Khảo cổ học Việt Nam

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC ÑAØ LAÏT

GIAÙO TRÌNH

KHẢO CỔ HỌC VIỆT NAM

TRẦN VĂN BẢO

2002

Khảo cổ học Việt Nam - 2 -

MÔÛ ÑAÀU .......................................................................................................................4 CHÖÔNG MOÄT ............................................................................................................5

1. LÒCH SÖÛ PHAÙT HIEÄN VAØ NGHIEÂN CÖÙU ........................................................5 1.1. Giai ñoaïn tröôùc 1975......................................................................................5 1.2. Giai ñoaïn sau 1975.........................................................................................7

2. CAÙC DI TÍCH TIEÀN SA HUYØNH .......................................................................7 2.1. Giai ñoaïn Xoùm Coàn .......................................................................................7 2.2. Giai ñoaïn Long Thaïnh. ................................................................................10 2.3. Giai ñoaïn Bình Chaâu....................................................................................15 2.4. Vaên hoùa Sa Huyønh .......................................................................................17

CHÖÔNG HAI ............................................................................................................24 1. LÒCH SÖÛ PHAÙT HIEÄN VAØ NGHIEÂN CÖÙU ......................................................24 2. DI TÍCH VAØ DI VAÄT .........................................................................................25

2.1. Ñaëc ñieåm phaân boá vaø caáu truùc di tích .........................................................25 2.2. Ñaëc tröng di vaät ............................................................................................26

3. NIEÂN ĐAÏI VAØ CAÙC GIAI ÑOAÏN PHAÙT TRIEÅN VAÊN HOAÙ.........................32 4. ÑÔØI SOÁNG VAÄT CHAÁT VAØ TINH THAÀN.......................................................34

CHÖÔNG BA..............................................................................................................37 1. ÑAËC TRÖNG DI TÍCH ......................................................................................37

1.1. Ñaëc tröng phaân boá di tích.............................................................................37 1.2. Ñaëc tröng moä taùng........................................................................................42

2. ÑAËC TRÖNG DI VAÄT. ......................................................................................43 2.1. Giôùi thieäu khaùi quaùt caùc söu taäp hieän vaät ...................................................43 2.2. Caùc söu taäp khaùc ôû Nam Taây Nguyeân. .......................................................47

CHÖÔNG BOÁN...........................................................................................................51 1. LÒCH SÖÛ PHAÙT HIEÄN VAØ KHAI QUAÄT .........................................................51

A. AN GIANG.....................................................................................................51 B. KIEÂN GIANG .................................................................................................52 C. MINH HAÛI ......................................................................................................52 D. CAÀN THÔ (HAÄU GIANG CUÕ)......................................................................52 E. TRAØ VINH (CÖÛU LONG CUÕ).......................................................................53 G. VÓNH LONG (CÖÛU LONG CUÕ) ...................................................................53 H. TIEÀN GIANG .................................................................................................53 I. ÑOÀNG THAÙP...................................................................................................54 K. LONG AN.......................................................................................................54 L.TAÂY NINH.......................................................................................................55 M. THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH ......................................................................55 N. ÑOÀNG NAI.....................................................................................................55 O. LAÂM ÑOÀNG...................................................................................................56

2. LOAÏI HÌNH DI TÍCH VAÊN HOÙA OÙC EO .......................................................56 2.1. Di chæ kieán truùc toân giaùo. .............................................................................56 2.2. Loaïi hình kieán truùc moä taùng. .......................................................................56 2.3. Loaïi hình di tích cö truù .................................................................................57

Trần Văn Bảo Khoa Lịch sử


3. DI VAÄT VAÊN HOÙA OÙC EO. ..............................................................................58 3.1.Töôïng thôø vaø linh vaät ....................................................................................58 3.2. Phuø ñieâu vaø con daáu.....................................................................................62 3.3. Tieàn vaø kim loaïi ...........................................................................................62 3.4. Di vaät baèng vaøng ..........................................................................................62 3.5. Ñoà trang söùc vaø di vaät baèng ñaù quyù, ñaù maøu, thuyû tinh vaø kim loaïi thöôøng..............................................................................................................................64 3.6. Caùc vaät duïng baèng ñaù ..................................................................................65 3.7. Ñoà goám vaø ñaát nung.....................................................................................65

Phuï luïc .........................................................................................................................67 1. Ñòa vöïc phaân boá ..............................................................................................67 2. Ñaëc ñieåm vaø loaïi hình di tích vaên hoaù Ñoâng Sôn..........................................68 3. Caùc ñaëc tröng cô baûn cuûa vaên hoaù Ñoâng Sôn. ...............................................69 4. Caùc loaïi hình ñòa phöông. ...............................................................................72 5. Caùc giai ñoaïn phaùt trieån..................................................................................73 6. Nieân ñaïi. ..........................................................................................................74



MÔÛ ÑAÀU

Moân Khaûo coå hoïc ñöôïc giaûng cho sinh vieân Khoa Lòch söû, Ñaïi hoïc Ñaø Laït laø moân hoïc baét buoäc. Noäi dung moân hoïc naøy ñöôïc chia thaønh hai phaàn.

Phaàn thöù nhaát: Cô sôû Khaûo coå hoïc.

Phaàn naøy coù 3 chöông, giaûng cho sinh vieân naêm thöù nhaát:

Chöông moät. Daãn luaän

Chöông hai. Phöông phaùp nghieân cöùu khaûo coå

Chöông ba. Caùc thôøi ñaïi khaûo coå

Phaàn naøy cung caáp cho sinh vieân nhöõng khaùi nieäm cô baûn cuûa khaûo coå hoïc, phöông phaùp ñieàu tra vaø khai quaät khaûo coå. Noäi dung chính cuûa phaàn naøy laø giôùi thieäu nhaän thöùc cuûa giôùi Khaûo coå hoïc Vieät nam hieän ñaïi veà thôøi kyø tieàn söû ôû khu vöïc mieàn Baéc vaø Baéc Trung boä, töø sô kyø ñaù cuõ ñeán thôøi ñaïi kim khí.

Phaàn thöù hai: Khaûo coå hoïc Vieät Nam.

Phaàn naøy coù 4 chöông, giaûng cho sinh vieân naêm thöù 3:

Chöông moät. Thôøi ñaïi kim khí ôû Nam Trung boä – Vaên hoaù Sa Huyønh

Chöông hai. Thôøi ñaïi kim khí ôû Ñoâng Nam boä – Vaên hoùa Ñoàng Nai

Chöông ba. Vaøi neùt ñaëc tröng haäu kyø ñaù môùi-sô kyø kim khí Nam Taây Nguyeân.

Chöông boán. Vaên hoùa OÙc Eo

Phaàn naøy toùm löôïc caùc giai ñoaïn phaùt trieån vaø ñaëc tröng vaên hoùa caùc vaên hoùa thôøi ñaïi kim khí, caùc vaên hoùa coå ôû khu vöïc mieàn Trung vaø mieàn Nam.

Ngoaøi ra, Giaùo trình coøn coù phaàn phuï luïc veà vaên hoùa Ñoâng Sôn.



CHÖÔNG MOÄT

THÔØI ÑAÏI KIM KHÍ TRUNG VAØ NAM TRUNG BOÄ – VAÊN HOÙA SA HUYØNH

1. LÒCH SÖÛ PHAÙT HIEÄN VAØ NGHIEÂN CÖÙU.

1.1. Giai ñoaïn tröôùc 1975.

Trong Nieân giaùm 1909 cuûa taäp san Tröôøng Vieãn Ñoâng Baùc coå, chuùng ta nhaän ñöôïc nhöõng thoâng tin ñaàu tieân noùi veà phaùt hieän “moät kho chum khoaûng 200 chieác naèm caùch maët ñaát khoâng saâu, trong moät coàn caùt ven bieån vuøng Sa Huyønh ...”. Taùc giaû baûn baùo caùo naøy laøVinet ñaõ duøng thuaät ngöõ “kho” ñeå dieãn taû nhoùm di tích naøy. Naêm 1923, ñöôïc söï baûo trôï cuûa Tröôøng Vieän Ñoâng Baùc coå, Labarre ñaõ tieán haønh caùc cuoäc ñaøo bôùi ôû vuøng Sa Huyønh, nhaèm tìm kieám hieän vaät trong caùc kho chum. Taøi lieäu maø Labarre tìm ñöôïc coøn löu giöõ ôû Baûo taøng Lòch söû Vieät Nam, sau naøy ñöôïc Parmentier giôùi thieäu trong moät baøi baùo ngaén.

Naêm 1934, Colani ñöôïc Tröôøng Vieãn Ñoâng Baùc coå phaùi tôùi Sa Huyønh. Taïi ñòa ñieåm Thaïnh Ñöùc, Colani tìm thaáy 55 chum goám vaø ôû Phuù Khöông 187 chum. Colani coøn phaùt hieän theâm ba khu moä chum ôû Taân Long maø qua phuùc tra, chuùng ta bieát raèng ñoù laø caùc ñòa ñieåm Ñoàng Cöôøm vaø Baø Naù. Ñoàng thôøi Colani ñöôïc nhaân daân cho bieát theâm hai ñòa ñieåm nöõa ôû Ñoâng Phuø vaø Phuù Nhuaän. Naêm 1935, Colani tôùi Quaûng Bình vaø phaùt hieän hai khu moä chum nöõa ôû Cöông Haø vaø Coå Giang.

Naêm 1939, nhaø khaûo coå hoïc Thuî Ñieån O. Janseù laïi khai quaät khu vöïc Sa Huyønh vaø phaùt hieän ñöôïc 84 moä chum ôû Phuù Khöông. Hieän vaät cuûa ñôït khai quaät naøy bò laáy mang ñi vaø baùo caùo khoa hoïc thì khoâng ñöôïc coâng boá. Veà hoaït ñoäng cuûa O.Janse ôû Sa Huyønh chuùng ta chæ nhaän thöùc ñöôïc qua vaøi baùo ngaén.

Naêm 1951, Malleret ñaõ ñeán khaûo saùt vaø ñaøo thaùm saùt Sa Huyønh nhöng khoâng thu ñöôïc keát quaû gì môùi. Naêm 1959, oâng cho coâng boá baøi vieát “Moät vaøi ñoà goám Sa Huyønh trong moái töông quan vôùi caùc di chæ khaùc ôû Ñoâng Nam AÙ”.

Trong caùc thaäp kyû 60 vaø ñaàu 70 nhöõng ñoùng goùp cuûa Saurin vaø Fontaine ñaõ nhaän thöùc veà vaên hoaù Sa Huyønh leân moät böôùc môùi. Naêm 1966, Saurin coâng boá veà phaùt hieän ñòa ñieåm Daàu Giaây (Ñoàng Nai). Naêm 1973, oâng coâng boá tieáp phaùt hieän ñòa ñieåm Haøng Goøn (Ñoàng Nai). Hai ñòa ñieåm môùi naøy laø nhöõng khu moä chum ñaõ bò ñaøo phaù ñeå xaây döïng. Naêm 1972, Fontaine coâng boá phaùt hieän moät caùnh ñoàng



chum môùi ôû Phuù Hoaø cuõng thuoäc tænh Ñoàng Nai. Naêm 1973, Fontaine vaø Hoaøng Thò Thaân coâng boá tieáp moät ghi chuù môùi veà khu moä Phuù Hoaø.

Nhöõng phaùt hieän môùi ôû löu vöïc soâng Ñoàng Nai ñaõ môû roäng ñòa baøn phaân boá vaên hoùa Sa Huyønh veà phía nam vaø cung caáp nhöõng nieân ñaïi C14 ñaàu tieân cho nhoùm di tích moä chum thuoäc vaên hoaù Sa Huyønh ôû Ñoàng Nai.

Ñaùng löu yù laø trong giai ñoaïn nghieân cöùu naøy, ngöôøi coù nhieàu coâng lao nghieân cöùu vaø ñaët vaên hoaù Sa Huyønh trong boái caûnh Ñoâng Nam AÙ laø hoïc giaû Myõ W.C.Solheim II. Taïi Philippiness, Solheim ñaõ nghieân cöùu goám caùc ñòa ñieåm ôû Kalanay trong söï so saùnh vôùi goám Sa Huyønh vaø neâu leân moät “phöùc heä goám Sa Huyønh - Kalanay". Sau naøy, oâng ñöa ra caùi goïi laø “truyeàn thoáng goám Sa Huyønh - Kalanay" ôû Ñoâng Nam AÙ. Neáu “phöùc heä goám Sa Huyønh - Kalanay" ñöôïc Solheim chaáp nhaän nieân ñaïi khoaûng nöûa cuoái thieân nieân kyû I tröôùc Coâng nguyeân, thì “truyeàn thoáng goám Sa Huyønh - Kalaïnay" ñöôïc oâng môû roäng khung nieân ñaïi ñeán thieân nieân kyû II tröôùc Coâng nguyeân. Trong nhieàu baøi vieát cuøa mình, Solheim ñaõ neâu leân nhöõng ñoà goám thuoäc truyeàn thoáng Sa Huyønh - Kalanay coù maët taïi Vieät Nam vaø Philippines nhö ôû Thaùi Lan, Malaixia, Indonexia…vaø gaén chuû nhaân cuûa truyeàn thoáng goám naøy vôùi cö daân noùi ngoân ngöõ Nam Ñaûo (Malays - Polynesian). Ñi xa hôn, oâng coøn xaùc ñònh queâ höông ñaàu tieân cuûa chuû nhaân goám Sa Huyønh - Kalanay laø ôû vuøng Ñoâng Baéc Indonexia vaø Nam Philippines. Tuy nhieân, nhieàu giaû thuyeát cuûa oâng khoâng phaûi ñaõ ñöôïc moïi nhaø khaûo coå hoïc nghieân cöùu veà Ñoâng Nam AÙ ñoàng tình.

Toùm laïi, thôøi kyø nghieân cöùu cuûa caùc hoïc giaû nöôùc ngoaøi veà vaên hoaù Sa Huyønh ôû Vieät Nam töø 1909 ñeán 1975 ñaõ coù moät soá ñoùng goùp nhaát ñònh trong nhaän thöùc chung veà vaên hoaù naøy. Trong quaù trình 65 naêm tìm kieám, caùc hoïc giaû nöôùc ngoaøi ñaõ phaùt hieän ñöôïc gaàn 20 ñòa ñieåm moä taùng, vôùi soá löôïng voø taùng khoaûng gaàn 1000 chieác. Ñoà tuyø taùng thu ñöôïc khoâng nhieàu, bao goàm caùc chuûng loaïi ñaù, ñoàng, saét, thuyû tinh vaø ñoà goám. Ñaùng chuù yù laø so vôùi caùc chuûng loaïi hieän vaät vaên hoaù Ñoâng Sôn thì ñoà saét ñaõ chieám soá löôïng ñaùng keå. Môùi tính trong ba khu moä Haøng Goøn, Phuù Hoaø, Sa Huyønh, soá löôïng ñoà saét ñaõ leân ñeán 250 hieän vaät bao goàm coâng cuï saûn xuaát, vuõ khí vaø ñoà trang söùc. Traùi laïi, ñoà ñoàng thau trong vaên hoaù Sa Huyønh tìm ñöôïc raát ít, treân döôùi 50 hieän vaät vaø chuû yeáu laø ñoà trang söùc. Ñoà ñaù vaø thuyû tinh khaù phong phuù veá soá löôïng vaø loaïi hình, goàm coâng cuï saûn xuaát nhö rìu, cuoác vaø ñoà trang söùc nhö haït chuoãi, khuyeân tai…Ñoà goám Sa Huyønh raát phong phuù veà soá löôïng vaø loaïi hình, bao goàm noài, ñóa, baùt chaân cao, bình coù nuùm, bình loï hoa, ñeøn goám, goám minh khí…Voø taùng coù loaïi hình tröùng, hình caàu nhöng chuû yeáu laø loaïi hình truï. Naép ñaäy voø taùng coù hình baùt boàng, hình truï vaø hình noùn cuït.



1.2. Giai ñoaïn sau 1975.

Naêm 1976 vaø 1977, coù hai ñôït ñieàu tra vaø thaùm saùt taïi khu vöïc Sa Huyønh do Vieän Khoa hoïc Xaõ hoäi taïi thaønh phoá Hoà Chí Minh vaø Vieän Khaûo coå hoïc toå chöùc. Ñaùng chuù yù laø nhöõng ñôït nghieân cöùu khu vöïc Sa Huyønh laàn sau ñaõ phaùt hieän ñöôïc moät khu cö truù vôùi taàng vaên hoùa coù ñoä daøy treân 2m.

Cuõng trong naêm 1977, Vieän Baûo taøng Lòch söû phoái hôïp vôùi Sôû Vaên hoaù - Thoâng tin Nghóa Bình (cuõ) khai quaät 250m2 taïi moät ñòa ñieåm cuõng treân goø caùt coù teân goø Ma Vöông ôû thoân Long Thaïnh II. Hai hoá khai quaät ñöôïc tieán haønh ôû hai ñòa ñieåm caùch nhau 200m. Ñôït khai quaät naøy cuõng phaùt hieän ñöôïc moät khu cö truù coù taàng vaên hoaù daøy 1,8m vôùi hai lôùp vaên hoaù ngaên caùch nhau bôûi moät lôùp caùt traéng daøy 0,2m. Trong lôùp ñaát cö truù ñaõ phaùt hieän daáu veát coøn laïi cuûa caùc moä chum maø tröôùc ñaây ñaõ bò ñaøo phaù vaø 3 moä chum coøn khaù nguyeân veïn.

Toùm laïi trong voøng 20 naêm nghieân cöùu cuûa giai ñoaïn sau naêm 1975, chuùng ta ñaõ phaùt hieän vaø nghieân cöùu moät loaït di tích môùi, phaân boá treân haàu heát caùc tænh ven bieån mieàn Trung töø Quaûng Trò ñeán Bình Thuaän vaø caû ôû moät soá tænh mieàn nuùi nhö Gia Lai - Kontum hay caùc tænh mieàn Ñoâng Nam Boä nhö Ñoàng Nai, Bình Döông, Bình Phöôùc…cung caáp nhieàu tö lieäu môùi, phong phuù ña daïng. Ñaëc bieät phaûi nhaán maïnh ñeán vieäc tìm ra veát tích cö truù cuûa vaên hoaù Sa Huyønh maø trong giai ñoaïn nghieân cöùu tröôùc caùc hoïc giaû nöôùc ngoaøi khoâng phaùt hieän ra nhö ôû khu vöïc Sa Huyønh hay chöa khaúng ñònh ñöôïc nhö ôû Haøng Goøn, Daàu Giaây…

Ñieàu caàn nhaán maïnh nöõa laø trong khi nghieân cöùu vaên hoaù Sa Huyønh giai ñoaïn naøy, chuùng ta ñaõ tìm ra moät loaït caùc di tích Tieàn Sa Huyønh coù nieân ñaïi sôùm thuoäc thôøi ñaïi ñoàng thau, coù moái lieân heä nguoàn goác vaø phaùt trieån noái tieáp vôùi caùc di tích Sa Huyønh coå ñieån - Sa Huyønh thuoäc thôøi ñaïi saét sôùm.

2. CAÙC DI TÍCH TIEÀN SA HUYØNH

2.1. Giai ñoaïn Xoùm Coàn

2.1.1. Ñòa vöïc phaân boá.

Khaùc vôùi giai ñoaïn Long Thaïnh hay Bình Chaâu, giai ñoaïn Xoùm Coàn ñaõ ñöôïc xaùc laäp thaønh moät vaên hoaù khaûo coå rieâng bieät. Cho ñeán nay ñaõ phaùt hieän ñöôïc 8 ñòa ñieåm thuoäc vaên hoaù Xoùm Coàn. Caùc di tích naøy phaàn boá ôû ñoàng baèng ven bieån vaø caùc ñaûo ven bôø hai tænh Phuù Yeân vaø Khaùnh Hoaø. Ñaây laø nhöõng ñoàng baèng nhoû heïp,



khoâng taùch bieät vôùi vuøng nuùi veà maët nguoàn goác phaùt sinh. Treân ñoàng baèng ngöôøi ta coøn thaáy coù nhöõng coàn caùt traéng boïc nhöõng ñaàm phaù lôùn, ñöôøng bôø bieån loâ nhoâ daïng raêng cöa, xen keõ laø nhöõng vuøng vònh töï nhieân khaù kín, che chaén cho caùc baõi bieån trong vuøng. Cö daân vaên hoaù Xoùm Coàn ñaõ tuï cö ôû nhöõng coàn caùt treân daûi ñoàng baèng ven bieån aáy, hoaëc treân caùc hoøn ñaûo khoâng xa bôø.

Trong soá 8 ñòa ñieåm vaên hoaù Xoùm Coàn, veà maët töï nhieân coù theå nhaän roõ 2 loaïi ñòa hình cö truù: trong ñaát lieàn (Xoùm Coàn, Goø OÁc, Gioàng Ñoàn) vaø caùc ñaûo gaàn bôø (Bình Höng, Bình Ba, Bích Ñaàm, Baõi Truû vaø Ñaàm Giaø). Duø cö truù ôû ñaát lieàn hay treân ñaûo, ngöôøi coå Xoùm Coàn ñeàu tuï cö treân caùc coàn caùt, moät maët lieàn keà vôùi bieån, moät maët lieàn keà vôùi nhöõng vaït röøng chaân nuùi. Bieån – nuùi laø nguoàn cung caáp thöïc phaåm chính cho cö daân coå ôû ñaây.

2.1.2. Ñaëc tröng vaên hoaù.

Ñoà ñaù vaên hoùa Xoùm Coàn laø moät trong nhöõng tieâu chí quan troïng ñeå nhaän dieän vaên hoùa, qua 2 nhoùm di vaät.

Nhoùm coâng cuï saûn xuaát bao goàm caùc loaïi: 23 coâng cuï gheø ñeõo vaø maûnh töôùc; 81 rìu, boân, ñuïc maøi toaøn thaân; 108 coâng cuï khoâng gia coâng nhö chaøy, hoøn gheø, hoøn keâ, baøn maøi.

Nhoùm ñoà trang söùc coù 8 tieâu baûn goàm voøng tay vaø haït chuoãi. Nhìn chung, ñoà ñaù ñöôïc laøm töø ñaù traàm tích bieán chaát hoaëc ñaù cuoäi khai thaùc taïi choã. Gheø ñeõo vaø maøi laø hai thuû phaùp kyõ thuaät ñöôïc duïng trong cheá taùc coâng cuï nhö rìu, boân, ñuïc. Kyõ thuaät khoan cöa, ñaùnh boùng ñöôïc duøng cheá taùc ñoà trang söùc. Ñaëc tröng noåi baät trong di vaät ñaù laø söï ñoäc toân loaïi rìu, boân, ñuïc khoâng coù vai, phoå bieán loaïi rìu boân hình thang ñoác thuoân nhoû, maët caét ngang hình chöõ nhaät hoaëc thaáu kính. ÔÛ ñaây cuõng coù maët coâng cuï gheø ñeõo kieåu Hoaø Bình vaø ñoà trang söùc nhöng raát hieám.

Ñoà xuông vaø nhuyeãn theå trong vaên hoaù Xoùm Coàn coù soå löôïng ñaùng keå vaø khaù ña daïng veà loaïi hình. Ñaây laø nhoùm di vaät taïo neân ñaëc tröng roõ neùt cuûa vaên hoaù naøy. Theo thoáng keâ naêm 1996, trong 8 ñòa ñieåm cuûa vaên hoaù Xoùm Coàn ñaõ phaùt hieän ñöôïc 84 coâng cuï lao ñoäng vôùi moät vaøi muõi duøi, muõi lao laøm baèng xöông hoaëc söøng, coøn tuyeät ñaïi ña soá laøm baèng vôû nhuyeãn theå bao goàm caùc loaïi hình nhö coâng cuï gheø ñeõo, coâng cuï naïo vaø hoøn gheø. Beân caïnh ñoù coøn coù 18 maûnh voøng trang söùc baèng voû oác tai töôïng vaø moät soá loõi voøng cuõng baèng voû oác. Nhöõng loaïi hieän vaät naøy laàn ñaàu tieân phaùt hieän thaáy ôû Vieät Nam. Song chuùng ñaõ ñöôïc tìm thaáy nhieàu ôû khu vöïc cöïc Nam Nhaät Baûn, Ñoâng Ñaøi Loan, Baéc Philippines vaø Nam Thaùi Lan.

Ñoà goám xuaât hieän trong haàu khaép caùc di chæ vaên hoaù Xoùm Coàn, vôùi soá löôïng khaùc nhau, chaúng haïn ôû Xoùm Coàn coù 33.000 maûnh, Bích Ñaàm coù 7.800 maûnh, Goø Trần Văn Bảo Khoa Lịch sử


OÁc coù 1900 maûnh… Ñoà goám trong caùc di tích vaên hoùa Xoùm Coàn khaù ñoàng nhaát veà chaát lieäu, kyõ thuaät cheá taïo, loaïi hình vaø hoa vaên trang trí. Loaïi goám coù xöông maøu ñen chieám ña soá (86%), coøn loaïi xöông ñoû chieám ít hôn (14%). Phaàn lôùn goám trong vaên hoaù Xoùm Coàn ñaõ söû duïng ñaáùt seùt pha caùt bieån, haït caùt töông ñoái mòn (ñoái vôùi loaïi goám xöông ñen).

Xeùt veà loaïi hình goám thì ñôn ñieäu, nhöng raát phong phuù veà kieåu daùng, vôùi nhöõng bieán theå khaùc nhau. Ví nhö, trong cuøng moät loaïi noài ñaùy troøn mieäng loe, coù daùng loe vöøa, coù daùng loe gaõy; coù daïng vaønh mieäng hôi khum loøng maùng; coù kieåu mieäng meùp troøn, coù kieåu mieäng meùp vuoâng. Coù noài vai hôi xuoâi, coù noài vai cong troøn.v.v.

Ñoà goám ôû ñaây chuû yeáu ñöôùc naën baèng tay keát hôïp vôùi baøn ñaäp – hoøn keâ. Kyõ thuaät baøn xoay döôøng nhö chæ ñöôïc aùp duïng ôû khaâu hoaøn thieän. Maët ngoaøi ñoà goám thöôøng ñöôïc phuû baèng vaên chaûi, raát ít vaên thöøng. Hoa vaên trang trí laø vaên khaéc vaïch, in chaám, daùn theâm, toâ maøu. Loaïi vaên in chaám vôùi phöông phaùp duøng que nhieàu raêng taïo nhöõng ñöôøng in chaám ziczaéc raát ñaëc tröng cho goám Xoùm Coàn. Beân caïnh ñoù ñaõ thaáy xuaát hieän vaên veõ maøu treân neàn aùo ñoû hoaëc da cam vôùi nhöõng ñöôøng xoaén oác, töông töï hoa vaên goám Ban Chiang (Thaùi Lan). Ñieàu ghi nhaän nöõa laø ngoaøi caùc kieåu daïng noài goám, trong vaên hoaù Xoùm Coàn coøn tìm thaáy moät soá loaïi hình baùt vaø ñóa maâm boàng coù toâ maøu ñoû, nhöng laïi thieáu vaéng bi goám, doïi xe chæ vaø chì löôùi.

Hieän nay vaán ñeà chuû nhaân vaø nieân ñaïi cuûa vaên hoaù Xoùm Coàn coøn quaù ít tö lieäu. Keát quaû giaùm ñònh raêng ngöôøi coå ôû Bình Ba gôïi ra raèng, chuû nhaân vaên hoaù Xoùm Coàn coù theå thuoäc chuûng Australo – Mongoloid, trong ñoù neùt Mongoloid noåi troäi hôn.

Hieän nay môùi coù 2 nieân ñaïi C14 cho 2 ñòa ñieåm vaên hoaù Xoùm Coàn. Taïi Xoùm Coàn maãu oác ôû lôùp cuoái laø 4140 ± 80 naêm caùnh ngaøy nay vaø Bích Ñaàm (lôùp döôùi) laø 2935 ± 65 naêm caùch ngaøy nay. Vuõ Quoác Hieàn cho raèng, Xoùm Coàn thuoäc thôøi ñaïi ñoàng vaø nieân ñaïi trong khoaûng 3500 - 3000 naêm caùch nay.

Trong caùc di tích Xoùm Coàn chöa tìm thaáy di vaät ñoàng hoaëc xæ ñoàng. Tuy nhieân, trong taàng vaên hoaù cuûa di chæ Bích Ñaàm ñaõ phaùt hieän ñöôïc 1 chieác khuoân ñuùc baèng ñaù, coù khaû naêng laø khuoân ñuùc hôû, moät mang. Baèng chöùng ñoù goùp phaàn khaúng ñònh vaên hoaù Xoùm Coàn ñaõ böôùc vaøo thôøi ñaïi kim khí.

Nhöõng tö lieäu thaùm saùt vaø khai quaät töø caùc di tích thuoäc vaên hoaù Xoùm Coàn ñaõ xaùc nhaän raèng, cö daân coå ôû ñaây laø nhöõng ngöôøi saên baét, ñaùnh caù, khai thaùc nguoàn lôïi bieån. Coù nhieàu khaû naêng hoï ñaõ bieát ñeán troàng troït vaø chaên nuoâi. Vaø hoï ñaõ bieát cheá taïo ñoà trang söùc duøng ñeå trao ñoåi vôùi caùc nôi khaùc. Phöông thöùc khai thaùc bieån



töø nguoàn thöïc phaåm ñeán nguyeân lieäu ñeå cheá taùc coâng cuï vaø ñoà trang söùc ñaõ xaùc nhaän raèng, hoï laø chuû nhaân cuûa neàn vaên hoaù bieån tieâu bieåu ôû Nam Trung Boä.

Vaên hoaù Xoùm Coàn laø moät ñieåm saùng trong neàn caûnh vaên hoaù tieàn söû mieàn Nam Trung boä, theå hieän treân nhöõng neùt chính sau ñaây:

- Vaên hoaù Xoùm Coàn laø moät vaên hoaù bieån, vôùi tích tuï daøy voû caùc loaïi nhuyeãn theå bieån, vôùi söï ñoäc toân cuûa rìu khoâng coù vai maøi nhaün toaøn thaân, söï phoå bieán coâng cuï vaø ñoà trang söùc laøm töø voû oác bieån, vôùi söï aùp ñaûo cuûa goám vaên chaûi, vaø söï ñoäc ñaùo trong trang trí in chaám nhöõng ñöôøng ziczaéc vaø ñaëc bieät laø söï coù maët ñoàng thôøi goám toâ maøu vaø veõ maøu. Nhöõng ñaëc tröng ñoù, khieán khoâng theå laãn vaên hoaù Xoùm Coàn vôùi baát cöù moät vaên hoaù tieàn söû naøo ñaõ bieát ôû Vieät Nam.

- Vaên hoùa Xoùm Coàn coù theå ñöôïc coi nhö moät caàu noái caùc vaên hoaù ñöông thôøi ôû löu vöïc soâng Ñoàng Nai vôùi khu vöïc mieàn Trung vaø Taây Nguyeân, moät trong soá nhöõng nguoàn hôïp taïo döïng vaên minh Sa Huyønh ôû Nam Trung Boä.

Xaùc laäp vaên hoaù Xoùm Coàn laø moät thaønh töïu quan troïng cuûa khaûo coå hoïc Vieät Nam, ñoàng thôøi cuõng ñaët ra cho chuùng ta nhieàu vaán ñeà caàn tieáp tuïc ñi saâu nghieân cöùu nhö nguoàn goác, nieân ñaïi vaø chuû nhaân vaên hoaù Xoùm Coàn.

2.2. Giai ñoaïn Long Thaïnh.

2.2.1. Ñòa vöïc phaân boá.

Nhìn treân baûn ñoà phaân boá caùc di tích vaên hoaù Sa Huyønh, chuùng ta nhaän thaáy raèng haàu heát caùc di tích vaên hoaù Sa Huyønh ñeàu phaân boá doïc ven bieån Nam Trung boä Vieät Nam. Vò trí phaân boá hoaëc treân caùc ñoài goø caùt ven bieån hoaëc treân caùc ñoài ñaát, chaân nuùi. Thænh thoaûng chuùng ta cuõng gaëp caùc khu moä hoaëc caùc khu cö truù ôû gaàn caùc doøng soâng ñoå ra bieån hoaëc treân caùc ñaûo caùt nhoû gaàn bôø do caùc doøng haûi löu taïo neân. Nhöõng phaùt hieän ôû Quaûng Nam, Ñaø Naüng, Quaûng Ngaõi, Bình Ñònh gaàn ñaây cung caáp theâm nhöõng tö lieäu môùi veà nhöõng loaïi hình Sa Huyønh vuøng nuùi, caùch xa bieån 50 – 60 km coù nhöõng saéc thaùi vaên hoaù nuùi raát ñaëc saéc trong noäi dung vaên hoaù cuûa caùc di tích ñoù. Trong ñoù phaàn lôùn laø nhöõng di tích Sa Huyønh khaù muoän, thuoäc sô kyø saét, tröø moät vaøi di tích coù theå thuoäc sô kyø ñoàng thau nhö Goø Mieáu, Traø Xuaân, Tònh Thoï…

Cö daân Sa Huyønh trong quaù trình vaän ñoäng ñaõ chieám lónh, hoøa ñieäu vaø bieán caûi moâi tröôøng soáng vôùi theå tröôùc maët laø bieån khôi, phía sau laø daûi ñoàng baèng tröôùc nuùi vaø xa hôn laø caùc daõy nuùi ñieäp truøng, ñaõ traûi daøi qua haøng nghìn naêm vaät loän vôùi



soùng bieån vaø baõo caùt, khaùc nhau veà ñoä cao vaø quy moâ, coù xu höôùng chuyeån daàn vaøo noäi ñòa vaø laán daûi ñoàng baèng voán ñaõ nhoû heïp.

Moät loaït caùc ñòa ñieåm thuoäc nhoùm di tích sô kyø ñoàng thau trong vaên hoaù Sa Huyønh ñeàu phaân boá doïc duyeân haûi mieàn Trung, treân caùc daûi ñoàng baèng ven soâng, treân caùc ñoài goø tröôùc nuùi, chöùng toû söï chieåm lónh ñoàng baèng cuûa caùc cö daân thôøi ñaïi ñoàng thau xaûy ra nhanh choùng vaø ñeàu khaép treân nhieàu ñòa baøn, sau moät thôøi kyø bieån tieán vaø ruùt ñi ñaõ taïo neân moät daûi ñoàng baèng phuø sa maàu môõ, thuaän tieän cho vieäc troàng troït vaø noâng nghieäp troàng luùa. Ñaùng chuù yù laø phaàn lôùn caùc di tích sôùm cuûa giai ñoaïn naøy laïi laø caùc di tích cö truù xen laãn khu moä taùng cuøng thôøi hoaëc muoän hôn, nhö di tích Long Thaïnh, Baàu Traùm, Suoái Choàn, Myõ Töôøng, Hoøn Ñoû (lôùp I vaø II), Truoâng Xe, Nuùi Söùa.v.v.

2.2.2. Caùc ñaëc tröng vaên hoaù

Ñeå nhaän thöùc ñaày ñuû tính chaát vaên hoaù giai ñoaïn sô kyø ñoàng thau cuûa caùc di tích Tieàn Sa Huyønh, tröôùc heát chuùng ta caàn xem xeùt caùc ñaëc tröng vaên hoaù cô baûn cuûa giai ñoaïn naøy.

Trong boä coâng cuï ñaù, noåi neùt coù caùc loaïi cuoác ñaù to baûn, löôõi hình voøng cung khoâng coù vai, thaân moûng ñöôïc caùc nhaø khaûo coå quen goïi laø cuoác hình “löôõi meøo”. Trong di tích Long Thaïnh ñaõ tìm thaáy haøng loaït maûnh vôõ cuûa loaïi cuoác naøy. Ñaùng chuù yù laø 2 chieác cuoác coøn nguyeân veïn ñöôïc phaùt hieän trong 2 ngoâi moä chum laø moä 14 vaø moä 15 giuùp chuùng ta coù yù nieäm cuï theå veà cuoác ñaù giai ñoaïn naøy. Cuoác daøi 17 – 18 cm, chuoâi roäng 7 – 8 cm, löôõi roäng 11 cm. Cuoác ñöôïc laøm töø ñaù badan coù maøu xanh ñen.

Trong caùc di tích sôùm, nhieàu hôn caû vaãn laø rìu ñaù, phoå bieán loaïi rìu hình töù giaùc, löôõi roäng, kích thöôùc nhoû vaø trung bình, daøi töø 4 ñeán 10 cm, löôõi roäng töø 2 ñeán 6 cm. Nhin chung rìu töù giaùc cuûa giai ñoaïn naøy coù thaân thuoân daøi, ñoác heïp vaø nôû roäng ôû phaàn löôõi. Nhìn veà kieåu daùng chuùng ta deã nhaän ra söï khaùc bieät vôùi rìu töù giaùc trong caùc di tích kim khí sôùm ôû Baéc Boä. Beân caïnh loaïi rìu töù giaùc, moät soá tieâu baûn rìu ñaù coù vai cuõng phaùt hieän ñöôïc ôû trong caùc di tích ôû Ninh Thuaän, Bình Thuaän, Quaûng Ngaõi, Bình Ñònh, Quaûng Nam, Ñaø Naüng. Ñaëc bieät trong nhoùm rìu coù vai caàn ghi nhaän ñaëc tröng noåi baät cuûa giai ñoaïn Long Thaïnh laø rìu coù vai kieåu “raêng traâu”. Ñaëc tröng naøy giuùp chuùng ta tìm ra moái quan heä nguoàn goác giöõa caùc di tích Tieàn Sa Huyønh vôùi caùc vaên hoaù sôùm hôn ôû mieàn Trung Vieät Nam (Baøu Troù).

Cuõng laø moät trong nhöõng tieâu chí ñeå chuùng ta nhìn nhaän dieän maïo vaên hoaù vaø truy tìm nguoàn goác vaên hoaù Sa Huyønh laø trong giai ñoaïn Long Thaïnh coù maët loaïi rìu ñaù khoâng vai, ñoác heïp hoaëc nhoïn, löôõi xoeø, toaøn thaân coù hình tam giaùc. Loaïi rìu



naøy raát phoå bieán trong caùc vaên hoaù haäu kyø ñaù môùi - sô kyø ñoàng löu vöïc soâng Ñoàng Nai.

Trong ñoà ñaù, chuùng ta gaëp raát nhieàu baøn maøi caùc loaïi. Coù loaïi ñeå maøi coâng cuï ñaù nhö cuoác, rìu, ñoù laø loaïi baøn maøi coù loøng chaûo. Coù loaïi ñeå maøi maët trong cuûa voøng. Ngoaøi baøn maøi coøn gaëp muõi khoan ñaù baèng thaïch anh.

Trong caùc di tích sô kyø ñoàng thau, chuùng ta vaãn thöôøng gaëp hieän vaät phoå bieán trong caùc vaên hoaù haäu kyø ñaù môùi laø chaøy nghieàn vaø hoøn keâ. Trong caùc di tích nhoùm Long Thaïnh nhieàu tieâu baûn cuûa chaøy nghieân vaø hoøn keâ cuõng ñaõ ñöôïc phaùt hieän. Chaøy nghieàn laø nhöõng vieân cuoäi hình truï, maët taùc duïng thöôøng bò moøn veït ôû hai ñaàu. Hoøn keâ cuõng laø loaïi ñaù cuoäi bieån, treân beà maët coù caùc veát loõm loã choã aên saâu xuoáng do löïc taùc duïng vaøo. Raûi raùc trong moät soá di tích ôû Ninh Thuaän, Bình Thuaän, Quaûng Nam, Ñaø Naüng chuùng ta thaáy hieän dieän caùc dao haùi baèng ñaù, moät soá ñuïc nhoû baèng ñaù, chaøy ñaäp voû caây..v.v..

Ñoà trang söùc baèng ñaù giai ñoaïn Long Thaïnh coù khuyeân tai, voøng tai vaø haït chuoãi. Khoâng phaûi ñoà trang söùc baèng ñaù ñeàu ñöôïc phaùt hieän trong taát caû caùc di tích. Nhöng nhöõng di tích phaùt hieän ñöôïc haït chuoãi hay khuyeân tai ñeàu cung caáp nhöõng tieâu baûn raát ñaëc tröng vaø ñoäc ñaùo. Trong di tích Long Thaïnh ñaõ phaùt hieän thaáy 2 ñoâi khuyeân tai trong moä soá 7. Moät ñoâi khuyeân tai coù baûn deït, laøm töø Nephrit maøu traéng ngaø. Khuyeân tai coù baûn roäng vaø moûng, beân trong coù loã nhoû. Baûn voøng coù khe hôû ñeå ñeo vaøo tai. Khuyeân tai coù ñöôøng kính 5 cm. Ñoâi khuyeân tai khaùc coù hình troøn nhö chieác ñóa, xung quanh coù 4 maáu deït. Treân maáu coù khaéc hình tai thuù.

Voøng tai coù khe hôû nhoû ñeå keïp vaøo tai. Ñöôøng kính voøng 8,5 cm, baûn voøng roäng 0,7 cm.

Haït chuoãi coù 3 loaïi. Loaïi hình oáng coù khaác ngoaøi noåi nhö ñoát truùc, loaïi hình oáng trôn vaø loaïi haït chuoãi gaàn troøn gioáng haït cöôøm. Taát caû ñeàu ñöôïc laøm töø ñaù Nephrit maøu traéng hoaëc xanh nhaït. Ngoaøi vieäc söû duïng ñaù ngoïc ñeå laøm ñoà trang söùc chuùng ta coøn phaùt hieän thaáy cö daân Sa Huyønh giai ñoaïn naøy ñaõ duøng voû soø, cheá taùc thaønh ñoà trang söùc nhö haït chuoãi hoaëc gheø maët löng voû oác tieàn ñeå ñeo.v..v..Trong di tích Myõ Töôøng ñaõ phaùt hieän ñöôïc 800 voû oác coù loã ôû maët löng trong moät ngoâi moä chum.

Hieän vaät baèng xöông trong caùc di tích giai ñoaïn naøy raát hieám gaëp. Caùc nhaø khaûo coå môùi chæ phaùt hieän ñöôïc moät soá löôõi caâu vaø muõi lao xöông trong di tích cö truù Long Thaïnh.

Trong boä hieän vaät cuûa giai ñoaïn naøy, nhieàu nhaát vaø ñaùng löu yù nhaát laø ñoà goám. Goám giai ñoaïn Long Thaïnh vöøa coù nhieàu loaïi hình, vöøa coù nhieàu theå loaïi vaø raát phong phuù veà hoa vaên. Ñoàng thôøi ôû moãi khu vöïc vaên hoaù laïi bieåu hieän nhöõng neùt



khaù rieâng bieät, mang ñaëc thuø ñòa phöông cuûa töøng vuøng. Khu vöïc Quaûng Ngaõi, Bình Ñònh coù ñoà goám ñoäc ñaùo vaø ñeïp nhaát trong caùi nhìn chung vôùi caùc khu vöïc khaùc nhö Quaûng Nam, Ñaø Naüng, Ninh Thuaän, Bình Thuaän…ÔÛ khu vöïc naøy saéc thaùi cuûa bieån ñöôïc theå hieän ñaäm ñaø nhaât trong caùc moâ típ hoa vaên. Phong caùch taïo daùng goám uyeån chuyeån vaø tinh teá.

Noùi ñeán Quaûng Ngaõi töùc laø chung ta laïi quay veà vôùi khu vöïc Sa Huyønh, vôùi di tích Long Thaïnh, vôùi nhöõng khu moä chum ñaáy söùc quyeán ruõ. Ñoà goám ôû ñaây, ngoaøi nhöõng maûnh thu ñöôïc trong khu cö truù maø chuùng toâi coù dòp noùi tôùi trong khi mieâu taû veà ñòa taàng, chuû yeáu vaãn laø ñoà goám nguyeân daïng ñöôïc phaùt hieän trong caùc moä taùng bao goàm caùc theå loaïi nhö bình, noài, baùt, doïi xe chæ, chì löôùi….

Coù theå noái raèng, tö duy myõ thuaät cuûa cö daân Sa Huyønh theå hieän chuû yeáu ôû phong caùch taïo daùng caùc loaïi bình voø vaø khaéc hoïa caùc ñoà aùn hoa vaên treân goám. ÔÛ giai ñoaïn Long Thaïnh chuùng ta nhaän thaáy ñieàu naøy raát roõ. Bình Long Thaïnh laø loaïi bình coù daùng cao, thanh maûnh ôû coå vaø môû roäng ôû phaàn thaân döôùi. Mieäng bình thöôøng nôû roäng, chaân ñeå thaáp. Ñaây laø daïng bình maø chuùng ta thöôøng goïi laø bình hinh loï hoa. Do caùc bieán taáu cuûa mieäng, coå vaø thaân maø bình ñöôïc chia laøm 5 loaïi. Taát caû caùc loaïi ñeàu ñöôïc trang trí hoa vaên ñeïp vaø trang nhaõ. Hoa vaên trang trí thöôøng toång hôïp caùc yeáu toá khaéc vaïch, in raêng soø, toâ maøu, vaên thöøng… Noäi dung caùc baêng hoa vaên theå hieän caùc bieán taáu cuûa soùng bieån.

Cuõng khaù ñaëc saéc laø caùc loaïi baùt saâu loøng coù chaân ñeá cao, loe choaõi, meùp mieäng nôû vaø coù ñöôøng gôø chaïy quanh. Treân thaønh mieäng baùt coù trang trí hoa vaên khaéc vaïch caùch quaõng. Hoa vaên ñöôïc trang trí trong vaø ngoaøi baùt. Kieåu daùng baùt gioáng nhö nhöõng naép ñaäy moä chum. Ñöôøng kính mieäng baùt 16 -17 cm, loøng baùt saâu 6 - 8 cm.

Ngoaøi baùt coù chaân ñeá, chuùng ta thænh thoaûng cuõng gaëp nhöõng baùt khoâng chaân ñeá coù ñaùy troøn nhö hieän vaät phaùt hieän trong moä 5 di tích Long Thaïnh II. Coù theåloaïi hieän vaät naøy coù chöùc naêng laø naép ñaäy hôn laø baùt. Treân thaân coù trang trí hoa vaên laøn soùng ñuoåi nhau. Hieän vaät coù ñöôøng kính 15 cm, cao 8 cm.

Noài laø loaïi ñoà goám thöôøng gaëp trong caùc moä taùng vaø di chæ cö truù. Haàu heát ñeàu coù thaân phình, ñaùy troøn, mieäng loe, daùng thaáp. Coù daïng noài thöôøng duøng vaø coù daïng noài minh khí. Noài daïng minh khí ñöôïc laøm baèng tay coù trang trí hoa vaên. Ñaùng chuù yù laø moät vaøi noài lôùn cuõng coù trang trí hoa vaên ôû thaân. Tuy nhieân hoa vaên trang trí noài coù phaàn giaûn ñôn hôn so vôùi hoa vaên treân caùc bình voø.

Trong nhoùm ñoà goám coøn coù loaïi chì löôùi baèng ñaát nung hình baàu duïc. Loaïi chì löôùi naøy raát phoå bieán trong caùc di tích haäu kyø ñaù môùi - sô kyø ñoàng ôû Vieät Nam. Cuõng caàn keå ñeán nhöõng doïi xe sôïi ñoäc ñaùo hình oáng chæ hai ñaàu loe coù trang trí caùc



voøng troøn treân maët, caùc khuyeân tai ñaát nung coù maët caét hình troøn, vaät coù hình truï boùp hai ñaàu, treân thaân coù trang trí caùc ñöôøng vaïch, vaät coù daùng töông töï nhö caùc con laên in hoa vaên baèng goám, vaät hình sinh thöïc khí nöõ ñoäc ñaùo.

Neùt noåi baät trong ñoà goám Tieàn Sa Huyønh giai ñoaïn Long Thaïnh cuõng laø neùt taïo thaønh moät trong nhöõng ñaëc tröng cho vaên hoaù Sa Huyønh sau naøy laø caùc chum hay voø lôùn, coù naép ñaäy hình baùt ñöôïc duøng laøm quan taøi giai ñoaïn sôùm, chum coù daùng hình tröùng vaø naép ñaäy laø nhöõng baùt maâm boàng hình noùn cuït, ñeá thaáp. Thaân baùt beân ngoaøi trang trí caùc hoa vaên khaéc vaïch uoán löôïn nhö treân caùc bình hình loï hoa vaø treân meùp mieäng ñöôïc caét thaønh hình raêng cöa, cuïm thaønh töøng nhoùm.

Beân caïnh loaïi hình, hoa vaên trang trí ñoùng vai troø raát quan troïng ñeå nhaän thöùc ñaày ñuû hôn ñaëc tröng ñoà goám ôû ñaây. Trong toång soá 8693 maûnh goám ôû hoá II di tích Long Thaïnh coù 6893 maûnh coù trang trí hoa vaên bao goàm vaên thöøng, vaên khaéc vaïch, vaên toâ maøu, vaên in.

Vaên thöøng laø vaên chuû ñaïo trang trí treân caùc moä chum, treân thaân noài, treân thaân voø vaø ñaùy bình. Treân caùc moä chum, vaên thöøng laø thöøng thoâ trang trí töø vai tôùi ñaùy. Treân caùc noài, baùt, bình trang trí vaên thöøng mòn vaø keát hôïp vôùi caùc loaïi vaên khaùc ñeå taïo neân caùc ñoà aùn khaùc nhau.

Vaên khaéc vaïch bao goàm caùc hoaï tieát sau: vaên vaïch hình tam giaùc trong caùc baêng naèm ngang, vaên vaïch nhöõng ñöôøng xieân cheùo nhau, vaên vaïch nhöõng ñöôøng cong voõng xuoáng loàng vaøo nhau vaø caùch quaõng treân neàn toâ maøu ñen, vaên vaïch caùc ñöôøng thaúng ñöùng thaønh töøng nhoùm, vaên vaïch hình boâng luùa naèm ngang, vaên vaïch töøng ñöôøng cong hình laøn soùng löôïn, vaên vaïch töøng ñöôøng cong toûa töø moät voøng trung taâm, vaên vaïch hình chöõ chi…Caùc hoaï tieát treân ñöôïc trang ñieåm cho töøng boä phaän rieâng cuûa goám.

Vaên toâ maøu taïo neân caùc baêng chuû ñaïo treân goám, chuû yeáu laø caùc baêng hình laøn soùng. Nguyeân lieäu toâ maøu laø nhöõng thoûi chì ñöôïc maøi thaønh boät, coù leõ ñöôïc toâ veõ leân goám tröôùc khi nung. Caùc baêng toâ maøu ñöôïc mieát laùng boùng ñeïp.

Vaên in khaù phoå bieán trong ñoà goám giai ñoaïn naøy. Thoâng thöôøng, cö daân tieàn Sa Huyønh duøng loaïi voû soø bieån ñeå in treân thaân goám, taïo neân nhöùng daáu chöõ V laên taên treân maët goám. Coù loaïi soø nhoû taïo neân hình boï gaäy vaø cuõng coù loaïi hình troøn gioáng coïng raï… Ngoaøi caùc loaïi hoa vaên chuû ñaïo treân ñaây, thöôøng gaëp moät soá loaïi khaùc nhau nhö vaên chaám daûi, vaên baêm raïch…

Goám sô kyø ñoàng trong vaên hoaù tieàn Sa Huyønh ñaõ taïo neân phong caùch ñaëc thuø rieâng bieät cho töøng khu vöïc. Tuy nhieân, taøi lieäu ôû caùc khu vöïc khaùc coøn quaù ít ñeå töø ñoù xaùc laäp neân nhöõng truyeàn thoáng, nhöõng loaïi hình rieâng trong caùi nhìn toång theå. Söï taûn maïn vaø ít oûi cuûa tö lieäu chæ cho pheùp chuùng ta neâu leân nhöõng suy nghó,



nhöõng gôïi môû ban ñaàu. Hieän nay coù theå xem goám sôùm khu vöïc Sa Huyønh tieâu bieåu cho giai ñoaïn naøy.

Song song vôùi vieäc nghieân cöùu caùc hieän vaät bieåu thò cho beà noåi vaên hoaù, chuùng ta haõy xem xeùt phong caùch mai taùng cuûa cö daân tieàn Sa Huyønh - giai ñoaïn ñaàu taïo döïng vaên minh. Trong giai ñoaïn sôùm, moä thöôøng ñöôïc choân ngay trong di chæ cö truù. Trong khu moä, caùc moä taùng chum naèm thaønh töøng nhoùm 5 - 15 moä hoaëc nhieàu hôn. Voø moä ñeàu ñöôïc choân ñöùng vaø coù naép ñaäy. Ñoâi khi chuùng ta gaëp tröôøng hôïp moä coù ñuïc loã ôû ñaùy hoaëc thaønh voø. Hieän vaät tuøy taùng ñeàu ñöôïc ñaët trong voø, ít khi ñaët ôû ngoaøi. Voø taùng coù nhieàu loaïi. Côõ to hôn laø caùc chum vôùi hình daïng khaùc nhau. Chuû yeáu phoå bieán loaïi chum coù daùng thuoân veà ñaùy, ñaùy troøn. Loaïi naøy chuùng ta thöôøng goïi laø chum hình tröùng. Loaïi coù kích thöôùc nhoû hôn ta goïi laø caùc voø taùng. Voø taùng thöôøng coù daïng hình caàu. Voø taùng (noài) coù kích thöôùc cao 30 - 40 cm, ñöôøng kính mieäng 25 - 35 cm, buïng roäng 35 - 45 cm. Loaïi chum coù ñöôøng kính mieäng 40 - 60 cm, ñöôøng kính thaân 50 - 70 cm, cao 70 -100 cm.

Ñoà tuyø taùng ñöôïc ñaët coù yù thöùc trong voø. Qua xem xeùt chuùng toâi cho raèng moät soá loaïi hieän vaät deã vôõ ñöôïc ñaët sau khi voø taùng ñaõ haï huyeät. Trong moät soá ít voø taùng coù phaùt hieän ñöôïc moät ít xöông raêng treû em, coøn phaàn lôùn khoâng coù veát tích xöông coát.

Moä taùng ñeàu khoâng bò caét phaù nhau vaø choân treân cuøng moät bình dieän ñòa taàng. Caùc chum goám duøng cho vieäc mai taùng ñeàu ñöôïc cheá taùc chaéc chaén vaø chæ phuïc vuï cho chöùc naêng naøy. Ñaùng chuù yù laø caùc naép ñaäy moä voø. Daùng cô baûn cuûa chuùng laø hình maâm boàng hay loàng baøn. Caùc chaân ñeá (hay nuùm caàm) ñeàu bò ñaäp vôõ khi ñaäy leân moä chum. Caùc khu moä ñieån hình coù phong caùch taùng nhö treân laø Long Thaïnh, Myõ Töôøng, Truoâng Xe, Nuùi Söùa…

Qua tính chaát vaø thaønh phaàn caùc ñoà tuyø taùng, chuùng toâi cho raèng ñaõ coù söï phaân hoaù taøi saûn trong cö daân Tieàn Sa Huyønh ngay töø giai ñoaïn sôùm. Ñieàu naøy cuõng noùi leân söï phaân hoaù xaõ hoäi ñaõ hình thaønh trong töøng coäng ñoàng ngöôøi thaân toäc. Vieäc choân ngöôøi cheát ngay trong khu cö truù bieåu hieän moät tö duy toân giaùo nguyeân thuûy, moät moái quan heä maät thieát giöõa ngöôøi soáng vaø ngöôøi cheát.

2.3. Giai ñoaïn Bình Chaâu

2.3.1. Caùc ñaëc tröng vaên hoaù

Hieän nay vieäc xaùc ñònh coù giai ñoaïn ñoàng thau phaùt trieån tröôùc vaên hoaù Sa Huyønh coå ñieån ñöôïc taïm chaáp nhaän qua phaân tích tö lieäu (coøn khaù taûn maïn) cuûa moät soá di tích. Ñaëc bieät laø trong caùc di tích giai ñoaïn naøy ñaõ xuaát hieän ngheà luyeän Trần Văn Bảo Khoa Lịch sử


kim ñoàng thau. Tuy saûn phaåm ñoàng thau chöa laán aùt ñöôïc caùc coâng cuï ñaù coå truyeàn nhöng söï coù maët roõ raøng cuûa ngheà ñuùc ñoàng trong giai ñoaïn naøy chöùng toû ñôøi soáng kinh teá xaõ hoäi ñaõ coù böôùc tieán quan troïng. Giai ñoaïn naøy ñöôïc goïi laø giai ñoaïn Bình Chaâu, teân moät di tích ôû Quaûng Ngaõi coù tö lieäu ñoäc ñaùo, phong phuù vaø ñöôïc nghieân cöùu ñaày ñuû nhaát. Thuoäc nhoùm di tích naøy coù caùc di tích Baøu Traùm (lôùp treân vaø moä taùng), khu cö truù di tích Baàu Hoeø vaø coù theå moät soá moä taùng thuoäc thôøi kyø ñoàng thau cuûa di tích naøy, di tích Xoùm OÁc (ñaûo Ly Sôn), Goø Mieáu, Phuù Tröôøng..

Nhöõng phaùt hieän caùc di tích giai ñoaïn Bình Chaâu cho thaáy dieän phaân boá cuûa cö daân thôøi kyø ñoàng thau chöa traûi ñeàu ôû caùc khu vöïc phaân boá chuû yeáu cuûa vaên hoaù Tieàn Sa Huyønh vaø Sa Huyønh töø sô kyø ñoàng ñeán sô kyø saét.

Hieän nay nhoùm di tích Bình Chaâu ñöôïc bieát chuû yeáu ôû hai khu vöïc Quaûng Ngaõi vaø Quaûng Nam, Ñaø Naüng. Ngoaøi ra, nhöõng phaùt hieän leû teû chöa ñöôïc khai quaät coøn cho thaáy khu vöïc Bình Thuaän, Ninh Thuaän cuõng coù caùc di tích daïng Bình Chaâu phaân boá, nhö di tích Phuù Tröôøng ôû xaõ Haøm Nhuaän, huyeän Haøm Thuaän coù caùc coâng cuï ñaù, voøng tay ñoàng vaø moä voø. Baûn thaân di tích Baàu Hoeø chöùa ñöïng noäi dung vaên hoaù cuûa giai ñoaïn haäu kyø ñoàng thau. Beân caïnh haøng loaït coâng cuï ñoàng thau vaãn coù nhieàu coäng cuï ñaù. Trong khi ñoù coù moät soá moä ñaõ coù coâng cuï saét chöùng toû coù moät giai ñoaïn muoän thuoäc sô kyø saét ôû ñaây. Nhö vaäy, taàng vaên hoùa di tích Baàu Hoeø coù moät quaù trình phaùt trieån lieân tuïc, laâu daøi töø thôøi kyø ñoàng thau ñeán saét sôùm.

Caùc di tích nhoùm Bình Chaâu ôû Quaûng Ngaõi, Bình Ñònh vaø Quaûng Nam, Ñaø Naüng laïi cho thaáy söï phaùt trieån töø sô kyø ñoàng thau ñeán haäu kyø ñoàng thau. Nhö vaäy, söï phaùt trieån ñan xen cuûa caùc nhoùm di tích treân ñaây cho thaáy quaù trình phaùt trieån vaên hoaù Sa Huyønh laø khaù lieân tuïc töø sô kyø ñoàng ñeán sô kyø saét. Caùc di tích mang yù nghóa trung chuyeån hay chuyeån tieáp vaên hoaù ñöôïc chuùng toâi xeáp vaøo nhoùm di tích Bình Chaâu.

Nhoùm di tích Bình Chaâu phaân boá chuû yeáu ôû caùc goø caùt ven bieån hoaëc ven cöûa soâng vôùi theá ñaát thuaän lôïi, coù bieån phía tröôùc, phía sau laø daûi ñoàng baèng ñaát pha caùt phuø sa hoaëc caùc daûi ñaát thaáp vôùi moät heä thoáng ñaàm nöôùc ngoït.

Trong giai ñoaïn naøy coù söï ñoåi môùi veà phong tuïc choân caát. Caùc khu moä ñaõ taùch khoûi khu cö truù vaø ñaõ ñöôïc choân ôû moät khu vöïc rieâng caùch khoâng xa nôi ôû.

Trong di tích Bình Chaâu, haàu heát caùc maûnh goám ñeàu toâ maøu, chuû yeáu laø maøu ñoû, maøu ñen aùnh chì. Caùch toâ maøu goám giai ñoaïn Bình Chaâu thöôøng ñöôïc phoái hôïp vôùi nhöõng yeáu toá khaùc nhö vaên thöøng, vaên khaéc vaïch, vaên chaám daûi…

Veà tuïc mai taùng, trong giai ñoaïn naøy ñaõ xuaát hieän caùc phöông thöùc mai taùng khaùc nhau nhöng chuû ñaïo vaãn laø choân trong voø. Ñaây laø phong caùch mai taùng truyeàn thoáng cuûa cö daân vaên hoaù Sa Huyønh. Trong khu mai taùng ôû Baàu Traùm ñaõ phaùt hieän



ñöôïc nhieàu cum moä voø vaø coù theå xaùc ñònh ñöôïc 3 moä voø. Moä voø ñöôïc choân ñöùng vaø coù naép ñaäy. Voø lôùn coù hình caàu, ñöôøng kính 40cm, cao khoaûng 40-50cm. Caùc voø taùng loaïi nhoû thuoäc daïng noài côõ trung bình. Naép ñaäy moä voø lôùn nhaát hình noùn cuït nhöng naép ñaäy loaïi voø nhoû coù hình loàng baøn. Ñaây laø loaïi naép ñaäy phoå bieán trong giai ñoaïn sô kyø ñoàng cuûa vaên hoaù Sa Huyønh. Rieâng ôû Bình Chaâu ñaõ toàn taïi moät tuïc taùng khaù ñoäc ñaùo laø caùc noài voø thöôøng ñöôïc ñaët uùp mieäng xuoáng ñaát.

Trong moãi moä thöôøng coù khoaûng 3-5 noài, voø hoaëc baùt boàng xeáp gaàn nhau. Trong ñoà goám to nhaát thöôøng ñaët caùc ñoà tuyø taùng nhoû hôn nhö caùc noài voø côõ nhoû, ñoà ñoàng thau, quaû caân goám, khuyeân tai goám.v.v.Moä thöôøng naèm ôû ñoä saâu 0,50 – 0,85 so vôùi maët goø. Trong moä khoâng coù hieän töôïng raûi goám hay raûi ñaù vaø khoâng coøn daáu tích xöông ngöôøi.

Trong giai ñoaïn naøy, coâng cuï ñaù vaãn chieám vò trí chuû ñaïo, thöôøng gaëp loaïi cuoác hình “löôõi meøo” coù daùng nôû roäng veà phaàn löôõi, ñoác heïp raát thuaän lôïi cho vieäc canh taùc noâng nghieäp treân caùc daûi ñoàng baèng ñaát pha caùt vuøng duyeân haûi. Loaïi cuoác naøy roõ raøng laø tieâu chí xaùc ñònh ñaëc tröng vaên hoaù cho caùc di tích tieàn Sa Huyønh. Chuùng coù maët ôû giai ñoaïn Long Thaïnh vaø tieáp noái truyeàn thoáng ôû giai ñoaïn Bình Chaâu. Loaïi rìu ñaù ñoác nhoïn, thaân hình tam giaùc cuûa giai ñoaïn sô kyø ñoàng vaãn toàn taïi ôû giai ñoaïn naøy vaø vaãn baûo löu khaù laâu daøi

2.4. Vaên hoùa Sa Huyønh

2.4.1. Nhöõng moái quan heä vaên hoaù

Khoâng tính nhöõng ñòa ñieåm ñaõ bieát töø tröôùc ngaøy giaûi phoùng Mieàn Nam, nhöõng ñòa ñieåm quan troïng môùi ñöôïc phaùt hieän vaø khai quaät bao goàm: Tam Myõ, Ñaïi Laõnh,Queá Loäc, Phuù Hoaø, Suoái Choàn, Baàu Hoeø, Ñoäng Laùng, Hoøn Ñoû II, Pa Xua, Tieân Haø, Phöôùc Haûi…

Ñaëc tröng cuûa boä di vaät môùi phaùt hieän ñaõ cung caáp nhöõng nhaän thöùc cuï theå nhieàu maët veà moät giai ñoaïn hoäi tuï caùc doøng chaûy ñeå hình thaønh Sa Huyønh ñænh cao thôøi kyø naøy. Caùc nhoùm cö daân Sa Huyønh khoâng nhöõng phaân boá doïc duyeân haûi mieàn Trung maø coøn phaân boá ôû caùc vuøng trung du vaø mieàn nuùi vuøng Quaûng Nam, Ñaø Naüng, Quaûng Ngaõi, Bình Ñònh. Ñòa vöïc phaân boá khaùc nhau ñaõ taïo trong vaên hoaù Sa Huyønh moät söï ña saéc vaên hoaù trong khoái neàn chung. Saéc thaùi vaên hoaù nuùi ñaõ daàn hieän leân nhö nhöõng neùt ñoäc ñaùo cuûa vaên hoa Sa Huyønh beân caïnh caùc saéc thaùi bieån truyeàn thoáng. Gaàn ñaây, khaûo coå hoïc coøn phaùt hieän caùc moä chum ôû Ñak Lak, Gia Lai vaø ñaëc bieät laø di chæ – moä taùng chum ôû Lung Leng (Kon Tum).



Khaùc caùc di tích ñöôïc phaùt hieän tröôùc kia chæ bao goàm caùc khu moä taùng, thöïc ra phaàn lôùn caùc di tích ñaõ bieát thöôøng coù khu cö truù lieàn keà.

Ñaëc tröng chung cuûa hieän vaät trong caùc moä taùng cho thaáy roõ kyõ thuaät noâng nghieäp duøng cuoác, rìu ñaù cuûa giai ñoaïn Long Thaïnh vaø Bình Chaâu ñaõ ñöôïc thay theá cô baûn baèng caùc coâng cuï saét nhö cuoác, thuoång, lieàm, dao.

Hieän vaät ñoàng trong giai ñoaïn höng thònh naøy ít ñöôïc söû duïng ñeå laøm coâng cuï maø ñöôïc duøng ñeå laøm ñoà trang söùc vaø vuõ khí nhö voøng, nhaïc khí, rìu, giaùo, qua. Ñaùng chuù yù laø ñoà saét khoâng chæ ñöôïc söû duïng laøm coâng cuï maø coøn duøng laøm vuõ khí nhö kieám, giaùo…

Ñoà trang söùc ñöôïc phaùt trieån hoaøn myõ, nhieàu theå loaïi vôùi chaát lieäu ñaù quyù hieám nhö ñaù ngoïc, maõ naõo… Ñoà thuyû tinh ñaõ ra ñôøi vaø chieám vò trí quan troïng trong kyõ ngheä laøm ñoà trang söùc nhö khuyeân tai ba maáu, haït chuoãi…

Caùch thöùc mai taùng duøng voø chum vaãn laø ñaëc tröng noåi neùt, ngoaøi ra vaãn coøn toàn taïi daïng moä noài, voû nhoû. Ñaëc tröng moä voø ñaõ coù söï chuyeån bieán hình daïng, khoâng phoå bieán loaïi hình tröùng nhö trong giai ñoaïn sô kyø ñoàng maø phoå bieán loaïi hình truï vôùi naép ñaäy hình noùn cuït vaø loaïi moä voø hình caàu ñaùy troøn.

Vôùi moät soá nieân ñaïi C14 coù ñöôïc ôû Queá Loäc: 2100naêm ± 50 naêm caùch ngaøy nay, ôû Haøng Goøn: 2100 naêm ± 150 naêm ; 2190naêm ± 150; 2300naêm ± 150 naêm caùch ngaøy nay, ôû Phuù Hoaø (Ñoàng Nai): 2590naêm ± 290; 2400naêm ± 140 naêm caùch ngaøy nay, chuùng ta coù theå xem giai ñoaïn sô kyø saét naøy cuûa vaên hoaù Sa Huyønh toàn taïi trong khoaûng thieân nieân kyû I tröôùc Coâng nguyeân ñeán ñaàu Coâng nguyeân.

2.4.2. Con ngöôøi vaø cuoäc soáng

Coù theå khaúng ñònh raèng cö daân thôøi ñaïi kim khí ôû Vieät Nam laø cö daân noâng nghieäp. Cö daân Phuøng Nguyeân – Ñoâng Sôn, Caàu Saét – Doác Chuøa laø nhöõng cö daân laøm noâng treân caùc daûi ñoàng baèng chaâu thoå Soâng Hoàng, Soâng Maõ, Soâng Caû, soâng Ñoàng Nai. Hoï laø nhöõng cö daân troàng luùa nöôùc. Chöùng tích khaûo coå hoïc, coå thöïc vaät hoïc ñaõ noùi leân ñieàu ñoù. Ñòa hình phaân boá cuûa cö daân Sa Huyønh chuû yeáu ôû ven bieån neân cô taàng kinh teá cuûa ngöôøi Sa Huyønh laø laøm noâng treân ñoàng baèng duyeân haûi. Caùc khu cö truù cuûa ngöôøi Sa Huyønh naèm ven caùc cöûa soâng gaàn bieån, caùc ñaàm nöôùc ngoït ven bieån. Vôùi caùc lôùp vaên hoaù daøy, coù nôi tôùi 2m, chöùng toû hoï ñaõ tuï cö lieân tuïc, oån ñònh vaø gaén quyeän vôùi nhau thaønh moät khoái coäng ñoàng. Trong giai ñoaïn vaên hoaù sôùm, hoï ñaõ söû duïng coâng cuï ñaù nhö cuoác, rìu, dao… Neàn noâng nghieäp duøng cuoác ñaõ chi phoái toaøn boä cô taàng kinh teá cuûa cö daân Sa Huyønh töø sôùm tôùi muoän. Chæ khaùc laø ôû giai ñoaïn phaùt trieån höng thònh nhaát, cuoác saét ñaõ ra ñôøi vaø taïo neân böôùc ngoaët lôùn trong noâng nghieäp. Trần Văn Bảo Khoa Lịch sử


Ñoà saét trong giai ñoaïn naøy chuû yeáu laø coâng cuï saûn xuaát nhö cuoác, thuoång, lieàm, dao, rìu. Coâng cuï saûn xuaát baèng ñaù ñaõ maát haún vò trí nhö tröôùc ñaây vaø boùng daùng cuûa chuùng khoâng coøn in ñaäm trong noäi dung vaên hoùa giai ñoaïn naøy.

Chuùng ta chöa phaùt hieän ñöôïc caùc haït luùa nguyeân daïng trong vaên hoaù Sa Huyønh nhöng trong goám Sa Huyønh coù pha traáu. Roõ raøng luùa laø thaønh phaàn caây löông thöïc chính. Hình veõ veà caây luùa coøn in daáu treân goám Bình Chaâu nhö moät moâ típ hoa vaên. Hình boâng luùa cuõng laø moät bieåu töôïng quen thuoäc cuûa goám Sa Huyønh. Ngoaøi luùa, coù theå coù moät soá caây löông thöïc khaùc nhö khoai, saén, laïc, ñaäu.v.v. maø ñaát phuø sa caùt raát thích öùng cho vieäc canh taùc nhöõng loaïi caây treân. Coù theå caây laáy sôïi nhö boâng, ñay, gai vaãn ñöôïc cö daân Sa Huyønh troàng ñeå phaùt trieån ngheà deät sôïi. Caùc doïi xe sôïi ñaõ noùi leân söï phaùt trieån cuûa ngheà thuû coâng naøy trong vaên hoaù Sa Huyønh.

Ngöôøi Sa Huyønh coù ngheà goám raát phaùt trieån. Caùc chum goám lôùn, caùc bình voø coù hoa vaên ñeïp chöùng toû kyõ thuaät vaø oùc thaåm myõ cuûa ngöôøi Sa Huyønh raát cao trong vieäc cheá taùc goám.

Ngöôøi Sa Huyønh cuõng bieát cheá taïo ñoàng thau ñeå laøm coâng cuï, vuõ khí vaø ñoà trang söùc. Ngheà luyeän kim ñoàng thau khoâng phaûi töø nôi khaùc du nhaäp vaøo Sa Huyønh maø chính do ngöôøi Sa Huyønh saùng taïo vaø laøm ra. Cö daân Bình Chaâu, Baøu Traùm ñaõ bieát tôùi kyõ ngheä naøy. Trong caùc khu cö truù vaø moä taùng giai ñoaïn naøy chuùng ta ñaõ phaùt hieän ñöôïc noài naáu ñoàng, khuoân ñuùc, xæ ñoàng vaø hieän vaät ñoàng. Tuy nhieân söï phaùt trieån cuûa ngheà luyeän kim ñoàng thau khoâng theå so saùnh ñöôïc vôùi Ñoâng Sôn vaø Doác Chuøa. Do vaäy, cö daân Sa Huyønh ñaõ trao ñoåi vaø du nhaäp saûn phaåm ñoàng thau cuûa Ñoâng Sôn vaø Ñoàng Nai.

Noåi baät hôn ôû Sa Huyønh laø ngheà reøn saét. Haøng loaït ñoà saét Sa Huyønh ñaõ noùi leân ñieàu ñoù. Ngoaøi vieäc reøn saét, taøi lieäu ôû khu moä Ñaïi Laõnh ñaõ cho ta thaáy ngöôøi Sa Huyønh coøn bieát ñuùc gang. Ñoà saét Sa Huyønh khoâng nhöõng ñöôïc duøng ôû Sa Huyønh maø döïa vaøo theá maïnh naøy cö daân Sa Huyønh ñaõ trao ñoåi buoân baùn vôùi caùc cö daân khaùc. Nhieàu nhaø nghieân cöùu khaûo coå Philippines ñaõ cho ñoà saét coù maët trong vaên hoaù sô kyø saét ôû khu vöïc naøy coù nguoàn goác töø Sa Huyønh vaø coù moái quan heä maät thieát vôùi Sa Huyønh. Chaéc chaén ñoà saét Sa Huyønh, baèng vieäc trao ñoåi, buoân baùn treân bieån vaø ñaát lieàn, ñaõ ñeán nhieàu khu vöïc khaùc nöõa.

Thaønh töïu lôùn cuûa ngöôøi Sa Huyønh laø bieát naáu thuyû tinh ñeå laøm ñoà trang söùc nhö voøng tay, khuyeân tai, haït chuoãi vôùi nhieàu kieåu loaïi, trong ñoù ñaëc saéc nhaát laø khuyeân tai hai ñaàu thuù vaø khuyeân tai ba maáu nhoïn. Nhöõng loaïi khuyeân tai naøy ñöôïc caùc cö daân Ñoâng Nam AÙ raát öa chuoäng. Söï coù maët cuûa chuùng ôû nhieàu khu vöïc khaùc nhau ôû Ñoâng Nam AÙ ñaõ noùi leân ñieàu ñoù. Trong vaên hoaù Ñoâng Sôn, khu moä Laøng Vaïc (Ngheä An) chöùa nhieàu ñoà thuûy tinh nhaát, trong khi ñoù ôû caùc nôùi khaùc raát hieám Trần Văn Bảo Khoa Lịch sử


gaëp. Chính trong khu vöïc naøy cuõng phaùt hieän ñöôïc chieác maáu nhoïn cuûa loaïi khuyeân tai ba maáu Sa Huyønh.

Buoân baùn trao ñoåi cuõng laø moät ngheà nghieäp. Buoân baùn noùi leân moái giao tieáp vaên hoaù, moái quan heä toäc ngöôøi, ngoân ngöõ. Moät cö daân coù neàn vaên hoaù phaùt trieån phaûi coù ngheà buoân baùn phaùt ñaït. Haøng hoaù, saûn phaåm laø chæ soá ño moät neàn vaên minh. Coù haøng hoaù môùi coù buoân baùn trao ñoåi. Cö daân Sa Huyønh ñaõ laøm ra saûn phaåm, haøng hoaù ñeå thöïc hieän coâng vieäc naøy. Haøng hoaù, saûn phaåm cuûa ngöôøi Sa Huyønh laø ñoà saét, ñoà thuyû tinh, ñoà goám vôùi kyõ thuaät vaø myõ thuaät cao. Ngöôøi Sa Huyønh coù quan heä buoân baùn vôùi ngöôøi Vieät coå ôû Baéc Boä vaø Baéc Trung Boä, vôùi cö daân löu vöïc soâng Ñoàng Nai. Baèng ñöôøng bieån hoï ñaõ tôùi Philippines, Indonesia, Malaysia, Höông Caûng vaø coù theå coøn ñi xa hôn. Buoân baùn ôû ñaây haøm nghóa caùc nhoùm, caùc hoäi buoân nhoû laøm thaønh nhöõng ñöôøng daây lieân heä vaên hoaù. Ngöôùi Sa Huyønh cuõng ñaõ mang veà queâ höông hoï nhöõng saûn phaåm cuûa caùc vaên hoaù laùng gieàng vaø nhöõng ñaëc saûn töø caùc nôi xa. Ñoà ñoàng Ñoâng Sôn, ñaëc bieät laø troáng ñaõ coù maët ngay trong ñòa baøn Sa Huyønh. Saûn phaåm vaên hoaù Doác Chuøa cuõng xuaát hieän trong vaên hoaù Sa Huyønh nhö ôû Suoái Choàn, Baøu Hoeø (ñoà ñoàng). Vai troø cuûa buoân baùn coù yù nghóa raát quan troïng trong söï phaùt trieån vaên hoaù cuûa caùc cö daân Ñoâng Nam AÙ. Giaùo sö Hutteer, nhaø nghieân cöùu noåi tieáng ngöôøi Myõ veà khaûo coå hoïc Ñoâng Nam AÙ ñaëc bieät nhaán maïnh yeáu toá naøy. OÂng vieát :”…Hoaït ñoäng buoân baùn ñoùng vai troø lôùn trong söï phaùt trieån vaên hoaù ôû Ñoâng Nam AÙ vaø laøm ñoäng löïc giaùn tieáp ñeå bieán ñoåi vaên hoaù”

Beân caïnh cuoäc soáng vaät chaát ña daïng cuûa cö daân Sa Huyønh, ngöôøi Sa Huyønh cuõng coù ñaàu oùc thaåm myõ cao, moät neàn ngheä thuaät phaùt trieån. Hoï cuõng laø nhöõng cö daân coù nhöõng yeáu toá taâm lyù rieâng, phong tuïc, nghi leã rieâng trong caùi neàn chung cuûa khoái coäng ñoàng cö daân Ñoâng Nam Aù thôøi ñaïi kim khí.

Tö duy thaåm myõ ñöôïc khaéc hoa trong ngheâ thuaät trang trí goám Sa Huyønh laø söï chaét loïc nhöõng neùt ñeïp cuûa thieân nhieân ñeå ñöa vaøo saùng taùc ngheä thuaät. Ñoù chính laø söï ñoàng ñieäu saâu saéc giöõa con ngöôøi vaø moâi tröôøng soáng maø hoï ñaõ gaén boù, rung ñoäng vaø ñoàng caûm vôùi noù trong suoát cuoäc ñôøi. Do vaäy, coát loõi cuûa ngheä thuaät Sa Huyønh laø mieâu taû thieân nhieân maø chuû yeáu laø bieån caû. Bieån ñaõ aên saâu vaøo tieàm thöùc ngöôøi Sa Huyønh vaø hoï ñaõ khoâng khoù khaên gì khi theå hieän noù. Ngoân ngöõ theå hieän ôû ñaây cho ta thaáy ñöôïc töøng traïng thaùi cuûa thieân nhieân, luùc hieàn laønh, luùc döõ tôïn. Khi theå hieän luùc bieån laëng soùng yeân, chuùng ta thaáy hoa vaên treân ñoà goám laø caùc baêng chính naèm ngang. Khi bieån soùng nheï, caùc baêng chính chuyeån thaønh caùc laøn soùng thaáp laên taên, khi bieån hung döõ, caùc baêng laøn soùng thay ñoåi bieân ñoä dao ñoäng, luùc xuoáng thaáp, luùc leân cao, luùc vôøn ñuoåi nhau, luùc quaät vaøo nhau tung toeù boït nöôùc. Ngoaøi ra, thuû phaùp bieåu hieän chuû ñeà soùng toeù coøn doàn vaøo bieåu hieän söï chuyeån



ñoäng cuûa soùng: luùc mieâu taû soùng di chuyeån döõ doäi vaøo bôø, luùc theå hieän soùng ñoå uïp vaøo nhau …Caàn löu yù raèng, noäi dung bieåu hieän cuûa caùc baêng hoa vaên trong moät ñoà aùn trang trí ñeàu gaén boù vôùi nhau theo moät chuû ñeà chính. Neáu nhö baêng hoa vaên chính theå hieän söï hung döõ cuûa bieån caû thì caùc baêng hoa vaên phuø trôï cuõng bieåu hieän noäi dung nhö vaäy. Cö daân Sa Huyønh laø nhöõng ngöôøi naém chaéc ñöôïc söï thoáng nhaát giöõa hình thöùc vaø noäi dung maø ñaëc bieät trong ngheä thuaät trang trí, hai yeáu toá ñoù laø moät caëp phaïm truø khoâng theå taùch rôøi ñöôïc.

Tö duy thaåm myõ cuûa ngöôøi Sa Huyønh trong caùc giai ñoaïn sôùm, thôøi kyø ñoàng thau, doàn vaøo ñoà goám thì ñeán giai ñoaïn muoän doàn vaøo cheá taïo ñoà trang söùc. Khuyeân tai hai ñaàu thuù laø moät söï saùng taïo ñaëc saéc cuûa ngöôøi Sa Huyønh. Nhöõng tieâu baûn khuyeân tai hai ñaàu thuù coøn cheá taùc dôû ôû Ñaïi Laõnh cho ta thaáy tính baûn ñòa cuûa chuùng. Hai ñaàu thuù ôû ñaây, coù khaû naêng laø ñaàu deâ, theå hieänù saéc thaùi vaên hoaù trung du. Söï hoaø ñoàng vaên hoaù nuùi – bieån trong giai ñoaïn saét sôùm vaên hoaù Sa Huyønh dieãn ra maïnh meõ. Khuyeân tai hai ñaàu thuù vôùi tính caùch ñieäu cao theå hieän phong caùch ngheä thuaät ñieâu khaéc ñaù cuûa cö daân Sa Huyønh, ñoàng thôøi cuõng bieåu hieän theá giôùi quan cuûa cuûa ngöôøi Sa Huyønh. Sinh vaät, vuõ truï toàn taïi ñöôïc nhôø keát hôïp giöõa caùc caëp ñoái laäp aâm döông, troáng maùi, nöôùc löûa… Ñaây chính laø quan ñieåm phoàn thöïc cuûa cö daân Sa Huyønh.

Khuyeân tai hai ñaàu thuù Sa Huyønh laøm chuùng ta lieân töôûng ñeán ngheä thuaät trang trí trong vaên hoaù Xít ôû Baéc Bieån Ñen. Maãu hình ñoäng vaät trang trí laø nhöõng caëp ñoâi caùch ñieäu gioáng khuyeân tai Sa Huyønh. Haún trong thôøi ñaïi saét sôùm, caùc cö daân coå treân theá giôùi ñaõ coù moâi giao tieáp vaên hoaù roäng raõi. Ñaëc bieät baèng ñöôøng bieån hoï ñaõ vöôn tôùi nhieàu mieàn xa xoâi ngoaøi söùc töôûng töôïng cuûa chuùng ta hieän nay. Taøi lieäu khaûo coå chæ noùi leân moät phaàn nhoû moái giao tieáp vaên hoaù naøy.

Ngheä thuaät Sa Huyønh coøn toaùt leân cho chuùng ta nhöõng saéc thaùi taâm lyù rieâng cuûa cö daân Long Thaïnh - Sa Huyønh. Hoï laø nhöõng cö daân öa chuoäng maøu saéc töôi maùt cuûa töï nhieân. Maøu vaøng, traéng, ñoû cuûa ñoà goám, maøu xanh nöôùc bieån cuûa thuyû tinh, maøu ñen aùnh chì cuûa hoa vaên goám.. Taát caû hoäi tuï laïi ñaõ noùi leân moät cuoäc soáng noäi taâm cuûa ngöôøi Sa Huyønh, boäc loä söï töôi maùt, giaûn dò vaø yeâu töï nhieân.

Cö daân Sa Huyønh coù phong tuïc mai taùng trong voø, choân treân caùc coàn caùt, coàn ñaát ven bieån, ven soâng, gaàn hoaëc ngay trong nôi cö truù. Hieän nay chuùng ta chöa coù nhieàu cöù lieäu ñeå xaùc ñònh ñoù laø tuïc caûi taùng, hoûa taùng, choân nguyeân hay choân töøng boä phaän töû thi. Chaéc chaén moät ñieàu laø moät boä phaän trong ñoù duøng ñeå mai taùng treû em nguyeân töû thi, töùc laø choân laàn ñaàu.

Tuïc mai taùng trong voø cuûa ngöôøi Sa Huyønh – choân ñöùng, coù naép ñaäy, laø moät trong nhöõng truyeàn thoáng mai taùng noåi baät ôû Ñoâng Nam AÙ, ñaëc bieät laø ôû haûi ñaûo Ñoâng Nam AÙ trong thôøi ñaïi kim khí. Trong giai ñoaïn haäu kyø ñaù môùi - sô kyø ñoàng Trần Văn Bảo Khoa Lịch sử


thau vaø muoän hôn, moä voø ôû Ñoâng Nam AÙ coù phong caùch choân nguyeân vaø caûi taùng. Ñeán giai ñoaïn saét sôùm vaø muoän hôn, tuïc hoaû taùng lan roäng ôû Ñoâng Nam AÙ töø caùc trung taâm vaên minh Trung Quoác, AÁn Ñoä vaø voø goám ñöôïc duøng roäng raõi ñeå thöïc hieän nghi leã naøy. Trong caùc moä taùng Sa Huyønh, chuùng ta khoâng tìm thaáy moä naøo chöùa ñöïng nguyeân xöông coát ngöôøi lôùn hoaëc xöông coát bò ñoát chaùy. Vieäc hoûa taùng cuûa caùc khu moä Sa Huyønh trong boái caûnh Ñoâng Nam AÙ cuøng thôøi coù theå bò loaïi tröø. Taøi lieäu cuûa caùc khu moä voø ôû Philippines, Trieàu Tieân, Indonesia, AÁn Ñoä, Trung Quoác, Malaysia… thôøi ñaïi ñoàng thau - saét sôùm ñaõ noùi leân ñieàu naøy. Daãu sao caùc voø taùng Sa Huyønh, keå caû chum lôùn, cuõng khoù maø tin ñöôïc laø ñeå duøng cho vieäc choân nguyeân thi theå ngöôøi lôùn. Vieäc boá trí ñoà tuyø taùng, ñaëc bieät laø ñoà goám trong moä cho thaáy khoâng coù tuïc choân nguyeân ngöôøi lôùn trong voø. Caùc bình goám tuyø taùng ñeàu ñöôïc ñaët trong voø vôùi tö theá ñöùng ôû ñaùy phaàn lôùn coøn nguyeân daïng khoâng bò vôõ naùt. Do vaäy khoâng coù theå choân ngöôøi cheát ngay treân caùc bình goám tuyø taùng. Vieäc khoâng coù xöông ngöôøi lôùn cuõng noùi leân ñieàu naøy.

Tuy nhieân trong caùc khu moä Sa Huyønh chuùng toâi khoâng heà thaáy khu moä naøo choân nguyeân töû thi. Do vaäy khaû naêng cö daân Sa Huyønh “traû” töû thi veà vôùi thaàn bieån coù theå hôïp lyù. Ñaây laø quan nieäm vaø taäp tuïc mai taùng cuûa cö daân vuøng bieån ôû nhieàu khu vöïc treân theá giôùi vaãn coøn toàn taïi ñeán ngaøy nay. Cuoäc soáng cuûa hoï luoân luoân gaén vôùi bieån, phuï thuoäc vaøo bieån, vì vaäy hoï toân thôø Thaàn Bieån. Ñöa ngöôøi cheát veà vôùi bieån coù nghóa laø hoaøn thaønh moät voøng luaân hoài cuûa taïo hoaù: Con ngöôøi töï nhieân sinh ra vaø trôû veà vôùi töï nhieân (bieån). Nhöõng ngoâi moä voø treân maët ñaát laø nhöõng maùi nhaø hoaëc caùc ngoâi moä töôïng tröng ñeå caùc linh hoàn coù choã truù nguï treân queâ quaùn. Vì theá, khoâng phaûi laø hieän töôïng ngaãu nhieân maø chuùng ta thaáy caùc moä Sa Huyønh taäp trung theo töøng nhoùm, naèm thaúng haøng traät töï treân cuøng moät bình dieän ñòa taàng vaø ñoâi chieác coøn coù loã thuûng nhaân taïo ôû ñaùy voø nhö oâ cöûa ñeå linh hoàn vaøo ra. Coøn treû thô thì ñöôïc choân nguyeân trong voø vì chuùng coøn non daïi caàn ñöôïc söï che chôû cuûa ngöôøi lôùn, do vaäy chuùng thöôøng ñöôïc choân ngay trong nôi cö truù. Quan nieäm naøy vaø tuïc mai taùng naøy vaãn coøn thöïc haønh ôû nhieàu nôi treân theá giôùi, ví duï nhö ôû Philippines.

Trong vaên hoaù Ngöôõng Thieàu (Trung Quoác), moä voø ñöôïc xem nhö moä choân ngöôøi cheát khoâng laønh, töùc laø moä cuûa nhöõng ngöôøi cheát troâi, cheát chaùy, cheát ngaõ, cheát cheùm… Do quan nieäm ngöôøi cheát khoâng laønh thì linh hoàn hoï cuõng aùc neân moä voø ñöôïc choân rieâng caùch xa khu moä cuûa thò toäc ñeå khoûi laøm haïi linh hoàn ngöôøi cuøng doøng hoï. Taùng tuïc moä voø haún coù quan heä vôùi cö daân Nam Ñaûo. Ñòa baøn phaân boá moä voø ôû Ñoâng Nam AÙ cuõng naèm trong khu vöïc cö truù cuûa ngöôøi Nam Ñaûo khu vöïc naøy.



*

* *

Hieän nay, chuùng ta vaãn chöa coù nhieàu tö lieäu khaûo coå hoïc ñeå chöùng minh moái quan heä tieáp noái giöõa ngöôøi Sa Huyønh vaø cö daân Chaêm Pa. Tuy vaäy, baèng söï lieân tuïc khoâng ñöùt quaõng veà thôøi gian, söï truøng hôïp veà khoâng gian phaân boá, nhieàu nhaø nghieân cöùu cho raèng chính ngöôøi Sa Huyønh, töø khi tieáp xuùc, du nhaäp vaên hoùa Aán Ñoä, ñaõ xaây döïng neân vöông quoác coå Chaêm Pa.



CHÖÔNG HAI

THÔØI ÑAÏI KIM KHÍ ÔÛ MIEÀN ÑOÂNG NAM BOÄ- VAÊN HOÙA ÑOÀNG NAI

1. LÒCH SÖÛ PHAÙT HIEÄN VAØ NGHIEÂN CÖÙU

Vuøng löu vöïc soâng Ñoàng Nai ngaøy nay cuõng ñöôïc goïi laø vuøng Ñoâng Nam boä, bao goàm caùc tænh Taây Ninh, Ñoàng Nai, Bình Döông, Bình Phöôùc, Baø Ròa, Vuõng Taøu, moät phaàn Laâm Ñoàng, Bình Thuaän, Long An vaø Thaønh phoá Hoà Chí Minh.

Khu vöïc naøy coù dieän tích töï nhieân khoaûng 2.448.000 ha, ñoä cao trung bình so vôùi maët bieån khoaûng 100 – 200m, khí haäu noùng aåm, aùnh saùng nhieàu, thôøi tieát thuaän lôïi, haàu nhö khoâng coù baõo.

Ñaây laø moät vuøng thoå nhöôõng cô baûn thuoäc ñaát phuø sa coå. Theo caùc nhaø ñòa chaát, vaøo khoaûng ñaàu Kyû thöù ba vaø Kyû thöù tö (töùc ñaàu Pliocene hay ñaàu ñaïi Taân sinh) treân dieän tích töông öùng vôùi ñoàng baúng Nam Boä hieän nay ñaõ baét ñaàu hình thaønh moät vuøng truõng roäng lôùn. Töø ñoù, caùc thaønh taïo ñòa chaát cuûa Kyû thöù ba vaø Kyû thöù tö daàn daàn laáp ñaáy vuøng truõng naøy, taïo neân moät traàm tích daày. Ñaây chính laø ñoàng baèng Nam Boä maøu môõ vaø truø phuù hieän nay.

Trong buoåi ñaàu thôøi Toaøn taân, khi soâng Cöûu Long chöa ñoåi doøng, baäc theàm phuø sa coå naøy hình thaønh neân moät voøng cung roäng lôùn töø Vuõng Taàu ñeán Haø Tieân. Böôùc vaøo thôøi ñaïi ñoàng thau, con ngöôøi töø nhöõng vuøng tröôùc nuùi baét ñaàu traøn xuoáng chieám lónh ñoàng baèng, ñaët chaân leân caùc gioàng ñaát, taïo laäp caên cöù ñeå laøm chuû vuøng ñoàng baèng roäng lôùn maø ngaøy nay ñöôïc goïi laø vuøng Taây Nam Boä. Chuùng ta ñaõ khai quaät caùc di tích An Sôn , Loäc Giang, goø Cao Su, Raïch Nuùi trong soá haøng chuïc di tích ñöôïc phaùt hieän ôû Long An. Caùc moû ñoàng nguyeân thuûy ôû Baûy Nuùi, Phuù Quoác cuõng ñaõ ñöôïc löu yù khaûo saùt böôùc ñaàu. Trong ñoù noåi baät hôn caû coù leõ laø cuïm di tích OÙc Eo, thuoäc vuøng chaâu thoå soâng Cöûu Long roäng lôùn.

Xu theá con ngöôøi traøn xuoáng chieám lónh ñoàng baèng roäng lôùn laø noäi dung chuû yeáu cuûa thôøi ñaïi ñoà ñoàng vaø sô kyø thôøi ñaïi ñoà saét, caùch ngaøy nay töø treân döôùi 4000 naêm ñeán ñaàu Coâng nguyeân.



Veà maët ñòa lyù, mieàn Ñoâng Nam Boä coù daïng baäc theàm roõ reät, ñòa hình cao nhaát khoâng quaù 500m, trong ñoù khoaûng 60% dieän tích coù ñoä cao döôùi 100 m, bao goàm daïng hình cao nguyeân, nuùi thaáp, ñoài löôïn soùng, baäc theàm soâng vaø bieån. Khí haäu khu vöïc naøy chuû yeáu noùng , aåm, löôïng möa lôùn. Heä thoáng thuûy vaên beà maët vôùi caùc con soâng Ñoàng Nai, Saøi Goøn, La Ngaø, Soâng Beù, Vaøm Coû Ñoâng vaø Vaøm Coû Taây taïo thaønh heä thoáng soâng Ñoàng Nai – Saøi Goøn phaân caùch ñòa hình Ñoâng Nam Boä.

2. DI TÍCH VAØ DI VAÄT

2.1. Ñaëc ñieåm phaân boá vaø caáu truùc di tích

Caùc di tích thuoäc thôøi ñaïi kim khí ñöôïc bieát ñeán, chuû yeáu naèm trong vuøng haï löu soâng Ñoàng Nai, thuoäc caùc tænh Ñoàng Nai, Bình Döông, Bình Phöôùc vaø thaønh phoá Hoà Chí Minh.

Caùc di tích naøy naèm trong vuøng ñaát ñoû trung du, beân caùc theàm phuø sa coå, caùc doi ñaát cao ven soâng suoái, ven theo caùc bôø bieån coå trong vuøng ñoàng baèng thaáp thaønh taïo muoän… coù ñoä cao khoâng ñeàu nhau, töø 1m ñeán 150m so vôùi maët bieån nhö Caùi Vaïn, An Sôn, Raïch Nuùi…(vuøng thaáp) Höng Thònh, Suoái Choàn, Caàu Saét, Phöôùc Taân…(vuøng cao).

Maät ñoä phaân boá cuûa caùc di tích naøy khaù ñaäm ñaëc vaø gaàn guõi nhau. Cuõng gioáng nhö caùc di tích cuøng thôùi vuøng ñoàng baèng chaâu thoå soâng Hoàng, caùc di tích ôû Ñoâng Nam boä coù dieän tích cö truù khaù lôùn, thaäm chí raát lôùn, ñeán haøng vaïn meùt vuoâng (nhö Caàu Saét, Beán Ñoà) hay haøng chuïc vaïn meùt vuoâng (nhö Caùi Vaïn…).

ÔÛ löu vöïc soâng Ñoàng Nai, cuõng coù maët ñaày ñuû daïng hình di tích. Coù nhöõng di chæ cö truù (Caàu Saét, Beán Ñoø, ND11…), coù nhöõng di tích vöøa laø di chæ cö truù, vöøa laø khu moä taùng (Suoái Choàn, Doác Chuøa, An Sôn, Raïch Nuùi…) coù di tích laø coâng xöôûng cheá taùc (Böng Baïc, Suoái Linh, Ñoài Phoøng Khoâng, Myõ Loäc…).

Veà caáu truùc, caùc di tích khaûo coå hoïc khu vöïc naøy cuõng khaù ña daïng, ñoä daøy moûng cuûa taàng vaên hoùa khaûo coå khoâng ñeàu nhau. Coù di tích chæ coù moät taàng vaên hoaù (Caàu Saét, Beán Ñoø, Hoäi Sôn, Ngaõi Thaéng…), coù di tích coù nhieàu taàng vaên hoaù sôùm muoän khaùc nhau (Doác Chuøa, An Sôn…). Ñoä daøy taàng vaên hoaù moûng nhaát 0,40m (Goø Ñaù), daøy nhaát töø 3m ñeán 5m (Bình Ña, Raïch Nuùi, An Sôn). Moät ñòa taàng tích tuï daøy, xen keõ caùc lôùp cöùng, meàm, maøu saéc khoâng ñoàng nhaát laø moät ñaëc ñieåm phoå bieán cuûa caùc di chæ tieàn söû mieàn Ñoâng Nam Boä naèm ôû phöùc heä ñòa lyù - vaên hoaù



a, b. Ñoù laø caùc di chæ Raïch Nuùi, Loäc Giang, An Sôn, Coå Sôn Töï, goø OÂ chuøa (Long An), Dinh OÂng (Taây Ninh), Bình Ña (Ñoàng Nai) vaø Doác Chuøa (Bình Döông).

Caáu taïo ñòa chaát ñoàng baèng Nam Boä khoâng thuaàn nhaát laø ñieàu kieän taïo neân söï ña daïng trong caáu taïo taàng vaên hoaù trong caùc di tích khaûo coå ôû nôi ñaây. Nhöõng di tích naèm trong vuøng thaáp keà beân vuøng sình laày ven bieån chöa ñöôïc boài tuï (Caùi Vaïn, An Sôn, Raïch Nuùi) taàng vaên hoaù laø loaïi ñaát phuø sa pha caùt mòn. ÔÛ di tích Raïch Nuùi, trong lôùp sinh thoå coøn thaáy nhöõng tích tuï caùt seùt laãn taøn tích thöïc vaät vuøng ñaàm laày. Ngöôïc laïi, caùc di tích naèm trong vuøng ñaát ñoû badan, taàng vaên hoaù laø loaïi ñaát badan coù laãn soûi saïn raén chaéc nhö Suoái Choàn, Höng Thònh, Caàu Saét, Phöôùc Taân…vôùi neàn ñaát laø phong hoaù cuûa cao nguyeân badan cuûa khu vöïc naøy.

Treân vuøng ven bieån, caùc di chæ nhö Böng Baïc, Böng Thôm, Caùi Laêng… thuoäc loaïi hình tích tuï vaên hoaù laø buøn ñaát sình laày, nhieàu coïc goã, taàng vaên hoaù moûng nhöng dieän tích khaù lôùn, daáu tích cuûa röøng ngaäp maën nhieàu thieân kyû. Nhöng gaàn keà ñoù, qua vònh Gaønh Raùi laø hôn 20 di tích vöøa laø di chæ cö truù vaø moä chum (Gioáng Pheät, Gioàng Caù Voà, Gioàng Caù Traêng, Lyù Nhôn, Gioáng Caây Keo…) cuøng ña soá laø caùc di tích Oùc Eo nhö Gioàng Am, Gioàng Ñaát Ñoû, Gioàng Baûy Lieáp, Gioàng Chaùy, Gioáng OÂng Mai… ñeàu laø caùc ñoài soùt ñaát ñoû badan naèm trong vuøng cöûa soâng sình laày ngaäp maën.

2.2. Ñaëc tröng di vaät

Nhöõng cuoäc ñieàu tra, thaùm saùt vaø khai quaät ñaõ ñöa leân khoûi loøng ñaát moät khoái löôïng lôùn, heát söùc phong phuù nhöõng hieän vaät khaûo coå hoïc, bao goàm ñuû caùc loaïi chaát lieäu, ñaù, ñoàng,saét, goám, xöông….Vieäc nghieân cöùu nhöõng hieän vaät naøy seõ giuùp cho vieäc xaùc laäp moät baûn saéc vaên hoaù rieâng ôû khu vöïc naøy.

Ñoà ñaù

Neùt noåi baät khi nghieân cöùu caùc di tích khaûo coå hoïc thôøi ñaïi kim khí mieàn Ñoâng Nam Boä chính laø boä hieän vaät ñaù heát söùc to lôùn phaùt hieän trong caùc di chæ. Ñòa ñieåm khaûo coå hoïc Phöôùc Taân chöa ñöôïc khai quaät nhöng qua vaøi laàn khaûo saùt töø naêm 1969 ñeán naêm 1975 ñaõ phaùt hieän gaàn 3000 di vaät ñaù. Cho ñeán nay, chung ta chöa thaáy moät ñòa ñieåm khaûo coå naøo ôû Baéc Boä vaø Trung Boä laïi coù khoái löôïng ñoà ñaù lôùn nhö vaäy. ÔÛ Goø Ñaù (Myõ Loäc) “Trong voøng nöûa tieáng ñoàng hoà” Holb ñaõ nhaët ñöôïc 100 chieác rìu ñaù. Trong haøng loaït caùc ñòa ñieåm khaùc nhö Hoäi Sôn, Ngaõi Thaéng, Cuø Lao Ruøa, Suoái Linh, Ñoài Phoøng Khoâng…cuõng tìm ñöôïc soá löôïng lôùn coâng cuï ñaù. Nhieàu nhaø nghieân cöùu ñaõ tieán haønh nhöõng so saùnh soá löôïng hieän vaät ñaù treân 1m2 Trần Văn Bảo Khoa Lịch sử


giöõa caùc di chæ khaûo coå vuøng Ñoàng Nai vôùi caùc di chæ khaûo coå thuoäc vaên hoùa Phuøng Nguyeân vaø Goø Mun ôû Baéc Boä vaø ñeàu nhaän thaáy raèng maät ñoä phaân boá caùc di vaät ôû caùc di chæ phía Baéc thaáp hôn caùc di chæ phía Nam.

Chaát lieäu duøng cheá taùc coâng cuï ñaù trong caùc ñòa ñieåm khaûo coå vuøng Ñoàng Nai chuû yeáu laø ñaù badan, moät soá ít hôn ñöôïc cheá taùc töø ñaù granít. ÔÛ ñaây haàu nhö vaéng boùng loaïi ñaù ngoïc Nephrit voán ñöôïc caùc cö daân vuøng chaâu thoå Soâng Hoàng öa chuoäng trong vieäc cheá taùc coâng cuï vaø ñoà trang söùc. Kyõ thuaät cheá taùc chuû ñaïo cuûa cö daân coå Ñoàng Nai laø gheø taïo daùng vaø maøi hoaøn chænh. Ngöôøi thôøi ñaïi kim khí mieàn Ñoâng Nam Boä ít söû duïng kyõ thuaät khoan hôn ngöôøi mieàn Baéc. Trong cheá taùc coâng cuï hay ñoà trang söùc, kyõ thuaät cöa haàu nhö vaéng maët, vieäc gheø ñeõo taïo phaùc vaät voøng döôøng nhö chieám öu theá hôn kyõ thuaät khoan (di chæ Ñoài Phoøng Khoâng hay di chæ Böng Baïc). Thuû phaùp thöôøng duøng ñeå tu chænh laïi coâng cuï ñaù laø gheø nhoû taïo laïi rìa löôõi sau moät thôøi gian söû duïng, roài maøi laïi. Chính thoùi quen naøy khieán cho di vaät coâng cuï coù löôõi tuø, ñaày veát tu chænh “thanh xuaân hoaù” rìa löôõi. Böôùc sang thôøi ñaïi ñoà saét, trình ñoä kyõ thuaät hai vuøng coù nhöõng neùt tieán boä töông töï nhöng bieåu hieän ra cuõng coù nhöõng neùt khaùc bieät. Ñieàu naøy, chuû yeáu laø do chaát lieäu quyeát ñònh.

Veà hình loaïi, boä hieän vaät ñaù vuøng löu vöïc soâng Ñoàng Nai cuõng heát söùc ña daïng. Chuùng ta gaëp ôû ñaây caùc loaïi rìu vai, rìu khoâng vai, rìu töù giaùc, baøn maøi, ñuïc muõi nhoïn, mai, cuoác kích thöôùc lôùn. Trong phaàn lôùn caùc ñòa ñieåm, baét gaëp loaïi dao caét, dao haùi, ñoà trang söùc chuû yeáu laø voøng tay….Loaïi hình hieän vaät chieám soá löôïng nhieàu nhaát, theå hieän moät phong caùch rieâng cuûa khu vöïc naøy trong boä hieän vaät ñaù laø rìu boân vôùi ñaëc tröng noåi baät laø rìu boân coù vai. Beân caïnh loaïi rìu boân coù vai laø loaïi rìu boân khoâng vai. Tuy nhieân tyû leä giöõa hai loaïi naøy coù söï khaùc bieät. Nghieân cöùu soá löôïng rìu boân ôû boán ñòa ñieåm: Phöôùc Taân, Beán Ñoø, Hoäi Sôn, Cuø Lao Ruøa, keát quaû cho thaáy:



Phöôùc Taân Beán Ñoø Hoäi Sôn Cuø Lao Ruøa Ñòa ñieåm

Hieän vaät

Soá löôïng

Tyû leä

(%)

Soá löôïng

Tyû leä

(%)

Soá löôïng

Tyû leä

(%)

Soá löôïng

Tyû leä

(%)

Coâng cuï coù vai

1216 90,7 644 91,8 75 88,7 93 58,1

Coâng cuï khoâng coù vai

124 9,3 57 8,2 9 11,3 67 41,9

Toång coäng

1340 100 701 100 84 100 160 100

Qua baûng thoáng keâ cuûa 4 ñòa ñieåm tieâu bieåu treân, roõ raøng chuùng ta thaáy ôû caùc ñòa ñieåm naøy, tuy coù söï khaùc bieät veà tyû leä nhöng ñeàu phaùt hieän ñöôïc caû hai loaïi rìu boân vôùi moät soá löôïng khaù lôùn. ÔÛ ñòa ñieåm Raïch Nuùi (Long An) keát quaû khai quaät cho thaáy loaïi rìu coù vai baèng ñaù haàu nhö vaéng boùng (chæ phaùt hieän ñöôïc moät tieâu baûn kyù hieäu O5 nhöng laïi coù caáu taïo ñaëc bieät, chöa thaáy ôû ñoàng baèng Nam Boä). Tuy nhieân, ñaây laïi laø nôi cho ñeán nay, phaùt hieän ñöôïc nhieàu nhaát loaïi coâng cuï coù vai ñöôïc cheá taùc töø mai ruøa: 18 chieác trong toång soá 25 hieän vaät xöông ñaõ phaùt hieän ñöôïc ôû ñaây. Tuy nhieân, söï cheânh leäch chæ dieãn ra ôû caùc di chæ coù nieân ñaïi sôùm nhö Phöôùc Taân, Beán Ñoø vaø giaûm daàn ôû caùc di chæ coù nieân ñaïi muoän hôn sau naøy maø roõ neùt nhaát laø Cuø Lao Ruøa, Doùc Chuøa, Ñoài Xoaøi, Ñoài Mít…

Rìu boân coù vai tìm ñöôïc ôû ñaây coù nhieàu loaïi khaùc nhau: vai ngang, vai xuoâi, roäng, heïp…Chieám soá löôïng nhieàu hôn caû laø loaïi rìu boân vai xuoâi. Rìu boân vai xuoâi toàn taïi khaù phoå bieán ôû caùc neàn vaên hoaù ñaù môùi muoän - ñoàng sôùm. ÔÛ Thaïch Laïc, Baøu Troù cuõng coù loaïi rìu naøy. ÔÛ caùc ñòa ñieåm kim khí sôùm vuøng Ñoâng Nam Boä, loaïi rìu naøy coù caáu taïo chuoâi daøi, vuoâng caïnh, maët caét gaàn vuoâng. Nhöõng yeáu toá naøy ñaõ trôû thaønh moät ñaëc tröng ñoäc ñaùo cuûa vuøng naøy. Beân caïnh ñoù laø loaïi rìu boân coù vai nhoïn cuõng tìm ñöôïc khaù nhieàu trong caùc ñòa ñieåm. Cuoäc khai quaät Beán Ñoø ñaõ tìm ñöôïc 14 chieác loaïi naøy.

Rìu boân töù giaùc ôû caùc di chæ vuøng löu vöïc soâng Ñoàng Nai coù caáu taïo khaùc haún nhöõng hieän vaät cuøng loaïi vuøng löu vöïc Soâng Hoàng, Soâng Maõ.



Neáu ôû vuøng löu vöïc Soâng Hoàng, Soâng Maõ, rìu boân töù giaùc coù daïng vuoâng hoaëc gaàn vuoâng thì ôû ñaây, rìu boân töù giaùc laïi coù daïng hình thang roõ reät, rìu coù phaàn ñoác heïp, löôõi xoeø roäng, chieàu daøi coù khi lôùn gaáp 2 hay gaáp 3 laàn chieàu roäng. Coù loaïi rìu ñoác thu heïp gaàn nhö nhoïn taïo cho rìu coù daùng gaàn nhö hình tam giaùc, loaïi rìu naøy hình nhö môùi chæ thaáy ôû caùc ñòa ñieåm coù nieân ñaïi sôùm vaø ñöôïc coi nhö moät ñaëc tröng cho coâng cuï ñaù giai ñoaïn naøy vôùi caùc ñòa ñieåm Caàu Saét vaø muoän hôn, ôû Beán Ñoø, Phöôùc Taân, Hoäi Sôn…

Toùm laïi, loaïi hình coâng cuï rìu boân vuøng Ñoàng Nai chieám moät vò trí ñaëc bieät quan troïng vôùi soálöôïng lôùn vaø loaïi hình phong phuù. Noù trôû thaønh moät ñaëc tröng haøng ñaàu khi nhaän daïng dieän maïo vaên hoaù nôi ñaây. Ñieàu caàn löu yù laø loaïi rìu coùnaác toàn taïi nhö moät ñaëc tröng trong caùc ñòa ñieåm khaûo coå vuøng ven bieån vaø haûi ñaûo Ñoâng Baéc nöôùc ta, thì ôû ñaây, chuùng haàu nhö vaéng boùng.

Moät ñaëc ñieåm quan troïng cuûa coâng cuï ñaù vuøng löu vöïc soâng Ñoàng Nai laø loaïi hình coâng cuï cuoác, loaïi coâng cuï coù yù nghóa raát lôùn khi nghieân cöùu hình thaùi kinh teá cuûa cö daân nôi ñaây thôøi tieàn söû maø chung toâi seõ ñeà caäp ñeán ôû phaàn sau. Ñòa ñieåm Raïch Nuùi, trong soá 128 coâng cuï ñaù coù 43 cuoác ñaù, ñòa ñieåm Goø Ñaù con soá naøy laø 27, Phuù Loäc coù 4 chieác raát nguyeân veïn, Bình Ña coù 15 chieác tìm thaáy trong cuoäc khai quaät 1993, Böng Thôm coù 7 chieác …Caùc ñòa ñieåm khaùc nhö Loäc Chaùnh, Caùi Vaïn, Beán Ñoø, Phöôùc Taân, Höng Thònh…cuoác ñaù cuõng coù maët vôùi moät soá löôïng khaù lôùn. Ñaây laø nhöõng chieác cuoác coù kích thöôùc khaù lôùn (thöôøng daøi treân 15 cm), vai vuoâng vaén, löôõi ñöôïc maøi vaùt ôû moät maët hoaëc caû hai. Löôõi thöôøng xoeø roäng vaø coù daïng cong loài.

Ñuïc ñaù cuøng tìm ñöôïc khaù nhieàu trong caùc ñòa ñieåm. Ñaây laø loaïi ñuïc coù löôõi saéc, hôi nhoïn, cheá taùc khaù sô saøi. Phaûi thöøa nhaän raèng vaøo thôøi ñaïi kim khí, cuøng vôùi rìu boân ñaù caùc loaïi, ñuïc ñaù chieám moät vò trí quan troïng. Cuøng vôùi nhoùm rìu boân, noù hình thaønh neân boä coâng cuï chuû ñaïo trong caùc hoaït ñoäng kinh teá.

Ñoà goám

Nhìn chung, ñoà goám trong caùc ñòa ñieåm khaûo coå hoïc ôû ñaây chuû yeáu ñöôïc cheá taïo baèng baøn xoay maø daáu veát coøn ñeå laïi khaù roõ treân thaønh mieäng hay ôû nuùm nhoïn döôùi troân ñoà ñöïng (Beán Ñoø, Caùi Vaïn, Myõ Loäc). Beân caïnh ñoù, moät soá ñoà goám tìm ñöôïc ôû Caàu Saét, Raïch Nuùi cho thaáy chuùng ñöôïc laøm baèng phöông phaùp daûi cuoän vaø naën baèng tay. Maëc duø goám ñaõ ñöôïc xoa lôùp aùo mòn, vaãn coù theå nhaän thaáy veát daûi cuoän khoâng phaúng ñeàu vaø nhieàu veát loõm cuûa tay ngöôøi thôï.

Kieåu daùng goám ôû ñaây chuû yeáu laø caùc loaïi voø, noài, bình, baùt vôùi nhieàu loaïi kích thöôùc khaùc nhau. Noài voø laø loaïi coù ñaùy troøn, mieäng loe xieân thaúng hoaëc loe xieân



hôi loõm, trang trí vaên thöøng hoaëc vaên chaûi suoát töø coå hoaëc giöõa vai xuoáng ñaùy. Bình goám coù raát nhieàu kieåu daùng khaùc nhau. Trong caùc di chæ Bình Ña, Suoái Linh, An Sôn, Loäc Giang, toàn taïi moät loaïi bình goám coù vai ñaép noài nhieàu gôø hoaëc moät gôø, mieäng loe gaõy, hôi loõm. Thaân hình truï hôi thon vaøo vaø khoâng hoa vaên. Ñeå gaàn nhö phaúng vaø coù chaân ñeá thaáp ñaép rôøi. Trong caùc di chæ moä chum nhö Phuù Hoaø, Daàu Giaây, Suoái Choàn, Gioàng Caù Voà, Gioàng Pheät thì loaïi hình ñoà ñöïng baèng goám, ñaëc bieät loaïi bình goám coù nhieàu kieåu loaïi.

Tuy chöa tìm ñöôïc loaïi hình goám “chaân gioø” nhö ôû vuøng löu vöïc Soâng Hoàng, Soâng Maõ, nhöng ñaõ phaùt hieän ñöïôc loaïi chaân goám hình oáng troøn daøi, loaïi hieän vaät kieåu mieäng boø, kieåu “ñeøn”, nhöõng kieåu “pheãu”, nhöõng thoûi ñaát nung gioáng chieác gaäy nhöng ñaàu nhoïn, nhöõng hieän vaät coù ñeá hình boán caïnh. Loaïi hình beáp ñun naáu (caø raøng) baèng goám laø moät ñaëc tröng doäc ñaùo cuûa ngöôøi Vieät coå phöông Nam. Neáu ngöôøi Vieät coå mieàn Baéc duøng 3 oáng ñaàu rau rôøi ñeå baéc beáp ñun naáu, thì ngöôøi mieàn Nam laïi taïo beáp ñun nhö daïng moät caùi chaäu thaáp, raát roäng mieäng vaø coù 3 vaät “hình löôõi lôïn” hay “hình söøng boø” gaén vaøo laøm oáng ñaàu rau. Loaïi beáp naøy, coù chaân ñeá vaø khoâng chaân ñeá, coù theå deã daøng söû duïng ñun naáu treân thuyeàn goã, thuyeàn nan chöù khoâng chæ treân neàn sình laày ngaäp nöôùc.

Loaïi maûnh goám troøn coù loã thuûng ôû giöõa ñöôïc phaùt hieän ôû ñaây nhieàu hôn so vôùi löùu vöïc Soâng Hoàng. ÔÛ An Sôn, phaùt hieän ñöôïc 55 maûnh, Caàu Saét coù 12 maûnh trong khi ñoù Goø Mun, Ñoàng Ñaäu, chæ thaáy moät vaøi maûnh.

Doïi xe sôïi ñöôïc phaùt hieän ôû haàu khaüp caùc ñòa ñieåm thuoäc thôøi ñaïi kim khí, song ôû caùc tænh phía nam, chuùng laïi coù soá löôïng raát lôùn. Doác Chuøa qua 3 laàn khai quaät, phaùt hieän tôùi 295 chieác.

Bi goám phaùt hieän ñöôïc haàu nhö ñeàu khaép ôû caùc ñòa ñieåm khaûo coå thuoäc nhöõng thieân nieân kyû II, I tröôùc Coâng nguyeân, chuùng ñaõ toàn taïi vôùi moät soá löôïng lôùn ôû Beán Ñoø. Coâng duïng cuûa loaïi hieän vaät naøy vaãn coøn chöa coù nhöõng yù kieán nhaát trí. Goám ñaùy nhoïn ôû Beán Ñoø ñeàu ñöôïc gaén chaân ñeá. Ngöôøi xöa treân ñaát nöôùc ta vaøo thôøi kyø naøy raát öa thích loaïi duïng cuï coù chaân ñeá cao kieåu maâm boàng. Vaøo cuoái giai ñoaïn ñoàng, ngöôøi mieàn Ñoâng Nam Boä öa thích cheá taïo vaø söû duïng khuyeân tai baèng goám caùc loaïi hình thoi loõm, hình thoi troøn gaén moùc, hình traùi leâ, hình quaû, hình hoa. Caùc di chæ moä chum nhö Phuù Hoaø, Suoái Choàn, Daàu Giaáy, Gioàng Pheät, Gioáng Caù Voà vaø caùc di chæ cö truù nhö lôùp treân Doác Chuøa, Long Böûu, goø Cao Su…ñaõ tìm thaáy loaïi trang söùc goám naøy, ñaëc bieät ôû Gioàng Caù Voà ñaõ tìm ñöôïc tôùi hôn 200 tieâu baûn.

Hoa vaên trang trí treân goám ôû khu vöïc naøy cuõng goàm caùc loaïi vaên thöøng, vaên khaéc vaïch, vaên chaám daûi thaønh maûng…So vôùi hoa vaên treân ñoà goám vuøng Soâng Hoàng, hoa vaên goám ôû ñaây coù veû ñôn giaûn hôn.



Ñoà ñoàng vaø ñoà saét.

Ñeå tìm hieåu ñaëc tröng cuûa ñoà ñoàng vuøng löu vöïc soâng Ñoàng Nai, caàn phaûi löu yù tröôùc heát ñòa ñieåm khaûo coå hoïc Doác Chuøa. Trong hai muøa khai quaät lieân tieáp naêm 1976 – 1977, töø Doác Chuøa, chuùng ta ñaõ coù moät boä ñoà ñoàng phong phuù goàm 68 hieän vaät ñoàng vôùi nhieàu chuûng loaïi khaùc nhau vaø taäp hôïp khuoân ñuùc ñoàng vôùi 76 tieâu baûn. Ñaây laø soá khuoân ñuùc ñoàng ñöôïc tìm thaáy nhieàu nhaát töø tröôùc ñeán nay treân ñaát nöôùc ta.

Veà soá löôïng vaø hình loaïi, ñoà ñoàng vuøng löu vöïc soâng Ñoàng Nai ít oûi so vôùi vuøng löu vöïc Soâng Hoàng, Soâng Maõ,….nhöng laïi phong phuù hôn ñoà ñoàng ven bieån duyeân haûi mieàn Trung, trong vaên hoaù Sa Huyønh.

Giaùo tìm ñöôïc ôû ñaây laø loaïi giaùo hình laù hay hình buùp ña coù thaân roäng, soâng khoâng noåi cao, maët caét ngang hình thoi hay hình baàu duïc, hoïng tra caùn ngaén, coù maët caét hình troøn. Caû rìu vaø giaùo ñoàng ñeàu thuoäc loaïi kích thöôùc trung bình.

Boä ñoà trang söùc ñoàng cuõng ngheøo naøn veà soá löôïng vaø hình loaïi. Ñoà trang söùc môùi chæ thaáy ôû moät vaøi ñòa ñieåm nhö Doác Chuøa, Suoái Choàn. Ñoù laø loaïi voøng tay coù maët caét hình baùn nguyeät hay deït.

Ñoà thuyû tinh

Ñoà thuyû tinh tìm ñöôïc ôû ñaây laø loaïi voøng tay maët caét hình troøn, chöõ D, khuyeân tai hai ñaàu thuù, khuyeân tai coù ba maáu, khuyeân tai maët caét tam giaùc vaø haït chuoãi. Ñoà thuyû tinh ñöôïc phaùt hieän nhieàu trong caùc ñòa ñieåm moä chum coù ñoà saét nhö Phuù Hoaø, Suoái Choàn, Haøng Goøn, Gioáng Pheät, Gioàng Caù Voà…

Những di vaät ñaëc bieät.

- Qua ñoàng Long Giao

Vì tính chaát ñaëc bieät cuûa phaùt hieän naøy neân theo chuùng toâi, caàn taùch rieâng boä söu taäp qua ñaõ phaùt hieän ôû vuøng löu vöïc soâng Ñoàng Nai (maø chuû yeáu laø boä qua ñoàng Long Giao) thaønh moät phaàn rieâng ñeå xem xeùt.

Qua Long Giao coù kích thöôùc lôùn vaø raát lôùn, naëng, chieàu daøi toaøn thaân boä qua 30 - 70cm, naëng 0,8 - 2kg, toaøn boä hai maët ñöôïc trang trí vaên hình hoïc tinh xaûo, caân xöùng gioáng heät nhau. Hoa vaên trang trí laø hoa vaên caùc ñöôøng chöõ S noái nhau hay ñoái xöùng, hoa vaên chaám, khaéc vaïch, vaên hình tam giaùc…ñaëc bieät chieác qua mang kyù hieäu 83 KG-16 ôû phaàn baûng coù trang trí moät nuùm troøn noåi vôùi 12 tia hình tam



giaùc. Nhöõng ngöôøi tröïc tieáp nghieân cöùu nhoùm qua naøy ñaõ chia toaøn boä qua thaønh 4 loaïi vôùi nhieàu kieåu khaùc nhau.

- Moä taùng

Loaïi moä ñaát ôû caùc ñòa ñieåm Doác Chuøa, An Sôn, goø OÂ Chuøa, Raïch Röøng. Ñoù laø loaïi moä coù huyeät, daïng gaàn hình chöõ nhaät, kích thöôùc trung bình 1,50m - 3,00m daøi, 1,50m - 2,00m roäng. Caùc moä thöôøng ñöôïc xeáp ñaù taûng xung quanh, giöõa coù raûi goám vaø ñaù cuïc nhoû, naèm trong lôùp ñaát saâu töø 1m -1,80m. Phaàn lôùn caùc moä ñeàu coù choân theo hieän vaät, soá löôïng hieän vaät khoâng ñeàu nhau. Moä giaàu coù tôùi hôn 30 hieän vaät, moä ngheøo chæ coù 1,2 hieän vaät. Nhieàu moä phaùt hieän ñöôïc daáu veát xöông coát, qua ñoù nhaän thaáy töû thi trong tö theá naèm thaúng, chaân tay duoãi.

Loaïi hình moä thöù hai laø moä voø goám. Ñaây laø loaïi moä maø aùo quan laø nhöõng chum hay voø baèng goám coù kích thöôùc lôùn ñaõ phaùt hieän ôû Phuù Hoaø, Haøng Goøn, Daàu Giaây, Suoái Choàn….Loaïi moä naøy môùi chæ thaáy ôû caùc ñòa ñieåm coù nieân ñaïi muoän. Hieän vaät choân theo ñöôïc ñeå beân trong voø goám nhö giaùo, rìu, kieám, khuyeân tai, haït chuoãi…ñöôïc laøm baèng saét, ñaù, thuyû tinh…

3. NIEÂN ĐAÏI VAØ CAÙC GIAI ÑOAÏN PHAÙT TRIEÅN VAÊN HOAÙ.

Di chæ khaûo coå hoïc Caàu Saét ñöôïc coi laø ñòa ñieåm tieâu bieåu cho giai ñoaïn phaùt trieån sôùm nhaát cuûa thôøi ñaïi kim khí vuøng löu vöïc soâng Ñoàng Nai. Veát tích vaät chaát ñaëc tröng cho giai ñoaïn vaên hoaù naøy laø söï toàn taïi cuûa loaïi rìu ñaù coù vai kích thöôùc nhoû vaø trung bình vôùi tyû leä lôùn hôn haún nhöõng loaïi hình coâng cuï khaùc, söï phoá bieán loaïi dao haùi gheø ñeõo hoaëc maøi, nhöõng coâng cuï muõi nhoïn ñöôïc cheá taùc töø maûnh töôùc.

Ñoà trang söùc coù loaïi voøng ñaù kích thöôùc nhoû, maët caét ngang hình thang.

Ñoàgoám chuû yeáu ñöôïc cheá taïo baèng baøn xoay, moät soá ñöôïc cheá taïo baèng tay nhöng coù trình ñoä kyõ thuaät cao, kieåu daùng phong phuù, ñoä nung cao, thaønh goám moûng… Chöa tìm ñöôïc daáu veát kim loaïi, moä taùng cuûa giai ñoaïn naøy.

Veà nieân ñaïi, tröôùc ñaây, nhieàu yù kieán cho raèng Caàu Saét thuoäc haäu kyø thôøi ñaïi ñaù môùi. Gaàn ñaây, nhieàu yù kieán ñaõ khoâng coi Caàu Saét thuoäc thôøi ñaïi ñaù môùi hoaëc cho raèng noù thuoäc giai ñoaïn chuyeån tieáp töø ñaù môùi sang ñoàng thau. Tuy nhieân, caên cöù vaøo kyõ thuaät cheá taùc ñoà ñaù, ngöôøi Caàu Saét ñaõ söû duïng thaønh thaïo caùc kyõ thuaät gheø ñeõo, cöa, maøi vaø baøn xoay trong cheá taïo goám, coù theå töông ñoàng vôùi giai ñoaïn Phuøng Nguyeân ôû phía Baéc, thuoäc phaïm truø thôøi ñaïi ñoàng. Hieän nay, coù ngöôøi cho di chæ Suoái Linh cuõng thuoäc giai ñoaïn naøy, vaø goïi laø giai ñoaïn Caàu Saét - Suoái Linh.



Giai ñoaïn phaùt trieån tieáp sau laø Beán Ñoø. Ñaây laø giai ñoaïn coù thôøi gian toàn taïi khaù daøi vaø taäp hôïp nhieàu ñòa ñieåm khaûo coå nhaát.

ÔÛ giai ñoaïn naøy, nhöõng coâng cuï coù kích thöôùc lôùn nhö cuoác, mai, caùc loaïi rìu vai cuõng vôùi kích thöôùc töông ñoái lôùn, phaùt trieån raát maïnh.

Ñoà trang söùc laø loaïi voøng hình ñóa coù maët caét hình tam giaùc. Noùi chung cö daân thuoäc giai ñoaïn naøy ñaõ tieáp thu vaø phaùt trieån hoaøn thieän truyeàn thoáng kyõ thuaät cheá taùc ñaù cuûa ngöôøi Caàu Saét.

Ñoà goám ñöôïc cheá taùc hoaøn taøn baèng baøn xoay goàm caùc loaïi bình, baùt, ñóa, kieåu daùng mieäng phong phuù vaøkích thöôùc khaùc nhau…Cuõng chöa tìm thaáy hieän vaät ñoàng ôû giai ñoaïn naøy. Caùc ñòa ñieåm tieâu bieåu laø Beán Ñoø, Phöôùc Taân, Hoäi Sôn, Ngaõi Thaéng, ND 11. Nieân ñaïi C14 ôû ñòa ñieåm Beán Ñoø laø 3040 naêm ± 140 naêm caùch ngaøy nay vaø 3000 naêm ± 110 naêm caùch ngaøy nay.

Tieáp theo Beán Ñoø laø giai ñoaïn Cuø Lao Ruøa. ÔÛ giai ñoaïn naøy, ñaõ hoaøn toaøn vaéng maët loaïi dao haùi vaø ñuïc voán coù maët raát nhieàu ôû giai ñoaïn Caàu Saét vaø Beán Ñoø, loaïi coâng cuï coù vai kích thöôùc lôùn vaø raát lôùn giaûm maïnh vaø haàu nhö khoâng thaáy loaïi cuoác, mai. Loaïi coâng cuï khoâng coù vai taêng leân roõ reät. Ñoà trang söùc laø loaïi voøng tay maët caét hình baàu duïc. Bi goám vaø doïi xe sôïi tìm ñöôïc raát nhieàu. Vieäc tìm thaáy khuoân ñuùc ñoàng vaø caû rìu ñoàng ôû Cuø Lao Ruøa ñaõ chöùng toû cö daân ôû ñaây ñaõ bieát luyeän kim vaø cheá taùc kim loaïi taïi choã phuïc vuï cho ñôøi soáng cuûa mình. Ñòa ñieåm Goø Ñaù, Doác Chuøa lôùp döôùi coù theå coi laø nhöõng di tích tieâu bieåu. Nieân ñaïi cuûa giai ñoaïn naøy vaøo khoaûng nöûa ñaàu thieân nieân kyû I tröôùc Coâng nguyeân. Nhöõng nieân ñaïi C14 cuûa Doác Chuøa: 3145 naêm, sai soá 105 naêm vaø 2990 naêm, sai soá 105 naêm caùch ngaøy nay coù theå cho ta tham khaûo.

Giai ñoaïn phaùt trieån thöù tö cuûa thôøi ñaïi kim khí nôi ñaây laø giai ñoaïn Doác Chuøa vôùi caùc ñòa ñieåm tieåu bieåu Long Giao, Suoái Choàn vaø Doác Chuøa lôùp treân.

ÔÛ giai ñoaïn naøy loaïi rìu boân tö giaùc chieám öu theá tuyeät ñoái so vôùi rìu boân coù vai. Bi goám vaø doïi xe chæ tieáp tuïc ñöôïc phaùt hieän vôùi soá löôïng lôùn, xuaát hieän nhieàu ñoà goám coù kích thöôùc lôùn vôùi loaïi mieäng meùp uoán cong ra ngoaøi. Toàn taïi loaïi voøng trang söùc maët caét hình chöõ D.

Ñoà ñoàng ñaëc bieät phaùt trieån vaø phong phuù caû veà soá löôïng va loaïi hình vôùi caùc loaïi rìu, giaùo, lao, voøng trang söùc, töôïng ñoäng vaät…Loaïi rìu ñoàng ñaëc tröng nhaát laø loaïi rìu caân löôõi cong hình hyperbol, moät maët phaúng, moât maët loài. Boä qua ñoàng ñoà soä vaø ñeïp cuõng chöa nôi ñaâu coù. Ñaây cuõng laø giai ñoaïn chuùng ta coù moät söu taäp khuoân ñuùc ñoàng nhieàu nhaát trong caû nöôùc, chöùng tích cuûa moät ngheà luyeän kim baûn ñòa vaø hoaøn thieän.



Veà nieân ñaïi, nhöõng ñòa ñieåm thuoäc giai ñoaïn naøy ñaõ böôùc vaøo thôøi ñaïi saét, khoaûng nöûa sau thieân nieân kyû I tröôùc Coâng nguyeân, coù theå töông ñöông thôøi kyø vaên hoaù Ñoâng Sôn ôû mieàn Baéc. Coù theå caùc ñòa ñieåm Böng Baïc, Böng Thôm cuõng thuoäc giai ñoaïn naøy.

4. ÑÔØI SOÁNG VAÄT CHAÁT VAØ TINH THAÀN Cuoäc soáng:

Maät ñoä ñaäm ñaëc caùc di tích trong vuøng soâng Ñoàng Nai cho thaáy cö daân coå nôi ñaây vaøo thôøi kim khí ñaõ coù moät cuoäc soáng khaù oån ñònh. Taàng vaên hoaù khaûo coå trong caùc di tích khaù daøy, ôû nhieàu ñòa ñieåm, thaäm chí raát daøy. Hieän vaät phaùt hieän ñöôïc trong caùc ñòa ñieåm phong phuù vaø ña daïng vôùi nhieàu loaïi chaát lieäu: ñaù, ñoàng, saét, goám, xöông, thuûy tinh…

Chuû nhaân caùc di tích trong löu vöïc soâng Ñoàng Nai thôøi ñaïi kim khí laø cö daân noâng nghieäp. Nhaän ñònh naøy coù caên cöù laø toå hôïp noâng cuï ñaõ phaùt hieän ñöôïc: ñoù laø khoái löôïng raát lôùn nhöõng loaïi rìu boân coù vai hay tö giaùc, moät taäp hôïp khoâng ít loaïi dao haùi vaø dao caét khaù ñoäc ñaùo vaø raát nhieàu ñoà ñöïng goám coù chöùc naêng roõ raøng. Hoï raát thaønh thaïo trong kyõ thuaät ñoà ñaù vaø goám neân ñaõ taïo ra ñöôïc nhöõng coâng cuï coù hình daùng oån ñònh, caân ñoái, coù hieäu quaû. Ñoà goám moûng nhöng coù ñoä beàn cao, goám ñöôïc cheá taïo baèng baøn xoay, coù ñoä nung cao. ÔÛ giai ñoaïn Beán Ñoø, loaïi coâng cuï ñaù coù kích thöôùc lôùn phaùt trieån raát maïnh, loaïi hình cuoác ñaù tìm ñöôïc tìm raát nhieàu…

Tuy nhieân, trong taát caû caùc ñòa ñieåm sôùm cuõng nhö muoän, haàu nhö khoâng phaùt hieän ñöôïc loaïi coâng cuï caøy voán ñöôïc phaùt hieän raát nhieàu trong vaên hoaù Ñoâng Sôn ôû mieàn Baéc cuøng nhöõng chieác nhíp coù caáu taïo löôõi kieåu raêng lieàm. Taát caû nhöõng lyù do ñoù cho thaáy neàn noâng nghieäp nôi ñaây thôøi tieån söû laø moät neàn noâng nghieäp duøng cuoác nhöng ñaõ ôû vaøo trình ñoä cao.

Phöông thöùc hoaït ñoäng kinh teá quan troïng khaùc laø khai thaùc, trong ñoù saên baét giöõ vò trí ñaëc bieät, nhaát laø ôû giai ñoaïn sôùm. ÔÛ caùc ñòa ñieåm ñaõ phaùt hieän nhieàu than tro vôùi xöông raêng ñoäng vaät lôùn nhoû nhö boø röøng, haøm lôïn röøng, raêng teâ giaùc, mai ruøa, xöông caù. Raát ít xöông raêng ñoäng vaät nuoâi (chæ môùi coù xöông choù nhaø, lôïn nhaø) cho thaáy chaên nuoâi chöa phaùt trieån maïnh ñeå coù theå vöôn trôû thaønh moät hoaït ñoäng kinh teá chính cuûa ñôøi soáng.

Trong caùc giai ñoaïn phaùt trieån muoän hôn, beân caïnh neàn noâng nghieäp duøng cuoác vaãn giöõ vai troø chuû ñaïo, xuaát hieän caùc ngheà thuû coâng mang tính chaát chuyeân hoaù roõ reät maø ñieån hình laø caùc coâng xöôûng cheá taùc ôû Suoái Linh, Ñoài Phoøng Khoâng, Myõ Loäc, Böng Baïc, Doác Chuøa… Trần Văn Bảo Khoa Lịch sử


Myõ Loäc, moät coâng xöôûng cheá taùc coâng cuï ñaù, ñöôïc coi laø moät trong nhöõng ñieåm quan troïng nhaát ôû Ñoâng Nam AÙ.

Ñòa ñieåm Ñoài Phoøng Khoâng ñöôïc ghi nhaän laø xöôûng chuyeân saûn xuaát voøng tay ñaù. Nghieân cöùu boä ñoà ñaù vaø taäp hôïp khuoân ñuùc ñoàng ôû Böng Baïc, chuùng toâi ñaõ coi ñaây khoâng chæ laø moät xöôûng cheá taùc ñoà trang söùc ñaù maø coøn laø nôi chuyeân saûn xuaát khuoân ñuùc ñoàng cung caáp cho nhieàu nôi, nhö Doác Chuøa. Vieäc phaùt hieän ñaøn ñaù Bình Ña vôùi nhöõng daáu tích cheá taùc taïi choã cho thaáy coù moät ngheà thuû coâng saûn xuaát loaïi nhaïc cuï naøy. Veát tích naøy coøn thaáy caû ôû Goø Me, Ña Kai. Ñòa ñieåm Beán Ñoø, ngoaøi tính chaát di chæ, ñaây coøn coù theå goïi laø moät kho bi goám.

ÔÛ Doác Chuøa, ngoaøi boä khuoân ñuùc ñoàng chöa ñaâu saùnh ñöôïc, coøn phaùt hieän ñöôïc moät khoái löôïng doïi xe sôïi cuõng vaøo loaïi nhieàu nhaát töø tröôùc ñeán nay laø moät chöùng lieäu heát söùc quan troïng ñeå khaúng ñònh söï toàn taïi chaéc chaén cuûa ngheà thuû coâng deät vaûi ôû nôi ñaây.

Söï coù maët cuûa loaïi hình quaû caân ôû Doác Chuøa vaø nhieàu nôi khaùc laø tö lieäu quan troïng ñeå nhaän bieát veà moät neàn thöông nghieäp ôû nôi ñaây.

Nhö vaäy, Ñoâng Nam Boä thôøi tieàn söû qua nhöõng chöùng cöù khaûo coå hoïc töø loøng ñaát nôi ñaây cho thaáy, maëc duø khoâng coù nhöùng söu taäp löôõi caøy ñoàng thau lôùn nhö Coå Loa (Haø Noäi), chöùng tích cuûa moät neàn noâng nghieäp duøng söùc keùo vaøo thôøi vaên hoaù Ñoâng Sôn, cuõng nhö khoâng coù boä ñoà ñoàng phong phuù vôùi nhöõng troáng thaïp, thoá, dao gaêm, rìu xeùo…nhöõng saûn phaåm cuûa moät ngheà luyeän kim ñoàng röïc rôõ vaø hoaøn thieän, nhöng vôùi söï coù maët cuûa moät khoái löôïng heát söùc lôùn nhöõng coâng cuï ñaù, cuûa boä khuoän ñuùc ñoàng nhieàu vaøo loaïi nhaát Vieät Nam, vaø Nam Ñoâng Döông, cuûa nhöõng xöôûng cheá taùc ñaù lôùn…ñaõ cho thaáy söï toàn taïi cuûa moät neàn noâng nghieäp duøng cuoác ôû trình ñoä cao.

Söï coù maët cuûa nhieàu ngaønh thuû coâng nghieäp: cheá taùc ñaù, deät vaûi, laøm goám, cheá taùc thuyû tinh khoâng haún chæ giöõ vò trí phuø trôï cho noâng nghieäp. Nhöõng daáu hieäu ñoù cho thaáy, vaøo thôøi ñaïi kim khí, nôi ñaây ñaõ coù moät söï phaân coâng chuyeân hoaù ôû moät trình ñoä nhaát ñònh. Ñeå cheá taùc nhöõng boä khuoân ñuùc nhö Doác Chuøa, Böng Baïc, ñeå cheá taùc nhöõng boä ñaøn ñaù Bình Ña, Ña Kai…roõ raøng phaûi caàn tôùi ñoäi nguõ nhöõng thôï thuû coâng laønh ngheà coù kyõ thuaät cao vôùi nhöõng trang thieát bò kyõ thuaät baûo ñaûm cho coâng vieäc saûn xuaát. Vaø do ñoù, cuõng khoâng loaïi tröø khaû naêng ñoäi nguõ thôï thuû coâng naøy ñaõ taùch khoûi hoaëc hoaøn toaøn, hoaëc moät phaàn, caùc hoaït ñoäng noâng nghieäp. Ñeå khaúng ñònh vaán ñeà naøy coøn caàn phaûi ñöôïc nghieân cöùu treân cô sôû caùc cuoäc khai quaät khaûo coå hoïc vôùi phaïm vi roäng lôùn.

Qua tìm hieåu boä ñoà ñoàng vuøng löu vöïu soâng Ñoàng Nai vôùi nhöõng ñaëc tröng kyõ thuaät coù theå thaáy roõ raøng maëc duø coù nhieàu boùng daùng cuûa ñoà ñoàng Ñoâng Sôn nhöng



veà cô baûn, ñoà ñoàng nôi ñaây vaãn mang nhieàu neùt rieâng tieâu bieåu cho moät neàn vaên hoaù ñoàng thau - saét sôùm ôû vuøng naøy thôøi tieàn söû.



CHÖÔNG BA

VAØI NEÙT ÑAËC TRÖNG HAÄU KYØ ÑAÙ MÔÙI – SÔ KYØ KIM KHÍ NAM TAÂY NGUYEÂN

Nam Taây Nguyeân goàm hai tænh Ñaéc Laéc vaø Laâm Ñoàng. Veà cô baûn töông öùng

vôùi caùc vuøng ñòa lyù: Nuùi thaáp Chö Ñjiu, Cao nguyeân Buoân Meâ Thuoät, Cao nguyeân M’Ñraéc, Baùn hình nguyeân La Suùp, Truõng Kroâng Paùch- Laéc( Thuoäc phaàn nam khu ñòa lyù Ñaéc Laéc – Bình Phuù); caùc vuøng: Nuùi trung bình Chö Yang Sin, Cao nguyeân Ñaéc Noâng, Cao nguyeân Di Linh, Nuùi thaáp Di Linh, Ñoài Caùt Tieân (thuoäc khu cöïc Nam Trung Boä)

1. ÑAËC TRÖNG DI TÍCH

1.1. Ñaëc tröng phaân boá di tích

Trong soá caùc vuøng ñòa lyù ñoù, khaûo coå hoïc tìm thaáy daáu veát haäu kyø ñaù môùi – sô kyø kim khí tìm thaáy 19 ñòa ñieåm ôû 5 vuøng ñòa lyù sau: Vuøng cao nguyeân Buoân Meâ Thuaät (coøn goïi laø cao nguyeân Ñaéc Laéc), baùn bình nguyeân Ia Suùp, truõng Kroâng Paùch – Laéc. Cao nguyeân Ñaéc Noâng vaø vuøng ñoài Caùt Tieân.

+ Taïi vuøng cao nguyeân Buoân Meâ Thuaät ñaõ phaùt hieän 2 ñòa ñieåm: Ea H’Leo vaø Ea Kao. Dieän tích cuûa vuøng naøy roäng khoaûng 3667 km2, giaùp vôùi cao nguyeân Ñaéc Noâng vaø baùn bình nguyeân Ia Suùp ôû phía taây. Ñaây laø vuøng cao nguyeân basalte treû, ít bò chia caét, gôïn soùng. Ñoä cao trung bình 500 – 600m, hôi thoaûi daàn töø baéc xuoáng nam vaø töø taây sang ñoâng.

- Ñòa ñieåm EaH’Leo, naèm gaàn quoác loä 14, xaõ EaH’Leo, huyeän EaH’Leo, giaùp vôùi huyeän Ayunpa cuûa tænh Gia Lai, nôi ñaàu cuûa caùc nhaùnh suoái ñoå vaøo soâng Ba. Di chæ do Nguyeãn Khaéc Söû vaø Voõ quùy xaùc minh ñaàu naêm 2000. Taàng vaên hoùa moûng, bò xaùo troän nghieâm troïng. Taïi ñaây ñaõ tìm thaáy 1 maûnh töôùc vaø 7 rìu boân ñaù maøi toaøn thaân (2 rìu vai xuoâi, 3 rìu vai ngang, 1rìu töù giaùc vaø 1 boân hình raêng traâu)

- Ñòa ñieåm Ea Kao, thò xaõ Buoân Ma Thuaät do caùn boä Baûo taøng thu löôïm ñöôïc treân maët goàm 13 hieän vaät ñaù vaø 3 ñeá ñoà goám. Tröôùc ñoù, caùn boä Baûo taøng Lòch söû Vieät Nam taïi thaønh phoá Hoà Chí Minh ñaõ tieáp caän di tích naøy vaø thu löôïm ñöôïc khaù nhieàu ñoà goám, song chöa coù thoâng baùo chi tieát. Taïi ñaây ñaõ thu thaäp ñöôïc 13 hòeân vaät ñaù, chuû yeáu laø rìu khoâng coù vai cuøng vôùi moät soá ñoà goám. Trần Văn Bảo Khoa Lịch sử


- Taïi vuøng baùn bình nguyeân Ia Suùp ñaõ phaùt hieän 1 ñòa ñieåm Ia Roáp, huyeän Ia Suùp. Ñaây laø vuøng ñòa hình thuoäc daïng ñoàng baèng boùc moøn vôùi ñoài nuùi soùt löôïn soùng, ñoä cao tuyeät ñoái chæ ñaït 300 – 200m, coù leõ laø moät trong nhöõng vuøng thaáp nhaát cuûa Nam Taây Nguyeân.

Ñòa ñieåm Ia Roáp, huyeän Ia Suùp ñöôïc phaùt hieän ñaàu naêm 2000, trong khi ñaøo ñaát laøm vöôøn, daân ñòa phöông ñaõ thu ñöôïc 2 cuoác coù vai, cuoác ñaù daïng phaùc vaät, chöa maøi. Cuoác laøm töø ñaù phtanite, maøu traéng ñuïc; coù vai xuoâi, thaân hình chöõ nhaät, moûng, maët buïng gaàn phaúng, maët löng hôi cong khum, toaøn thaân coù veát gheø nhoû, chöa ñöôïc maøi. Maët boå doïc hình chöõ “V” hôi vaùt veà maët trong, maët caét ngang gaàn hình thang ñaùy cong loài. Nhìn chung, cuoác ñöôïc cheá taùc vôùi kyõ thuaät gheø khaù hoaøn thieän. Treân rìa löôõi coù nhieàu veát gheø nhoû tu chænh taïo rìa löôõi moûng vaø saéc. Kích thöôùc 1 chieác thaân daøi 12,6 cm, löôõi daøi 9 cm, löôõi roäng 6,8 cm, vai roäng 6 cm, thaân daøi 1,7 cm, chuoâi daøi 3,6 cm, roäng 2,2 cm, daøy 1,6 cm; chieác coøn laïi thaân daøi 12,5 cm, löôõi daøi 9,5 cm, löôõi roäng 6,8 cm, vai roäng 6 cm, thaân daøi 1,8 cm, chuoâi daøi 3,8 cm, roäng 2,5 cm, daøy 1,7 cm.

+ Taïi vuøng cao nguyeân Ñaéc Noâng ñaõ phaùt hieän 10 ñòa ñieåm khaûo coå. Vuøng cao nguyeân Ñaéc Noâng naèm ôû söôøn taây cuûa daãy Tröôøng Sôn Nam, phía baéc giaùp vôùi vuøng Ia Suùp, phía ñoâng vaø ñoâng nam giaùp vuøng nuùi thaáp Chö Yang Sôn, coù dieän tích 3820m2. Ñòa hình vuøng naøy laø cao nguyeân basalte bò xaâm thöïc chia caét maïnh, phaàn lôùn dieän tích cuûa vuøng coù ñoä cao tuyeät ñoái trung bình töø 700 – 800 m. Ñaây laø moät trong nhöõng vuøng coù ñòa hình cao nhaát Nam Taây Nguyeân .

1. Ñòa ñieåm Ñoài chôï (Goø Chôï), naèm ôû thò traán Kieán Ñöùc, huyeän Ñaéc R’laáp, caùch thaønh phoá Ban Meâ Thuaät 180 km neà phía tay nam, caùch quoác loä soá 14 töø Saøi Goøn ñi Ban Ma Thuaät 1 km veà phía baéc. Di chæ ñöôïc phaùt hieän 1987, daân ñòa phöông ñaõ söu taàm ñöôïc 32 hieän vaät ñaù, 1 hieän vaät goám.

2. Ñòa ñieåm Ñoài Nghóa trang, caùch di tích Goø Chôï khoaûng 1 km theo ñöôøng chim bay veà phía baéc. Di tích phaân boá treân phaàn gaàn ñænh quaû ñoài, nôi quy hoaïch xaây döïng Nghóa Trang lieät syõ cuûa huyeän Ñaéc R’laáp (môùi taùch ra töø huyeän Ñaéc Noâng naêm 1985). Do vaäy haàu nhö toaøn boä di tích ñaõ bò san uûi ñeå laøm Nghóa Trang lieät syõ. Taïi ñaây thaùm saùt 4m2 vaø khai quaät 30 m2, coù taàng vaên hoùa moûng, thu ñöôïc ñoà ñaù vaø ñoà goám.

3. Vöôøn caø pheâ nhaø oâng Phaïm Kieân, caùch Ñoài Nghóa Trang khoaûng 900 m veà phía baéc. Taïi ñaây ñaõ ñaøo moät hoá thaùm saùt vôùi dieän tích thu ñöôïc 2 baøn maøi vaø moät soá maûnh goám veà chaát lieäu, maøu saéc vaø hoa vaên gioáng goám ôû Ñoài Nghóa Trang.

4. Vöôøn nhaø oâng Hoaøng Vaên Ñaêng ôû beân traùi con ñöôøng töø thò traán xuoáng xaõ Chaâu Giang, caùch di chæ Ñoài Nghóa Trang hôn 1km veà phía ñoâng baéc. Di tích naèm ôû



ñoä cao khoaûng 20m so vôùi möïc nöôùc suoái veà muøa khoâ, taàng vaên hoùa gaàn nhö ñaõ bò phaù huûy, chæ coøn nhaët ñöôïc moät soá maûnh goám.

5. Vöôøn nhaø oâng Hoan, caùch vöôøn nhaø anh Ñaêng khoaûng 200m. Taàng vaên hoùa ôû ñaây cuõng bò phaù huûy, chæ nhaët ñöôïc moät soá maûnh goám.

6. Vöôøn nhaø anh Nguyeãn Vaên Hoøa, caùch vöôøn nhaø anh Hoan 450 m, hoá thaùm saùt cho thaáy taàng vaên hoùa ñaõ bò phaù hoaïi gaàn heát, thu ñöôïc 3 baøn maøi vaø moät soá maûnh goám.

7. Vöôøn nhaø anh Quyeát, caùch vöôøn nhaø anh Hoan hôn 200m. Taïi ñaây chæ thu ñöôïc moät soá maûnh goám, taàng vaên hoùa ñaõ bò phaù hoaïi heát.

8. Vöôøn nhaø oâng Phuù, caùch vöôøn nhaø anh Hoaø gaàn 200m, di tích cuõng ñaõ bò phaù huûy heát bôûi maùy uûi san ñoài laøm vöôøn, chæ coøn nhaët ñöôïc moät soá maûnh goám.

9. Vöôøn nhaø oâng Khoan, caùch truï sôû UÛy ban Nhaân daân huyeän Ñaéc R’laáp caùch di chæ Ñoài Nghóa Trang khoaûng 1,2 km veà phía ñoâng. Naêm 1994 , khi ñaøo hoá laøm vöôøn oâng Khoan ñaõ phaùt hieän ñöôïc 3 rìu töù giaùc baèng ñaù phtanit , 5 phaùc vaät rìu töù giaùc. Moät hoá thaùm saùt môû caùch hoá ñaøo cuûa oâng Khoan 50 m cuõng chæ thu ñöôïc moät vaøi maûnh goám, taàng vaên hoùa ñaõ bò phaù huûy heát.

10. Ñòa ñieåm Ñraisi ôû bôø soâng Mado, gaàn buoân Ñraisi, treân ñieåm cao 510 – 520m.Buoân Ñraisi thuoäc xaõ 10, hueän 5 (tröôùc 1975), nay thuoäc huyeän Ñaéc R’laáp. Naêm 1974, caùn boä Vieän Khaûo coå hoïc ñaøo thaùm saùt. Taàng vaên hoùa naèm ôû ñoä saâu 0,8 – 1,3m, ñaõ thu ñöôïc 1 cuoác ñaù , 2 daàm ñaù, 1 rìu vai xuoâi, 1 baøn maøi, 45 maûnh goám vaø moät soá maûnh ñaù nguyeân lieäu. Di vaät ñaùng chuù yù nhaát laø 1 chieác cuoác chim vaø 2 daàm ñaù.

Ngoaøi 10 ñòa ñieåm noùi treân, trong vuøng ñòa lyù naøy coøn phaùt hieän leû teû nhieàu ñoà ñaù, ñaùng chuù yù laø caùc söu taäp sau:

- Söu taäp Quaûng Tröïc – Quaûng Taân goàm 15 hieän vaät ñaù ;

- Söu taäp Ñaéc Nang, huyeän Kroâng Noâ goàm 18 cuoác hình thang.

- Söu taäp Ñaék Toân, xaõ Thöôøng Xuaân, huyeän Ñaéc Noâng goàm 4 hieän vaät ñaù (1 vieân ñaù gheø troøn coù loã thuûng ôû giöõa, 2 boân töù giaùc vaø 1 boân coù vai).

Vôùi 10 ñòa ñieåm vaø moät soá söu taäp noùi treân cho thaáy, vuøng ñòa lyù cao nguyeân Ñaéc Noâng laø nôi taäp trung cao nhaát caùc di tích haäu kyø ñaù môùi – sô kyø kim khí ôû Nam Taây Nguyeân. Trong ñoù xung quanh thò traán Ñaéc R’Laáp, trong dieän tích khoaûng 4 km2 (moãi chieàu 2 km) laø nôi taäp trung nhaát.

+ Taïi vuøng truõng Kroâng Pak – Laùc ñaõ phaùt hieän 5 ñòa ñieåm. Vuøng truõng Kroâng Paék – Laùc, naèm keïp giöõa cao nguyeân Buoân Ma Thuaät vaø daõy nuùi Chö Yang Sin; coù



beà maët san baèng coå, kieåu ñòa hình ñoàng baèng tích tuï boùc moøn vôùi ñaàm hoà vaø ñoài soùt. Do hoaït ñoäng cuûa soâng Kroâng Ana vaø soâng Kroâng Knoâ neân beà maët ñòa hình vuøng naøy töông ñoái baèng phaúng, ñoä cao trung bình 400 – 500m. Khí haäu hôi khoâ hôn caùc vuøng khaùc. Heä thoáng soâng suoái thöa, coù hoà nöôùc lôùn (hoà Laêk roäng 876 km2). Caùc phaùt hieän di tích vaø di vaät aäu kyø ñaù môùi ôû huyeän Kroâng Ana, huyeän Laêc goàm :

1. Ñòa ñieåm Quaûng Ñieàn, ôû huyeän Kroâng Ana, ngöôøi daân laøm vöôøn phaùt hieän moät soá rìu ñaù. Thaùng 4 – 1991, Nguyeãn Thò Mai söu taäp theâm ôû ñaây moät soá rìu boân ñaù. Naêm 1993, caùn boä Vieän Khaûo coå ñaõ ñaøo thaùm saùt ñòa ñieåm naøy vaø thu thaäp treân maët ñöôïc moät soá di vaät ñaëc tröng cho haäu kyø ñaù môùi. Di tích haàu nhö ñaõ bò phaù huûy hoaøn toaøn do quaù trình caùnh taùc, sau uûi vöôøn ñeå troàng caây. Trong caùc hoá thaùm saùt, taàng vaên hoùa daøy khoaûng 5 cm – 10cm, ñaõ bò xaùo troän.

2. Ñòa ñieåm Buoân Trieát, caïnh Hoà Laéc, thuoäc huyeän laéc, caùch thò xaõ Buoân Meâ Thuaät 50 km veà phía ñoâng nam, giaùp vôùi tænh Laâm Ñoàng laø moät di chæ khaûo coå hoïc quan troïng. Cuoán naêm 1978, trong luùc canh taùc, daân ñòa phöông ñaõ thu nhaët ñöôïc nhieàu rìu boân ñaù vaø thoâng baùo cho Baûo taøng Ñaéc Laéc. Naêm 1991, caùn boä Baûo taøng Ñaéc Laéc ñaõ tôùi ñieàu tra vuøng naøy, môû moät hoá thaùm saùt vaø ñaõ thu thaäp ñöôïc moät soá hieän vaät ñaù cuøng ñoà goám.

3. Cuoái naêm 1993, caùn boä Vieän Khaûo coå hoïc vaø Baûo taøng Ñaéc Laéc ñaõ ñaøo moät hoá thaùm saùt coù dieän tích 2m2 taïi vöôøn nhaø oâng Trí, xaõ Buoân Trieát. Trong hoá ñaøo ñaõ tìm thaáy moät chieác cuoäc ñaù, 2 rìu boân coù vai, 2 moä voø goám ñöôïc choân uùp mieäng vaøo nhau, 2 hieän vaät goám chaân cao ñaõ bò vôõ vaø nhieàu maûnh goám. Ngoaøi ra coøn thu thaäp ñöôïc trong nhaân daân cö truù trong khu di tích ñöôïc 7 rìu boân maøi toaøn thaân (1 boân coù vai, 1 boân hình raêng traâu vaø 5 rìu boân töù giaùc.

Thaùng 12 – 1994, Vieän Khaûo coå hoïc vaø baûo taøng Ñaéc Laéc ñaõ khai quaät di chæ Buoân Trieát. Hoá khai quaät caïnh hoá thaùm saùt, thu ñöôïc 2 rìu coù vai, 2 phaùc vaät rìu, 3 doïi xe chæ vaø 1187 maûnh goám.

Ñòa ñieåm Buoân Duc Ñoân, xaõ Ngang Tao, caùch ñòa ñieåm Buoân Trieát khoaûng 17 km veà phía ñoâng nam, vaøo cuoán naêm 1997, anh Ma Din töùc Y Noâ Löùc ñaõ phaùt hieän 2 cuoác ñaù, 3 rìu töù giaùc vaø moät baøn maøi trong moät hoá ñaøo laáy nöôùc, ôû ñoä saâu 1,3 m so vôùi maët vöôøn hieän nay. Chuùng toâi ñaõ tôùi kieåm tra , nhöng khoâng tìm thaáy daáu veát taàng vaên hoùa trong hoá ñaøi naøy. Môû roäng khu vöïc tìm kieám, chuùng toâi phaùt hieän moät soá maûnh goám vaên thöøng vaø vaên chaûi treân maât vöôøn. Moät hoá thaùm saùt 2m2 ñöôïc môû cho thaáy, taàng vaên hoùa ñaõ bò xaùo troän vaø bò phaù huûy haàu heát.

4. Ñòa ñieåm Ea Ga, xaõ Cö Ni, Huyeän Ea Ka. Thaùng 4 - 2000, khi ñaøo ñaát trong vöôøn caø pheâ, tôùi ñoä saâu 1m, oâng Ama Thi ñaõ tìm thaáy moät soá cuoác ñaù trong vuøng ñaát ñen. Tin naøy ñöôïc baùo veà Phoøng Vaên hoùa huyeän, roài veà Baûo taøng tænh.



Thaùng 5 – 2000, caùn boä Vieän Khaûo coå hoïc trôû laïi di tích naøy, nhöng daân ñaõ ñaøo phaù di tích ñeå tìm hieän vaät. Taïi ñaây hieän coøn 7 cuoác vaø 1 baøn maøi naèm saâu döôùi 1m, taäp trung vaøo goùc ñoâng nam cuûa hoá ñaát ñen. Dieän tích vuøng ñaát maøu ñen khaù roäng, coù hình gaàn baàu duïc, chieàu daøi tôùi 4m, chieàu roäng 3,5 m.

Nhöõng ngöôøi khaûo saùt cho raèng, ñaây khoâng phaûi laø di tích moä hoaëc cö truù. Hoá ñaát ñen naøy coù theå lieân quan ñeán vieäc caát tröõ daïng nhaø kho, khoâng loaïi tröø khaû naêng laø veát tích nhaø phoøng hoä cuûa caùc boä laïc coå. Caàn tieáp tuïc ñaøo roäng trong khu vöïc naøy.

5. Ñòa ñieåm Xuaân Phuù, huyeän Ea Kar do caùn boä Vieän Khaûo coå hoïc vaø Baûo taøng Ñaéc Laéc döôùi söï chuû trì cuûa TS Vuõ Theá Long xaùc minh thaùng 8 – 2000. Di chæ roäng gaàn 10.000m2, chöa tìm thaáy taàng vaên hoùa vaø ñoà goám. Chæ trong thôøi gian raát ngaén, ñoaøn ñaõ thu ñöôïc 8 phaùc vaät rìu coù vai, 140 maûnh töôùc, 11 haïch ñaù , 5 baøn maøi. Tröø 5 baøn maøi baèng sa thaïch, soá coøn laïi ñeàu laø ñaù löûa. Nhöõng hieän vaät naøy nhaët ñöôïc treân maët ñaát do daân ñaøo xôùi laøm vöôøn. Ñaây laø moät di chæ xöôûng cheá taùc rìu ñaù vôùi quy moâ lôùn ôû Ñaéc Laéc.

+ Taïi vuøng ñoài Caùt Tieân ñaõ phaùt hieän ñöôïc 1 ñòa ñieåm Phuø Myõ, ôû ven bôø taû ngaïn thöôïng löu soâng Ñoàng Nai thuoäc huyeän caùt Tieân, caùch trung taâm huyeän lî Caùt Tieân hôn 1km. Di chæ ñöôïc caùn boä Vieän Khaûo coå hoïc vaø Baûo taøng Laâm Ñoàng ñaøo thaùm saùt naêm 1996 vaø khai quaät vaøo naêm 1998.

Hai hoá khai quaät ñeàu ôû trong vöôøn nhaø oâng Traàn Ñình Kha vôùi toång dieän tích 97m2 (hoá I roäng 63m2, hoá II roäng 35 m2). Hai hoá caùch nhau 4.4 m. Trong quaù trình khai quaät do bò reã caây döøa aên ra quaù nhieàu khoâng theå khai quaät saâu ñöôïc neân dieän tích khai quaät hoá II chæ coøn 28m2.

Taàng vaên hoùa daøy trung bình 20 – 25 cm, trong ñoù tìm thaáy 16 hieän vaät ñaù vaø 116 hieän vaät ñaát nung.

Töø nhöõng ñieåm trình baøy ôû treân coù theå chæ ra moät soá ñaëc tröng chính veà dieän phaân boá caùc di tích haäu kyø ñaù môùi – sô kyø kim khí Nam Taây Nguyeân nhö sau:

- Caùc ñòa ñieåm khaûo coå haäu kyø ñaù môùi – sô kyø kim khí Nam Taây Nguyeân phaân boá raûi raùc ôû moät soá vuøng ñòa lyù vôùi maät ñoä khoâng ñeàu: Cao nguyeân Buoân Meâ Thuaät (2 ñòa ñieåm), Baùn bình nguyeân Ia Suùp (1 ñòa ñieåm), Truõng Kroâng Pak – Laéc (5 ñòa ñieåm), cao nguyeân Ñaék Noâng (10 ñòa ñieåm) vaø ñoài Caùt Tieân (1 ñòa ñieåm). Trong ñoù, Cao nguyeân Ñaêk Noâng vaø Truõng Kroâng Pak – Laéc laø nôi taäp trung cao nhaát.

- Caùc di tích haäu kyø ñaù môùi – sô kyø kim khí Nam Taây Nguyeân phaân boá caïch caùc soâng suoái, chuû yeáu thuoäc heä thoáng caùc soâng ñoå nöôùc veà phía taây hoaëc caïnh hoà lôùn - Hoà Laéc. Trần Văn Bảo Khoa Lịch sử


Ngoaøi di chæ Phuø Myõ (Laâm Ñoàng) thuoäc heä thoáng soâng Ñoàng Nai ra soá coøn laïi ñeàu thuoäc heä thoáng caùc soâng ñoå nöôùc sang Campuchia.

1.2. Ñaëc tröng moä taùng.

Cho ñeán nay trong caùc ñòa ñieåm haäu kyø ñaù môùi - sô kyø kim khí ôû Nam Taây Nguyeân duy nhaát tìm thaáy moä noài voø uùp nhau trong hoá thaùm saùt buoân Trieát vaøo naêm 1993.

Taïi ñaây trong vöôøn nhaø oâng Taân, moät doi ñaát naèm lieàn keà beân hoà Laéc trong hoá thaùm saùt vôùi dieän tích 2m x 2m ñöôïc môû theo höôùng Baéc – Nam, sau khi ñaøo qua taàng vaên hoaù vôùi ñoä daøy trung bình 0,3m -0,4m chuùng toâi thaáy xuaát hieän ôû moät phaàn phía Baéc cuûa hoá thaùm saùt coù moät veät ñaát maøu xaùm hôi ñen. Tieáp tuïc ñaøo hoá ñaát maøu xaùm ñen naøy chuùng toâi ñaõ tìm thaáy hai moä noài voø uùp nhau cuøng moät soá hieän vaät choân theo ôû ngoaøi hai chieác voø.

Caû 2 chieác voø ñeàu ñaõ bò vôõ, chuùng chæ giöõ nguyeân ñöôïc hình daïng khi coøn ñang naèm trong ñaát vaø ñöôïc choân nghieâng khoaûng 15o so vôùi maët baèng. Hai chieác voø ñeàu coù maàu xaùm hoàng, goám moûng. Moät chieác coù ñöôøng kính mieäng 30cm, chieác coøn laïi ñöôøng kính mieäng laø 32cm. Trong caû hai chieác voø khoâng coù xöông, raêng, daáu veát than tro cuøng hieän vaät choân theo. Trong hoá ñaát maøu xaùm ñen beân caïnh 2 chieác voø chuùng toâi coøn tìm ñöôïc 1 chieác rìu coù vai vaø 2 hai chieác cuoác coù vai. Caû 2 chieác cuoác coù vai ñeàu laø loaïi vai vuoâng, ñöôïc cheá taùc töø ñaù badan. Chieác cuoác mang kyù hieäu 93BTTS1 coù chieác daøi ño ñöôïc 20,5cm; roäng löôõi 6,0cm; roäng vai 5,2cm; roäng chu 2,3cm; daày 2,2cm, maët caét ngang hình gaàn chöõ nhaät, laø moät chieác cuoác khaù ñeïp.

Hoá ñaát tìm thaáy moä noài voø naèm ôû ñoä saâu 0,6m vaø aên saâu vaøo sinh thoå ôû ñoä saâu 1,05m.

Nhö treân ñaõ bieát cho ñeán nay ôû caû khu vöïc nam Taây nguyeân chæ môùi tìm thaáy 2 moä noài voø uùp nhau ôû di chæ buoân Trieát, bôûi vaäy vieäc khaùi quaùt moät ñaëc tröng veà moä taùng ôû khu vöïc nam Taây Nguyeân laø ñieàu raát khoù khaên.

Qua so saùnh, ñoái chieáu moä noài voø ôû di chæ buoân Trieát vôùi moä noài voø ôû caùc di chæ Lung Leng, Traø Doâm ôû khu vöïc Baéc Taây Nguyeân chuùng toâi thaáy raèng chuùng coù nhöõng maët töông ñoái gioáng nhau:

Caùc moä voø uùp nhau ñeàu naèm trong caùc hoá ñaát xaùm ñen ôû lôùp sôùm cuûa taàng vaên hoaù vaø ñeàu aên saâu vaøo sinh thoå.

Ñaây laø lôùp tìm thaáy rìu, cuoác coù vai thuoäc giai ñoaïn sôùm.



2. ÑAËC TRÖNG DI VAÄT.

2.1. Giôùi thieäu khaùi quaùt caùc söu taäp hieän vaät

Ñeå tìm hieåu ñaëc tröng di vaät ñaù vaø goám cuûa caùc di chæ haäu kyø ñaù môùi - sô kyø kim khí ôû nam Taây Nguyeân, chuùng toâi xin giôùi thieäu khaùi quaùt caùc söu taäp ôû khu vöïc naøy. Chuùng toâi chuû yeáu döïa vaøo toå hôïp hieän vaät ñoà ñaù vaø ñoà goám trong 3 di chæ ñaõ khai quaät laø Nghóa Trang, Buoân Trieát vaø Phuø Myõ; ñoàng thôøi giôùi thieäu theâm moät soá söu taäp hieän vaät tieâu bieåu töø caùc ñòa ñieåm khaùc do thaùm saùt hoaëc söu taäp nhaët coù ñòa chæ roõ raøng.

Tröôùc heát xin giôùi thieäu sô boä 3 söu taäp hieän vaät do khai quaät:

- Söu taäp hieän vaät Ñoài Nghóa Trang

Trong hoá thaùm saùt 4m2 ñaõ thu ñöôïc 28 maûnh goám, 15 maûnh töôùc, 1 baøn maøi. Trong ñôït naøy coøn thu löôïm ñöôïc: 5 rìu töù giaùc, 4 maûnh baøn maøi ñaõ bò loä ra trong quaù trình san uûi. Trong hoá khai quaät thu ñöôïc: 2 rìu töù giaùc, 1 phaùc vaät rìu töù giaùc, 3 maûnh voøng, 25 baøn maøi vaø 3.241 maûnh goám.

Caû 2 chieác rìu töù giaùc ñeàu ñöôïc laøm töø ñaù badan, chieác kyù hieäu 95 ÑrL H1- 01, treân moät maët vaãn coøn nhöõng veát gheà ñeõo chöa ñöôïc maøi heát: thaân daøi 5,7cm, roäng löôõi 2,9cm, roäng ñoác 1,4cm, daøy 2cm.

Trong soá 25 baøn maøi coù 1 chieác baøn maøi raõnh, mang kyù hieäu 95ÑrL H1 - 09; soá coøn laïi ñeàu laø loaïi baøn maøi coù veát maøi phaúng hoaëc hôi loõm. Taát caû baøn maøi ñeàu ñöôïc laøm töø ñaù caùt coù haït töông ñoái mòn. Phaàn lôùn coù kích thöôùc nhoû vaø moûng.

Nhöõng chieác baøn maøi thu ñöôïc ôû Ñoài Nghóa Trang khaùc vôùi nhöõng chieác baøn maøi ôû khu vöïc Gia Lai - Kon Tum. Taïi caùc ñòa ñieåm Bieån Hoà, Lung Leng soá löôïng baøn maøi thu ñöôïc ít hôn, kích thöôùc nhoû hôn. Baøn maøi ôû ñaây ñeàu coù kích thöôùc lôùn hôn, chuùng ñöôïc cheá taùc töø loaïi ñaù coù ñoä cöùng vaø haït mòn hôn nhieàu vaø ñeàu laø loaïi baøn maøi loõm.

Caû ba maûnh voøng thu ñöôïc ôû Ñoài Nghóa Trang ñeàu coù thieát dieän caét ngang hình tam giaùc nhö nhöõng maûnh voøng ôû Goø Choã.

Goám ôû ñòa ñieåm ñoài Nghóa Trang chuû yeáu laø loaïi goám moûng: 2.760 maûnh treân toång soá 3.241 maûnh goám caû hoá khai quaät, chieåm 85,15%.

Caên cöù vaøo maøu saéc cuûa goám chuùng ñöôïc chia thaønh maáy loaïi sau:



Goám naâu hoàng: 1.872 maûnh, chieám 57,75%.

Goám naâu xaùm: 834 maûnh, chieám 25,73%.

Goám xaùm hoàng: 715 maûnh, chieám 16,50%.

Goám ñöôïc laøm töø ñaát seùt pha caùt vaø moät ít baõ thöïc vaät. Xöông goám coù maøu naâu ñen laãn nhöõng haït naâu xaùm traéng, goám töông ñoái mòn vaø cöùng.

Trong toång soá 3.241 maûnh goàm coù:

430 maûnh goám vaên thöøng thoâ, chieám 13,26%

202 maûnh goám vaên thöøng mòn, chieám 6,23%

90 maûnh goám vaên chaûi, chieám 2,77%

14 maûnh goám vaên chaám giaûi, chieám 0,43%

28 maûnh goám vaên in voû soø, chieám 0,86%

12 maûnh goám vaên khaéc vaïch, chieám 0,37%

Soá löôïng maûnh goám trang trí vaên chaám giaûi, khaéc vaïch, in voû soø chieám tyû leä raát nhoû. Chuùng ñöôïc trang trí thaønh haøng thaúng treân coå cuûa ñoà goám, hoaëc ñöôïc chaám trong khuoâng cuûa nhöõng ñöôøng khaéc vaïch gioáng nhö goám Phuøng Nguyeân. Vaên khaéc vaïch ñöôïc trang trí keát hôïp vôùi vaên chaám giaûi taïo thaønh nhöõng ñoà aùn ñeïp.

Soá löôïng maûnh mieäng thu ñöôïc 324 maûnh, trong ñoù: Mieäng loe laø 213 maûnh, chieám 65,74% toång soá maûnh mieäng; mieäng khum 91 maûnh, chieám 28,08% vaø loaïi mieäng gaàn ñöùng 20 maûnh, chieám 6,17%.

Toång soá coù 82 maûnh ñeá, goàm loaïi ñeá choaõi chaân cao vaø ñeá thaáp.

Töø keát quaû thaùm saùt naêm 1993 vaø khai quaät naêm 1995 cho thaáy di tích Ñoài Nghóa Trang vöøa laø nôi cö truù, vöøa laø nôi cheá taùc coâng cuï, moät di chæ – xöôûng.

- Söu taâp hieän vaät Buoân Trieát

Di chæ Buoân Trieát ñöôïc ñaøo moät hoá thaùm saùt coù dieän tích 2m2 vaøo naêm 1993. Trong hoá ñaøo tìm thaáy 1cuoác ñaù, 2 rìu boân coù vai, 2 moä voø goám ñöôïc choân uùp mieäng vaøo nhau, 2 hieän vaät goám chaân cao ñaõ bò vôõ vaø nhieàu maûnh goám. Ngoaøi ra coøn thu thaäp trong khu di tích ñöôïc 7 rìu boân maøi toaøn thaân (1 boân coù vai, 1 boân hình raêng traâu vaø 5 rìu boân töù giaùc).

Hoá khai quaät moä truøm leân hoá thaùm saùt cuûa naêm 1993 vôùi dieän tích 80m2. Trong hoá khai quaät chæ thu ñöôïc: 1 rìu coù vai; 1 rìu coù vai löôõi nhon; 1 cuoác töù giaùc (ñaõ bò gaãy phaàn chuoâi); 3 doïi xe chæ vaø 1184 maûnh goám.



Chieác rìu coù vai löôõi nhoïn mang kyù hieäu 94BT.4 coù theå ñöôïc cheá taùc töø moät chieác cuoác coù vai kích thöôùc lôùn ñaõ bò gaãy phaàn löôõi. Kích thöôùc cuûa hieän vaät ño ñöôïc laø: daøi 10,1cm; roäng chuoâi 3,2cm; daøi chuoâi 3,7cm; daøy 2,0cm.

Trong 3 chieác doïi xe chiû, hai chieác coù tieát dieän nöûa hình caàu keáp hôïp vôùi noùn cuït.

Goám Buoân Trieát coù maàu naâu hoàng, xöông goám maøu xaùm ñen, ñoä nung töông ñoái cao.

Trong toång soá 1184 maûnh goám thu ñöôïc trong hoá khai quaât coù 87 maûnh ñöôïc trang trí vaên chaûi, chieám tyû leä 7,34%; 52 maûnh vaên thöøng chieám tæ leä 4,38%; 22 maûnh vaên soùng chieám tæ leä 1,85%; 11 maûnh vaên khaéc vaïch chieám tæ leä 0,92%; 7 maûnh vaên chaám raõi chieám tæ leä 0,59%. Caùc loaïi vaên naøy thöôøng keát hôïp vôùi nhau thaønh ñoà aùn töông ñoái ñeïp.

Soá maûnh mieäng thu ñöôïc laø 25 maûnh vaø 8 maûnh ñeá..

Loaïi hình mieäng vôùi 2 loaïi: mieäng loe vaø mieäng khum.

- Söu taäp hieän vaät Phuø Myõ.

Moät phaùt hieän khaûo coå hoïc ñaùng chuù yù ôû Laâm Ñoàng laø di tích Phuø Myõ huyeän Caùt Tieân vaøo naêm 1996. Taïi ñaây, caùn boä Vieän Khaûo coå hoïc vaø Baûo taøng Laâm Ñoàng ñaõ ñaøo thaùm saùt, xaùc nhaän di chæ coù taàng vaên hoaù chöùa hieän vaät ñaù vaø goám thuoäc thôøi ñaïi kim khí.

Cuoái naêm 1998, Vieän Khaûo coå hoïc vaø Baûo taøng Laâm Ñoàng ñaõ tieán haønh khai quaät ñòa ñieåm Phuø Myõ.

Di tích Phuø Myõ naèm ôû ven bôø taû ngan thöôïng löu soâng Ñoàng Nai thuoäc huyeän Caùt Tieân, caùch trung taâm huyeän lî Caùt Tieân hôn 1km.

- Ñoà ñaù: 16 tieâu baûn goàm:

Khuoân ñuùc ñoàng: 9 chieác (1 chieác loaïi nhieàu mang vaø 8 chieác 2 mang). Khuoân nhieàu mang kyù hieäu 98 PM H2 L1- 4(HV3), laøm baèng ñaù sa thaïch hai beân khuoân coù hình maãu vaät loõm vaøo, ñoù laø vaät coù muõi (hay goùc) nhoïn. Khuoân coù hình gaàn chöõ nhaät, chieàu daøi coøn laïi 5,5cm, chieàu roäng 6,5cm, daøy 2,4cm.

Khuoân hai mang tìm ñöôïc 8 chieác. Chieác kyù hieäu 98 PM H2 L16 laøm töø ñaù caùt, coù daïng moät nöûa hình truï boå doïc, chieàu daøi 13,3cm, roäng 6,5cm, daøy 2,3cm, vaät ñuùc laø 1 chieác rìu coù 2 caïnh ñeàu cong loõm, ñoác töông ñoái phaúng. Phaàn ñoác rìu coù trang trí moät con choàn, hai beân goùc coù hoa vaên gaàn voøng troøn, coù ñöôøng xuyeân giöõa laø



muõi nhoïn laø goùc rìu. Ñaëc bieät ngöôøi xöa taïo ra ñaäu roùt cuõng laø ñaäu ngoùt ôû phaàn rìa cuûa löôõi rìu.

Baøn maøi: 4 chieác, ñieån hình laø chieác kyù hieäu 18 PM H1L1 - 30, baèng ñaù caùt, nhieàu veát söû duïng, veát maøi hôi loõm, kích thöôùc daøi 10,4cm, roäng 8,2cm, daøy 2,2cm.

Rìu ñaù: 2 chieác ñeàu ôû trong hoá I. Chieác thöù nhaát, rìu töù giaùc, kyù hieäu 48 PM H1L121 coù maøu xaùm xanh, ñöôïc cheá taùc töø ñaù badan, ôû moät maët ñöôïc maøi nhaün, maët kia ôû moät rìa caïnh bò vôõ, phaàn ñoác vaø rìa caïnh kia bò vôõ moät mieáng lôùn. Rìu daøi 8,0cm, roäng 3,9cm, daøy 2,6cm.

Chaøy: 1 chieác, kyù hieäu 98 PM H1L2 - 46, laøm töø ñaù cuoäi, moät ñaàu ñaõ bò vôõ, chaøy coù hình truï, thuoân daàn veà moät phía, chaøy daøi 7,5cm, daøy 3,7cm.

Ñoà goám: 116 hieän vaät vôùi caùc loaïi:

Baøn ñaäp: 95 chieác, chieám 81,7% toång soá hieän vaät goám. Baøn ñaäp goám coù chung moät daùng hình, ñoù laø hình choùp cuït daøi ôû phaàn tay caàm, phía döôùi beø ra nhö chieác baùnh daøy, ôû ñaàu phaàn phía tay caàm thöôøng coù loã. Toaøn boä caùc hieän vaät ñeàu khoâng ñöôïc trang trí hoa vaên.

Chieác baøn ñaäp mang kyù hieäu 98 PM L1 - 32 coøn nguyeân veïn, tay caàm hình choùp cuït daøi, phía döôùi loe ra nhö hình noùn, coù xuyeân loã ôû phaàn giöõa tay caàm. Khoâng trang trí hoa vaên, goám thoâ maøu ñoû. Kích thöôùc daøi 9,0cm ñöôøng kính lôùn nhaát 6,5cm.

Doïi xe chæ: 11 chieác (ôû hoá I coù 10 chieác). Doïi xe chæ ñeàu cuøng moät loaïi hình choùp cuït vôùi caùc ñoä cao khaùc nhau, taát caû ñeàu khoâng ñöôïc trang trí hoa vaên.

Chieác doïi xe chæ mang kyù hieäu 98 PM H1 L2 - 109 ñöôïc laøm baèng ñaát nung pha nhieàu caùt, maøu hoàng nhaït coù hình choùp cuït ñaùy phaúng, coù loã xuyeân taâm. Ñöôøng kính treân 2,0cm, ñöôøng kính döôùi 3,2cm, cao 1,1cm.

Chieác kyù hieäu 98 PM H1 L1 - 15 coù maøu hoàng nhaït, hình choùp cuït coù loã xuyeân taâm; ñöôøng kính treân 2,4cm; ñöôøng kính döôùi 3,0cm; cao 2,1cm.

Con daáu: 1 chieác, ñöôïc laøm baêng ñaát nung pha nhieàu caùt maøu hoàng xaùm, coù daùng nöûa hình caàu, maët döôùi gaàn phaúng, troøn ñöôïc trang trí hoa vaên hình xoaén oác troøn. Ñöôøng kính lôùn nhaát 2,5cm, cao1,7cm.

Baùt: 1 chieác, kyù hieäu 98 PM H1 L2 - 45 coøn nguyeân veïn, coù maøu naâu hôi ñoû, laøm baèng goám thoâ pha nhieàu caùt, baùt coù mieäng loe roäng; ñöôøng kính mieäng 19cm; cao 6,9cm.



Hieän vaät goám hình söøng boø: 1 chieác kyù hieäu 98 PM H1 L2 (chöa roõ coâng duïng) laøm töø goám thoâ coù maøu xaùm nhaït, hình daùng hôi gioáng söøng boø beân trong roãng, ñaàu gaàn nhoïn. Thaân daøi 2,5cm; ñöôøng kính lôùn nhaát 4,2cm; ñöôøng kinh loã 1,3cm.

Nghieân goám: 1 chieác kyù hieäu 98 PM L1 H2 - 112 coù maøu vaøng saãm, ñöôøng kính 4,2cm, ñöôøng kính loã 2,0cm, cao 2,7cm.

Bi goám: 2 vieân, chieác kyù hieäu 98 PM H1 L2 - 113 coù maøu hoàng nhaït, laøm baèng ñaát nung pha nhieàu caùt, ñöôøng kính 2,2cm.

Ngoaøi soá hieän vaät treân ñaây, ôû hai hoá khai quaät coøn thu ñöôïc 28.850 maûnh goám.

Nhöõng ngöôøi khai quaät cho raèng, di tích Phuø Myõ coù nieân ñaïi vaøo khoaûng treân döôùi 3000 naêm caùch ngaøy nay, töông ñöông vôùi caùc di tích Caùi Luûng, Caùi Vaïn phaân boá ôû haï löu soâng Ñồng Nai.

2.2. Caùc söu taäp khaùc ôû Nam Taây Nguyeân.

- Söu taäp ñoà ñaù ôû ñòa ñieåm Ea H’Leo coù 7 rìu boân ñaù.

- Söu taäp hieän vaät ôû Ea Kao, thaønh phoá Buoân Meâ Thuaät goàm 3 hieän vaät goám vaø 13 hieän vaät ñaù.

3 ñoà goám coù chaân ñeá cuûa ñoà ñöïng chaân cao, kích thöôùc vaø hình daùng khaùc nhau nhöng veà chaát lieäu vaø kyõ thuaät cheá taùc gioáng nhau. Ñoù laø loaïi goám ñaát seùt, pha caùt, haït töông ñoái thoâ, ñoä nung khaù cao, cöùng, maøu naâu ñoû, khoâng trang trí hoa vaên.

Ñoà ñaù coù 13 tieâu baûn, goàm 6 rìu nguyeân veïn, 3 maûnh rìu, 1 hoøn gheø, 2 baøn maøi, 6 chieác rìu ôû daïng phaùc vaät rìu töù giaùc hoaëc hình haïnh nhaân, veát gheø nhoû vaø ñeàu, coù moât vaøi chieác ñöôïc maøi, taát caû laøm töø ñaù ba dan maøu xanh saãm, maët ngoaøi ít nhieàu bò phong hoaù, kyõ thuaät cheá taïo khoâng ñöôïc trau truoát. Kích thöôùc töông ñoái lôùn.

- Söu taäp hieän vaät Ñoài Chôï, thò traán Ñaéc R’laäp, thuoäc cao nguyeân Ñaéc Noâng. Naêm 1987, anh Phaïm Vaên Haûi ñaõ thu nhaäp ôû Goø Chôï do maùy uûi tieán san quaû ñoài ñöôïc 5 phaùc vaät rìu, 21 chieác rìu boân ñaù, 5 maûnh voøng trang söùc, 1 chieác baøn ñaäp voû caây; 1 doïi xe sôïi baèng goám hình baùnh xe coù xuyeân loã. Caùn boä Vieän Khaûo coå vaø Baûo taøng Ñaéc Laéc ñaõ phaân loaïi söu taäp naøy.

- Cuoác coù vai: 1 chieác, ñöôïc laøm töø ñaù badan coù maøu xaùm nhaït, vai xuoâi ñöôïc maøi nhaün toaøn thaân, rìa coù veát meû do quaù trình söû duïng. Cuoác daøi 27cm, roäng löôõi 6,6cm, roäng chuoâi 30cm, roäng vai 4,8cm, daøi chuoâi 6,0cm, daøy chuoâi 2,0cm.



- Baøn ñaäp khaéc raõnh, coù kyù hieäu 87 GC - 11 ñöôïc laøm töø ñaù caùt haït töông ñoái mòn. Caùc raõnh cuûa baøn ñaäp ñöôïc taïo ôû hai maët beân coù dieän heïp hôn so vôùi hai maët kia. ÔÛ 2 maët roäng khoâng ñöôïc taïo raõnh coù hai veát loõm xuoáng theo chieàu doïc. Thieát dieän ngang cuûa baøn ñaäp coù hình chöõ nhaät vôùi 1 goùc hôi khuyeát. Kích thöôùc: daøi 9,3cm, roäng 5,1cm, daøy 4,3cm. Hình daùng vaø kích thöôùc chieác baøn ñaäp naøy gioáng loaïi baøn ñaäp khaéc raõnh trong di chæ Phuøng Nguyeân.

- Hieän vaät hình baùnh xe coù loã thuûng giöõa, kyù hieäu 87 GC – 31, laøm töø ñaù badan, maøu xaùm hôi ñen; ñöôøng kính ngoaøi 9,6cm, ñöôøng kính loã 2cm, thaân daøy 4cm.

- Voøng tay: 5 maûnh, ñeàu ñöôïc cheá taùc töø ñaù badan, maøu xaùm hôi xanh, maët caét ngang hình tam giaùc.

- Rìu töù giaùc: 12 chieác, chieám 50% söu taäp rìu boân. Rìu töù giaùc thöôøng coù tieát dieän ngang thaân hình gaàn chöõ nhaät, chuoâi nhoû hôn löôõi, vôùi chieâu daøi taäp trung trong khoaûng töø 7,5cm ñeán 9,5cm, ñeàu ñöôïc laøm baèng ñaù badan vôùi kyõ thuaät cheá taùc khoâng thaät laø hoaøn haûo.

- Rìu coù vai ôû Goø Chôï coù 8 chieác, trong ñoù 6 chieác vai xuoâi, 2 chieác vai ngang. Chieác mang kyù hieäu 87 GC - 23 thuoäc vai xuoâi, cheá taùc töø ñaù badan, coù maøu xaùm nhaït, löôõi coù veát meû, kích thöôùc thaân daøi 67cm, löôõi roäng 4,2cm, chuoâi roäng 2,2cm, vai roäng 3,8cm, chuoâi daøi 2,0cm, thaân daøy 1,2cm. Rìu coù vai ngang kyù hieäu 87 GC - 10 coù phaàn chuoâi daøi gaàn gaáp ñoâi phaàn thaân, ñöôïc laøm töø ñaù badan, maøu xanh naâu; thaân daøi 5,0cm, thaân daày 1,8cm, chuoâi daøi 3,2cm, chuoâi roäng 3,9cm, chuoâi daøy 1,7cm.

- Rìu hình tam giaùc: 4 chieác, chuoâi heïp, löôõi xoøe roäng, ñeàu laøm töø ñaù badan, treân thaân coù veát maøi nhöng coøn daáu gheø ñeõo. Chieác mang kyù hieäu 87 GC - 8 coù chuoâi raát nhoû, löôõi xoeø roäng, thaân daøy, ñöôïc cheá taùc töø ñaù badan, doïc thaân rìu vaãn coøn veát gheø chöa ñöôïc maøi heát. Rìu daøi 8,8cm, roäng löôõi 3,7cm, roäng chuoâi 0,9cm, daøy 1,8cm. Chieác kyù hieäu 87GC - 13, rìa löôõi coù veát meû do söû duïng, doïc thaân coøn veát gheø chöa maøi heát. Kích thöôùc thaân daøi 7,0cm, roäng löôõi 3,3cm, roäng chuoâi 1,4cm, daøy 1,7cm.

- Söu taäp Ñaéc Min, thò traán Ñaéc R’Laáp, gaàn bieân giôùi Vieät – Campuchia.

Söu taäp coù 8 rìu boân chöa hoaøn thieän, 7 rìu boân maøi toaøn thaân (rìu töù giaùc vaø boân raêng traâu)

- Söu taäp hieän vaät ñaù ôû Quaûng Tröïc, Quaûng Taân.

Goàm 3 rìu töù giaùc, 4 boân raêng traâu, 8 rìu, boân coù vai.



Veà nguyeân lieäu vaø kyõ thuaät cheá taùc caû 3 chieác rìu töù giaùc Quaûng Tröïc ñeàu raát gioáng vôùi nhöõng chieác rìu töù giaùc tìm ñöôïc ôû vöôøn nhaø oâng Khoan. Chuùng ñeàu ñöôïc cheá taùc töø ñaù phtanit, ñöôïc maøi chuû yeáu ôû phaàn löôõi, treân thaân coøn raát nhieàu veát gheø. Moät trong 3 chieác naøy laø chieác rìu mang kyù hieäu BTÑL 601.Ñ38 KC91 coù maøu xaùm traéng, löôõi coù veát meû do söû duïng vaø ñöôïc maøi, coøn laïi haàu nhö toaøn boä phaàn thaân rìu vaãn coøn veát gheø ñeõo. Kích thöôùc: Thaân daøi 10,6cm, roäng löôõi 4,7cm, roäng chuoâi 2,8cm, daøy 1,2cm.

Boán boân raêng traâu ñeàu coøn khaù nguyeân veïn, ñöôïc cheá taùc töø ñaù phtanit. Chieác mang kyù hieãu BTÑL 604/Ñ41. KC 91 coù maøu xaùm nhaït, maøi nhaün toaøn thaân, vai raát xuoâi. Kích thöôùc: thaân daøi 6,6cm, roäng löôõi 4,0cm, roäng vai 3,7cm, daøi chuoâi 3,3cm, roäng chuoâi 2,2cm.

Taùm rìu, boân coù vai ôû Quaûng Tröïc, Quaûng Taân ñeàu ñöôïc cheá taùc töø ñaù phtanit. Trong ñoù 4 chieác coù kyù hieäu: BTÑL 615/52. KC91, BTÑL 614/51 KC91, BTÑL 613/49 KC91 coøn mang veát gheø haàu nhö treân toaøn thaân, nhöng rìa löôõi vaãn saéc beùn coù theå söû duïng ñöôïc. Kích thöôùc: thaân daøi 10cm; roäng löôõi 5,1cm; roäng vai 3,9cm, daøi chuoâi 2,7cm; roäng chuoâi 1,8cm; daøy 1,3cm.

Boán chieác rìu coù vai coøn laïi ñeàu bò vôõ, gaõy löôõi, trong ñoù chieác mang kyù hieäu KBTÑL 611/48. KC91 ñöôïc gheø laïi löôõi. Veà maët hình daùng, chaát lieäu, cuõng nhö kyõ thuaät söû duïng cho thaáy noù gioáng vôùi nhöõng hieän vaät tìm thaáy ôû di tích Lung Leng (Kon Tum). ÔÛ Lung Leng phaùt hieän ñöôïc raát nhieàu di vaät thuoäc loaïi naøy vaø ñöôïc chuùng toâi goïi laø “rìu löôõi nhoïn”. Ñoù laø nhöõng chieác rìu coù vai ñaõ bò vôõ, gaõy phaàn löôõi trong quaù trình söû duïng sau ñoù chuùng ñöôïc gheø taïo laïi löôõi baèng caùch gheø thu nhoû 2 beân rìa caïnh thaân rìu laïi, taïo cho chieác rìu coù hình daùng nhö moät muõi nhoïn coù chuoâi.

Söu taäp hieän vaät ñaù ôû Quaûng Tröïc - Quaûng Taân duø naèm gaàn cuïm di chæ ôû thò traán Ñaéc R’Laáp, nhöng coù söï khaùc bieät veà loaïi hình coâng cuï. Trong söu taäp Quaûng Taân - Quaûng Tröïc ngoaøi 3 chieác rìu töù giaùc coøn coù 4 chieác boân raêng traâu vaø 8 chieác rìu coù vai. Söï coù maët cuûa nhöõng chieác boân raêng traâu cuøng vôùi chieác rìu löôõi daàm ñaù. Cuoác thaân daøy, daøi, cong khum, maët lôùn gaàn hình tam giaùc, löôõi roäng chuoâi thu nhoïn, 2 caïnh beân phaúng, maët caét ngang hình thang maø caïnh lôùn laø löng, toaøn thaân ñöôïc maøi nhaün. Hai daàm ñaù coù daïng mai möïc, thaân moûng, deït, daøi vaø cong khum. Hai ñaàu thuoân nhoû ñeàu, moûng daàn ra 2 rìa caïnh, maët caét ngang nöûa hình baàu duïc. Chieác lôùn thaân daøi 27,2cm, ngang roäng 5cm, löôõi roäng 5cm, thaân daøy 1,8cm. Ñaây laø coâng cuï laøm ñaát khaù ñoäc ñaùo, cho ñeán nay chöa gaëp ôû di chæ naøo treân ñaát nöôùc ta.

- Söu taäp Ñaéc Nang (huyeän Kroâng Noâ)



Goàm 18 cuoác, boân ñaù do Quang Vaên Nghieâm phaùt hieän ñaàu tieân naêm 1999 ôû söôøn ñoài Caùnh Nam, xaõ Ñaêk Nang. 18 di vaät ñeàu tìm thaáy trong 1 hoá, ñöôïc ngöôøi ta ñaët vaø vuøi xuoáng coù chuû yù. Taát caû ñeàu coù daïng hình thang, laøm töø ñaù basalte, coù maøu ñen nhaït, maët ngoaøi bò phong hoaù, veát maøi khoâng nhaün boùng. Maët caét ngang thaân gaàn hình chöõ nhaät, löôõi maøi vaùt veà moät maët. Chuùng chæ khaùc nhau veà kích thöôùc, trong ñoù: 4 chieác lôùn (thaân daøi 21cm, roäng 5,5cm, daøy 2,5cm), 7 chieác trung bình (thaân daøi 15,0cm, roäng 5,0cm, daøy 2,0cm) vaø 7 chieác nhoû (thaân daøi 8,2, roäng 4,0cm vaø daøy 1,5cm).

- Söu taäp Ñaéc Toân, xaõ Tröôøng Xuaân (huyeän Ñaêk Noâng)

ÔÛ ven bôø suoái Ñaéc Toân, hai oâng Nguyeãn Xuaân An vaø Nguyeãn Thieäu Duõng ñaõ thu nhaët ñöôïc 14 chieác rìu ñaù, 3 maûnh voøng tay vaø 1 chieác baøn ñaäp voû caây coù tay caàm.

Naêm 1999 taïi ñaây anh Leâ Bình ñaõ söu taàm theâm 4 hieän vaät: 1 vieân ñaù gheø troøn coù loã thuûng giöõa, 2 boân töù giaùc vaø 1 boân coù vai. Vieân ñaù gheø ñeõo hình caàu deït, laøm töø ñaù badan, patin phuû ngoaøi maøu ñen, coù ñuïc loã thuûng giao nhau. Ñöôøng kính ngoaøi 13cm, ñöôøng kính trong 3,5cm, daøy 6,5cm. Ñaây laø loaïi di vaät gaëp ôû Giai Lai vaø Kon Tum, laàn ñaàu tieân thaáy ôû Ñaéc Laéc. Boân töù giaùc (2 chieác), laøm töø ñaù badan, thaân hình thang, ñoác heïp, löôõi roäng, maët caét ngang hình chöõ nhaät, löôõi maøi vaùt veà moät beân. Chieác lôùn thaân daøi 10cm, roäng löôõi 5,5cm, roäng chuoâi 2,0cm, daøy 1,6cm. Chieác nhoû thaân daøi 7,0cm, roäng löôõi 3,6cm, daøy thaân 1,8cm, roäng chuoâi 2cm. Boân coù vai nhoïn (1chieác), maët caét ngang hình chöõ nhaät, löôõi maøi vaùt leäch veà moät maët. Thaân daøi 3,5cm, löôõi roäng 3,2cm, daøy 0,6cm; chuoãi daøi 2,5cm, roäng 1,2cm, daøy 1,2cm.

- Söu taäp ñoà ñaù ôû Baûo taøng Ñaéc Laéc Goàm 44 tieâu baûn, thu thaäp leû teû oû Huyeän Laéc, Ñaêk R’laáp, Kroâng Noâ vaø Ñaêk Noâng.

Neùt noåi baät trong söu taäp ñoà ñaù ôû huyeän Ñaêk R’laáp (Ñaéc Laéc) laø baøn ñaäp voû caây ( hoaëc baøn ñaäp hoa vaên) coù khaéc raõnh vaø nhöõng vieân ñaù gheø troøn coù khoeùt loã giöõa ñeå tra vaøo gaäy choïc loã.

Söu taäp Ea Ga, xaõ Cö Ni, huyeän Ea Ka goàm 8 cuoác (1 chieác ñaõ thaát laïc), 7 chieác coøn laïi coù kích thöôùc. Moät trong 7 chieác bò gaãy chuoâi, ngöôøi xöa ñaõ maøi hôi vaùt theo veát vôõ vaø duøng noù nhö moät cuoác töù giaùc. Cuoác coù vai vuoâng, thaân hình chöõ nhaät, moûng, maøi toaøn thaân vaùt hôi cong veà löôõi.



CHÖÔNG BOÁN

VAÊN HOÙA OÙC EO

1. LÒCH SÖÛ PHAÙT HIEÄN VAØ KHAI QUAÄT

Vaên hoùa OÙc Eo ñöôïc meänh danh bôûi teân di chæ ñaàu tieân ñöôïc phaùt hieän 1942. Sau ñaây laø thoáng keâ caùc di tích cuûa vaên hoùa naøy phaân boá theo ñôn vò haønh chính tænh.

A. AN GIANG

1. Di tích OÙc Eo (thuoäc ñòa phaän xaõ Voïng Theâ, huyeän Thoaïi Sôn).

2. Di tích naøy naèm treân caùnh ñoàng Gioàng Caùt – Gioàng Xoaøi chaân nuùi Ba Theâ, huyeän Thoaïi Sôn. Di tích naøy do Malleret phaùt hieän naém 1942. Ñaây laø khu di tích toân giaùo - moä taùng.

3. Di tích Ba Theâ (thuoäc ñòa phaän xaõ Voïng Theâ -Thoaïi Sôn).

4. Di tích Ñaù Noåi (thuoäc aáp Hoaø Taây B xaõ Phuù Hoaø -Thoaïi Sôn).

5. Di tích Ñònh Myõ(Di tích thuoäc xaõ Ñònh Myõ (Thoaïi Sôn), caùch nuùi Saäp 3 km veà phía taây baéc. Töø kinh Long Xuyeân – Nuùi Saäp, theo doøng kinh, coù teân cuõ laø kinh Nuùp – leâ, ñi veà phía taây khoaûng 3km gaëp doi ñaát caùt nhoû, xöa thuoäc sôû höõu cuûa ñieàn chuû ngöôøi Phaùp teân laø Nuùp-leâ(Noblet).

6. Di tích Traùp Ñaù (thuoäc ñòa phaän xaõ Ñònh Myõõ - Thoaïi Sôn).

7. Di tích Lung Gaày Meù (thuoäc ñòa phaän xoùm Voïng Ñoâng (cuõ), xaõ Voïng Theâ -Thoaïi Sôn).

8. Di tích Loã – Moâ (nay coøn goïi laø Loø Mo, thuoäc ñòa phaän xaõ Myõ Tuù - Chaâu Phuù).

9. Di tích Nuùi Sam (thuoäc ñòa phaän aáp Vónh Ñoâng, xaõ Vónh Teá-thò xaõ Chaâu Ñoác).

10. Di tích Phum Quao (Phum Kvao) (naèm veà phía ñoâng aáp Taân Long trong ñòa phaän xaõ Taân Lôïi -Tònh Bieân).

11. Di tích Traø Coät (Cuõng ñöôïc goïi laø Goø Caây Tung, aáp Thôùi Thuaän, xaõ Thôùi Sôn -Tònh Bieân).



12. Di tích Ñam Poâ(naèm veà phía taây aáp An Ninh, thuoäc xaõ Ninh Hoaø - Tri Toân).

13. Di tích Goø Me – Goø Saønh (aáp Taân Bình, thuoäc ñòa phaän xaõ Ba Chuùc -Tri Toân).

14. Di tích “Choøm Caây Gaùo” (di tích naèm treân khu ñaát coù teân goïi “Choøm Caây Gaùo” thuoäc aáp Phuù Quôùi, xaõ Phuù Thaønh - Phuù Taân).

15. Di tích Neàn Chuøa (thuoäc ñòa phaän aáp Phuù Y, xaõ Phuù Loäc).

B. KIEÂN GIANG

16. Di tích Neàn Chuøa (di tích cuõng coù teân goïi laø Taø Keâv, coù nghóa laø “OÂng Ngoïc” (Louis Malleret) thuoäc aáp 3, xaõ Taân Hôïi -Taân Hieäp).

17. Di tích Moáp Vaên (thuoäc xaõ Myõ Laâm, huyeän Hoøn Ñaát).

18. Di tích Ñaù Noåi (thuoäc aáp Ñaù Noåi, xaõ Thaïnh Ñoâng B, huyeän Taân Hieäp).

19. Di tích Keø Moät (thuoäc xaõ Vónh Bình Baéc, Vónh Thuaän).

20. Di tích Caïnh Ñeàn (thuoäc aáp Caïnh Ñieàn 2, xaõ Vónh Phong, Vónh Thuaän).

C. MINH HAÛI

21. Di tích Vónh Höng (thuoäc aáp Trung Höng 1, thoân Vónh Höng, huyeän Vónh Lôïi).

D. CAÀN THÔ (HAÄU GIANG CUÕ)

22. Di tích Nhôn Thaønh (thuoäc aáp Nhôn Thaønh, xaõ Nhôn Thaønh, huyeän Chaâu Thaønh).

23. Di tích Myõ Xuyeân (cuõng ñöôïc goïi laø Thaïnh Lôïi, thuoäc aáp Thaïnh Lôïi - Haø Boå, thò traán Myõ Xuyeân).

24. Di tích Xuaân Hoaø (cuõng ñöôïc goïi laø Phuù Hoaø, thuoäc xaõ Xuaân Hoa,huyeän Keá Saùch).

25. Di tích Kim Hoaø (cuõng goïi keânh G1, thuoäc xaõ Thaïnh An, Thoát Noát).

26. Di tích Thaïnh Trung (thuoäc aáp Thaïnh Trung, xaõ Trung Höng, huyeän Thoát Noát).

27. Di tích Ñoâng Phuù ( thuoäc aáp Ñoâng Phuù, xaõ Ñoâng Phöôùc, huyeän Chaâu Thaønh).



28. Di tích Long Phuïng (thuoäc xaõ Long Thaïch, huyeän Phuïng Hieäp).

E. TRAØ VINH (CÖÛU LONG CUÕ).

29. Di tích Löu Cöø (thuoäc aáp Löu Cöø, xaõ Löu Nghieäp Anh, huyeän Traø Cuù).

30. Di tích Soùc Chaø (thuoäc khu daân cö Soùc Chaø, xaõ Thaïnh Sôn, Traø Cuù).

31. Di tích Chuøa Thaùp (cuõng coù teân chuøa Cheät Ñeà, thuoäc aáp Ñoàn Ñieàn, xaõ Taäp Sôn, Traø Cuù).

32. Di tích Chong Baùt (cuõng coù teân Troà Tra Baùt, thuoäc aáp Chong Baùt, xaõ Nhò Tröôøng, Caàu Ngang).

33. Di tích Myõ Caàn (thuoäc aáp Myõ Caàn, xaõ Löông Hoaø, Chaâu Thaønh).

34. Di tích Chuøa Goø Gaïch (thuoäc khu daân cö aáp Ba Xeâ A, xaõ Löông Hoaø, Chaâu Thaønh).

35. Di tích Chuøa Traø Khaùu (cuõng goïi laø Sam Bua, thuoäc aáp Traø Khaùu, xaõ Hoaø AÂn, huyeän Caàu Keø).

36. Di tích Chuøa Giöõa (cuõng coù teân laø chuøa Ma Chum – Na ran, thuoäc aáp Traø Khaùu, xaõ Hoaø An, Caàu Keø).

37. Di tích Taân Trung Gioàng (thuoäc aáp Taân Trung Gioàng, xaõ Hieáu Töû, Tieåu Caàn).

38. Di tích Chuøa Caây Heï (cuõng coù teân laø Chuøa Caàn Choâng, thuoäc thò traán Tieåu Caàn, huyeän Tieåu Caàn).

G. VÓNH LONG (CÖÛU LONG CUÕ)

39. Di tích Thaønh Môùi (thuoäc aáp 5, xaõ Trung Hieäp vaø aáp Bình Thaønh, xaõ Trung Ñieàn, Vuõng Lieâm).

H. TIEÀN GIANG

40. Di tích Goø Thaønh (thuoäc aáp Taân Thaønh, xaõ Taân Thuaän Bình, huyeän Chôï Gaïo).

41. Di tích Chuøa Baø Keát (thuoäc xaõ Bình Phan, huyeän Chôï Gaïo).

42. Di tích Gioàng Baø Phuùc (thuoäc xaõ Song Bình, Chôï Gaïo).

43. Di tích Tröôøng Sôn A (thuoäc aáp I, xaõ Löông Hoaø Laïc, Chôï Gaïo).



44. Di tích Goø Chuøa Böûu Thaùp (aáp Taân Phong, xaõ Taân Hoäi, Cai Laäy).

45. Di tích Ñìa Thaùp (thuoäc aáp 4, xaõ Myõ Thaønh Baéc, Cai Laäy).

I. ÑOÀNG THAÙP

46. Di tích Goø Thaùp (coù teân goïi Pratsat Pream Loven (Chuøa Naêm Gian hoaëc Thaùp Möôøi), thuoäc aáp Thaùp Möôøi, xaõ Taân Kieàu, huyeän Thaùp Möôøi).

47. Di tích Phuù Long (thuoäc Thò xaõ Sa Ñeùc)

48. Di tích Goø Taøu (cuõng goïi laø Goø Boùi, thuoäc xaõ Taân Hôïi Cô, huyeän Taân Hoàng).

49. Di tích Goø Chuøa (cuõng coù teân goïi laø Goø Caây Ñieäp, thuoäc xaõ Bình Phuù, huyeän Taân Hoàng).

50. Di tích Goø Chuøa Phöôùc Thieän (thuoäc xaõ Bình Phuù, huyeän Taân Hoàng).

51. Di tích Goø Coâng Eùc (thuoäc xaõ Thoâng Bình, huyeän Taân Hoàng).

52. Di tích Goø Chuøa Taùm Aáu (thuoäc xaõ Taân Thnaøh B, huyeän Taân Hoàng).

K. LONG AN

53. Di tích Goø Haøng (thuoäc xaõ Vónh Ñaïi, huyeän Vónh Höng).

54. Di tích Goø Goøn (thuoäc aáp Goø Goøn, xaõ Höng Thaïnh, huyeän Vónh Höng).

55. Di tích Goø Phaùo (thuoäc aáp 7, xaõ Höng Ñieàn B, Vónh Höng).

56. Di tích Baøu Xaõ Keo (coøn goïi laø di tích Goø Chuøa, thuoäc xaõ Höng Ñieàn B, huyeän Vónh Höng).

57. Di tích Laùng Bieàn (thuoäc xaõ Höng Ñieàn B, Vónh Höng).

58. Di tích Taø Nu (thuoäc aáp Taø Nu, xaõ Khaùng Höng huyeän Vónh Höng).

59. Di tích Goø Chuøa (thuoäc xaõ Höng Ñieån A, huyeän Vónh Höng).

60. Di tích Goø Roäc Chanh (cuõng goïi laø goø OÂng Taø hoaëc Goø Lôùn, thuoäc aáp Roäc Chanh, xaõ Vónh Thaïnh, huyeän Vónh Höng).

61. Di tích Goø Vónh Chaâu A (thuoäc xaõ Vónh Chaâu A, Vónh Höng).

62. Di tích Goø Chuøa (thuoäc xaõ Haäu Thaïnh Trò, huyeän Moäc Hoaù).

63. Di tích Goø Ñeá (thuoäc xaõ Tuyeân Thaïnh, huyeän Moäc Hoaù).

64. Di tích Goø Dung (cuõng goïi laø Goø Baéc Dung, thuoäc xaõ Haäu Thanh, huyeän Taân Thaïnh).



65. Di tích Goø Baûy Lieáp (thuoäc xaõ Nhaân Hoaø Laäp, huyeän Taân Thaïnh).

66. Di tích Goø Naêm Chieâm (thuoäc xaõ Haäu Thaïnh, huyeän Taân Thaïnh).

67. Di tích Goø Chuøa (thuoäc xaõ Haäu Thaïnh, huyeän Taân Thaïnh).

68. Di tích Goø Chuøa (thuoäc xaõ Myõ Quyù Taây, huyeän Ñöùc Hueä).

69. Di tích Bình Taû (thuoäc aáp Bình Taû, xaõ Ñöùc Hoaø Haï).

70. Di tích Goø Chaøm (thuoäc xaõ Ñöùc Laäp Haï, huyeän Ñöùc Hoaø).

71. Di tích Tho Mo (cuõng goïi laø di tích Ñình, thuoäc aáp Thuaän Hoaø(teân cuõ laø Tho Mo), xaõ Hoaø Khaùnh Nam, huyeän Ñöùc Hoaø).

72. Di tích Röøng Ñình (thuoäc aáp Traàm Laïc, xaõ Myõ Haïnh Baéc, huyeän Ñöùc Hoaø).

73. Di tích Röøng Muoãi (thuoäc xaõ Taân Myõ, Ñöùc Hoaø).

74. Di tích Goø Sao (thuoäc xaÕ Taân Phuù, Ñöùc Hoaø).

75. Di tích Gioàng Loùt (thuoäc aáp Gioàng Loùt, xaõ Ñöùc Hoaø Thöôïng, Ñöùc Hoaø).

76. Di tích Baøu Thaønh (thuoäc aáp So Ño, thò traán Haäu Nghóa).

77. Di tích Beán Ñoø(thuoäc aáp Beán Ñoø, xaõ Loäc Giang, Ñöùc Hoaø).

L.TAÂY NINH

78. Di tích Thanh Ñieàn (thuoäc xaõ Thanh Ñieàn, huyeän Chaâu Thaønh).

79. Di tích Phöôùc Thaïnh (di tích coøn coù teân laø Goø Mieáu, thuoäc aáp Phöôùc Thaïnh, xaõ Phöôùc Vónh , huyeän Chaâu Thaønh).

80. Di tích Tieân Thuaän (thuoäc xaõ Tieân Thuaän, huyeän Beán Caàu).

81. Di tích Phöôùc Chæ (thuoäc xaõ Phöôùc Chæ, huyeän Traûng Baøng).

82. Di Tích Choùp Maït (thuoäc aáp Môùi, xaõ Taân Phong, huyeän Taân Bieân).

M. THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH

83. Di tích Caán Giôø (thuoäc 2 xaõ Caàn Thaïnh vaø Lyù Nhaân, huyeän Duyeân Haûi).

84. Di tích Goø Chuøa Phuïng Sôn (thuoäc quaän 11).

N. ÑOÀNG NAI

85. Di tích Caây Gaùo (thuoäc xaõ Caây Gaùo 2, huyeän Vónh Cöûu).



86. Di tích Ñoàng Bô (thuoäc khu vöïc Ñoàng Bô, xaõ Phuù Lyù, huyeän Taân Phuù).

87. Di tích Mieáu OÂng Choàn (thuoäc ñòa phaän laâm tröôøng Vónh An, xaõ Phuù Lyù, Taân Phuù).

88. Di tích Goø Böôøng (thuoäc aáp II, xaõ Long Phöôùc, huyeän Long Thaønh)

O. LAÂM ÑOÀNG

89. Di tích Ñoàng Nai (thuoäc xaõ Ñoàng Nai, huyeän Ñaï Teû).

90. Di tích Quaûng Ngaõi (thuoäc xaõ Quaõng Ngaõi, Ñaï Teû).

2. LOAÏI HÌNH DI TÍCH VAÊN HOÙA OÙC EO

2.1. Di chæ kieán truùc toân giaùo.

Loaïi hình di tích naøy laø nhöõng kieán truùc ñeàn, thaùp thôø. Coù theå phaân chia loaïi hình di tích naøy thaønh caùc nhoùm sau ñaây.

-Nhoùm 1: Caùc di tích thuoäc nhoùm naøy naøy thöôøng tìm thaáy treân caùc goø ñaát ñaép nhaân taïo. Beân döôùi lôùp ñaát phuû treân maët laø kieán truùc ñaù gaïch. Toaøn boä bình ñoà kieán truùc thöôøng coù hình chöõ nhaät. Phaàn treân cuûa kieán truùc thöôøng ñaõ suïp ñoå, sau ñoù ngöôøi ta ñaõ coá yù ñaép ñaát phuû leân. Bieân goø ñöôïc keø bôûi ñaù vaø gaïch raát kieân coá. Neàn goø laø lôùp seùt daøy ñöôïc xöû lyù neän chaët vöõng chaéc trong phaïm vi goø. Chìm trong loøng goø laø neàn moùng goàm caùc töôøng gaïch ñöôïc beû thaønh caùc goùc vuoâng. Trung taâm goø laø moät kieán truùc thöôøng coù daïng hình vuoâng coù neàn ñaù vaø töôøng bao ñöôïc xaây baèng gaïch vaø ñaù lôùn raát daøy vaø kieân coá. Trong kieán truùc phaùt hieän ngaãu töôïng Linga, Yoni. Loaïi di tích naøy phaùt hieän ôû Neàn Chuøa, Goø Thaùp Möôøi, Goø Minh Sö…

- Nhoùm 2 laø loaïi kieán truùc chæ coù moät neàn gaïch baèng phaúng hình chöõ nhaät vôùi caùc ñöôøng gaïch thaáp döôùi 1m chia neàn thaønh caùc oâ. Loaïi kieán truùc naøy khoâng coù töôøng, maùi, phuø ñieâu. Tieâu bieåu cho loaïi kieán truùc naøy laø di tích Goø Caây Troâm.

2.2. Loaïi hình kieán truùc moä taùng.



Caùc moä taùng OÙc Eo thöôøng naèm trong caùc goø ñaát ñaép ñöôïc xöû lyù vöõng chaéc.

Moä taùng chia thaønh hai loaïi

- Loaïi moät laø nhöõng goø lôùn hình daïng khoâng nhaát ñònh trong ñoù choân nhieàu moä khoâng coù naám moà. Caáu truùc moä hình pheãu. Loaïi naøy tìm thaáy ôû goø Baø Chuùa Xöù A vaø B…

- Loaïi hai laø moä naèm trong caùc goø nhoû rieâng bieät hình baùt uùp hoaëc mu ruøa, moãi goø chæ coù moät moä. Loaïi naøy phaùt hieän ôû Phaät Noåi, Takev, Neàn Chuøa…

+ Caáu truùc moä coù loaïi huyeät vuoâng xung quanh xaây ñaù, gaïch hoaëc gheùp goã. Loøng moä taán nhieàu lôùp ñaù vaø caùt traéng mòn. Trung taâm moä laø moät truï gaïch hình vuoâng, coù hoäc roãng nhoû. Ñaùy hoäc laø lôùp caùt traéng saïch vaø coù than tro, maûnh goám hoaëc laù vaøng.

+ Loaïi khaùc laø moä huyeät vuoâng khoâng coù caáu truùc xaây ôû trung taâm. Trong moä ñöôïc taán ñaù caùt taïo thaønh khoái vuoâng. Taâm laø moät loã nhoû taïo baèng vaät nhoïn. Trong ñieàn ñaày caùt saïch, thöôøng tìm thaáy hieän vaät vaøng laù, ñaù quyù, ñoà trang söùc.

+ Moä coù caáu truùc huyeät hình pheãu, phaàn treân taán ñaù hoa cöông vaø caùt, ñaùy laø lôùp seùt deûo coù laãn than tro, di coát, goám

2.3. Loaïi hình di tích cö truù

Di tích cö truù ôû OÙc Eo thöôøng tìm thaáy trong lôùp saâu, döôùi lôùp ñaát canh taùc hieän nay. Chuùng coù daïng nhöõng lieáp ñaát coå, khaû naêng laø nhöõng neàn nhaø. Trong lôùp ñaát cö truù thöôøng chöùa nhieàu goám, coâng cuï, than tro, taøn tích thöùc aên. Khaûo coå hoïc cuõng tìm thaáy daáu veát nhaø saøn, ñoù laø nhöõng caáu truùc coïc goã taäp trung thaønh nhoùm hoaëc loã choân coät.

Loaïi di tích naøy tìm thaáy ôû Neàn Chuøa, Caïnh Ñeàn. Ba Theâ, OÙc Eo…



3. DI VAÄT VAÊN HOÙA OÙC EO.

3.1.Töôïng thôø vaø linh vaät

a) Töôïng Phaät

- Töôïng Phaät baèng goã

Laø di vaät quyù hieám, coù soá löôïng khaù ít so vôùi caùc loaïi hieän vaät khaùc cuûa vaên hoaù OÙc Eo ôû vuøng ñoàng baèng Nam Boä.

Vaøo cuoái nhöõng naêm 30, theo taøi lieäu ñaõ coâng boá, coù boán pho töôïng Phaät goã ñaõ ñöôïc tìm thaáy ôû vuøng Ñoàng Thaùp Möôøi. Goàm 1 töôïng ôû Thaùp Möôøi, 1 töôïng ôû Phong Myõ vaø hai töôïng ôû Bình Hoaø. Nhöõng pho töôïng naøy ñaõ ñöôïc nghieân cöùu, phaân tích vaø ñaõ ñöôïc xeùt nghieäm baèng phöông phaùp caùc bon phoùng xaï(C14) cho chæ soá nieân ñaïi vaøo khoaûng giöõa theá kyû thöù IV (töôïng Thaùp Möôøi) ñeán cuoái theá kyû thöù VII SCN (töôïng Hoaø Bình) (L. Malleret, 1963, tr 164).

Töø sau naêm 1975, trong caùc cuoäc ñieàu tra, ñaøo thaùm saùt vaø khai quaät khaûo coå hoïc, ñaõ phaùt hieän ñöôïc 15 töôïng vaø 1 baøn tay töôïng trong caùc di tích Goø Thaùp: 11 töôïng, Gioàng Xoaøi thuoäc khu di tích OÙc Eo: 2 töôïng, Vónh Höng: 1 töôïng vaø Nhôn Thaønh : 1 töôïng vaø 1 baøn tay. Ñaây laø nhöõng töôïng ñöôïc phaùt hieän trong caùc di tích khaûo coå vaên hoaù OÙc Eo, coù vò trí ñòa taàng vaø coù cuøng phong caùch ngheä thuaät gioáng vôùi caùc töôïng ñaõ ñöôïc L. Malleret coâng boá tröôùc ñaây. Trong ñoù:

+ 12 töôïng taïc theo phong caùch ngheä thuaät Dvarati (Goø Thaùp 10, Gioàng Xoaøi 1, Vónh Höng 1). Ñaây laø nhöõng töôïng taïc theo quy caùch ñöùng treân toaø sen, coù thaân hình maûnh mai, thon cao, hong hôi veïo veà beân phaûi. Thaân maëc aùo caø sa daøi ñeán chaân. Kích thöôùc caùc töôïng lôùn nhoû khoâng ñeàu nhau. Töôïng nhoû nhaát thu thaäp ôû Goø Thaùp cao 0,165m. Töôïng lôùn nhaát ñoàng thôøi laø töôïng nguyeân nhaát tìm thaáy ôû Gioàng Xoaøi cao 2,30m (tính caû beä) coù ñaàu ñoäi muõ choùp troøn, maët nghieâm, tai daøi, coå cao. Thaân khoaùc aùo caø sa daøi ñeán chaân. Töôïng coù hai tay ñeàu bò gaõy, tay phaûi gaõy ñeán vai, tay traùi gaõy ñeán cuøi choû.

+ 3 töôïng taïc theo phong caùch Amaravati (Goø Thaùp 1, Gioàng Xoaøi 1, Nhôn Thaønh 1) coøn khaù nguyeân daïng. Ñaây laø loaïi töôïng ñöôïc taïo theo quy caùch ñöùng thaúng treân toaø sen hoaëc treân beä, ñaàu ñoäi muõ hình choùp, maët khoâng roõ neùt. Tai daøi. Thaân khoaùc aùo caø sa phuû kín beân vai traùi, ñeå hôû vai phaûi vaø moät phaàn ngöïc, daøi phuû



ñeán chaân. Caû 3 töïông ñeàu bò gaõy maát hai tay. Tay traùi gaõy ít hôn tay phaûi. Töôïng nhoû nhaát tìm thaáy ôû Gioàng Xoaøi cao o,46m (tính caû beä). Töôïng lôùn nhaát tìm thaáy ôû Goø Thaùp cao 0,94m (tính caû beä).

Vieäc tìm thaáy nhöõng pho töôïng Phaät baèng goã ñöôïc taïc theo hai phong caùch ngheä thuaät coù yù nghóa trong vieäc nhaän thöùc veà trình ñoä cuûa ngheà chaïm khaéc goã, veà nhöõng moái quan heä giao löu vaên hoaù vaø veà vò trí xaõ hoäi cuûa Phaät giaùo trong ñôøi soáng vaên hoaù tinh thaàn cuûa cö daân coå OÙc Eo.

- Töôïng Phaät baèng ñaù

Goàm caùc tieâu baûn thu thaäp ñöôïc ôû caùc di tích OÙc Eo (1), Goø Thaùp (3), Ñaù Noåi(Kieân Giang) (1), Chuøa Phaät (1), Myõ Thaïnh Ñoâng (1), Baøu Coâng (1). Döïa vaøo quy caùch, coù theå phaân bieät caùc töôïng naøy ra thaønh nhöõng nhoùm nhö sau :

+ Nhoùm töôïng taïc trong tö theá ngoài xeáp haøng : 5 töôïng (OÙc Eo : 1, Goø Thaùp :2, Myõ Thaïnh Ñoâng :1, Baøu Coâng : 1) ñöôïc laøm baèng loaïi sa thaïch maøu xaùm vaø xanh ñen coù kích thöôùc lôùn nhoû khaùc nhau. Chuùng goàm 1 töôïng nhoû coøn khaù nguyeân daïng thu thaäp ñöôïpc ôû di tích OÙc Eo. Töôïng cao 0,13m, ñaàu ñoäi muõ coù choùp troøn, maët troøn. Treân maët khoâng coù nhöõng neùt chaïm theå hieän maét, muõi, mieäng vaø tai. Töôïng ñöôïc taïc trong tö theá ngoài xeáp baèng treân toaø sen, hai tay ñeå tröôùc buïng. Tay traùi coøn nguyeân, tay phaûi gaõy maát ñoaïn töø vai ñeán coå tay. Chaân phaûi ñaët treân chaân traùi. Baøn chaân duoãi thaúng. Caùc ngoùn tay vaø ngoùn chaân khoâng theå hieän roõ neùt.

- Töôïng nhoû ôû Baøu Coâng bò gaõy chæ coøn phaàn döôùi coù daïng töông töï töôïng ôû OÙc Eo.

- 2 pho töôïng Goø Thaùp ñeàu bò vôõ chæ coøn laïi phaàn töø khuyûu tay xuoáng. Trong ñoù, töôïng lôùn coù phaàn coøn laïi cao 0,52m, ñöôïc taïc theo qui caùch ngoài xeáp baèng treân beä, hai tay ñeå tröôùc buïng. Baøn tay phaûi ñaët uùp vaøo loøng baøn tay traùi. Chaân phaûi gaùc treân chaân traùi. Baøn chaân duoãi thaúng, coù 5 ngoùn, 3 ngoùn giöõa daøi hôn ngoùn caùi. Beä ngoài thaáp, khoâng caân ñoái. Treân beä khoâng coù trang trí hoa vaên.

- Töôïng Myõ Thaïnh Ñoâng ñöôïc taïc baèng loaïi sa thaïch maøu xanh ñen cao 0,50m, coøn khaù nguyeân. Töôïng ñöôïc taïc thaønh Phaät ngoài treân beä ñaù coù ñaàu ñoäi muõ choùp troøn. Maët troøn. Maøy cong. Maét lim dim, hôi xeách. Muõi lôùn, soáng muõi bò vôõ. Mieäng nhoû, coù raâu meùp. Tai lôùn, daøi thoûng xuoáng ngang caèm. Coå to baïnh. Hai tay ñeå tröôùc buïng. Loøng baøn tay ñaët uùp vaøo nhau. Baøn tay phaûi naèm treân baøn tay traùi. Chaân phaûi gaùc leân chaân traùi. Baøn chaân khoâng taïc ngoùn.

- Töôïng Phaät ngoài thaúng coù 1 töôïng, thu thaäp ñöôïc ôû di tích Goø Thaùp. Tuy bò vôõ maát ñaàu vaø chaân nhöng qua phaàn coøn laïi cuõng coù theå nhaän thaáy pho töôïng naøy ñöôïc taïc theo qui caùch ngoài thaúng treân beä cao, hai chaân choáng xuoáng döôùi, hai tay ñaët treân ñuøi. Ñaây laø pho töôïng ngoài theo “phong caùch AÂu chaâu”. Trần Văn Bảo Khoa Lịch sử


- Töôïng baùn troøn taïc theo tö theá ñöùng 1 töôïng, baèng sa thaïch maøu xaùm saùng, tìm thaáy ôû di tích ñaù noåi (Kieân Giang). Töôïng gaõy ñaàu vaø hai tay, phaàn coøn laïi tính caû beä cao 0,25m ñöôïc taïc theo tö theá ñöùng, chaân phaûi thaúng, chaân traùi nhö böôùc leân phía tröôùc. Baøn chaân thoâ, khoâng coù ngoùn. Thaân khoaùc aùo caù sa daøi phuû xuoáng ñeán chaân vaø coù moät daây daûi vaét qua hai ñaàu goái.

Ngoaøi caùc töôïng noùi treân, coøn coù moät ñaàu töôïng baèng sa thaïch maøu xaùm naâu thu thaäp ñöôïc ôû ñòa ñieåm Chuøa Phaät. Töôïng coù ñaàu ñoäi muõ coù choùp treân ñænh, toùc xoaén thaønh töøng cuoän troøn ñeàu nhau xeáp thaønh haøng ngang phuû kín ñaàu. Muõi thaúng. Mieäng cöôøi mæm, ,caèm troøn, tai lôùn, daøi ñeán ngang caèm. Coå troøn coù ngaán nhoû

Caùc töôïng Phaät hieän coù, tuy phaùt hieän ñöôïc trong caùc di tích vaên hoaù OÙc Eo nhöng khoâng naèm trong ñòa taàng khaûo coå hoïc. Vì vaäy, khoâng theå xaùc ñònh nieân ñaïi moät caùch chính xaùc. Tuy nhieân, döïa vaøo phöông phaùp so saùnh, ñoái chieáu coù theå ñònh nieân ñaïi cuûa nhöõng pho töôïng naøy vaøo khoaûng theá kyû thöù V cho ñeán theå kyû thöù VII.

- Töôïng Phaät baèng ñoàng

Moät töôïng Phaät coøn nguyeân phaùt hieän ñöôïc ôû phía Taây ñòa ñieåm Goø Caây Thò thuoäc di tích OÙc Eo. Töôïng ñöôïc ñuùc baèng ñoàng, lôùp patin beân ngoaøi maøu xaùm ñen, cao 0,31m, naëng 3,8kg. Phía sau coù hai moùc : moät ôû giöõa soáng löng, moät ôû sau khuyûu chaân. Lö töôïng coù 5 daáu aán hình chöõ nhaät. Töôïng ñöôïc taïo trong tö theá ñöùng treân toaø sen, ñænh ñaàu coù choùp troøn, toùc xoaên mòn töøng cuïm nhoû, neùt maët hieàn hoaø, maét lim dim, hôi xeách, muõi thaúng, mieäng cöôøi traàm tónh. Hai tay ñöa ngang taàm ngöïc, loøng baøn tay phaûi ñöa ra phía tröôùc, caùc ngoùn tay kheùp laïi, tay traùi ngöûa ra, cheách xuoáng phía döôùi. Hai chaân traàn, hôi thoâ, coù ñuû caùc ngoùn. Töôïng khoaùc aùo caù sa phuû ñeán chaân, goàm hai lôùp. AÙo phuû kín 2 vai, ñeå hôû coå vaø moät phaàn tröôùc ngöïc phuû xuoáng thaønh nhöõng neáp gaáp roäng. Lôùp aùo trong ñeå loä 4 neáp gaáp ôû ngöïc. Lôùp ngoaøi, töø buïng ñeán goái coù 8 neáp. AÙo phuû roäng leân vai caùnh tröôùc, moät daûi aùo vaét qua phuû xuoáng phía ngoaøi caùnh tay traùi. Lai aùo phuû xuoáng chaân gaáp thaønh neáp caùch ñieäu hoaù…

Xeùt veà phong caùch ngheä thuaät, so vôùi caùc töôïng coå cuøng loaïi trong boái caûnh lòch söû cuûa söï du nhaäp Phaät giaùo vaøo vuøng naøy, Voõ Syõ Khaûi ñaõ ñònh nieân ñaïi sôùm nhaát cuûa pho töôïng naøy laø nöûa ñaàu theá kyû V sau coâng nguyeân.

Hai caùnh tay vaø moät maûnh vôõ cuûa 3 töôïng ñoàng khaùc nhau ñöôïc tìm thaáy ôû trung taâm di tích kieán truùc Löu Cöø. Trong ñoù coù moät caùnh tay coøn nguyeân baøn tay naêm ngoùn, ngoùn caùi vaø ngoùn troû laøm thaønh voøng troøn, caùc ngoùn coøn laïi kheùp kín vaø chæ veà phía tröôùc; maûnh vôõ thuoäc phaàn vai cuûa 1 töôïng khaù lôùn. Treân vai coù hoa vaên trang trí hình bình haønh theå hieän aùo caø sa nhaø Phaät.



b) Töôïng thaàn

- Brahma baèng ñaù: Töôïng tìm thaáy ôû OÙc Eo, ñaàu ñoäi muõ hình truï. Brahma baèng ñoàng tìm thaáy ôû thaùp Vónh Höng

- Visnu goàm taùm töôïng.

- Siva ôû OÙùc Eo coøn laïi ba tieâu baûn.

- Ganesa laø thaàn vaät theå hieän döôùi daïng mình ngöôøi ñaài voi coù 3 töôïng.

- Dvarapala

- Uma – Mahisvara hoaëc Mahisardramardini

- Yaksa

- Töôïng nam thaàn, nöõ thaàn

- Ñaàu ngöôøi baèng ñaát nung

c) Linh vaät.

- Linga coù 22 tieâu baûn goàm caùc loaïi sau:

Loaïi thöù nhaát goàm hai phaàn, phaàn treân hình truï troøn, phaàn döôùi hình truï baùt giaùc.

Loaïi thöù hai caáu taïo 3 phaàn, phaàn treân hình truï troøn, phaàn giöõa hình truï baùt giaùc, phaàn chaân hình truï vuoâng.

Loaïi thöù ba coù ñaàu baèng, caáu taïo 3 phaàn tieát dieän nhö loaïi hai.

Loaïi thöù tö coù ñaàu troøn, phaàn tr6n hình truï troøn, phaàn döôùi hình vuoâng

Ngoaøi ra coøn moät loaïi Linga kích thöôùc nhoû baèng thuûy tinh, ñaù quyù…

- Linga – yoni goàm 10 boä coù theå taïc lieàn khoái, cuõng coù loaïi gheùp rôøi

- Yoni coù 18 tieâu baûn goàm caùc loaïi loã gaàn vuoâng hoaëc chöõ nhaät, loaïi hình baùt giaùc, loaïi loã troøn

- Beä thôø laø nhöõng vieân ñaù gheùp choàng leân nhau theo quy caùch ñoái xöùng.



3.2. Phuø ñieâu vaø con daáu

a) Phuø ñieâu baèng ñaát nung

b) Con daáu

Loaïi di vaät naøy chæ môùi phaùt hieän ñöôïc 22 caùi, ñöôïc laøm baèng kim loaïi vaø ñaù quyù, tìm thaáy ôû caùc di tích OÙc Eo (5), Neàn Chuøa (4), vaø Caïnh Ñeàn (13). Treân phaàn lôùn caùc con daáu coù maët ñoùng daáu ñöôïc chaïm khaéc hình ngöôøi, hình ñoäng vaät, chöõ coå vaø hình caùc vaät theå ôû daïng loõm.

3.3. Tieàn vaø kim loaïi

Ñoàng tieàn laø loaïi di vaät hieám, chieám soá löôïng khaù ít trong caùc di tích vaên hoaù OÙc Eo nhöng chuùng coù giaù trò nghieân cöùu lôùn. Cuøng vôùi con daáu, söï coù maët cuûa tieàn luoân gaén vôùi moät xaõ hoäi vaên minh coù neàn kinh teá thò tröôøng phaùt trieån ôû moät möùc ñoä khaù cao. Coù 12 ñoàng tieàn vaø maûnh caét cuûa tieàn ñaõ ñöôïc phaùt hieän ôû caùc di tích Neàn Chuøa (3), Ñaù Noåi (3), Keø Moät (2) vaø Goø Haøng (4).

3.4. Di vaät baèng vaøng

a) Ñoà trang söùc baèng vaøng

- Nhaãn vaøng : coù 11 chieác nguyeân vaø gaõy tìm thaáy trong caùc di tích moä taùng vaø cö truù.

- Boâng tai vaø khuyeân tai: coù 9 chieác bao goàm: ½ khuyeân tai hình con ñæa coù choát baám; 5 khuyeân tai nhoû ñöôïc laøm baèng daây vaøng coù tieát dieän troøn ñöôïc uoán thaønh hình troøn; 1 boâng tai hình nuùt aùo vuoâng; 1 boâng tai hình boâng hoa; 1 khuyeân tai ñöôïc taïo bôûi 1 daây vaøng coù phaân nöûa tieát dieän troøn, phaân nöûa deït quaán vaøo nhau.

- Maët ñeo : Moät chieác hình boâng mai saùu caùnh coù nhuïy laø 1 vieân ñaù quí maøu maän chín.

- Haït chuoãi: coù 8 haït, bao goàm 5 haït chuoãi hình traùi xoan hay hình traùi chuoãi ngoïc, coù loã xuyeân truïc doïc.



- Boâng chuoãi: coù 10 boâng. Ñaây laø nhöõng boâng hoa nhoû coù töø 5 ñeán 6 caùnh nhoû baèng laù me. Chính giöõa coù loã xuyeân ñeå xaâu daây ñeo.

- Boâng hoa: coù 2 boâng. Caû hai boâng hoa vaøng ñeàu coù 4 caùnh vaø coù loã ñeå xaâu daây ñeo.

b) Vaøng laù: Vaøng laù laø di vaät raát phoå bieán, ñöôïc tìm thaáy trong caùc di tích vaên hoaù OÙc Eo.

Veà hình daïng, chuùng bao goàm caùc hình töù giaùc, hình troøn hoaëc gaàn troøn, hình baàu duïc, hính baùn nguyeät hay hình chuõ D, chöõ U, hình tam giaùc, hình laù nhoïn… Qua vieäc thoáng keâ phaân loaïi cho thaáy, phaàn lôùn chuùng coù kích thöôùc nhoû vaø raát nhoû. Loaïi nhoû nhaát, coù kích thöôùc dao ñoäng töø 0,5cm ñeán 2,0cm chieám soá löôïng nhieàu nhaát. Tieáp ñeán laø loaïi trung bình, coù kích thöôùc giao ñoäng töø 2,0 cm ñeán 5,0 cm. Loaïi lôùn coù kích thöôùc daøi roäng giao ñoäng töø 5 cm trôû leân chieám soá löôïng raát ít, ñöôïc tìm thaáy chính ôû di tích Ñaù Noåi, Goø Thaønh vaø Goø Xoaøi.

- Ñeà taøi hình ngöôøi: 44 hình: 2 hình thaàn Visnu; 2 hình thaàn Surya; 19 hình ngöôøi hoaëc nhaân thaàn; 2 hình ngöôøi ngoài chaïm treân laù vaøng; 1 hình ngöôøi quyø coù daïng gioáng nhaân sö; 2 hình chaïm ngöôøi ñaøn baø; 2 hình baøn chaân; 8 hình ngöôøi thuù; 10 hình ngöôøi chim.

- Ñeà taøi ñoäng vaät: coù 99 hình loaøi vaät, 38 hình boø chaïm; 28 hình voi; 3 hình höôu nai; 2 hình ngöïa; 2 hình chaïm choù soùi; 1 hình caù saáu; 13 hình raén; 7 hình ruøa; 4 hình caù; 1 hình deâ

- Ñeà taøi thaûo moäc: coù 67 hình, 25 hình chaïm, daäp vaø caét hoa sen; 14 hình caùc loaïi hoa ñöôïc chaïm rieâng bieät treân 14 laù vaøng goàm hoa mai, hoa trang vaøng, hoa caåm chöùng, hoa thöôïc döôïc, hoa aùc-ti-soâ; 5 hình chaïm caùc loaïi traùi caây.

- Ñeà taøi caùc vaät theå: coù tôùi 205 hình chaïm daäp. Bao goàm caùc hình con oùc, baùnh xe, caây gaäy, bieåu töôïng Laksmi, ñinh ba, maët traêng khuyeát, voøng troøn hay maët trôøi, thaùp thôø hay beä, bình coù voøi, hình hình hoïc … vaø coù hình chuïc hình chaïm khoâng roõ yù nghóa hoaëc chöa xaùc ñònh. 49 hình baùnh xe; 12 hình ñinh ba; 2 hình chaïm caây gaäy; 6 hình chaïm thaùp thôø hay beä thôø; 2 hình chaïm bieåu töôïng Laksmi; 1 hình bình coù voøi; 27 hình chaïm maët traêng khuyeát; 11 hình chaïm voøng troøn hay hình maët trôøi.

- Ñeà taøi hình hoïc: coù 22 hình: 5 hình chaïm daây thoøng loïng (Paõsa) laø vuõ khí cuûa Yama; 30 hình chaïm nhöõng vaät theå chöa xaùc ñònh. Ngoaøi ra, coøn coù 22 hình chaïm khoâng roõ daïng.

- Hình chöõ vieát coå, goàm coù: 5 hình chöõ vieát laø ñeà taøi chính, 27 chöõ vieát ñöôïc khaéc cuøng vôùi caùc hình ngöôøi, hình ngöôøi thuù.

c)Beä thôø Linga – Yoni baèng vaøng



3.5. Ñoà trang söùc vaø di vaät baèng ñaù quyù, ñaù maøu, thuyû tinh vaø kim loaïi thöôøng

a) Haït chuoãi

- Chuoãi baèng ñaát nung: chieám soá löôïng raát lôùn, coù tôùi vaøi ngaøn haït

- Chuoãi (cöôøm taám) baèng “löu ly”

- Haït chuoãi hình caàu troøn

b) Ñaù quyù: coù 61 vieân.

c) Vaät duïng baèng kim loaïi thöôøng, baèng ñaù, baèng thuyû tinh

- Voøng tay. Coù 5 voøng ñeo tay laøm baèng hôïp kim chì – thieác.

- Khuyeân tai : coù 21 chieác goàm: 2 hình con oác; 5 hình con ñæa; 1 hình caù ngöïa; 1khuyeân tai coù maáu; 2 khuyeân tai hình con thuù.

- Nhaãn: coù 13 chieác laøm baèng ñoàng – chì.

- Buøa ñeo: coù 5 chieác, ñöôïc ñuùc baèng hôïp kim chì – thieác, treân ñænh coù loã ñeå xaâu daây ñeo, goàm: hình bình haønh; hình chöõ nhaät.

- Theû ñaù: coù 3 chieác, ñöôïc laøm baèng ñaù giaû maõ naõo vaø sa thaïch.

- Huy chöông: 1 chieác. Treân moät maët cuûa huy chöông laø hình ñaàu 1 con sö töû . ÔÛ beân traùi, doïc theo rìa cong cuûa huy chöông coù nhöõng neùt ñuùc noåi coù daïng töông töï caùc chöõ caùi La tinh. Maët sau huy chöông laø hình 1 boâng hoa 4 caùnh.

- Luïc laïc: coù 3 chieác baèng ñoàng, daïng hình caàu

- Ly ñoàng

- Xaäp xoaõ

- OÁng nhoû

- Daây kim loaïi

- Keïp chì

- Maûnh saét thieác

- Maûnh ñoàng



3.6. Caùc vaät duïng baèng ñaù

a. Baøn maøi: coù 8 chieác nguyeân vaø vôõ.

b. Baøn nghieàn: coù 36 chieác ñöôïc laøm baèng caùc loaïi sa thaïch.

c. Chaøy nghieàn – con laên (?): coù 14 caùi, ñöôïc laøm baèng loaïi sa thaïch.

d. Coái ñaù: coù 3 chieác, laøm baèng loaïi ñaù hoa cöông maøu xaùm xaåm.

e. Vaät hình naám (baøn xoa) (?): coù 2 caùi.

f. Ñaù coù loã: 3 tieâu baûn.

g. Khuoân ñuùc hoaëc khuoân eùp: 3 tieâu baûn.

h. Ñaù duøng laøm maët giaùp khuoân: 3 tieâu baûn.

3.7. Ñoà goám vaø ñaát nung

a. Ñaát nung

b. Chì löôùi: coù 13 hieän vaät.

c. Doi xe sôïi: coù 32 chieác.

d. Baøn in: toång soá coù 12 chieác.

e. Chuoâng goám: coù 6 caùi.

f. Chaøy nghieàn: coù 3 chieác.

g. Giaù keâ loø: coù 1 caùi.

h. Vaät hình e-lip (hay baøn daäp): coù 8 caùi.

i. Vaät hình “oaûn”: 12 caùi.

j. Cheùn nhoû: coù 16 chieác.

k. Caø raøng (beáp loø): laø loaïi di vaät khaù tieâu bieåu, ñöôïc tìm thaáy nhieàu trong caùc di tích cö truù vaên hoaù OÙc Eo ôû vuøng ñoàng baèng thaáp OÙc Eo, Neàn Chuøa, Caïnh Ñeàn, Nhôn Thaønh…

l. Ñoà goám

m. Goám mòn

n. Goám thoâ



Ngoaøi ra coøn coù caùc di vaät thuoäc nhoùm vaät duïng baèng goã, taøn tích thöïc vaät, di coát ñoäng vaät.



PHUÏ LUÏC

HAÄU KYØ ÑOÀNG THAU VAØ SÔ KYØ SAÉT

ÔÛ MIEÀN BAÉC VAØ BAÉC TRUNG BOÄ - VAÊN HOÙA ÑOÂNG SÔN

1. Ñòa vöïc phaân boá

Keå töø khi di tích Ñoâng Sôn ñöôïc phaùt hieän vaøo naêm 1924 ñeán nay ñaõ hôn baûy thaäp kyû troâi qua, nhöõng di tích cuøng vaên hoùa vôùi di tích naøy ñaõ phaùt hieän khaép mieàn Baéc nöôùc ta, trong moät khu vöïc lieàn khoaûnh töø bieân giôùi mieàn Baéc ñeán ñeøo Ngang thuoäc tænh Quaûng Bình, taäp trung ñaäm ñaëc ôû löu vöïc ba con soâng lôùn: Soâng HOÀng , Soâng Maõ, Soâng Caû. Soá löôïng di tích Ñoâng Sôn cuûa caùc tænh döôùi ñaây bao goàm caùc di tích, caùc söu taäp hieän vaät ñoàng phaùt hieän ngaãu nhieân. Laøo Cai vaø Yeân Baùi: 30 ñòa ñieåm, Sôn La: 20 ñòa ñieåm,Haø Giang: 4 ñòa ñieåm, Thaùi Nguyeân: 4 ñòa ñieåm, Quaûng Ninh: 4 ñòa ñieåm,Phuù Thoï vaø Vónh Phuùc: 18 ñòa ñieåm, Haø Noäi: 20 ñòa ñieåm, Baéc Ninh vaø Baéc Giang: 13 ñòa ñieåm, Haûi Döông vaø Höng Yeân: 7 ñòa ñieåm, Haûi Phoøng: 4 ñòa ñieåm, Haø Taây vaø Hoøa Bình: 28 ñòa ñieåm, Thaùi Bình: 3 dòa ñieåm, Haø Nam vaø Nam Ñònh: 13 ñòa ñieåm, Thanh hoùa: 70 ñòa ñieåm, Ngheä An vaø Haø Tónh: 26 ñòa ñieåm, Quaûng Bình: 8 ñòa ñieåm.

Trong vaên hoùa Ñoâng Sôn, taïi moät soá vuøng, caùc di tích coù xu höôùng phaân boá thaønh cuïm.

Cuïm di tích vinh Quang ôû huyeän Hoaøi Ñöùc (Haø Taây)

Cuïm di tích Coå Loa (Huyeän Ñoâng Anh, Haø Noäi)

ÔÛ löu vöïc Soâng Maõ, Soâng Chu (Thanh Hoaù), söï phaân boá caùc di tích Ñoâng Sôn ñaëc bieät phong phuù. Chæ trong moät huyeän ñaõ coù haøng chuïc di tích.

Ñaùng chuù yù laø cuïm di tích Ñoâng Lónh ôû xaõ Ñoâng Lónh.

Cuïm di tích Quyø Chöû xaõ Hoaèng Quyø, huyeän Hoaèng Hoaù phaân boá treân coàn goø beân bôø Soâng Doïc, moät nhaùnh cuït cuûa Soâng Maõ.

Cuïm di tích Ñònh Coâng naèm ôû xaõ Ñònh Coâng huyeän Ñònh Yeân cuõng bao goàm nhöõng di tích Ñoâng Sôn muoän, taïi ñaây phaùt hieän ñöôïc nhieàu troáng ñoàng Ñoâng Sôn.



2. Ñaëc ñieåm vaø loaïi hình di tích vaên hoaù Ñoâng Sôn

Di chæ cö truù- moä taùng

Ñaây laø moät loaïi di chæ hoãn hôïp, vöøa laø di chæ cö truù vöøa laø laø khu moä taùng. Loaïi di tích naøy ñaõ phaùt hieän ñöôïc 22 ñòa ñieåm, trong ñoù 9 ñòa ñieåm ñaõ ñöôïc khai quaät.

+ Di tích Laøng Caû thuoäc thaønh phoá Vieät Trì, tónh Phuù Thoï, ñaõ ñöôïc phaùt hieän töø naêm 1959, döôùi nhöõng teân goïi khaùc nhau: Chính Nghóa, Laøng Caû, Vieät Trì.

+ Di tích Vinh Quang coù dieãn bieán cuûa di tích phöùc taïp hôn di tích Laøng Caû. Ñaây laø di tích cö tru ù- moä taùng Ñoâng Sôn naèm truøm leân di chæ cö truù vaên hoaù Goø Mun. caùc nhaø khaûo coå hoïc phaûi laáy teân xaõ ñeå ñaët teân, nay laø laøng Caùt Queá , huyeän Hoaøi Ñöùc, tænh Haø Taây.

+ Di tích Chieàn Vaäy thuoäc xaõ Kim Hoaøng, huyeän Hoaøi Ñöùc, tænh Haø Taây, naèm treân moät quaû goø cao hôn maët ruoäng 1m – 2,5m, roäng khoaûng 600m, caùch Soâng Hoàng 6,5 km, caùch Soâng Ñaùy 5,4 km.

+ Di tích Ñoâng Sôn thuoäc xaõ Ñoâng Sôn , phöôøng Haøm Roàng, thaønh phoá Thanh Hoaù, naèm ôû höõu ngaïn Soâng Maõ. Di tích goàm hai khu vöïc: khu vöïc trong laøng trong moät thung luõng heïp, naèm ôû ñuoâi Nuùi Roàngvaø Nuùi Löôøn coù dieän tích khoaûng 1000m2; khu vöïc quan troïng cuûa di tích Ñoâng Sôn chính laø thuoäc vaøo loaøi hình di tích cö truù - moä taùng. Khu vöïc naøy traûi daøi treân bôø Soâng Maõ töø cöûa loø cao cuûa nhaø maùy phaân laân Thanh Hoaù tôùi ñuoâi Nuùi Roàng daøi 300m - 400m, roäng 50m - 60m.

Moä taùng.

Nhieàu di tích Ñoâng Sôn ñöôïc bieát ñeán chính laø nhôø nhöõng nhoùm hieän vaät phaùt hieän ngaãu nhieân. Khi khaûo saùt veà tính chaát cuûa nhöõng di tích naøy ngöôøi ta thöôøng chuù yù tôùi khaû naêng chuùng thuoäc caùc khu vöïc moä taùng. ÔÛ taát caû 32 di tích thuoäc nhoùm moä taùng , moät nöûa trong soá naøy ñaõ ñöôïc khai quaät nhöng phaàn lôùn laø nhöõng khu moä quan taøi hình thuyeàn.

Cho tôùi nay khoaûng 15 di tích moä quan taøi thaân caây khoeùt roãng ñöôïc xaùc ñònh thuoäc vaên hoaù Ñoâng Sôn, taäp trung nhaát ôû ñoàng baèng truõng cuûa Soâng Hoàng, Soâng Ñaùy vaø Soâng Nhueä, treân nhöõng huyeän phía nam cuûa tænh Haø Taây nhö Thanh Oai, ÖØng Hoaø, Phuù Xuyeân ñeán huyeän Duy Tieân cuûa tænh Haø Nam.

+ Di tích Chaâu Can thuoäc xaõ Chaâu Can, huyeän Phuù Xuyeân, tænh Haø Taây, caùch Soâng Nhueäï 1km, caùch Soâng Hoàng 7 km.

+ Di tích Nuùi Naáp xaõ Ñoâng Höng, huyeän Ñoâng Sôn, tænh Thanh Hoùa. Trần Văn Bảo Khoa Lịch sử


+ Di tích Laøng Vaïc I ñöôïc phaùt hieän vaøo thaùng 5 naêm 1972, huyeän Nghóa Ñaøn, tænh Ngheä An.

Di chæ xöôûng.

Hieän nay môùichæù bieát coù 3 di tích thuoäc loaïi naøy, ñeàu thuoäc xaõ Ñoâng Lónh, huyeän Ñoâng Sôn, tænh Thanh Hoaù. Ñoù laø Coàn Caáu lôùp treân, Baùi Teâ vaø Maû Chuøa.

Caùc söu taäp ngaãu nhieân

Nhöõng di tích naøy töông ñoái nhieàu: 134 di tích. Ñoù laø nhöõng nhoùm ñoà ñoàng Ñoâng Sôn phaùt hieän ngaãu nhieân trong quaù trình saûn xuaát.

3. Caùc ñaëc tröng cô baûn cuûa vaên hoaù Ñoâng Sôn.

- Ñoà ñoàng

Noùi ñeán vaên hoaù Ñoâng Sôn, ñieàu gaây aán töôïng nhaát chính laø boä ñoà ñoàng cöïc kyø phong phuù, ña daïng veà chuûng loaïi, trình ñoä cao veà kyõ thuaät cheá taùc vaø naêng khieáu thaåm myõ.

+Vuõ khí

Trong caùc di tích vaên hoaù Ñoâng Sôn hai loaïi hình hieän vaät coâng cuï vaø vuõ khí coù tyû leä xaáp xæ nhau.

Giaùo: Caên cöù vaøo caùch tra caùn coù theå chia giaùo thaønh hai loaïi lôùn: giaùo coù chuoâi tra caùn vaø giaùo coù hoïng. Giaùo coù hoïng tra caùn chieám tuyeät ñaïi ña soá.

Lao phaàn lôùn coù hình daùng doáng nhö giaùo, coù hoïng tra caùn.

Dao gaêm coù nhieàu kieåu phaân chia theo ñoác caàm. Phoå bieán nhaát laø loaïi coù chaén tay heïp gioáng söøng traâu.

Rìu chieán thöôøng coù daïng löôõi xeùo

Buùa chieán

Muõi teân khaù gioáng muõi lao nhöng nhoû hôn, goàm nhieàu loaïi: Caùnh eùn, hình laù, tam giaùc…

Taám che ngöïc

Trong nhoùm vuõ khí cuûa vaên hoaù Ñoâng Sôn coøn coù qua



+ Coâng cuï saûn xuaát

Rìu. Taát caû nhöõng loaïi rìu ñaõ tìm ñöôïc ñeàu coù moät ñaëc ñieåm chung laø thuoäc rìu coù hoïng. Noùi chung coù hai xu höôùng: rìu coù löôõi caân xöùng vaø khoâng caân xöùng.

Löôõi caøy ñoàng. Cho tôùi nay ñaõ coù hôn 200 hieân vaät ñöôïc xeáp vaøo nhoùm coâng cuï naøy. Coù theå phaân chia thaønh 4 kieåu: Kieåu löôõi caøy hình tam giaùc phaùt hieän ñöôïc coøn ít, kieåu löôõi caøy hình tim tìm ñöôïc nhieàu nhaát. Gaàn 100 chieác löôõi caøy ñeå trong troáng Coå Loa I thuoäc kieåu naøy. Kieåu löôõi caøy hình caùnh böôùm hay hình chaân vòt coù soá löôïng thöù hai. Kieåu löôõi caøy coù vai ngang hoaëc vai nhoïn cuõng raát ít.

xeûng gaàn gioáng xeûng saét hieän ñaïi.

cuoác ñoàng

nhoùm thuoång hay mai

nhoùm coâng cuï thu hoaïch laø nhöõng löôõi dao gaët hay coøn goïi laø nhíp

Nhoùm duøi, ñuïc, duõa.

Coâng cuï saûn xuaát coøn coù löôõi caâu, kim, ñinh ba, ñinh hai, moùc,dao,dao khaéc…

+ Ñoà duøng sinh hoaït.

Thaïp .Ñeàu coù daùng moät chieác chum thaân baàu, ñaùy vaø mieäng hôi thu vaøo. Gaàn mieäng coù quai. Coù loaïi thaïp khoâng naép vaø loaïi coù naép.

Thoá troâng gioáng nhö chieác laüng hoa hieän ñaïi, thaân hiønh noùn cuït, mieäng vaø ñeá coù vaønh loe ra.

Bình, aâu ñoàng gioáng moät chieác baùt saâu loøng, thaønh cao.

Khay ñoàng.

Ñóa ñoàng töông ñoái gioáng nhöõng ñóa saét hieän ñaïi, loøng noâng, mieäng roäng, loe, ñaùy baèng. Chaäu ñoàng coù moät yù nghóa vaø giaù trò nghieân cöùu ñaëc bieät. Veà hình daùng gaàn gioáng nhöõng chaäu ñoàng hieän ñaïi, vaønh mieäng loe, mieäng roäng hôn ñaùy, ñaùy baèng.

Ngoaøi ra coøn Loï ñoàng, aám ñoàng, muoâi ñoàng, thìa ñoàng, quaû caân ñoàng.

+ Nhaïc cuï.

Troáng ñoàng laø loaïi di vaät ñieån hình nhaát cuûa vaên hoùa Ñoâng Sôn. Taát caû nhöõng troáng ñoàng tìm ñöôïc ñeàu thuoäc cuøng moät loaïi, loaïi I theo caùch phaân loaïi cuûa F.Heger. Ngaøy nay chuùng ta ñaõ thoáng nhaát goïi loaïi troáng naøy laø troáng Ñoâng Sôn.

Chuoâng ñoàng coù loaïi töông ñoái lôùn, hình baàu duïc, maët caét hình baøu duïc, ñænh coù quai, trong loøng coù thanh ngang treo quaû laéc. Coù loaïi chuoâng nhoû hoaëc raát nhoû goïi



laø nhaïc hay luïc laïc. Ngoaøi ra coøn kheøn, coàng, chieâng, thanh la môùi chæ thaáy hình aûnh treân troáng ñoàng maø chöa tìm thaáy vaät thaät.

+ Ñoà trang söùc:

Ñoà trang söùc chuû yeáu cuûa ngöôøi Ñoâng Sôn laø voøng, ñöôïc chöùng thöïc treân nhöõng töôïng ngöôøi tìm thaáy, taát caû ñeàu ñeo voøng tay vaø voøng tai. Ñôn giaûn nhaâùt laø nhöõng voøng gioáng moät sôïi daây ñoàng uoán troøn. Kieåu voøng coù hoïng khoaù gaàn gioáng nhö kieåu treân.Voøng coù tieát dieän hình soáng traâu.Voøng coù tieát dieän hình chöõ T, hình chöõ nhaät deït, voøng oáng, voøng coù maáu…

Coøn coù loaïi hieän vaät ñeå ñeo baèng ñoàng gioáng nhö kieåu voøng tuy nhieân coù kích thöôùc beù hôn raát nhieàu, chæ vöøa ñeå ñeo vaøo ngoùn tay, coù theå laø nhaãn.

Khoaù thaét löng ñoàng laø nhöõng hieän vaät mang tính ngheä thuaät cao, goàm hai maûnh moùc vôùi nhau baèng moùc vaø khaâu.

Töôïng ñoàng laø nhöõng khoái töôïng ngöôøi vaø ñoäng vaät ñöôïc ñuùc thaønh caùn dao gaêm.

Ngoaøi ra coøn coù nhöõng hieän vaät raát khoù bieát trong thöïc teá ñöôïc duøng vaøo caùi gì. Ñoù laø nhöõng khung chaïm hình vuoâng, moät loaïi hieän vaät khaùc hình caønh caây...

Ñieàu cuoái cuøng coù theå neâu leân ñaëc ñieåm chung cuûa ñoà ñoàng Ñoâng Sôn laø nhöõng ñoà minh khí.

-Ñoà saét

Ñoà saét chuû yeáu coù hai nhoùm, coâng cuï vaø vuõ khí. Nhöõng löôõi cuoác coù soá löôïng nhieàu hôn caû. Löôõi mai coù hoïng tra caùn hình chöõ U, löôõi roäng baèng hoïng. Coâng cuï thu hoaïch coù lieàm, coâng cuï chaët coù rìu: Kieåu rìu hình chöõ nhaät, löôõi roäng baèng hoïng; kieåu rìu löôõi xoeø caân xöùng gaàn baèng vai, maët caét hoïng hình chöõ nhaät. Nhoùm vuõ khí coù kieám vaø giaùo.

-Ñoà ñaù

Ñoà ñaù thuoäc hai nhoùm chính laø coâng cuï saûn xuaát vaø ñoà trang söùc. Veà coâng cuï saûn xuaát soá löôïng ít, chuû yeáu laø rìu vaø boân. Ngoaøi ra coù hoøn keâ, hoøn gheø, baøn maøi, chaøy. Moät loaïi hieän vaät môùi xuaát hieän laø nhöõng quaû caân. Veà ñoà trang söùc coù caùc kieåu voøng tay, voøng tai nhöng cheá taùc coù phaàn ñôn giaûn hôn so vôùi giai ñoaïn tröôùc.



-Ñoà thuûy tinh

Goàm caùc hieän vaät haït chuoãi maøu xanh luïc, voøng tai, coù loaïi voøng tay baèng thuyû tinh maët caét hình chöõ T.

-Ñoà goám

Laø loaïi di vaät nhieàu nhaát thu ñöôïc trong caùc di tích goàm caùc loaïi hình: noài, choõ, bình, voø, chaäu, baùt, caùc noài naáu vaø roùt ñoàng, chì löôùi vaø doïi xe chæ, chaïc goám vaø chaân gioø. Goám Ñoâng Sôn thöôøng thoâ, ñeå trôn, hoa vaên ngheøo naøn vaø ñôn ñieäu.

-Ñoà xöông

Ñoà xöông trong vaên hoaù Ñoâng Sôn coøn laïi raát ít, coù nhöõng hieän vaät coøn chöa roõ coâng duïng.

-Ñoà tre goã

Ñoù laø nhöõng caùn giaùo baèng song, caùc maùi cheøo goã ôû La Ñoâi, Ñoâng Sôn…tay thöôùc, phao goã, töôïng ngöôøi baèng goã.

4. Caùc loaïi hình ñòa phöông.

Loaïi hình Soâng Hoàng.

Veà vuõ khí coù tæ leä cao hôn, phoå bieán giaùo coù hoïng tra caùn, hoïng baèng 1/3 chieàu daøi cuûa löôõi; rìu chieán hình baøn chaân goùt vuoâng; muõi teân ba caïnh, muõi teân caùnh eùn voùt chuoâi.

Veà coâng cuï saûn xaát phoå bieán kieåu rìu löôõi xeùo hình goùt vuoâng hoaëc goùt troøn; rìu löôõi caân hình chöõ nhaät, rìu löôõi hình cung xoeø roäng, rìu kieåu löôõi caân hình baùn nguyeät laø ñaëc tröng cuûa vuøng Soâng Hoàng. Löôõi caøy hình traùi tim hoaëc hình tam giaùc, thuoång hoïng daøi, nhíp. ÔÛ loaïi hình Soâng Hoàng loaïi thaïp coù naép nhieàu hôn. Goám ôû Ñoâng Sôn vuøng Soâng Hoàng ñöôïc goïi laø goám Ñöôøng Coà coù maøu traéng moác hoaëc maøu traéng hôi hoàng, xöông goám ñen xaùm.



Loaïi hình Soâng Maõ.

Veà vuõ khí, phoå bieán caùc kieåu giaùo coù hoïng tra caùn, phaàn hoïng baèng ½ chieàu daøi cuûa löôõi; dao gaêm ñoác cuû haønh chaén tay hình söøng traâu, dao gaêm ñoác hình thuaãn.

Veà coâng cuï saûn xuaát coù nhieàu rìu löôõi xeùo hình dao thôï giaøy, goùt cao muõi chuùc ; löôõi caøy ñoàng hình caùnh böôùm hay hình chaân vòt.

Nhöõng duïng cuï sinh hoaït nhö thaïp thoá ôû khu vöïc naøy nhieàu hôn caû. Thaïp khoâng naép ôû ñaây nhieàu hôn thaïp coù naép. ÔÛ giai ñoaïn Ñoâng Sôn sôùm, goám thöôøng coù maøu soâcoâla. Giai ñoaïn Ñoâng Sôn ñieån hình, goám thöôøng coù maøu ñoû töôi. Giai ñoaïn muoän goám thöôøng coù maøu naâu chaùy.

Loaïi hình Laøng Vaïc (Soâng Caû)

Veà ñoà ñoàng, soá löôïng dao gaêm ôû khu moä naøy nhieàu hôn baát cöù moät khu moä Ñoâng Sôn naøo. Töông töï, ñoà trang söùc baèng ñoàng vaø thuyû tinh ôû Laøng Vaïc chöa coù moät di tích naøo saùnh kòp veà soá löôïng vaø loaïi hình. Voøng tai voøng tay baèng thuyû tinh raát gioáng di vaät cuøng chuûng loaïi vaên hoaù Sa Huyønh. ÔÛ Laøng Vaïc coù caû moät maáu cuûa khuyeân tai ba maáu cuûa vaên hoaù Sa Huyønh. Loaïi töôïng troøn Laøng Vaïc phaùt trieån hôn caùc loaïi hình ñòa phöông khaùc cuûa vaên hoùa Ñoâng Sôn.

Veà ñoà goám, aùo goám Laøng Vaïc thöôøng bong, goám khoâng ñöôïc mòn, voû goám coù maøu vaøng cam hoaëc maøu hôi hoàng.

5. Caùc giai ñoaïn phaùt trieån

Vaên hoaù Ñoâng Sôn traûi qua moät thôøi kì phaùt trieån daøi, treân döôùi moät thieân kyû neân coù theå phaân ra thaønh ba giai ñoïan chính:

Giai ñoaïn sôùm, ñoà ñoàng ít.

Giai ñoïan Ñoâng Sôn ñieån hình, ñoà ñoàng phaùt trieån röïc rôõ, nhieàu veà soá löôïng, phong phuù veà loaïi hình. Ñoå saét xuaát hieän nhieàu hôn. Ñoà goám ñôn giaûn. Söï phaân bieät giaøu ngeøo trong caùc khu moä taùng khaù saâu saéc.

Giai ñoaïn Ñoâng Sôn muoän ñöôïc ñaùnh daáu baèng söï xuaát hieän cuûa ñoà minh khí baûn ñòa vaø söï coù maët cuûacaùc di vaät Haùn ngoaïi nhaäp. Ñoà ñoàng keùm röïc rôõ veà maët kyõ thuaät vaø myõ thuaät. Ñoà saét vaø ñoà thuyû tinh coù chieàu höôùng taêng roõ reät.



6. Nieân ñaïi.

Nieân ñaïi Ñoâng Sôn sôùm theá kyû VIII – VI tröôùc coâng nguyeân.

Nieân ñaïi Ñoâng Sôn ñieån hình theá kyû V- III tröôùc coâng nguyeân.

Nieân ñaïi Ñoâng Sôn muoän theá kyû II tröôùc coâng nguyeân ñeán theá kyû I, II sau coâng nguyeân.

Vaên hoaù Ñoâng Sôn ñaõ ñaït ñeán moät söï thoáùng nhaát cao treân moät khu vöïc roäng lôùn lieàn khoaûnh, trong taát caû caùc loaïi hình moâi tröôøng. Ngöôøi Ñoâng Sôn ñaõ laøm chuû vöõng chaéc ñöôïc nhöõng vuøng ñaát truõng, nhöõng vuøng nuùi maø caùc giai ñoaïn vaên hoaù khaùc chöa vöôn tôùi.

Söï thoáng nhaát cuûa vaên hoaù Ñoâng Sôn cuøng trình ñoä veà ñôøi soáng kinh teá cho pheùp giaû thieát veà söï toàn taïi moät nhaø nöôùc sô khai. Söï phaân bieät giaøu ngheøo ñaõ roõ raøng. Coù nhöõng ngoâi moä cöïc kyø giaøu coù vôùi hôn 100 hieän vaät nhö moä quan taøi hình thuyeàn Vieät Kheâ. Coù nhöõng ngoâi moä choân nhieàu ñoà tuøy taùng baèng ñoàng quyù giaù nhö ôû Laøng Vaïc. Coù nhöõng ngoâi moä chæ choân theo moät ít hieän vaät thoâi maø laø nhöõng hieän vaät khoâng phaûi baát cöù ai, ôû baát cöù taàng lôùp naøo trong xaõ hoäi cuõng chieám höõu ñöôïc.

Kho muõi teân ñoàng vaø sau naøy laø kho ñoà ñoàng ôû Coå Loa ñaõ goùp phaàn xaùc ñònh theâm trung taâm chính trò ôû Coå Loa vôùi vai troø thuû lónh cuûa vua An Döông Vöông ñaõ ñöôïc söû saùch xöa ghi nhaän. Tæ leä raát lôùn vuõ khí ñoàng thau laø bieåu hieän cuï theå cuûa löïc löôïng vuõ trang thöôøng tröïc, moät coâng cuï ñeå traán aùp nhöõng baát hoaø trong noäi boä, moät phöông tieän ñeå choáng laïi nhöõng xaâm laán töø beân ngoaøi.


Documents

Khảo cổ học Việt Nam