Kallmeti, Fakte Dhe Gojedhena

Evaristo Coli

1

Kallmeti - Fakte dhe gojdhna

2

EVARISTO COLI

KALLMETI Fakte dhe gojdhna

2014

Evaristo Coli

3

Titulli: Kallmeti, fakte dhe gojdhna

Autori: Evaristo Coli

Redaktor: Mark Zefi

Prkthyes nga Italisht: Padre Carlo Calero

Kopertina dhe punimi n kompjuter: Evaristo Coli


4

PARATHNIE

N librin e tij Kallmeti, fakte dhe gojdhna i

autorit Evaristo Coli mbshtetur nga Komuna

Kallmet prezanton historin e Kallmetit dhe

fshatrave t komuns Kallmet mbi bazn e fakteve

dhe e plotsuar me gojdhna t t vjetrve apo t

personave q kan pasur dijeni rreth ngjarjeve t

ndryshme historike, toponimeve apo objekteve

kulturore, historike dhe fetare t ksaj Komune.

Libri sht i ndar n 10 kapituj. Kapitulli i

par prmbledh historin q nga lashtsia deri n

pushtimin osman. Ky kapitull edhe pse jo shum i

pasur mbi fakte dhe dokumenta, paraqet

hershmrin e fshatrave t Komuns Kallmet, si dhe

flet pr objektet e vjetra historike dhe fetare q kan

arritur deri n ditt tona si jan Kisha Shn

Eufemia, Ura Plak Gjon, Kisha e Kastriotit etj.

Kapitulli i II paraqet dy harta t shekullit XVII

n t cilat jan paraqitur edhe fshatrat e komuns

Kallmet ku njra nga hartat ka edhe informacion

demografik t ktyre fshatrave.

Kapitulli i III sht nj nga kapitujt m t plot

i bazuar n relacionet e ipeshkvinjve t Lezhs,

Saps apo Vizitorve Apostolik drejtuar

Evaristo Coli

5

Kongregats s Propagands Fide. N kta relacione

marrim informacione t shumta rreth gjendjs s

famullis s Kallmetit dhe famullis s Mrqis,

pjes e s cils ishte edhe Rraboshta, gjendjes s

vshtir t banorve t ktyre famullive n kushtet e

pushtimit osman etj.

Kapitulli i IV sjell historin e fshatrave t

Komuns Kallmet q nga fillim shekulli XVIII deri n

prfundim t Lufts s Dyt Botrore. Ky kapitull

sht i bazuar n shkrimet e revists HYLLI I

DRITS dhe shum burime t tjera historike dhe

fetare duke synuar t sjell sa m t plot at pjes

m t lavdishme t Kallmetit dhe fshatrave t tjer

n luftn pr liri dhe Pavarsi ndaj pushtuesve

osman si dhe m pas ruajtjen e trsis territoriale

t Shqipris, lvizjet demografike t kallmetorve

drejt Zars n Kroaci, t kelmendasve n Kallmet si

dhe mirditorve n Kallmet dhe fshatra t tjer,

aktivitetit t Preng Pashs, q kishte rezidencn n

Kallmet, si dhe Imzot Luigj Bumit, ipeshkv i

Lezhs q po ashtu kishte rezidencn etj.

Kapitulli V synon t sjell historin gjat viteve

1945 1990 ndrkoh q kapitulli VI synon t sjell

historin e pas viteve 90 deri n ditt e sotme, e

par si n kontekstin e Komuns Kallmet ashtu edhe

t famullis s Kallmetit.


6

Kapitulli VII vjen me nj permbledhje t

informacioneve rreth nj prej aktiviteteve m t

mdha t mbajtur n fshatrat e Komuns Kallmet si

ishte Kuvendi i Arbnit i mbajtur n Mrqi n vitin

1703, kuvend i cili synonte ruajtjen e identitetit t

krishter t shqiptarve dhe mos asimilimin e tyre,

si dhe me informacione rreth kishave m t vjetra t

komuns Kallmet si jan kisha Shn Eufemia,

Kisha e Shn Gjon Kryepremit si dhe kisha e Shn

Gjinit.

Kapitulli i VIII sjell jetn dhe aktivitetin e disa

prej personaliteteve m t mdhenj kallmetor t

cilt me punn e tyre kan dhn shum jo vetm

pr Kallmetin por edhe pr eshtjet e mdha

kombtare si ishin Frang Bardhi, Dom Dod Koleci,

Imzot Gjergj Koleci, Dom Prend Suli si dhe Imzot

Luigj Bumi, i cili edhe pse jo kallmetor, dha shum

pr Kallmetin, ku edhe u varros.

Kapitulli IX synon t sjell nj prmbledhje t

toponimeve kryesore t fshatrave t komuns

Kallmet me qllim ruajtjen e tyre t cilat rrezikojn

t humbasin gjat ndrrimit t brezave.

Ndrsa kapitulli i X dhe i fundit sjell nj

prmbledhje statistikore t popullis s famullis s

Kallmetit dhe Mrqis.

Kallmeti si nj nga trevat m t rndsishme

t Lezhs dhe Veriut t Shqipris, prfaqson n

Evaristo Coli

7

vetvete historin, trashgimin kulturore, zakonet

dhe veshjen Kallmetore. Autori, Evaristo Coli do t

vazhdoj komunikimin dhe bashkpunimin pr ta

pasuruar m tej mbi bazn e shkrimeve dhe

gojdhnave, historin dhe trashgimin e ksaj

treve.

Kryetari i Komuns Kallmet

Petrit Marku


8

Dy fjal rreth librit

Dshira pr t njohur historin e popullit tim

ka qen e hershme. Me kt dshir u mesova q n

vogli, kur dgjoja histori nga prindrit apo t vjetrit

pr luftrat q shqiptart kishin br pr liri dhe

mbijetes ndaj pushtuesve. Kjo filloi t bhej edhe

me konkrete gjat viteve t shkolls 8 - vjeare dhe

t mesme, kur mesuesi i historis, Zef Toma,

tregonte plot pasion at pjes t historis pr liri dhe

pavarsi ndaj pushtuesve pesshekullor osman, ku

edhe fshati im Kallmeti, kishte qen pjes e asaj

historie. E gjitha kjo ngeli si nj dshir deri n 100

- Vjetorin e Pavarsis, n vitin 2012. Prvjetori m i

bukur i Pavarsis q kan festuar shqiptart, ku t

gjith pr nj dit nga t gjitha trevat ishin bashkuar

si para 100 vjetsh n nj shtet t vetm. Ishte e

pamundur q ajo atmosfer t mos ngjallte tek

kushdo ndjenjat patriotike. Secili mundohej t

tregonte pak histori t kontributit t familjes s tij,

vendit apo krahins q i prkiste pr shpalljen e

Pavarsis.

Po Kallmeti? Prgjigjet ishin t shkurtra,

kryesisht gojdhna t prcjella brez pas brezi, por

askush deri n at koh nuk kishte br nj

prmbledhje t fakteve, dokumenteve apo

gojdhnave rreth historis s Kallmetit. Dshira e

Evaristo Coli

9

vjetr pr t njohur historin e fshatit tim u b

realitet nga mbeshtetja e gjithanshme e kryetarit t

komuns, z.Petrit Marku, pr ti ln Kallmetit dhe

fshatrave t tjer t komuns nj libr me historin e

tyre. Po nga i duhej filluar? Dhe ku tjetr prvese

tek t vjetrit dhe tek dokumentat kishtare. Kallmeti

dhe Mrqia dihej se kishin qen rezidenca

ipeshkvnore pr qindra vjet dhe ishte e logjikshme

q ipeshkvijt duhet t kishin shkruar pr ta. Dhe

mbshtetja vjen nga famullitari i athershm i

Kallmetit, Padre Nilton Monzon, q na siguron nj

akses t plot n dokumentat dhe librat e

Biblioteks Franeskane n Shkodr, biblioteka m e

pasur e albanologjis.

M sigurimin e aksesit n bibliotek filloi puna

dy-vjeare n dy fronte: n njern an shfletimi i

librave, dhe nga ana tjetr, mbledhja e

informacioneve nga t vjetrit apo personat q dinin

dika nga ato q u kishin treguar t part. Shum

nga materialet e biblioteks ishin ne italishte t

vjetr apo latinisht, t cilt u prkthyen me ndihmn

e famullitarit t tanishm, Padre Carlos Calero.

Nj falenderim shkon edhe pr t gjith ata

persona q ndihmuan n prmbledhjen e

gojdhenave dhe toponimeve si ishin: Pjetr Vokrr

Ndreca, Motr Mrik Coli, Mark Pemaj, Gjon Hil

Pemaj, Bib Gjoni, Prend Jak Shtjefni, Prend Mark

Llesh Marku, Motr Lirie Nilaj, Gjok Margjonaj, Hil


10

Shkurt Lushaj, Lorenc Coli etj. Nj falenderim i

veant shkon pr Ndue Zefin, pr ndihmn dhe

orientimin n mbledhjn e gojdhnave. Pa ndihmn

e t cilve do t ishte i pamundur realizimi i ktij

libri n nj koh kaq t shkurtr.

Autori

Evaristo Coli

11


12

PRMBAJTJA

Kreu I .............................................................. 20

KALLMETI NGA LASHTSIA DERI N PUSHTIMIN

OSMAN ............................................................ 20

Hyrja e Kreut I ........................................................................... 22

Lashtsia dhe gojdhna. ....................................................... 23

Vendbanim q n epokn e ilirve. ..................................... 25

Ura Plak Gjon............................................................................. 30

Sllavt dhe gjurmt e tyre. ..................................................... 31

Sulmet osmane dhe rnia nn sundimin e tyre. ............ 36

Letr e Papa Innocenti VII drejtuar ipeshkvit t

Lezhs, Andrea, 12 Nntor 1404 ......................................... 39

Kreu II............................................................. 42

KALLMETI N DY HARTA T SHEK XVII ......... 42

Hyrja e Kreut II .......................................................................... 44

Harta e Vincenso Maria Coronellit 1688 ........................... 45

Harta e Giacomo Cantellit 1689 .......................................... 48

Kreu III ........................................................... 50

KALLMETI N DOKUMENTET E PROPAGANDS

FIDE, 1600 1912. .......................................... 50

Evaristo Coli

13

Hyrja e Kreut III ........................................................................ 52

Relacion i Ipeshkvit B.Orsini drejtuar Propagands

Fide n vitin 1629 ..................................................................... 55

Relacion i Ipeshkvit t Saps Frang Bardhi drejtuar

Propagands Fide n vitin 1637. ......................................... 57

Letr e Propagands Fide drejtuar Dioqezave t

Shqipris rreth prcaktimit t kufijve t Dioqezs s

Lezhs n vitin 1638................................................................ 61

Relacion i Ipeshkvit t Saps, Frang Bardhi, drejtuar

Propagands Fide n vitin 1641. ......................................... 63

Relacion i vizits s Vizitorit Apostolik Shtjefn

Gasparit n Dioqezat e Shqipris s Veriut n vitet

1671 / 1672. .............................................................................. 65

Relacion i Ipeshkvit t Lezhs Gjergj Vladanjit drejtuar

Propagands Fide me 27 Dhjetor 1681. ............................ 69

Relacion i Giorgio Stampaneos, Abat i Shn Llezhdrit t

Mirdits drejtuar Propagands Fide n vitin 1685. ....... 71

Vizita e Nikoll Vladanjit, Ipeshkv i Lezhs n vitin

1694. ............................................................................................. 73

Lajme t prgjithshme mbi gjendjen e Shqipris, nga

Vizitori Apostolik Imzot Vinens Zmajevi, Arqipeshkv i

Antivarit, 1703. ......................................................................... 76

Vizita e Nikoll Vladanjit, ipeshkv i Lezhs n vitin

1710. ............................................................................................. 81


14

Vizita e Gjon Gallats, Ipeshkv i Lezhs n vitin 1730.

........................................................................................................ 82

Vizita e Gjon Gallats, Ipeshkv i Lezhs n vitin 1735.

........................................................................................................ 83

Vizita e Gjon Gallats, Ipeshkv i Lezhs n vitin

1737/38. ..................................................................................... 84

Vizita e Simon Zezaj, Ipeshkv i Lezhs n vitin 1743 . 85

Vizita e Simon Zezaj, Ipeshkv i Lezhs n vitin 1747. 86

Vizita e Anton Kryezezit, Ipeshkv i Lezhs n vitin

1753. ............................................................................................. 87

Vizita e Gjergj Junkit, Ipeshkv i Lezhs n vitin 1785

........................................................................................................ 91

Letr e Ipeshkvit t Lezhs, Mikel Kryezezi drejtuar

Propagands Fide me 17 dhjetor 1787. ............................. 92

Vizita e Mikel Kryezezit, Ipeshkv i Lezhs n vitin

1789. ............................................................................................. 93

Vizita e Mikel Kryezezit, Ipeshkv i Lezhs n vitin

1792. ............................................................................................. 97

Vizita e Tommaso Marianit, Arqipeshkv i Durrsit n

vitin 1795. ................................................................................. 101

Vizita e Nikoll Malit, Ipeshkv i Lezhs n vitin 1800.

...................................................................................................... 104


...................................................................................................... 106

Evaristo Coli

15

Vizita e Nikoll Malit, Ipeshkv i Lezhs, n vitin 1807.

...................................................................................................... 107


...................................................................................................... 109

Vizita e Nikoll Malit, Ipeshkv i Lezhs, n vitin 1821.

...................................................................................................... 110

Vizita e Gjon Topich, Ipeshkv i Lezhs dhe

Administrator Apostolik i Shkupit, n vitin 1844........ 111

Vizita e Gjon Topich, Ipeshkv i Lezhs n vitin 1846.

...................................................................................................... 115

Vizita e Gjon Topich, Ipeshkv i Lezhs n vitin 1853.

...................................................................................................... 120

Vizita e Pal Dodmasej, Ipeshkv i Lezhs n vitin

1864/65. ................................................................................... 120

Prend Doi: Projekti pr nj Dioqez t re, Mirdita, 1886

...................................................................................................... 126

Prend Doi: Relacion mbi gjendjen e Abacis s Shn

Llezhdrit t Mirdits, 1892. ................................................. 128

Prend Doi: Relacion mbi gjendjen e Abacis s Shn

Llezhdrit t Mirdits, 1896. ................................................. 130

Vizita e Luigj Bumit, Ipeshkv i Lezhs n vitin 1912.

...................................................................................................... 132

Kreu IV .......................................................... 136


16

KALLMETI N FAQET E HYLLIT T DRITS

POR JO VETM, 1700 1944. ....................... 136

Hyrja e Kreut IV ...................................................................... 138

Kallmetort e Zars. ............................................................... 140

Fiset kelmendase n Kallmet .............................................. 143

Kallmeti, mirditort dhe dera e Gjomarkajve. ............... 144

Lufta pr pushtet n pashallkun e Shkodrs. ............ 145

Kallmeti, rezidenca e Ipeshkvit dhe e Pashs s

Mirdits. ..................................................................................... 147

Piktura Mbledhs shqiptar t ullirit, 1909 ............... 150

Aktiviteti i Preng Pashs n Kallmet dhe Kuvendi i

Kallmetit 1911 ......................................................................... 152

Arsimi n Kallmet ................................................................... 154

Kryengritja e Zadrims dhe lufta e Zallit t Rraboshts

...................................................................................................... 157

Kuvendi i Kallmetit 1913 ..................................................... 162

Lufta pr pushtet e Esat Pashs ........................................ 164

Rruga Austriake ...................................................................... 165

Fundi i Lufts Ballkanike..................................................... 166

Nxjerrja nga gjaqet n Kallmet, 1921 ............................... 170

N kohn e Mbretit Zog. ....................................................... 171

Evaristo Coli

17

Gjat Lufts s Dyte Botrore. ............................................ 171

Kreu V ........................................................... 174

KALLMETI GJAT VITEVE 45 - 90 ............... 174

Kallmeti n vitet 1945-1960 ................................................ 176

Kallmeti n vitet 1960-1990 ................................................ 183

Kreu VI .......................................................... 190

KALLMETI PAS VITEVE 90 ........................... 190

Krijimi i komuns Kallmet dhe aktiviteti i saj. .............. 192

Rihapja e Kishave dhe aktiviteti i famullis Kallmet. . 208

Kreu VII ........................................................ 224

KUVENDI I ARBNIT DHE KISHAT E VJETRA T

KOMUNS KALLMET ..................................... 224

Kuvendi i Arbnit ...................................................................... 225

Kisha e Shn Eufemis ......................................................... 230

Kisha e Shn Gjon Kryepremit ........................................... 236

Kisha e Shn Gjinit ................................................................ 238

Kreu VIII ....................................................... 240

Personalitete t Kallmetit ............................. 240

Frang Bardhi ............................................................................ 241

Dom Dod Koleci ....................................................................... 245


18

Imzot Gjergj Koleci ................................................................. 247

Dom Prend Suli ....................................................................... 248

Imzot Luigj Bumci .................................................................. 250

Kreu IX ......................................................... 254

Toponimet ..................................................... 254

Hyrja e Kreut IX ...................................................................... 256

Fjal popullore t prshtatura vendeve t ndryshme t

Shqipris Veriore. ................................................................. 257

Toponime n Kallmet ............................................................. 258

Toponime n Rrabosht ........................................................ 260

Toponime n Mrqi. ............................................................... 263

Mhallat e fshatrave t Komuns Kallmet ...................... 265

Kreu X ........................................................... 268

Statistika ...................................................... 268

STATISTIKAT E FAMULLIS SHN EUFEMIA T

KALLMETIT N RELACIONET KISHTARE ..................... 269

STATISTIKAT E FAMULLISE S SHN GJON

KRYEPREMIT T MRQIS. ............................................. 270

Ndarja administrative e Nnprefekturs s Lezhs s

vitit 1927 dhe statistikat rreth fshatrave t saj. ........... 271

Bibliografia .................................................... 272

Evaristo Coli

19


20

Kreu I

KALLMETI NGA LASHTSIA DERI N

PUSHTIMIN OSMAN

Evaristo Coli

21


22

Hyrja e Kreut I

Historia e Kallmetit dhe fshatrave t tjer t

komuns Kallmet q nga lashtsia deri n pushtimin

osman nuk sht e plot pasi dokumentat historike

jan t pakta pr kt periudh. Si rrjedhoj historia

rreth ksaj faze t historis sht e bazuar kryesisht

mbi gojdhna, dokumente q n mnyr t trthort

prmendin Kallmetin apo grmimet arkeologjike t

kryera brenda territorit t komuns Kallmet.

Gjithashtu ka disa objekte historike dhe fetare q

kan ardhur deri n ditt e sotme si jan: Kisha e

Shn Eufemis, Ura Plak Gjon, Kisha e Kastriotit, t

cilat na sjellin deri n ditt tona historin q mbartin

dhe na tregojn hershmrin e fshatrave tan.

Evaristo Coli

23

Lashtsia dhe gojdhna.

Territori i Komuns Kallmet, ku prfshihen

fshatrat e Kallmetit, Rraboshts dhe Mrqis, ka

qn i banuar q n lashtsi dhe kt e vrtetojn

m s miri gjetjet arkeologjike t zbuluara n t

gjith hapsirn e komuns. Kto gjetje na tregojn

se kto territore kan qen t banuara q n epokn

e gurit t ri apo Neolitit1. N kt epok, jeta n

vendin ton u zhvillua n kushte shum t

prshtatshme natyrore. Klima e ftoht dhe e lagsht

e Paleolitit, e cila kishte filluar q n Mezolit ti

lshonte vendin nj klime m t but, tani merr pak

a shum karakterin e klims s sotme. Si rrjedhim

edhe flora e fauna thuajse nuk ndryshojn prej asaj

t ditve tona.

Kto rrethana t favorshme natyrore ndikuan

q vendi yn gjat Neolitit t arrij n nj nivel t

lart zhvillimi ekonomik dhe kulturor pr at koh.

N kt koh lindin e zhvillohen forma t ndryshme

t veprimtaris prodhuese t njeriut, t cilat me plot

t drejt mund t merren si zanafilla e degve t

veanta t ekonomis dhe t prparimit teknik e

kulturor t shoqris s sotme. T tilla jan bujqsia

e blegtoria, prodhimi i qeramiks, tjerrja dhe endja,

1 Historia e Popullit Shqiptar I, 2009, faqe 26


24

teknika e ndrtimit t banesave etj.

N kto periudha t largta t prehistoris,

vendbanimet i ndeshim zakonisht npr tarraca

lumore, pran burimeve ose n vende me toka

pjellore dhe t pasura me pyje q strehonin shum

kafsh t egra. Kallmeti isht nj nga kto vende ku

u zhvillua jeta n kt epok, kjo e favorizuar edhe

nga lumi Drin i cili ka lagur tokat e saj. Shum fakte

dhe gojdhna na tregojn se hapsira e komuns ka

qen nn ndikimin e reshjeve dhe vet toka e saj ka

qen knet.

Nj gojdhn e vjetr tregon s ky fshat ishte

i mbuluar i gjithi me uj. Uji duke u larguar la pas

nj tok plot lym e balt, gj q ndikoi n rritjen e

kallamit, bim q i dha ktij vendi emrin Kallmet

(Kallam meti= Kall-meti).

Figura 1 - Kallamishte

Evaristo Coli

25

Vendbanim q n epokn e ilirve.

Prparimi n deg t ndryshme t ekonomis

ka br q edhe shoqria njerzore t riorganizohej

n grupe t mdha t quajtur fise dhe kshtu

prfundoi shthurja e bashksive primitive. Burimet

historike dshmojn s n epokn e hekurit (shek.

XII-XI p.e.s ) territori i Ballkanit perndimor banohej

nga fiset ilire, nj nga popullsite m t mdha t

Evrops s athershme. Fiset ilire kishin gjuhn dhe

zakonet e tyre q ndryshonin nga t gjitha popullsite

e tjera t vjetra t Evrops, si: grekt, romakt etj.2

Burimet e shkruara dhe ato arkeologjike

dshmojn se, gjat ksaj periudhe, ilirt merreshin

kryesisht me bujqsi dhe me blegtori kjo e favorizuar

nga klima mesdhetare e but dhe me reshje t

shumta, sidomos n pjesn fushore, e cila ndikohej

nga deti Adriatik dhe Jon. Klima e bute solli

kultivimin e hardhis dhe t ullirit.

Kur gjeografi i antikitetit , Straboni (63 p.e.r.

20, e.r.) kalonte npr Iliri, shkruante se .... i

ngroht dhe frutdhns sht ky vend, se sht plot

me ullishta dhe me vreshta t mira, prve n disa

2 Historia e Popullit Shqiptar I, 2009, faqe 39


26

vende t pakta ku toka sht fare e ashpr 3. Kto

pohime ndr shum t tjera, mjaftojn pr t

vrtetuar lashtsin dhe madhshtin e vreshtaris

antike shqiptare. Q sht e lasht vitikultura jon

kt e vrteton edhe fakti se n gjuhn sanskrishte

rrushi quhet rasa q afron shum me fjaln ton

rrush. Po kshtu n sanskritishte vera, quhet

vena ashtu si e kemi edhe sot n dialektin e

veriut. Edhe t dhnat nga zbulimet arkeologjike n

vendin ton (nuk mungojn), tregojn gjurm t

farrave t rrushit n formacionet e mijvjearit t

par p.e.r. monedha t prera me figura t vileve t

rrushit etj.

Figura 2 Rrushi Kallmet

Kallmeti ishte nj nga ato vende ku u kultivua

hardhia, q u favorizua nga fusha e saj, lumi Drin

dhe afrsia me detin q bnte t krijoheshin kushtet

3 Petraq Sotiri, VITIKULTURA NE SHQIPRI

Evaristo Coli

27

m t mira pr kultivimin e saj. Ktu u kultivua nj

varietet i hardhis i veant, autokton, i famshm

pr vlerat e larta vinifikuese, cilsit organoleptike,

sasia e lart e sheqerit, aciditeti, aroma dhe ngjyra.

Pr vjetrsin e ktij varieteti dhe

autoktonitetin e tij na flasin shum fakte historike.

Kshtu, p.sh., n mozaikun e Linit gjejm disa

varietete t ndryshme rrushi pr nga madhsia dhe

ngjyra e kokrrs prfshir edhe at t Kallmetit. Plini

(Plinius Secundus, shek. I. e.r.) jep t dhna pr disa

lloje rrushi t rritura n bregdetin ilirik sikurse jan

Helovle, Precia, Apiana, Basilika, etj., t cilat, duke

gjykuar nga karakteristikat e shkurtra, shkon

mendja tek varietetet shqiptare Vlosh, Kallmet,

Pulez, Mjaltez, Mereshnik, Kryqes.

Romakt morn shum nga varietetet tona t

muara. Burimet tregojn s perandort romak q

prhapn qytetrimin e tyre deri n qendr t

Evrops, prhapn atje edhe artin e kultivimit t

hardhis, edhe mnyrn e prgatitjes s vers. Ata

uan, p.sh., n Hungari fise ilire t zot pr punt e

vreshtave dhe t prgatitjes s verrave. Kta ilir

morn me vete edhe varietetet tona me t mira duke

u br kshtu shkak pr prhapjen e gjer t tyre.

Kshtu, p.sh., varieteti Kallmet, n saje t cilsive t

tija shum t mira pr vinifikim, mori prhapje

shum t gjer nn emrin Kadarka, Skadarka,

Skutariner, Zhschwartzes, Tokaj nero di Skutari,


28

Nero della Mosella etj. N rajonet e Evrops qendrore

(Hungari, Serbi, Kroaci, Tirol). Ampelografi italian

Rovasenda e quan Kallmetin Tokai Nero di Skutari.

Me t njjtin emr e prmend edhe D.Cavazzo

(1934), i cili thekson se ky varietet sht me origjin nga Shqipria.

Prve hardhis u kultivua edhe ulliri, edhe ky

i favorizuar nga klima e but mesdhetare. N

territorin e Kallmetit si me rrushin edhe me ullirin,

u kultivua nj varietet i veant kokrrmadh

autokton i quajtur ulliri i Kallmetit, me vlera t

mdha ushqyese dhe rezistente. Prve fakteve t

ndryshme historike, nj dshmi e gjall e kultivimit

t lasht t ullirit n Kallmet sht nj ulli q ka

ardhur deri n ditt e sotme. Ky ulli sht vlersuar

nga specialistt e olivikulturs dhe t historis me

nj mosh afro 1000 - 1500 vjeare.

Kushtet e prshtatshme toksore dhe

klimatike ndihmuan jo m pak edhe pr kultivimin e

perimeve si sht fasulja edhe kjo tani mban emrin

Kallmet.

Evaristo Coli

29

Figura 3 - Ullliri 1000 - 1500 vjear dhe nj pikture e vitit 1909 pran ktij ulliri.


30

Ura Plak Gjon

Pas pushtimit t shteteve ilire nga Roma,

popullsia autoktone vendase nuk e pranoi shtypjen

q i bhej nga sundimtart dhe pr kt ata u

ngritn disa her n kryengritje t fuqishme.

Edhe pse u bn shum kryengritje, prsri

nuk u arrit fitore mbi romakt. Mundsia m e mir

erdhi n mesin e shek. I gjat krizs politike q kaloi

Republika Romake pr shkak t lufts civile4. T

part q u ngriten n kryengritje ishin pirustt q

banonin kryesisht n territoret e Mirdits s sotme.

Ato mbajtn ann e Pompeut, i cili kishte ardhur n

Iliri. Pr t shtypur kt kryengritje u detyrua t

vinte vet perandori ezar, i cili zbarkoi n Lissus. Ai

dha urdhr pr fortifikimin e qytetit t Lezhs pr ta

mbrojtur nga sulmet. Kryengritja u shtyp dhe

ezari mundi Pompeun.

Gjat ksaj kohe u b edhe hapja dhe shtrimi i

rrugs s kalldramt q kalonte anash Drinit dhe

prshkonte fshatrat e komuns Kallmet dhe t

Zadrims dhe dilte n Dalmaci.5 Kjo rrug gjat

mesjets para turke u quajt Via de Zenta dhe n t

ndodhen disa nga urat, t ndrtuara po n mesjet,

q mbajn emrat e ndrtuesve, si jan: ura Plak

4 Historia e Popullit Shqiptar I, 2009, faqe 157 5 Selami Pulaha, Agim Parruca, Lezha dhe Shengjini, faqe 27

Evaristo Coli

31

Gjon n Rrabosht, ura e Shkins n Zadrim etj.

Figura 4 Ura Plak Gjon

Sllavt dhe gjurmt e tyre.

Perandoria Romake gjat shek III filloi t binte

dhe prfundoi me ndarjen e saj n dy pjes n vitin

395. Trevat iliro-shqiptare hyn n prbrje t

Perandoris Bizantine. Kallmeti, Lezha dhe Zadrima

n kt koh bnin pjes administrativisht n

kryepeshkopatn e Prevalit q kishte si qendr

Shkodrn.

Shqipria sht prcaktuar si nj nga vendet

mesdhetare, ku krishtrimi deprtoi qysh n shekujt

e par. Kshtu edhe banort e territorit q mbulon

sot komuna Kallmet si edhe gjith zona e Lezhs,

Zadrims s sotme dhe Shkodrs prkrahen


32

krishtrimin. Kjo vrtetohet nga bazilikat dhe

pagzimoret e shek. IV-VI n kto treva.

Pas vdekjes s perandorit bizantin,

Justinianit, (565), perandor me origjin ilire,

hordhit sllave shpeshher s bashku me avart ose

t prira prej tyre, u lshuan n drejtim t jugut. N

vitin 592 nj pararoj avaro-sllave arriti t shtyhej

deri n qytetin e Lezhs. N prfundim t dyndjeve t

popujve gjat shek. IV-VI e sidomos t kolonizimit

sllav t shek. VI-VII, prbrja etnike e trevave

ballkanike, psoi modifikime t ndjeshme.

Ardhja e sllavve n

Ballkan solli dobsimin e

Perandoris Bizantine dhe

kjo solli daljen n pah t

kulturave t popujve

vendas q kishin qen nn

perandorin n fillim

romake dhe me pas

bizantine. Gjat ksaj faze

ishte br kalimi nga ilir

n arbr apo shqiptar.

Edhe pse Perandoria

Romake ishte prpjekur

me forma t ndryshme pr

t br romanizimin e

popullsive vendase, prsri kto popullsi kishin

arritur t ruanin nga tradita, gjuha dhe zakonet e

Figura 5 Veshja kallmetore

Evaristo Coli

33

vjetra ilire. Kalimi nga ilirt e antikitetetit, n arbr

dhe m von shqiptar, solli edhe krijimin e nje oazi

etnografik n rrethin e Lezhs me nj veshje t

veant pr grat dhe vajzat me rroba krejt t

bardha, e konsideruar edhe si vazhduese e veshjes

ilire. Kjo veshje ishte veshja kallmetore.

Pushtimet e vazhdueshme sllave lan gjurmt

e tyre n popullsin autoktone. Fusha ndrmjet

Lezhs dhe Shkodrs mori emrin Zadrim (Tej-

Drinit) ndrsa rruga e vjetr e kalldramt q kalonte

ans Drinit dhe q ishte rregulluar n kohn e

romakve e q prshkonte fshatrat e sotm t

Komuns Kallmet dhe Zadrims, mori emrin Via de

Zenta q do t thot rruga pr n Zenta6.

Figura 6 Planimetria e kishs s Kastriotit

6 Selami Pulaha, Agim Parruca, Lezha dhe Shengjini, faqe 28.


34

Pas ndarjes s t krishterve n katolik dhe

ortodoks, serbt ishin pjes e kishs ortodokse,

ndrsa shqiptart e veriut qendruan katolik pasi

mbanin lidhjet me papn e Roms. Q t asimilonin

shqiptart, sllavt tentuan tiu ndryshonin edhe

besimin duke i kthyer n ortodoks. Kjo strategji

sht ndjekur edhe n territorin e komuns Kallmet

dhe kt na e tregojn gjurmt e nj kishe t vjetr

q ndodhet n majn e malit Kastriot q ndodhet

ndrmjet Kallmetit dhe Rraboshts7. Kjo kish, pr

t ciln dihet pak, nuk rezulton n asnj relacion t

priftrinjve katolik dhe nuk sht prdorur nga

banort vendas si kish. Ajo sht quajtur kisha e

Kastriotit apo edhe kisha e Shkjaut. Kjo kish sht

n vij t drejt me kishn e Shn Eufemis dhe

kishn e Shn Gjon Kryepremit n Mrqi. Pran

ksaj kishe kalonte edhe nj rruge q sht quajtur

rruga e serbve.

Pasi u vendos n krye t mbretris serbe n

vitin 1333, Stefan Dushani, rriti shtrirjen e

mbretris s tij n Ballkan duke shtuar edhe m tej

trevat shqiptare nn sundimin e tij. Nj dokument i

qershorit i vitit 1343 i mbretit serb Stefan Dushani,

n t cilin tregon privilegjet q i bhen kshtjells s

Krujs, prmend pr her t par edhe kishn e

Shn Eufemis dhe fshatin Kallmet, pjes e s cils

7 Monumente historike t kultit t krishtere n Dioqezn e Lezhs, Gzim Hoxha, Luan Przhita, Flavio Cavallini, 2009.

Evaristo Coli

35

ishte, e cila m von do t bhet qendr e

rndsishme e Dioqezs s Lezhs.

Figura 7 - Pjes nga libri Acta et diplomata res Albaniae mediae aetatis illustrantia.

Vol. I ku prmendet Kisha e Shn Eufemise n vitin 1343.


36

Sulmet osmane dhe rnia nn sundimin e

tyre.

Sipas burimeve historike sulmet e para

osmane n Ballkan u bn rreth vitit 1352. N at

koh n Shqipri familja e Balshajve ishte ajo q po

lulzonte dhe n astin q kishte arritur fuqizimin

dhe shtrirjen m t madhe iu desh t ndeshej me

ushtrin turke. N vitin 1383 u vra vet Balsha II.

Me vrasjen e tij filloi rnia e shtetit t Balshajve,

ndrkohe familjet e tjera feudale shqiptare u

munduan t prfitonin. Lezhn e morn Dukagjint,

ndrsa Zadrimn me qendr n Danj, Zahariat. Mes

ktyre dy familjeve kishte prplasje t mdha pr

superioritet mbi Lezhn dhe krahinat rreth saj.

Rreziku q i kanosej Lezhs nga osmant bri

q princrit feudal t Lezhs t krkonin mbshtetje

te venedikasit. Kshtu, Dukagjint n vitin 1393 ia

dorzojn Lezhn Venedikut. Edhe Zadrima e

Kallmeti ran nn sundimin venedikas. Por prsri

prplasjet mes ktyre dy familjeve vazhdonin duke

br nderhyrje edhe tek hierarkia kishtare. Pr kt,

n nj letr t Papa Innocentit VII, q i drejton nga

Roma ipeshkvit t Lezhs, Andrea, n datn 12

nntor 1404, i jep t drejtn atij t gzoj edhe t

Evaristo Coli

37

ardhurat e kishs famullitare t Kallmetit, Shn

Eufemis8.

Me rikthimin n atdhe t Sknderbeut n vitin

1443 filloi kryengritja antiosmane si fillim me

ringritjen e principats s Kastriotve. Nevoja pr t

qen t bashkuar prpara nj ushtrie t fuqishme si

ajo e perandoris osmane bri q Sknderbeu t

mblidhte n Lezh Kuvendin e Beslidhjes, m 2

Mars 1444 me qllim bashkimin n nj aleanc

politike dhe ushtarake t t gjith princrve n lufte

kundr osmanve. N kt Kuvend morn pjes edhe

princrit e Lezhs, Dukagjint dhe Zahariajt. N

fund t vitit 1444 vdes Lek Zaharia. Tokat ia kishte

ln Venedikut, por ato i pretendonin Dukagjint, t

cilt, me ndihmn e Sknderbeut, i morn duke

marr t gjith Zadrimen dhe qendrn e tyre,

Danjn. Ndrmjet Venedikut dhe Dukagjinve pati

prplasje t shumta derisa kto toka ran nn

shtetin e Sknderbeut n vitet 50 t shek. XV. Shteti

i Sknderbeut u qndroi sulmeve t vazhdueshme t

ushtris osmane pr vite me radh. Vitet 1465-67

ishin vitetet m t vshtira pr shtetin e

Sknderbeut, pasi sulmet e vazhdueshme t

ushtris osmane kishin sjell shkatrrim dhe

humbje n njerz. Pr kt Sknderbeu gjat vitit

1467 shkon n Itali pr t krkuar ndihma.

8 Dokumente pr historin e Shqipris t shekullit XV,1, (1400-1405), Injac Zamputi, Luan Malltezi,Tirane 1987, Dok, Nr 468, faqe 528


38

Gjat ksaj kohe q ai ishte n Itali, npunsit

osman kryen nj regjistrim t popullsis dhe t

tokave q kishin arritur t merrnin dhe krkonin t

vendosnin n to sistemin feudal ushtarak t

timareve.

Ky regjistrim dshmon

mir pr pjesmarrjen e

shqiptarve n luft. Sipas

tij, dhjetra fshatra ishin

shkatrruar dhe braktisur

nga popullsia, kurse

shumica e fshatrave t

tjer kishin mbetur me pak

banor. Ky defter tregon

pr Sanxhakun e Dibrs q

prbhej nga disa vilajete

ndr t cilat ishte edhe ai i

Krujs (Akehisarit, n

osmanisht). Te Vilajeti i

Krujs prmenden fshatrat

t cilt ishin pjes e saj

ndr t cilt prmendet edhe fshati Kallmet, i cili

ishte regjistruar si fshat i braktisur.

Pasi kthehet n Shqipri, Sknderbeu tenton

t mbaj nj Kuvend t dyt n Lezh pr tu

riorganizuar, por ksaj here ai u smur dhe m 17

janar 1468, Sknderbeu vdes n Lezh.

Figura 8 Faqja e defterit ku

prmendet Kallmeti

Evaristo Coli

39

Qndresa e shqiptarve u zgjat edhe pr disa vjet por

lufta e gjat dhe e vazhdueshme me ushtrit osmane

kishte sjell shkatrrim dhe shum t vdekur. Qyteti

i Lezhs ishte qyteti i fundit q ra nn sundimin

osman n vitin 1478 pas nj qndrese t Lek

Dukagjinit dhe ushtris s tij. M rnien dhe djegien

e Lezhs, ipeshkvi i Lezhs vjen n Kallmet duke

kaluar ktu qendra e ipeshkvnis pr disa vite9. Me

ikjen nga Lezha t ipeshkvit rezidenca e tij do t

jet e paqndrueshme prgjat pushtimit osman

duke qndruar kryesisht mes Kallmetit, Mrqis dhe

Vels.

Letr e Papa Innocenti10 VII drejtuar

ipeshkvit t Lezhs, Andrea, 12 Nntor

1404

Nj shkrimi tjetr i lasht q tregon

hershmrin e Kallmetit dhe t kishs s Shn

Eufemis sht edhe kjo letr n latinisht drejtuar

Ipeshkvit t Lezhs, Andrea, nga ana e Papa

Innocentit VIII, ku i jepte t drejtn ipeshkvit t

Lezhs t gzoj edhe t ardhurat e kishs

famullitare t Kallmetit.

9 Shuflay, 1916, faqe 220 10 Dokumente pr historin e Shqipris t shekullit XV,1, (1400-1405), Injac Zamputi, Luan Malltezi,Tirane 1987, Dok, Nr 468, faqe 528.


40

Birit t dashur Andrea, i zgjedhur ipeshkv i

Lezhs i urojm shndet. Ne, duke t ndjekur

me dashamirsi atrore ty, q je i bindur ndaj

nesh dhe ndaj selis apostolike, meq kshtu

krkojn meritat e tua, me vullnetin ton po t

japim at q mendojm ta kesh pr t ardhmen

tnde. Prandaj meqense tani se fundmi

gjykuam me autoritetin apostolik t mendonim

pr personin tnd duke t caktuar n kryesin

e Kishs s Lezhs q kishte mbetur pa titullar,

ty si peshkop dhe si bari, dhe meqense pr

kt arsye kisha famullitare e Shn Eufemis

s Kallmetit (... parrochialis ecclesia sancte

Eufemie de Calmeto ...), t dioqezs s Lezhs,

q ti e mbaje n kohn e ktij emrimi, ashtu

si e mban edhe tani, sht frika se do t

mbetet vakant nga shkaku i ktij emrimi dhe i

ksaj barre shugurimi q do t ngarkohet dhe

ashtu si thuhej n krkesn q na ke br,

meq fryti, renta dhe t ardhurat e kishs s

siprthn t Lezhs kan qen t pakta dhe t

dobta, saq ti nuk mund t mbahesh ashtu si

duhet n gjendjen tnde me ato, mbasi sipas

vlersimit t zakonshm, nuk i kalojn

pesmbdhjet florinj ari n vit; dhe gjithashtu,

meq shtpit e ndrtesat e asaj kish t

Lezhs qen shkatrruar krejtsisht prej t

pafeve dhe turqve t pabes, aq sa ti nuk ke

Evaristo Coli

41

ndonj ndrtes t asaj kishe ku mund t

banosh, ne, me qllim q ti t mund t mbahesh

ashtu si duhet, duke dashur t mendojm pr

ndonj ndihm, gjithashtu edhe si nder t

veant, po caktojm pr ty at kishe

famullitare q, si e pohon ti vet, sipas

vlersimit t siprthn, ka nj fryt, rent e t

ardhura q nuk i kalojn shumn e njzet

dukateve ar, at apo t tjera q do te rastis t

mbeten pa titullar, po t caktojm me t gjitha

t drejtat dhe prkatesit e saj, ta mbash pr

vete kur t gjendesh n krye t asaj kishe t

Lezhs, ta mbash, ta sundosh dhe ta

qeverissh. Ne shprehimisht po e mbajm kt

dispozit me kusht q, sa koh q t zgjas kjo

dhurat, fryti, renta dhe t ardhurat e asaj

kishe famullitare t shkojn n dobin tnde

dhe t asaj kishe famullitare, dhe ti t mund ti

disponosh lirisht dhe ligjrisht si rektort e asaj

kishe famullitare q kan qen her pas here t

cilt kan mundur, bile e kan pasur pr

detyr, ti rregullojn e ti disponojn, por

megjithat, ta ndalojm krejtsisht dhe

rreptsisht tjetrsimin e pasurive t

patundshme dhe t pasurive t muara t

tundshme t asaj kishe famullitare.


42

Kreu II

KALLMETI N DY HARTA T SHEK

XVII

Evaristo Coli

43


44

Hyrja e Kreut II

Nj burim i rndsishm informacioni historik

jan edhe hartat. Nga hartat mund t marrim

informacione t shumanshme historike, topografike,

politike, hidrografike dhe disa her dhe demografike

e statistikore. Jan disa harta q jan br pr trevat

shqiptare gjat mesjets, por dy harta t shek. XVII

na sjellin informacione rreth fshatrave t komuns

Kallmet, harta e Vinenso Maria Coronelli 1688 dhe

harta e Giacomo Cantelli 1689.

Evaristo Coli

45

Harta e Vincenso Maria Coronellit 1688

Vincenso Maria Coronelli n

hartn gjeografike Rrjedha

e lumit Drin e Bune n

Dalmaci (Corso delli Fiumi

Drino e Boiana nella

Dalmatia) e vitit 1688 na

jep t dhna t shumta

historike, topografike,

demografike e statistikore t

trevave shqiptare t

Shqipris s Veriut

prfshir Kosovn dhe

Malin e Zi e deri n

Dalmaci. Nga kjo hart

marrim informacion edhe pr fshatrat e Komuns

Kallmet n at koh. N hart pr Kallmetin na

tregon se fshati kishte 60 shtpi katolike dhe 4

shtpi myslimane. Fshati Rrabosht ndodhet rrz

malit dhe prbhet nga 20 shtpi nga t cilat m

shum jan katolike se myslimane. N mes Kallmetit

dhe Rraboshts ndodhet ura e gurt Plak Gjon.

Gjithashtu na tregon se fshati Mrqi prbhet nga

katolik dhe mysliman si dhe na tregon s

Ipeshkvi i Lezhes kishte rezidencn e tij ktu.

Prmes ktyre fshatrave kalonte rruga q lidhte

Lezhn me Abacin e Shn Lleshdrit n Mirdit.

Figura 1- Vincenso Maria Coronelli


46

Figura 2-Pamje e pjesshme e harts s Vincenso Maria Coronelli ,1688 ku tregohen fshatrat e komuns Kallmet

Evaristo Coli

47


48

Harta e Giacomo Cantellit 1689

Giacomo Cantelli na sjell

informacion topografik t vendosjes

s fshatrave t komuns Kallmet

nprmjet harts Albania Propria

ouero Superiore detta anche

Macedonia Occidentale t botuar

n Rom n vitin 1689. Bashk me

hartn sht gjetur edhe nj portret

i papa Klementi XI Albani. M

posht sht publikuar pjesa e harts ku tregohen

fshatrat e Komuns Kallmet, Lezha dhe Mirdita.

Figura 12-Pamje e pjesshm e harts s Giacomo Cantelli 1689 ku tregohen fshatrat e komuns Kallmet.

Figura 3- Giacomo Cantelli

Evaristo Coli

49


50

Kreu III

KALLMETI N DOKUMENTET E

PROPAGANDS FIDE11, 1600 1912.

11 Relacionet t Propagands Fide jan prkthyer nga libri i albanologut t famshm Peter Bartl Albania Sacra. Geistliche Visitationsberichte aus Albanien. 1: Dizese Alessio, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 2007

Evaristo Coli

51


52

Hyrja e Kreut III

Pas rnies s Lezhs n vitin 1478, filloi

sundimi 5 shekullor osman n t gjitha tokat

shqiptare. Kjo faz e historis shqiptare ishte pjesa

m e vshtir e saj e shoqruar me luftra t

vazhdueshme kundr pushtuesve, por edhe e

nevojs pr t mos u asimiluar, pr ruajtjen e

identitetit, gjuhs dhe besimit t t parve.

Veriu i trevave shqiptare ishte ai q m se

shumti ruajti identitetin e t parve edhe pse n

luft t vazhdueshme pr mosasimilim. Ndoshta

ishte fati edhe i nj mbshtetjeje t shteteve katolike

perndimore si Selia e Shenjt, Venediku apo

Austria, t cilt kt pjes t trevave shqiptare e

quanin si zon t influencs s tyre. Vatikani n

fillim t viteve 1600 krijoi Propagandn Fide, nj

kongregat brenda Selis s Shenjt q kishte si

qllim prhapjen dhe ruajten e fes katolike n

vendet e lindjes. Duke par krcnimin e fes

katolike n vendet e lindjes nga vendet islamike, ku

bnin pjes dhe trevat shqiptare, ato prgatisnin

priftrinj, vizitor apostolik dhe ipeshkvinj. Kta

kishin si detyr ruajtjen e fes, prhapjen sa m

shum t saj n kushtet e asimilimit dhe islamizimit

dhe informimin e Selis s Propagands Fide me

Evaristo Coli

53

relacione t vazhdueshme rreth gjendjes s vendeve

q mbulonin.

Informacionet pr

gjendjen e qyteteve dhe

fshatrave t Shqipris s

Veriut prfshir edhe

fshatrat e komuns

Kallmet gjat kohs nn

sundimin osman i marrim

kryesisht nga arkivi i

Propagands Fide n

arkivin sekret t Vatikanit

dhe n Bibliotekn

Apostolike t Vatikanit

ku ruhen informacione t

rndsishme pr periudhn e shekujve XVII deri

XIX.

Burimet n fjal jan prpiluar nga

personalitete t larta kishtare, si ishin vizitort

apostolik, persona kta me prvoj dhe q

zakonisht ishin t shoqruar nga nj ekip i posam

ndihmsish t specializuar, kryesisht t sjell nga

Roma, pr t hetuar dhe vlersuar situatn n

vendet q vizitonin.

Atyre u vihej n dispozicion e gjith baza

materiale, d.m.th t gjitha burimet e shkruara t

kryeipeshkvive, ipeshkvive, famullive, kuvendeve

Figure 13- Stema e Propagands Fide


54

dhe kishave t territoreve q ata vizitonin, si dhe

burimet njerzore: klerikt e t gjitha rangjeve, t

zgjedhur nga ata vet. Prve ktyre burimeve, t

cilave iu referoheshin, ata vzhgonin edhe gjendjen

reale dhe bnin prshkrimin e saj, n momentin q

bhej vizita. N kt mnyr, ata bnin krahasime

dhe analiza me burimet e shkruara q dispononin

dhe n t njjtn koh, propozonin zgjidhje t reja,

ide dhe opinione konkrete pr seciln nga njsit

hierarkike vendore t territorit q ata vizitonin.

T gjitha kto burime njihen me nj emr n

arkiva dhe biblioteka: relacione (Relationes).

Relacione t tilla pr dioqezat shqiptare n shek.

XVII deri XIX, ka n numr t konsiderueshm.

Disa nga kto jan t njohura pr studiuesit

dhe historiant si p.sh. : Relacioni i Marin Bicit. Po

kshtu relacionet e Pjetr Mazrekut, nga vitet 1623,

1624 dhe 1625, t Pjetr Budit, Gjergj Bardhit nga

vitet 1629, 1631, 1634, 1637 dhe 1638, Frank

Bardhit m 1637, F. Leonardit m 1638, Mark

Skurajt m 1641, 1644-1645 dhe 1652-1656, i

Shtjefn Gasparit m 1671, Pjetr Bogdanit etj.

Evaristo Coli

55

Relacion i Ipeshkvit B.Orsini12 drejtuar

Propagands Fide n vitin 1629

Fillim i shek. XVII e gjen Shqiprin t lodhur

nga kryengritjet e vazhdueshme kundr pushtuesit

osman. N vitin 1610 thyhet m n fund edhe uniteti

i Dukagjinit q shtrihej q nga Drini deri n lumin

Mat ndrkohe q gjat ksaj kohe kishte rn edhe

ndikimi i Vatikanit me forcimin e perandorive t

tjera si ishte ajo Osmane. Pr t rekuperuar

ndikimin e vet, Vatikani themeloi Kongregacionin e

Propagandes Fide n vitin 1622. Nga themelimi i

ksaj Kongregate prfituan edhe trevat shqiptare, ku

filloi riprtritja e pronave t kishave famullitare dhe

ipeshkvnore dhe klerit katolik si dhe detyrimeve t

besimtarve ndaj klerit. Nga kto reforma q u

kryen, u ngjallen edhe prplasje mes drejtuesve t

Dioqezave dhe t famullive pr t siguruar secili t

ardhura sa m t mdha dhe t sigurta. Gjithashtu

u ngjalln edhe prplasje mes klerit vendas dhe t

huaj.

Gjat kohs s themelimit t Propagands Fide

n krye t Dioqzes s Lezhs ishte Imzot Benedik

Orsini, prej Dalmacie. N vitin 1629 bn nj vizit

baritore npr Dioqez pr t par gjendjen e

12 Peter Bartl Albania Sacra. Geistliche Visitationsberichte aus Albanien. 1: Dizese Alessio, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 2007, faqe 85.


56

famullive t saj q ishte nn pushtimin turk. Ndr t

tjera n relacionin e ksaj vizite ai shkruan:

N Dioqezn q u sht nnshtruar

turqve kam gjetur famullit q ndjekin me

kumbont e veta, me kelke e me veshje, Shn

Gjergji i Kukulls, Shn Barbara e Pdhans,

Shn Kolli i Zejmenit, Shn Eufemia e Kallmetit

q un e kam meremetuar dhe ku kam

ndrtuar nj shtpi pr priftin, Shn Kolli i

Shngjinit t Rensit, Shn Madalena e Rensit,

Shn Kozma e Damiani i Manatis rrnuar prej

t pafeve dhe Shn Gjoni i Mrqis, seli

ipeshkvnore pr koh t vers, por me qen se

kisha edhe shtpia jan duke u rrnuar, kemi

nxjerr lejen prej turqve q me prgatit

ementot pr ti meremetuar qoft kto dhe

qoft kishn e Shn Kozma e Demianit t

siprthanun.

N t gjitha relacionet e ipeshkvijve t Lezhs,

Saps, Tivarit dhe Arbrit, gjat viteve 30 t shek.

XVII, i drejtohen Propagands Fide pr ti

parashtruar prplasjet q kan mes tyre rreth

kufijve. Kallmeti ishte nj famulli kufitare mes

Dioqezs s Lezhs dhe asaj t Saps. Pr Ipeshkevin

e Lezhs kufiri mes Dioqezave ishte Ura e Madhe e

Blinishtit dhe q vazhdonte me prrojin e Troshanit

ku brenda ndodhej famullia e Kallmetit. Ndrsa pr

Ipeshkvin e Saps kufiri ishte ura Plak Gjon dhe

Evaristo Coli

57

q vazhdonte deri n Vel dhe Kallmeti pretendohej

t merrej brenda Saps.

Relacion i Ipeshkvit t Saps Frang

Bardhi13 drejtuar Propagands Fide n

vitin 1637.

M dat 8 shkurt 1637, Ipeshkvi i Saps,

Frang Bardhi, i drgon nj relacion Propagands

Fide n lidhje me shtjet e Dioqezs s Saps dhe

juridiksionin e tij kishtar. Ndr t tjera shpreh

pretendimin pr prfshirjen e Kallmetit brenda

juridiksionit t Dioqezs s Saps.

Un, me ndihmn e Zotit nisa t qeveris, t

vizitoj kishat e mia t Saps e t Sards, dhe

gjeta, o Shkelqesi, sipas gojdhanave t pleqve

m t vjetr t ktyre popujve, se n kishn

time t Saps ka qen pushtuar prej Ipeshkvit

t Lezhs, nj kishz famullitare q gjendet n

fshatin e Kallmetit me titull t Shn Eufemis.

Ky fshat i Kallmetit (q ka deri n 60 shtpi

besimtarsh) n shtje t pushtetit toksor

sht gjymtyr e juridiksionit t Saps, q tant

popullore e quajn Zadrim. Bile pleqt dhe t

part e Kallmetit, na thon se ai fshat edhe n

13 Relacione mbi gjendjen e Shqiprise Veriore dhe t Mesme n shek.. XVIII, Vell. II, Injac Zamputi, Tirane 1965, faqe 49.


58

punt shpirtrore sht i bashkuar me

juridiksionin ton t Saps, dhe t gjith kta

besimtart e fshatit dshirojn t jen t

bashkuar, qoft n shtjet shpirtrore qoft n

ato shekullore, me juridiksionin ton t Saps,

vetm se Imzoti i Lezhs, me kishrim t kot, i

mban nann t vet. Imzot Gjergj Bardhi i

Tivarit, kur ishte ipeshkv i ksaj kishs son

t Saps, kishte nisur t grindej me Imzotin e

lartprmendur t Lezhs pr at famullin e

Shn Eufemis, por rastisi q Selia e Shenjt e

shprnguli n Arqipeshkvin e Tivarit, dhe

kshtu grindja mbeti pa u zgjidhur. Tani, meq

prej ksaj Selie, un jam vn n krye t ksaj

kishe t Saps, detyrohem t krkoj at q m

prket ligjrisht; prandaj me prvujtri ju lutem

Shkelqsis suaj te denjoheni me e lajmrua

Ipeshkvin e Lezhs q t ma kthej kishn

time, ose t plqeni me ia besua grindjen

ndonj misionari Apostolik q n kto an

Shkelqsia juaj keni drguar, qoft prift ose

frat, si tiu plqej.

Ndrkoh, Imzot Frang Bardhi, tregon edhe

pr prkthimet q kishte br n gjuhn shqipe t

materialeve fetare pr lehtesi t klerit vendas

shqiptar, ku shkruan:

Me qen se kta priftrinjt tan shqiptar nuk

e kuptojn gjuhn latine, edhe pse jan t ritit

Evaristo Coli

59

latin, e kam prkthyer n gjuhn shqipe

profesionin e besimit t shenjt dhe, i nxitun

prej Koncilit t Shenjt t Tridentit. Po ashtu

edhe urdhrin e sinodit q sht vendosur n

Pontifikalin romak e kam prkthyer n kt

gjuh me disa shtesa pr qeverisjen e mir t

kishs sime dhe e kam gati pr ta br pas

Pashkve kur t jet koha.

Letr e Ipeshkvit t Saps, Frang Bardhi,

drejtuar Imzot Ingolit mbi mbledhjen e

br n Blinisht, n vitin 1637.

M datn 28 maj 1637, Imzot Frang Bardhi i

drgon nj letr Imzot Ingolit, sekretar i

Prgjithshm i Propagands Fide pr ti dhn

informacion rreth nj mbledhjeje q ishte br n

Blinisht pr konfliktet e kufijve t Dioqezave. N kt

mbledhje morn pjes t gjith Ipeshkvijt e

Dioqezave Shqiptare q kishin prplasje pr t ciln

ai shkruan:

Sipas urdhrit t Kongregacionin t

Propagands Fide, m 25 maj u mblodhm n

fshatin e Blinishtit, n Ipeshkvin ton t

Saps, ne ipeshkvijt e Shqipris, d.m.th. Imzot

Gjergji, Arqipeshkv i Tivarit; imzoti i Lezhs,


60

imzoti Marku i Ipeshkvis s Arbris dhe un,

pr t rn n ujdi dhe pr tu paqsuar n

shtje t grindjeve pr kufijt e Dioqezave

tona. Por, me gjith q komisari, z. D.Gjergj

Uskoviqi, u mundua me ne e me disa priftrinj e

fretn t urt e t nderueshm, pr 8 or t

dits, me caktua ujdin, kurr nuk qe e mundur

me e bind Ipeshkvin e Lezhs ta pranoj. Nga

kjo, ipeshkvijt e tjer, q me etje t madhe

dshironin qetsin e paqen, mbetn t fyer

shum dhe me neveritje, qoft pr ujdin q

nuk u arrit, dhe pr kt populli q qe pran e

q degjoi mbeti i skandalizuar s teprmi, qoft

pr rrezikun q na rrinte mbi kok q t mos

binin turqit n dyshim duke par katr

ipeshkvij t mbledhur s bashku, t ardhur q

nga larg, se mos po bisedonin pr shtje t

kufijve, mbasi turqit jan shum xheloz pr

shtetin e tyre. Un kam dy kish q ipeshkvi i

Lezhs m ka zaptuar dhe pretendon ti mbaj

padrejtsisht. Njra sht Shn Eufemia e

Kallmeti (pr t ciln i shkrova m par

Kongregats s Shenjt q duhej t m kthehej),

e cila gjendet brenda kufijv t Dioqezs sime

t Saps sikurse e kan dshmuar me betim

shum pleq t Zadrims q personalisht, me ne

e me komisarin, kan ardhur te kta kufij: i

pari i t cilve, n ann e Lezhs, u shnua

(prej komisarit) ura Plak Gjon, dhe duke ecur

Evaristo Coli

61

kmba-kmbs npr Shkjez, pr Kastriot, pr

Gzhob, pr Varr t Bulls e pr Brataj, e pr

Fisht e Skandaj. Tjetra sht kisha e Shna

Prends s Jubanit, e cila gjithashtu sht e

prfshir n kufijt e kishs son t Saps, dhe

gjithmon ka qen e prfshir nn

juridiksionion e paraardhsve t mi, sikurse

dshmojn m pleqt e Zadrims e t Shkodrs.

Nga kto dy kisha po them, q t biem n ujdi

dhe t qetsoheshim, un i thash Imzotit t

Lezhs t m kthente njrn, megjithse kjo

ishte n dm t paraardhsve t mi t

ipeshkvis. Ai mu prgjigj se nuk donte t m

linte asnjrn.

Letr e Propagands Fide drejtuar

Dioqezave t Shqipris rreth prcaktimit

t kufijve t Dioqezs s Lezhs n vitin

1638.

Pas nj mori letrash dhe prplasjesh t

vazhdueshme prej dy dekadave t ipeshkvijve t

Shqipris, n vitin 1638 ndrhyn vet Kongregata e

Propagands Fide. Ajo, nprmjet nj letre q mban

datn 24 Prill 1638, prcakton kufijt e Dioqezs s

Lezhs, e cila kishte prplasje me t tjerat prreth

dhe q i jep t drejt Ipeshkvit t Lezhs n


62

pretendimet e tij. N kt letr kufijt prcaktohen si

m posht:

Nga ana lindore kufizohet nga ana e detit me

Dioqezn e Krujs prgjat lumit Mat, duke

vazhduar me Shn Gjergjin e Kukulls mes t

lartpermendurit lumi Mat dhe t Fanit, tek Shn

Nikolla i Mastanjit, tek Shn Maria e Laingegit

dhe mbrrin deri n lumin Drin. Nga ana

perndimore kufizohet me Dioqezn e Shkodrs

nprmjet Pantano Castevuchie, n mes t

fshatit Kukl tek Fojleta e Madhe dhe pastaj

me Dioqezn e Saps nprmjet Urs s Madhe

t fshatit Blinisht, duke vazhduar tek vendi i

Shtogut, pastaj prroi Gzhoba, tek Palumbo, tek

Shn Nikolli i Lumit Kalem dhe n drejtim t

Urs s Leks dhe gjithashtu n drejtim t

rrugs e quajtur Shkoz.

Famullia e Shn Eufemis dhe Famullia e Shn

Gjonit t Mrqis prcaktohen si pjes e Dioqezs s

Lezhs n kt letr.

Evaristo Coli

63

Relacion i Ipeshkvit t Saps14, Frang

Bardhi, drejtuar Propagands Fide n

vitin 1641.

N nj relacion t dats 10 prill 1641, imzot

Frang Bardhi, jep nj informacion t plot rreth

Dioqezs s Saps dhe gjendjes s vshtir t

shkaktuar nga pushtimi osman. Relacion q fillon

me prshndetjen e rastit ndaj drejtuesve t

Propagands Fide dhe q vazhdon me informacionet

rreth Dioqezs s Saps. Kufiri mes Saps dhe

Lezhs pr Frang Bardhin ishte ura Plak Gjon dhe

q vazhdon n drejtim t malit t Vels, ku do t

mund t nxirrej sasi e madhe argjendi dhe q

vazhdon tej Vels. Pastaj flet pr pozitn e favorshme

t Zadrims dhe pjellorin e ksaj toke, q jepte

prodhime t ndryshme bujqsore. Por q edhe pse e

begat, banort ishin t varfr nga shfrytzimi i

turqve t cilt:

E gzon pangopsia e turqve, t cilt i

shfrytzojn t krishtrt e shkret e t mjer

me tribute, me t dhjeta e me prbuzje t

vazhdueshme. Dhjet ose pesmbedhjet turq,

ku m shum e ku m pak, bashkohen dhe

kalojn npr shtpit e t krishterve q e

14 Relacione mbi gjendjen e Shqiprise Veriore dhe t Mesme n shek.. XVIII, Vell. II, Injac Zamputi, Tirane 1965, faqe 197.


64

dijn se kan dika, dhe han e pijn sa ku

mundn t gjith ditn e t gjith natn pa

paguar asgj; dhe ai i shkreti i krishter nuk

mund t thot se nuk kam m buk, ver, mish

e tagji pr kuajt e tyre, sepse ia shpartallojn t

gjith shtpin dhe e rrahin egrsisht mbi

shputat e kmbve, dhe ka udit, hipur kalur

gruas s tij; dhe po nuk pati gjelln q i

krkojn, i duhet t shkoj domosdo ta gjej

ndr t krishter t tjer t afrm; dhe po nuk

pati tjetr n shtpi, i duhet t vej peng petkat

e shtatit pr ti ngop ata t mbrapshtit. A ka

kush dhimb pr ta? Dhe ai t cilit ia msyjn

shtpin, menjher duhet t fsheh grat e

vajzat e rritura nga shikimet e flliqura t tyre.

doher q turqit kan nevoj pr puntor q

t korrin, t vjelin, t lvrojn tokn, t mbjellin,

t ndrtojn shtpi e kulla, t mbartin dru, uj

dhe do tjetr shrbim, detyrojn t krishtert

ti kryejn kto pun n do koh edhe po t

bjer bor, dhe pa u paguar asgj, me mzi u

japin ma t shumtn buk meli me pak djath

pr t ngrn; dhe kshtu t krishtert e

humbin kohn e t korrave dhe punve t veta;

e din se n dit feste t krishtert nuk

punojn, megjithat asnjher nuk i ln

pushim prve ditn e Pashkve dhe pr

Krishtlindje.

Evaristo Coli

65

Pastaj tregon se Zadrima qeverisej si nj republik

q nga koha e Sulltan Sulejmanit ( 1520-1566) nga

pleqt e Zadrims. Kt t drejt e kishte siguruar

nj Pash Dukagjini nga Sulltan Sulejmani me

kusht q t ndrtonte dhe t qndronin t

kalueshme 30 urat e Zadrims n t kundrt do ta

humbin kt t drejt. Kallmeti ishte pjes e ksaj

republike nga ana civile. Dme t mdha shkaktonte

edhe Drini po aq sa dhe pushtuesit turq. Relacioni

vazhdon me informacione rreth famullive t Saps

dhe kishave kapele nj ndr t cilat ishte edhe ajo e

Shn Gjinit pr t ciln ai shkruante:

E teta sht Shn Gjon Kryepremi n Kallmet;

japin mesh aty famullitart e Troshanit 6 apo

7 her n vit; katr shtpi Bardhajsh varrosen

aty. Ka disa prona, nuk ka asnj stolisje pr t

celebruar meshe. Edhe ipeshkvi vjen

ndonjher gjat vitit q t jap mesh.

Relacion i vizits s Vizitorit Apostolik

Shtjefn Gasparit n Dioqezat e

Shqipris s Veriut n vitet 1671 / 1672.

Shtjefn Gaspari ishte vizitor apostolik n

Shqipri n vitet 1671-1672 i cili kishte si detyr t

raportonte mbi gjendjen e popullsis katolike n veri

t Shqipris dhe Malit t Zi. Raporti i tij n Vatikan,

"Relazion i Dioqezave t Serbis, Pulatit, Shkodrs,


66

Saps, Lezhs, Durrs dhe Antivari i vitit 1671"

prshkruan gjendjen e shqiptarve katolik dhe

famullive n Dioqezat e Kosovs, Pultit, Shkodrs,

Saps, Lezhs, Durrsit dhe Barit (Mal i Zi).

Figura 44 - Pamje nga relacionet e Shtjefn Gasparit

Nga ky raport marrim informacion t

shumllojshm mbi gjendjen e shqiptarve katolik

n Dioqezat e Shqiprise Veriore, toponimet e atyre

viteve etj.. Ky sht nj nga relacionet m t plota t

mbajtura nga nj vizitor apostolik. Pjes e ktij

relacioni jan edhe fshatrat e komuns Kallmet.

M 31 nntor 1671 Shtjefn Gaspari fillon

vizitn e tij n Dioqezn e Lezhs. N kt relacion

prshkruan shtrirjen e ksaj dioqeze q shtrihet nj

pjes n zonn malore t quajtur Mirdit dhe nj

Evaristo Coli

67

pjes n zonn fushore. Ai e fillon vizitn n kt

dioqez n famullin e Kainarit dhe pasi viziton t

gjitha famullit e Mirdits arrin n Kallmet m datn

14 dhjetor 1671. Pr kt famulli ai shkruan:

Fshati i Calametit (Kallmetit) ka kishn me

emrin e Shn Eufemis e ndrtuar me gur, por

fasada e saj sht duke u shkatrruar dhe ka

nevoj pr tu riparuar15. Pesdhjet scudi jan

t mjaftueshme pr riparimin. Ka nevoj pr nj

kasula me stola dhe manipol (veshje

meshtarake), kelk, mesharin, librin e ritualeve,

mbajtsen e hosteve. Shrben Dom Gjergj

Murii si famullitar. Ka 35 shtpi katolike me

350 frym. Nuk mbahet n kish i

Shenjtrushmi Sakrament se sht frika e

turqve. Kisha zotron 30 ara t punueshme

gjysmn e t cilave e jep pr ta punuar. Mbledh

7 ose 8 mozze me grur. Ka nj vresht t

mbjell nga famullitart para tij dhe q sht

zgjeruar nga ai dhe tani ka favorin q siguron

vern. Banort e famullis s tij i japin nj

quarte grur pr do shtpi.

Pasi le Kallmetin vizita e tij vazhdon n Balldre,

Kakarriq, Rrenc, Lezh dhe m datn 24 dhjetor

1671 arrin n Mrqi pr t ciln shkruan:

15 Peter Bartl Albania Sacra. Geistliche Visitationsberichte aus Albanien. 1: Dizese Alessio, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 2007, faqe 114


68

Pasi l Lezhn, arrijm n fshatin Merchigna

(Mrqi)16. Atje sht nj kish e quajtur Shn

Gjon Kryepremi e ndrtuar me gur. Muret e

saj dhe portiku jan n gjendje t keqe dhe 30

scudi jan t mjaftueshme. I Shenjtrueshmi

nuk mbahet n kt kish nga frika e turqve.

Shrben prifti misionar Dom Pjetr Zezaj, i cili

paguhet me 25 scudi. Ka tre kasula t

mndafshta (veshja meshtarake), e para me

ngjyr t kuqe, e dyta me ngjyr t bardh dhe

e treta me ngjyr vjollc, t trija jan t

prdorura. Ka nj kelk argjendi me patenen e

tij. Prifti tregon se nj Meshar i ri me portretin e

Shenjtorit mbi t, i ishte dhuruar atij nga

Ipeshkvi. Sipas priftit, manteli i altarit ansor

u shit nga ipeshkevi pr 30 Paoli [monedha

argjendi]. Ka nj mbajts t hosteve i praruar

me kallaji pr t ekspozuar hosten. Nj ikrik

kallaji me dy kmbana. T gjitha kto objekte

jan nn kujdesin e priftit. Kisha ka 20 ara t

punueshme q jan subjekt i prmbytjeve dhe

pr kt arsye sht korrur pak grur. Gjat

sezoneve t favorshme korren pak a shum

rreth 10 mozze. Ajo ka 25 rreshta me vresht

dhe 30 ullinj. Ka nevoj pr nj tabernakul. Ka

80 shtpi katolike me 500 frym. Ata, t cilt


Evaristo Coli

69

marrin kungimin, i japin priftit dy quarte me

grur, q jan 300

Figura 15- Pamje e orendive t Shenjta: Kasula, Kelk, Meshar.

Relacion i Ipeshkvit t Lezhs Gjergj

Vladanjit17 drejtuar Propagands Fide me

27 Dhjetor 1681.

N vitin 1656 n krye t Dioqezs s Lezhs,

emrohet Imzot Gjergj Vladanji nga Shkodra, i cili

drejtoi kt Dioqez deri n vitin 1692, kur vdiq.

Gjendjen e shqiptarve katolik n dioqezn e Lezhs

mund ta kuptojm m s miri nga nj relacion i

Ipeshkvit t Lezhs, Imzot Gjergj Vladanjit, i dats

27 dhjetor 1681. Ndr t tjera n kt relacion ai

shkruan: 17 Peter Bartl Albania Sacra. Geistliche Visitationsberichte aus Albanien. 1: Dizese Alessio, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 2007, faqe 131


70

N 26 vjet q shrbej si ipeshkv n kto an,

tashm 67 vje, kam vn re se, asgj tjetr m

shum se varfria nuk ndikon n humbjen e

fes dhe braktisjen e saj nga katolikt e

ktushm. M s shumti mund t kuptojm nga

festat fetare. Vijn turqit, nj dit prpara

fests, dhe hyjn n shtpit e banorve duke

ngrn e duke pir at nat n shpenzimet e

banorve deri n t zbardhur t dits.

Ditn pasardhse, pak ose aspak shkojn n

kish, dhe me pak se t gjith banort e atij

vendi (q kan festn) , q jan t gjith t zn

duke ushqyer t huajt q jan ulur t tavolinat

e tyre. Ata nuk mjaftohen me nj vakt, por

qndrojn dit e net deri t tretn dit duke

shfrytzuar shpenzimet e banorve dhe nga

mbrmja kthehen t dehur n shtpit e tyre.

Gjithashtu na tregon edhe gjendjen e vshtir t

kishs katolike n kt Dioqez q vinte si pasoj e

varfris ekstreme t shqiptarve katolik, t cilt

nuk shkonin n kish pr t mos u br pre e

presionit t turqve. Mungesn e mjeteve t

nevojshme pr t celebruar ceremonit fetare,

mungesa e vers etj. Pastaj relacioni vazhdon:

Katolikt pr t shlyer detyrimet q iu

vendosin turqit, shesin mobiljet, pronat, u

marrin veshjet, detyrime q do vit rriten, dhe

kjo bn q ata t bien n varfri ekstreme deri

Evaristo Coli

71

sa t mos mund t paguajn m, dhe kshtu

kthehen n turq (me turq nnkuptojn islam).

Relacion i Giorgio Stampaneos18, Abat i

Shn Llezhdrit t Mirdits drejtuar

Propagands Fide n vitin 1685.

Abati i Shn Llezhdrit t Mirdits n kt

relacion si t gjith relatort e tjer q i drejtohen

Propagands Fide si fillim flet pr vete dhe

pozicionin e tij dhe nj prmbledhje t shkurtr t

Abacis s Mirdits. Ndr t tjera shkruan edhe pr

detyrimet:

Provinca e Shqipris sht e ndar n

republika t vogla q qeverisen nga njerzit e

tyre, t cilt jan dhe kryetar, nj pjes e vogl

e tyre jan nn pushtetin turk.

Pastaj tregon pr detyrimet q u paguajn turqve

banort e ktyre republikzave apo fshatrave q nuk

jan pjes e ndonj republikze.

N territorin e Lezhs, n pjesn fushore dhe

rrz maleve, ndodhet Zadrima, banojn

katolikt dhe turqit s bashku, t cilt jan t

nnshtruar dhe q taksohen nga Zotria i Madh



72

(e ka fjaln pr sulltanin) por q kan shum

privilegje. Dhe pr do Zotri t Madh t ri, kur

bhet sulltan, shkojn pleqsia e Zadrims n

Kostandinopoj dhe prpara tij konfirmojn

privilegjet e tyre dhe ai ua konfirmon. Shum

her ai iu jep edhe privilegje t tjera dhe i le t

jetojn si nj Republik, por gjithsesi ai nis

njerzit e tij do vit pr t mbledhur detyrimet,

por pa u prekur privilegjet. Qeverisen nga

njerzit e tyre , t cilt jan drejtues. Nj e

shtata e popullsis sht turke (myslimane). Ka

2500 katolik q jan katolik t mir.

Kallmeti ishte pjes e Zadrims nga ana e qeverisjes

osmane. Ndrkoh pr pjesn tjetr t fshatrave

shkruan:

Lezha, Pllana, Zejmeni, Bulgeri, Spiteni,

Gryka, Vela, Malsia, Dardha, Logoreci, Domni,

Mrqija dhe Rraboshta jan t nnshtruar nga

Zotria i Madh, dhe jan subjekt i pagess s

detyrimeve ndaj tij. N Mrqi ndodhet rezidenca

e ipeshkevit t Lezhs. N kto fshatra banojn

katolik dhe mysliman s bashku ku ereku i

popullsis jan mysliman. Popullsia katolike

sht 1500 frym.

Evaristo Coli

73

Vizita e Nikoll Vladanjit, Ipeshkv i

Lezhs n vitin 1694.

Ndrkoh, pas vdekjes s Gjergj Vladanjit n

vitin 1689, n krye t Dioqezs s Lezhs emrohet

Imzot Nikoll Vladanji, edhe ky shkodran. Si do

ipeshkv tjetr, edhe ipeshkvi i ri n vitin 1694 bn

vizitn e par npr Dioqez pas emrimit si

Ipeshkv i Lezhs pr t njoftuar rreth gjendjes s

famulllive t Dioqezs s tij. N kt relacion t

vizits s tij npr Dioqez ai shkruan edhe pr

famullin e Kallmetit dhe t Mrqis ku shkruan:

Mrqia19 s bashku me Rraboshtn dhe

Domnin kan 60 shtpi me rreth 560 frym dhe

jan nn kujdesin e nj famullitari. Famullia

ndodhet dy milje nga qyteti i Lezhs. Kisha e

ksaj famullie ndodhet n Mrqi dhe sht

ndrtuar me gur dhe glqere, ka prjashta nj

portik t ngjashm me sakristin. Ka nj

kmban t madhe, por pa kompaniel. Brenda

sht e sistemuar me nj altar t madh dhe dy

t vegjl. sht e pajisur mir me Orendi t

Shenjta, dhe pr shum koh ruan nj kryq t

argjent. Kjo kish mban emrin e Kryepremjes

s Shn Gjon Pagzuesit. N hyrje t kishs ka



74

25 rreshta me veshta, 10 dit pun duhen pr

t punuar tokat, ka nj kopsht perimesh, 20

pem ullinjsh, gjysm mulliri. Famullitari i ktij

fshati tani sht Dom Mark Gruta, nj person i

moshuar dhe nj shembull i mir, banon n

shtpin e Ipeshkvit i ndar nga ai, edhe pse

jetojn n t njejtn godin. Ipeshkvijt e kan

pasur rezidencn ktu q nga koha e Imzot

Orsinit.

Figura 16- Rezidenca e vjetr e ipeshkvit t Lezhs n fshatin Mrqi.

Ktu ka shpenzime t mdha pasi q duhet

dhn strehim t gjithve, si katolikve ashtu

dhe turqve duke qen kshtu nj pik pritse e

vendit, pasi nuk ka vende pritse n kto an.

Kshtu q n kt vend strehohen si miqt,

Evaristo Coli

75

ipeshkevi dhe famullitari. N kt kish kam

celebruar ceremonit, kam predikuar, krezmuar

si dhe disa her shkoj pr tiu msuar

Doktrinn Katolike grigjs s ktyre anve q t

jetojne n paqe.

Ndrkoh vizita e tij vazhdon n famullit e tjera t

Dioqezs s Lezhs dhe, pasi mbrrin n Kallmet

Imzot Nikoll Vladanji, shkruan :

Kallmeti20, toka e madhe me 63 shtpi dhe

600 frym. Kta kan kishn e emrtuar Shn

Eufemia Virgjr dhe Martire, 2 milje larg nga

fshati. Brenda ka nj altar, posht t cils

buron nj burim i madh uji q i shrben t gjith

komunitetit. Jashta ka nj altar tjetr. Kisha

sht shum e vjetr dhe sht gati pr tu

rrzuar s bashku me kompanjelin q sht

gjysm i shkatrruar dhe pa kmbana. N kt

kish varrosin t vdekurit e tyre, por duke qen

larg nuk shkojn n kt kish prve se n

dit festash t mdha dhe pr kt kan

ndrtuar nj Orator ku celebrojn meshn, dhe

bjn shrbesat e tjera t shenjta fetare q

celebrohen do dit nga famullitart e ktij

vendi. Do ishte e nevojshme q t ishin dy

priftrinj, por q pr tani ndodhet vetm nj i

quajtur Dom Gjin Murii, i cili sht i plakur dhe



76

ka nevoj pr shoqri. N kt Orator kam

celebruar dhe predikuar, ku pjesmarrja ishte e

t gjith komunitetit dhe kam krezmuar 50

persona. Kisha e lartprmendur ka dy kelka,

njri i dhn q nga koha e vizitorit apostolik,

Gasparit nga Kongregata e Shenjt s bashku

me nj kasule shumngjyrshe. Ka edhe nj

Kryq t bukur t argjend me figura n t, q

mendohet se ka rreth tre libre (1 libre= 327,168

gr) e gjysm argjend si dhe nj piktur t Shn

Eufemis pran altarit. Ka nj pjes vresht me

30 rreshta dhe pak toka me ullishta, nj gjysm

mulli, kopsht etj. Shtpia e famullitarit sht

organizuar dhe mbulesa prej kashte sht

duke u prishur. Do t autorizoj q t ndrtohet

nj me mure dhe me tjegulla pr rehati t

famullitarve t ksaj famullie. Kjo famulli

kufizohet me Dioqezn e Saps.

Lajme t prgjithshme mbi gjendjen e

Shqipris, nga Vizitori Apostolik Imzot

Vinens Zmajevi, Arqipeshkv i Antivarit,

1703.

Gjat kohs s papatit t Paps me origjin

shqiptare, Klementi XI, territoret shqiptare q ishin

nn sundimin osman ishin n nj gjendje t

vshtir. Popullsia katolike do dit e m shum po

Evaristo Coli

77

kthehej n islam nga presioni i shumt i

pushtuesve. Pr kt n vitin 1703 Papa Klementi XI

urdhron Arqipeshkvin e Antivarit, Imzot Vinens

Zmajevi, q t bj nj vizit apostolike n t gjitha

dioqezat shqiptare dhe t mbaj dhe nj Kuvend pr

t marr masat pr t ruajtur identitetin e krishter

dhe kombtar. Ky kuvend u mbajt n Mrqi n

Janar 1703 nn emrin Kuvendi i Arbnit. Rreth ksaj

vizite apostolike na tregon shum mir ky relacion

drguar Kongregats Fide dhe paps. Ndr t tjera

n kt relacion shkruan:

Ipeshkvi ka dy rezidenca t mdha dhe t

punuara bukur, nj n Mrqi, tre milje larg nga

Lezha, dhe nj tjetr n Mirdit.

Calameti (Kallmeti)21. Fshati ndodhet n

ultsirn e Zadrims e prbr nga 91 shtpi t

krishtera me 655 frym. Fshati q ka m

shum banor n kt dioqez dhe q jan n

gjendjen m t mir.

Ka kishn me emrin e Shn Eufemis, q

ndodhet larg nga fshati, n mal, rreth nj milje.

Kisha sht e madhe, t dmtuar ka vetm

fasadn dhe q 30 scudi do t mjaftonin pr ta

rikonstruktuar. Mbi altarin ndodhet nj shkmb

i madh, i krijuar nga natyra n formn e nj



78

kuadroje, ku sht pikturuar me shum art

portreti i Zojs. Buron posht saj nj burim i

vogl uji me cilsi prfekte dhe t shndetshme,

q humbet n tok dhe del prsri 100 hapa

larg nga kisha.

Kjo kish sht e pajisur me Orendit e Shenjta

si jan: nj Kryq i lar n argjend me reliev, i

lart katr palmi e gjysm (1 palm 30 cm) . Ka

27 rreshta me veshta, gjithashtu ara t

punueshme, 22 pem t mdha dhe

frutdhnse. Duke qen kisha larg dhe rruga e

keqe, besimtart kan ndrtuar nj Orator n

mes t fshatit, ku mbahen ceremonit e

vazhdueshme si dhe ditt festive me

pjesmarrje t madhe dhe devocion nga populli.

Kjo famulli sht nn kujdesin e Dom Demetrio

Stampaneo, 28 vje. Ka zvendsuar n famulli

Dom Marko Bella, q nj vit m par sht

trhequr nga q ishte prekur keq nga grbula.

Ai dilte duke krkuar buk n emr t Zotit,

pasi nuk kishte pasuri dhe mjete t tjera pr t

jetuar. Edhe pse famullia mund t mbante dy

priftrinj, sepse kishte pasuri dhe t dhjetn q

merrte nga besimtart. I lartprmenduri Marko,

bamirs i famullis, pr t ciln kishte punuar, i

ka krkuar vizitorit apostolik q famullitari i

tanishm ta mbshtes ekonomikisht m

gjysmn e t hyrave t famullis.

Evaristo Coli

79

Sepse n Shqipri mbizotrojn zakonet, duke

br q prifti i vjetr apo i smur nga ndonj

smundje, t trhiqet nga shrbimi pa pasur

mundsi t prfitoj asgj nga t falurat e

famullis n mnyr q t jetoj. Ata, duke mos

pasur pasuri apo mnyra t tjera pr t jetuar,

prfundojn n varfri ekstreme. Ky problem u

rregullua nga Kuvendi me nj dekret t veant

n nj kapitull t quajtur Parochialibus

proventibus d.m.th. t ardhurat e famullis.

Kjo famulli ishte m problematike nga t gjitha

t tjerat e ipeshkvnis, dhe pr kt ipeshkvi

nuk donte t vinte n kt famulli pr arsye t

shpifjeve q kishin br ndaj tij pr nj tregti t

keqe me kunatn e kryetarit t t njjtit fshat.

Vizitori, ka dashur t zgjidh problemin dhe tiu

kthente imazhin pozitiv t dyve, ipeshkvit dhe

kunats dhe ia arriti, por akoma jo me

kryetarin e fshatit, i cili ishte shum i ashpr

dhe i paarsyeshm, i nxitur nga turqit dhe

komandanti i tyre me qllimin pr t shkaktuar

probleme (mendoj un - thot vizitori apostolik)

pr fen katolike.

Kjo gj ka br q Vizitori t deklaroj

publikisht n Kuvend se Ipeshkvi sht i

pafajshm dhe do t dnohen me kishrim t

gjith ata q merren me kt shpifje. Nga kjo

deklarat ka pasur frik edhe kryetari i fshatit


80

dhe pr kt arsye ipeshkvi nuk sht

pranuar n gjyqet turke.

Ndrkoh, prve vizits n Kallmet, vizita e tij

vazhdon edhe n famullin e Mrqis pr t ciln

shkruan:

Merchigna (Mrqia). 4 milje larg nga Kallmeti,

sht famulli q prbehet nga dy fshatra,

Mrqija me 34 shtpi dhe 267 frym dhe

Robuscta (Rraboshta) me 26 shtpi katolike dhe

143 frym. Ktu sht rezidenca ipeshkvnore e

ndrtuar nga Imzot Gjergj Vladanji, parardhs i

ipeshkvit t tanishm, ka 6 dhoma dhe nj

sall t madhe, e bukur dhe ndrtuar n

mnyr madhshtore, q nuk ka t dyt n

Shqipri. Edhe vendi sht shum i fshehur me

pamje nga fusha e Lezhs, Saps, Shkodrs

dhe Krujs.

Atje ndodhet kisha q mban emrin e Shn Gjon

Pagzuesit, ku sht mbajtur Sinodi. Ka

sakristin t ndar, dhe varrezat e rrethuara, si

dhe sht e pajisur mir me Orendi t Shenjta

si jan tre kelka, katr kasula n gjendje t

mir, nj kmban t madhe dhe nj kryq t

argjent. Ka altarin me nj piktur t shenjtit, e

cila ndodhet n kt kish mbi dhjet vjet.Ka

30 ara t punueshme, 24 rreshte me veshta, 22

rrnj ullinj si dhe 5 livadhe.

Evaristo Coli

81

Shrben famullitari Dom Demetrio Zezaj, 29

vje, q ka aftsi vetm pr t lexuar. Jeton n

shtpin e ipeshkvit, i cili sht edhe vend

strehimi pr t huajt, por vet ipeshkvi n kt

koh nuk jeton n t. Mbledh t dhjetn e

zakonshme t grurit dhe djathit nga besimtart,

t cilt jan pak devotshem, pr t mos thn

m pak t devotshmit e Dioqezs.22

Vizita e Nikoll Vladanjit, ipeshkv i

Lezhs n vitin 1710.

N vitin 1710 ipeshkvi i Lezhs Nikoll

Vladanji bn nj vizit npr dioqezn e tij pr t

par gjendjen e grigjs s tij. Pr kt vizit t

mbajtur nga ai, i shkruan nj relacion Kongregates

Fide ku ndr t tjera ai shkruan:

Famullia e Calametit (Kallmetit). Kallmeti ka

80 shtpi katolike me 800 frym. Ktu jan

krezmuar 74 persona. Kisha mban emrin e

Shn Eufemis, q ndodhet 2 milje nga fshati

ku varrosin t vdekurit. Ndrkoh n fshatin e

lartprmendur ndodhet nj Orator ku aktualisht

mbahet i Shenjtrueshmi Sakrament nga Dom

Anton Murii. Kjo kish ka vetm nj kasule t



82

dmtuar e dhuruar nga mshira Kongregates

s Shenjt n kohn e vizitorit Gaspari;

gjithashtu ka nevoj pr tu pajisur me veshjet

fetare dhe Mesharin.23

Vizita e Gjon Gallats, Ipeshkv i Lezhs

n vitin 1730.

Pas vdekjes s Imzot Nikoll Vladanjit, n vitin

1728 n krye t Dioqezs s Lezhs shugurohet

Imzot Gjon Gallata, i lindur n Kurbin. Edhe ky si t

gjith ipeshkvijt e mparshm e kishte pr detyr t

vizitonte dioqezn e tij duke udhtuar n do famulli

dhe pastaj t mbante nj relacion rreth gjendjes s

dioqezs, do famullie dhe besimtarve t tyre.

Tashm ipeshkvi kishte lvizur nga Mrqia dhe

qndronte me rezidenc n Vel ku ishte hapur edhe

nj shkoll fetare, vendimi pr hapjen e s cils ishte

marr gjat Kuvendit t Arbnit n Mrqi. Si n do

relacion t mparshm edhe n kt relacion marrim

informacion rreth famullis s Kallmetit dhe asaj t

Mrqis. Ai n kt relacion shkruan:

N Kishn famullitare t Shn Eufemis t

fshatit Kallmet shrbejn dy priftrinj. Kjo

23 Peter Bartl Albania Sacra. Geistliche Visitationsberichte aus Albanien. 1: Dizese Alessio, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 2007. Faqe 179

Evaristo Coli

83

famulli ka 77 shtpi me 809 frym. Jan

krezmuar 73 meshkuj dhe 74 femra24

N Kishn famullitare t Shn Gjon Pagzuesit

t fshatit Mrqi shrbejn dy priftrinj. Kjo

famulli ka 95 shtpi me 857 frym. Jan

krezmuar 99 meshkuj dhe 108 femra,

gjithashtu kjo kish ka disa Orendi t Shenjta

t vjetra, por n.q.s. do t ishte diku tjetr nuk

do t celebrohej mesha e Shenjt me to.


n vitin 1735.

Imzot Gjon Gallata n vitin 1735 bn nj vizit

tjetr npr Dioqez dhe n relacionin e ksaj vizite

q mban datn 28 Shtator 1735 dhe vendin Vel ku

ishte me rezidenc, ndr t tjera, ai shkruan:

N Kishn famullitare t Shn Eufemis t

fshatit Kallmet shrbejn tre priftrinj. Kjo

famulli ka 77 shtpi. T pagzuar jan 809

frym. Kam krezmuar, 35 meshkuj dhe 24

femra

N Kishn famullitare t Shn Gjon Pagzuesit

t fshatit Mrqi shrbejn tre priftrinj. Kjo



84

famulli ka 95 shtpi me 857 frym katolike.

Jan krezmuar 45 meshkuj e 35 femra.25


n vitin 1737/38.

Imzot Gjon Gallata gjat viteve 1737-1738

mban vizitn e tret npr Dioqez. Vizitn e fillon n

famullin ku qendronte d.m.th. n Vel dhe pastaj

zbret n Kallmet ku shkruan:

M pas shkova n Kishn famullitare t Shn

Eufemis n fshatin Kallmet ku shrbejn tre

priftrinj. N kt famulli ndodhen 77 shtpi me

890 frym. Jan krezmuar 31 meshkuj e 40

femra.26

Vizita e tij me pas vazhdon npr famulli t tjera

dhe, kur mbrrin n Mrqi, shkruan:

N kishn famullitare t Shn Gjon Pagzuesit

t fshatit Mrqi shrbejn tre priftrinj. N kt

famulli ndodhen 95 shtpi katolike me 850

25 Peter Bartl Albania Sacra. Geistliche Visitationsberichte aus Albanien. 1: Dizese Alessio, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 2007, faqe 188 26 Peter Bartl Albania Sacra. Geistliche Visitationsberichte aus Albanien. 1: Dizese Alessio, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 2007, faqe 189

Evaristo Coli

85

frym. Jan krezmuar 32 meshkujt dhe 27

femra. 27

Vizita e Simon Zezaj, Ipeshkv i Lezhs

n vitin 1743

N vitin 1738 n krye t Dioqezs s Lezhs

emrohet Imzot Simon Zezaj nga Zadrima. Gjat

vitit 1743, Ipeshkvi i Lezhs mban nj vizit npr

dioqez. Relacioni i ksaj vizite mban datn 30 gusht

1743 dhe i mbajtur n Lezh, ku po qndronte. Edhe

n kt relacion si n do relacion tjetr ndodhen

informacione rreth famullive t Kallmetit dhe

Mrqis, pr t cilt ai shkruante:

Fshatrat e Mrqis dhe Rraboshts kan 97

shtpi katolike me 868 frym t pagzuara, nga

t cilt kam krezmuar 19 meshkuj dhe 15

femra. Kisha e tyre mban emrin e Shn Gjon

Kryepremit ku shrbejn tre priftrinj q jetojn

n vshtirsi, mungon libri i Mesharit, dhe jan

veshjet shum t dmtuara si dhe ka nj kelk

t ri s bashku me patene, dhe nj tjetr i gjithi

i dmtuar dhe me patene t papraruar n ari,



86

ka dhe orendi t tjera n gjendje jo dhe aq t

keqe.28

Fshati Kallmetit ka 110 shtpi katolike me 840

frym t pagzuara nga t cilt kam krezmuar

29 meshkuj dhe 23 femra. Kisha famullitare

mban emrin e Shn Eufemis ku shrbejn 4

priftrinj, pr tani sht e pajisur me orendi t

Shenjta.

Vizita e Simon Zezaj,

Documents

Kallmeti, Fakte Dhe Gojedhena