Kapitulli 5 Hyrje Ne Sistemet Operative

Hyrje n Sistemet Operative

Ligjerues: Selman Haxhijaha

Shpjegoni qllimin e nj sistemi operativ

Prshkruani dhe krahasoni sistemeve operative , qllimin, kufizimet, dhe mundsit

Przgjedhja e sistemit operativ bazuar n nevojat e konsumatorve

Instalimi i nj sistemi operativ

Navigimi n nj ndrfaqe GUI (Windows)

Identifikimi dhe aplikimi i teknikave m t zakonshme t mirmbajtjes pr sistemet operative

Zgjidhja e problemeve n sistemet operative

Objektivat


Qellimi i Sistemit Operativ

Sistemi operativ (OS) kontrollon pothuajse t gjitha funksionet n nj kompjuter.

Komponentt, funksionet, dhe terminologjit q lidhen me sistemet operative: Windows XP

Windows Vista

Windows 7

Windows 8


Rolet e nj Sistemi Operativ

T gjith kompjutert mbshteten n nj sistem operativ (OS) pr t ofruar ndrveprim n mes t shfrytzuesve, aplikacioneve dhe harduerit.

Sistemi operativ e bn nj kompjuter t punoj si dhe menaxhon fajllat e sistemit.

Pothuajse t gjitha sistemet moderne operative mund t mbshtesin m shum se nj prdorues, detyr, apo CPU.

Sistemi operativ ka katr role kryesore: Kontrollon qasjen harduerike Menaxhon fajllat (skedat) dhe follderat (dosjet) Ofron ndrfaqen e prdoruesit Menaxhon aplikacionet


Llojet e Sistemeve Operative

Command Line Interface(CLI): Prdoruesi shtyp komandn n nj vend.

Graphical User Interface(GUI): Prdoruesi ndrvepronme menyn dhe ikonat.

Shumica e Sistemeve Operative prfshijn t dy mnyratLigjerues: Selman Haxhijaha

Krahasimi i Sistemeve Operative

Termat e prdorur kur bjm krahasimin e sistemeve operative:

Multi-User - Dy apo m shum prdoruesit mund t punojn me programet dhe t ndajn pajisjet periferike n t njjtn koh, t tilla si printera, folldera t prbashkt, posta elektronike etj.

Multi-tasking - kompjuteri sht n gjendje t veproj me disa aplikacione n t njjtn koh.

Multi-processing - kompjuteri mund t ket dy ose m shum njsi prpunuese qendrore (CPU) t cilt i ndajn punt-proceset.

Multi-threading - Nj program mund t ndahen n pjes t vogla q mund t ngarkohen sipas nevojs nga sistemi operativ. Multi-threading lejon programet individuale t jen multi-tasking.


Modet e operimit t CPU-s

Modi Real Nj CPU q operon n mnyr (modi) reale mund t ekzekutoj

vetm nj program n t njjtn koh, dhe mund t adresoj vetm 1 MB memorie t sistemit n t njjtn koh. N modin reale, kur nj aplikacion krijon nj gabim, i gjith kompjuteri mund t ndikohet, sepse programi ka qasje t drejtprdrejt (direkte) n memorie.

Modi i mbrojtur Nj CPU q operon n mnyr (modi) t mbrojtur ka qasje n t

gjith memorien e kompjuterit, duke prfshir memorien virtuale. N modn e mbrojtur, aplikacionet q jan aktive jan t mbrojtura nga marrja e memories s rezervuar (alokuar) nga nj tjetr aplikacion.


Modet e operimit t CPU-s (vazhdim)

Modi Virtual Real Nj CPU q operon n mnyr virtuale lejon nj aplikacion

t modit real t punoj brenda nj sistemi operativ sipas modit t mbrojtur. Kjo mund t demonstrohet kur nj aplikacion i DOS-it punon n nj sistem operativ 32-bit, t till si Windows XP.

Modi kompatibil Modi kompatibil krijon mjedisin e nj sistemi operativ m

t hershm pr aplikacionet q nuk jan n prputhje me sistemin operativ aktual. Modi kompatibil mund t krijoj mjedisin e duhur apo versionin e sistemit operativ t duhur pr ti mundsuar aplikacionit t punoj sikur t ishte n mjedisin e vet.


Sistemet 32 bit & 64 bit dhe procesoret

Sistemet Operative 32-bitshe Windows dhe Arkitektura x86 e Procesorve T aft pr t adresuar 4 GB RAM do makin virtuale merr 1 MB memorie dhe qasje n harduer x86 prdor procesor t tipit Complex Instruction Set Computer (CISC) procesort x86 prdorin m pak regjistra se procesort x64

Sistemet Operative Windows 64-bit dhe Arkitektura x64 e Procesorve T aft pr t adresuar 128 GB RAM Windows Server 2008 dhe 192 GB RAM

Windows Server 2008 R2 Performanca t shtuara pr menaxhimin e memories Karakteristika t shtuara t siguris Arkitektura x64 sht kompatibile dhe e prputhshme me x86 Proceson m shum instruksione komplekse dhe n nivel shpejtsie shum

m t lart


Krahasimi i Sistemeve Operative

Sistemet Operative

pr Desktop

Prkrah vetm nj shfrytzues

Prkrah vetm aplikacionet pr nj shfrytzues

Ndan fajllat dhe follderat

Ndan pajisjet periferike

Prdoret n rrjeta t vogla

Prkrah disa shfrytzues

Prkrah aplikacionet pr shum shfrytzues

I fuqishm dhe i sigurt (redundant)

Ofron siguri t lart

Prdoret n rrjetat kompjuterike

Sistemet Operative

pr rrjeta komjuterike


Krahasimi i Sistemeve Operative (vazhdim)

Sistemet operative pr desktop: Microsoft Windows: Windows XP, Windows 7 Macintosh: Mac OS X Linux UNIX

Nj OS pr desktop ka karakteristikat e mposhtme:

Mbshtet nj prdorues t vetm Prkrah vetm aplikacionet pr nj

shfrytzues

Ndarjet n rrjeta t vogla dhe me siguri t kufizuar


Sistemet Operative t Rrjetave (NOS)

NOS m t zakonshme prfshijn: Novell Netware Microsoft Windows Server Linux UNIX

NOS kan karakteristikat e mposhtme: Prkrah disa shfrytzues Prkrah aplikacionet pr shum shfrytzues I fuqishm dhe i sigurt (redundant) Ofron siguri t lart krahasuar me OS desktop Prdoret n rrjetat kompjuterike


Prcaktimi pr sistemin operativ

Pr t zgjedhur nj sistem t duhur operativ: Krijohet nj profil i sakt i prdoruesit duke analizuar

aktivitetet e prditshme, javore, mujore dhe kompjuterike

Zgjidhet softueri dhe hardueri i prshtatshm pr t knaqur krkesat ekzistuese dhe t ardhshme t prdoruesit


Cilat jan krkesat e prdoruesit?

Aplikacione t zyrs Shkruarja dhe prpunimi i

tekstit, tabelave apo prezantimeve

Aplikacionet grafike Photoshop apo Illustrator

Aplikacionet pr animacione Flash

Aplikacionet e biznesit Kontabilitet, menaxhim t

kontakteve, shit-blerjeve, t dhnave etj.


Identifikimi i krkesave harduerike

Prdoruesi mund t ken nevoj pr t prmirsuar apo t blej pajisje shtes pr t mbshtetur krkesat e aplikacioneve apo edhe sistemit operativ.

Nj analiz e kostos do t tregoj nse blerja e pajisjeve t tjera sht nj ide m e mir se sa ajo e prmirsimit.

Prmirsimet harduerike jan: Kapaciteti RAM memories

Madhsia e hardiskut

Shpejtsia e procesorit

Kartela video etj.


Lista e kompatibilitetit harduerik (HCL)

Shumica e sistemeve operative kan nj HCL.

HCLs mund t gjenden n faqen e internetit t prodhuesit.

HCL prfshin listn e pajisjeve t njohura q punojn me sistemin operativ.


Instalimi i Sistemit Operativ

Arsyet pr t kryer nj instalim t pastr t nj OS: Kur nj kompjuter sht kaluar nga nj punonjs tek

n nj tjetr Kur sistemi operativ sht i korruptuar Kur i ndrrohet hardisku

Prpara se t instalohet OS: Ruajtja e t dhnave Beje t ditur prdoruesin se t dhnat do fshihen Konfirmo se t gjitha t dhnat e duhura jan ruajtur

si duhet


Procedura e vendosjes s OS n disk t ngurt

Metodat e instalimit t sistemit: Instalimi i OS nga nj server prmes rrjetit

Instalimi nga nj folder i hardiskut i cili prmban kopjen e OS

Instalimi i OS nga CD , DVD ose USB

Ndarja e particioneve dhe formatimi Hardiskut duhet t ndahen particionet logjike

Duhet krijuar fajllat e sistemit

Shumica e OS ofrojn automatikisht ndarjen e particioneve dhe formatimin e hardiskut


Prgatitja e Diskut t Ngurt

Pjesa e par e procesit t instalimit ka t bj me formatimin dhe ndarjen e particioneve.

Pjesa e dyt prgatit hardiskun pr t pranuar fajll sistemin.

Fajll sistemi siguron strukturn e direktorive q organizon sistemin operativ, aplikacionet, konfigurimet dhe t dhnat.

Shembuj t fajll sistemeve: Fajll sistemi FAT32 New Technology File System (NTFS)


Instalimi i Sistemit Operativ

Kompjuteri starton instalimin e sistemit operativ nga CD-ja apo mediumi q prmban sistemin operativ, pr Windows XP procesi i instalimit fillon me tri opsione: Setup XP: Pr t filluar t instaloni sistemin operativ XP, shtypni

ENTER. Repair XP: Pr t riparuar nj instalim, shtypni R pr t hapur

Recovery Console. Konzola (Recovery Console) sht nj mjet pr zgjidhjen e problemeve. Ajo mund t prdoret pr t krijuar dhe formatuar particionet si dhe riparimin e sektorit boot ose master boot record. Ajo gjithashtu mund t kryejn operacione themelore t sistemit operativ pr fajllat dhe follderat. Prmes Recovery Console konfigurohen shrbimet dhe pajisjet nse kan pr t filluar ose jo hern tjetr kur te filloj (startoj) kompjuteri.

Quit: Pr t ln pa u instaluar Windows XP, shtypni F3.


Krijimi llogaris Administrator

Gjat instalimit krijohet nj llogari administratori me emr t prdoruesit "administrator" Ndrysho kt emr pr t mbajtur llogarin e

administratorit t sigurt

Prdorni llogarin administrator vetm pr ndryshimet kritike t sistemit

Krijo nj llogari fiktive t prdoruesit pr ta prdorur si nj shabllon

Prdorni fjalkalime t sigurta Kto duhet t jen minimal 7 karaktere, q prmbajn t

paktn nj nga do (shkronj, numr dhe simbol)


Kompletimi i instalimit

Kur instalimi pr Windows XP prfundon: Kompjuter do t riniset Hyrja n t pr her t par Regjistrimi i Windows XP/7 dhe verifikimi

se ju jeni duke prdorur nj kopje legale t sistemit

Verifikimi mundson shkarkimin e arnimeve (updates) si dhe paketat e prmirsimeve

Prdorimi i Microsoft Update Managerpr t gjetur softuer t ri


Opsioni i przgjedhjes s instalimit. - Klonimi i diskut -

Hapat pr klonimin e diskut: Krijimi i nj master instalimi n nj kompjuter Komanda Sysprep Krijimi i nj imazhi t diskut t kompjuterit duke

prdorur nj nga softuert pr klonimin e diskut Kopjimi/ruajtja e imazhit t diskut n nj server

Nisja e kompjuterit nga destinacioni boot Versioni i shkurtr i para-instalimit t sistemit Konfigurimi i mjediseve specifike pr prdorues dhe

kompjuter Ruajtja e prgjigjeve gjat para-instalimit


Opsioni i przgjedhjes s instalimit. - Instalimi prmes rrjets-

Nga kopja e follderit i386 me fajllat e sistemit. Hapat pr klonimin e diskut:

1. Krijimi i nj ndarjeje bootable n kompjuter.2. Kopjimi i follderit i386 me fajllat e sistemit n nj follder

t ndar (t prbashkt) n serverin e rrjetit.3. Nisja e kompjuterit me nj boot disk q prmban nj

klient t rrjetit dhe lidhja me follderin e prbashkt.4. Ekzekutimi i komandes setup nga follderi i prbashkt, q

drejtohet nga programi WINNT.EXE.5. Kopjimi i fajllave t sistemit nga follderi i prbashkt n

hardiskun e kompjuterit.6. Instalimi vazhdon njjt sikur instalimi t jet kryer nga

nj disk (CD,DVD apo USB).


Sekuencat boot pr Windows XP

Power On Self Test (POST)

POST pr do kart q ka nj BIOS

BIOS lexon Master Boot Record (MBR)

MBR merr kontrollin e procesit t boot dhe fillon NT Loader (NTLDR)

NTLDR lexon faljllin boot.ini q t dij t ngarkoj OS dhe t gjej OS n ndarjet boot

NTLDR prdor NTDETECT.COM pr t zbuluar ndonj harduer t instaluar

NTLDR ngarkon fajllin NTOSKRNL.EXE dhe HAL.DLL

NTLDR lexon fajllat e regjistrave dhe ngarkon drajverat e pajisjeve

NTOSKRNL.EXE fillon programin WINLOGON.EXE dhe shfaq n ekran loginin (dritaren pr kyqje) e sistemit operativ (Windows)


Fajllat e regjistrave pr Windows


Prmbledhje

Jan disa lloje t sistemeve t ndryshme operative nga t cilat duhet t marr parasysh nevojat e shfrytzuesve dhe mjedisit kur zgjidhet nj sistem operativ.

Hapat kryesore n ngritjen e nj sistemi kompjuterik prfshijn prgatitjen e hardisqeve, instalimin e nj sistemi operativ, llogarit e prdoruesve dhe konfigurimi pr opsionet e instalimit.

Nj GUI tregon ikonat e t gjitha fajllave, follderave dhe aplikacioneve n kompjuter. Nj pajisje naviguese, t tilla si nj mi (mouse), prdoret pr t lundruar n nj desktop GUI.

Duhet krijuar strategji pr ruajtjen e t dhnave. Backup-et mund t jen normale, kopje, diferenciale, inkrementale dhe t prditshme e q jan n dispozicion tek sistemet operative Windows.

Teknikat parandaluese t mirmbajtjes ndihmojn pr t siguruar funksionimin optimal t sistemit operativ.

Disa nga mjetet n dispozicion pr zgjidhjen e problemeve t sistemit operativ n Windows prfshijn Windows AdvancedOptions, event logs, device manager dhe system files.


Bazat Teknike t Informatiks - BTI

Faleminderit

Pyetje?


Documents

Kapitulli 5 Hyrje Ne Sistemet Operative