Basic Books, 19863. BernardH.R.,Research Methods in Antropology, Oualitative and Ouantative Approaches, AltaMira Press, 20024. BoraA., Kadınların Sınıfı: Ücretli Ev Emeği ve Kadın Öznelliğinin İnşası, İletişimYayınları,20085. Clinchy B.M., “Issues of Gender in Teaching and Learning”,Journal on Excellence in College Teaching 1, 19906. DeereC.D., “The Feminization ofAgriculture? The Impact ofEconomic Restructuring in Rural Latin America”, The Gendered Impact of Liberalization: towards “embedded liberalism”?, 19877. EisnerE.,Evaluation Roots Tracing Theorists Views and Influences, SagePub.,20048. Ercan F.,Özar Ş., “EmekPiyasası Teorileri ve Türkiye’de EmekPiyasasıÇalışmalarınaEleştirelBirBakış”,Toplum ve Bilim,Sayı86,Güz2000,9. EriksonR.,Social Class of Men, Women and Families,198410.GenzukM.,ASynthesisofEthnographic Research,200311.Kitzinger,Kitzinger,J.,“QualitativeResearch:IntroducingFocusGroups”,British Medical Journal,1995.12.GilmoreD.D.,ManhoodintheMaking: Cultural Concepts of the Masculinity,YalePress,199013.HarrisM.,JohnsonO.,Cultural Antropology,AllynandBacon,200014.KandiyotiD., Cariyeler, Bacılar, Yurttaşlar,MetisYayınları,201115.KazemiF.,“Gender,İslamandPolitics”,Social Research,Vol:67No:2,200016. Krueger, R.A., Focus Groups: A Practical Guide For Applied Research,SagePub.,199417.Kuczyinski,J.,İşçi Sınıfı Tarihi,SosyalistYayınlar,199418.KümbetoğluB.,Sosyolojide ve Antropolojide Niteliksel Yöntem ve Araştırma,BağlamYayınları,200819.LindaL.,“Capitalism,ImperialismandPatriarchy:TheDilemma

100

ofThirdWorldWomen Workers in Multinational Factories,” Nash J., and Fernandez- Kelly M. P., Women, Men and the International Division of Labor,StateUniversityofNewYorkPress,198320.Marx,K.,Komünist Manifesto,SolYayınları,199321.MayT.,Qualitative Research in Action,SagePub.,200222.MaureenM.,“GenderandEconomics:theSexsualdivisionofLaborandtheSubordinationofWomen”,YoungK.,VolkowitzC.,McCullagh R., Marriage and theMarket:Women’s Subordination Internationallyand Its Lessons,198423.Özar Ş.,Günlük-ŞenesenG., “Determinants of Female (Non)ParticipationinTheUrbanLaborForceinTurkey”,METU Studies in Development,Vol:25(2),329-359,199824.ÖzerM.,BiçerliM.K.,“Türkiye’deKadınişgücününPanelVeriAnalizi”,AÜ Sosyal Bilimler Dergisi,Sayı:3,200825. Rubin H.J., & I. S Rubin,Qualitative Interviewing the Art of Hearing Data,SagePub.,200526.MackN.,WoodsongC.,MacQuennM.,GuestG., Namey E., Qualitative Research Methods: A Data Collector’sFieldGuide,FamilyHealthInternational,200527.SocialAnalysisSourcebook,WorldBankPublished,200328.VanclayF.,International Principles for Social Impact Assessment,EnviromentalImpactAssessmentReview,200629.VeenhovenR., Why Social Policy Needs Subjective Indicators,UNI-WIDER,200130.YıldırımK.,DoğrulG.,“ÇalışmakyadaÇalışmamak:Türkiye’deKentselalanlardaYaşayanKadınlarınİşgücüneKatılmamaKararlarınınOlası Belirleyicileri”, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi,Cilt:8,Sayı:239-262,200831.WeberM.,Sosyoloji Yazıları,İletişimYayınları,İstanbul,200032. http://www2.ucsc.edu/culturalstudies/PUBS/Inscriptions/vol_3-4/aihwaong.htmlOng A., Colonialism andModernity: Feminist Re-Presentation ofWomeninNon-WesternCountries.