Khuynh hướng tiểu thuyết - Điện ảnh trong Văn học Phaacutep thế kỉ XX

Trần Hinh

I Xu hướng điện ảnh trong tiểu thuyết - sự lai tạo thể loại tiểu thuyết vagrave điện ảnh

1 Thế kỷ XX đaacutenh dấu sự ra đời của một loại higravenh nghệ thuật được coi lagrave quan trọng nhất

trong caacutec nghệ thuật(Leacutenine) đoacute lagrave điện ảnh Kể từ khi ra đời chiacutenh xaacutec vagraveo khoảng năm

1895 điện ảnh thực sự đatilde lagravem thay đổi bộ mặt thế giới noacute taacutec động đến nhiều loại higravenh

nghệ thuật khaacutec trong đoacute coacute tiểu thuyết Trong thư ngỏ gửi Alain Robbe-Grillet chủ soaacutei

của trường phaacutei Tiểu thuyết Mới nhagrave nghiecircn cứu Piere de Boisdffre đatilde giải thiacutech rotilde hiện

tượng nagravey như sau Sau năm 1950 tiểu thuyết phacircn đocirci thagravenh tiểu thuyết vagrave kịch bản

phim Điện ảnh đatilde bắt tiểu thuyết theo kỹ thuật của noacute Rất nhiều thủ phaacutep saacuteng taacutec đatilde trở

thagravenh chung cho cả hai thể loại Khocircng thể phủ nhận được rằng mặc dugrave lagrave hai thể loại trẻ

trung nhất trong những người anh em nghệ thuật tiểu thuyết vagrave điện ảnh thực sự đatilde ảnh

hưởng vagrave cạnh tranh với nhau rất nhiều đồng thời cũng được coi lagrave hai trong những nghệ

thuật hagraveng đầu caacutec loại higravenh nghệ thuật thế kỷ XX Chuacuteng coacute nhiều neacutet gần gũi khocircng thể

phủ nhận

Cũng như tiểu thuyết điện ảnh được xếp vagraveo loại higravenh nghệ thuật tổng hợp Bởi noacute sử

dụng kinh nghiệm của hội họa khi sắp xếp caacutec higravenh ảnh trecircn magraven ảnh kinh nghiệm của sacircn

khấu trong bố triacute cử chỉ neacutet mặt ngữ điệu của diễn viecircn[1] Sự ra đời của điện ảnh vagraveo

khoảng năm 1895 đatilde thực sự biến caacutec giấc mơ của caacutec nhagrave thơ họa sĩ nhạc sĩthagravenh hiện

thực Bởi lẽ qua điện ảnh họ đatilde nghe vagrave nhigraven thấy được những acircm thanh của nhạc khiacute

những nhịp điệu của ngocircn từ những magraveu sắc vagrave đường neacutet của phocircng vảithagravenh một bản

hogravea acircm tuyệt diệu trecircn magraven ảnh Điện ảnh lagrave nghệ thuật tổng hợp vigrave noacute mang đến cho hagraveng

triệu người xem ngocircn từ của nhagrave văn tranh của họa sĩ diễn xuất của diễn viecircn trecircn sacircn

khấu giai điệu của nhạc sĩ trong bản nhạc[2] Trong quan hệ với tiểu thuyết loại higravenh tự

sự tiecircu biểu nhất của văn học điện ảnh cũng coacute nhiều neacutet chung gần gũi Về sự giống nhau

nagravey chuacuteng ta coacute thể khảo saacutet bằng việc so saacutenh caacutech giải thiacutech của caacutec nhagrave lyacute luận tiecircu biểu

cho cả hai loại higravenh nghệ thuật đặc thugrave nagravey trecircn phương diện tự sự Trước hết với tiểu

thuyết nhagrave văn vagrave nhagrave nghiecircn cứu Phaacutep Michel Butor trong cocircng trigravenh những tigravem togravei về

tiểu thuyết đatilde cho chuacuteng ta biết thế giới phần lớn chỉ hiện ra với chuacuteng ta qua sự trung

gian của những điều người ta kể với ta về noacute trograve chuyện bagravei học saacutech baacuteonhưng sự hiểu

biết của chuacuteng ta thường sai lệch vigrave tin tức tam sao thất bản vagrave đủ caacutec thứ nguyecircn nhacircn

khaacutec kể cả triacute nhớ hạn hẹp của chuacuteng ta khiến coacute bao nhiecircu ảo ảnh giữa ta vagrave thế giới giữa

chuacuteng ta vagrave những người khaacutec giữa bản thacircn chuacuteng ta với chuacuteng ta Caacutech duy nhất để noacutei

sự thật để tigravem sự thật lagrave đối chiếu khocircng mệt mỏi một caacutech coacute phương phaacutep những gigrave

chuacuteng ta thấy chuacuteng ta nghe với những thocircng tin chuacuteng ta nhận được nghĩa lagrave lagravem việc

trecircn kể chuyện Vagrave tiểu thuyết lagrave nơi tốt nhất cho một cocircng việc như thế[3] Kristin

Thompson vagrave David Bordwell giaacuteo sư vagrave đồng thời cũng lagrave caacutec chuyecircn gia điện ảnh người

Mỹ cũng từng giải thiacutech khaacute đầy đủ khi noacutei đến vấn đề tự sự trong phim Trong cocircng trigravenh

lyacute luận Nghệ thuật điện ảnh cuốn saacutech được dugraveng lagravem giaacuteo trigravenh cơ sở cho tất cả caacutec sinh

viecircn theo học ngagravenh nghệ thuật thứ bảy khẳng định rằng Bao quanh chuacuteng ta lagrave những

cacircu chuyện từ thuở ấu thơ ta đatilde được nghe những cacircu chuyện thần tiecircn vagrave thần thoại Khi

lớn lecircn ta đọc truyện ngắn vagrave tiểu thuyết lịch sử vagrave tiểu sử Tocircn giaacuteo triết học vagrave khoa học

thường giới thiệu caacutec giaacuteo lyacute của migravenh thocircng qua caacutec dụ ngocircn vagrave những cacircu chuyện thần

thoại Kinh thaacutenh Jesu - Kris vagrave kinh Torah lagrave những bộ sưu tập khổng lồ những cacircu

chuyện kể Trigravenh diễn một cacircu chuyện như bộ phim thường lagravem cũng giống như lagravem

chương trigravenh truyền higravenh viết những cuốn saacutech hagravei hước hay cũng như nhẩy những điệu

muacutea hoặc nhiều hiện tượng văn hoacutea khaacutec Rất nhiều những cuộc hội thoại của chuacuteng ta

đảm nhận việc kể những cacircu chuyện - hồi ức về caacutec sự kiện đatilde qua hay caacutec trograve bocircng đugravea

Thậm chiacute caacutec bagravei baacuteo cũng được gọi lagrave caacutec bagravei baacuteo cũng được gọi lagrave caacutec cacircu chuyện vagrave khi

chuacuteng ta yecircu cầu giải thiacutech một điều gigrave đoacute ta coacute thể noacutei coacute chuyện gigrave vậy ta khocircng trốn

được caacutec cacircu chuyện ngay cả khi đatilde ngủ bởi vigrave ta thường trải qua caacutec giấc mơ như caacutec cacircu

truyện ngắn vagrave ta thường nhớ lại vagrave kể lại những giấc mơ dưới dạng caacutec cacircu chuyện Tự sự

chiacutenh lagrave một phương thức căn bản để con người hiểu biết thế giới[4]

Một bộ phim hay một cuốn tiểu thuyết hấp dẫn ngoagravei những yếu tố mang tiacutenh đặc thugrave của

mỗi loại higravenh chắc chắn coacute một yếu tố tiecircn quyết đoacute lagrave caacutech thức kể chuyện của caacutec taacutec

giả Khi xem một bộ phim hay đọc một cuốn tiểu thuyết dugrave tự giaacutec hay khocircng người xem (

hay người đọc ) đều bị cuốn huacutet vagraveo trận đồ kể chuyện magrave caacutec taacutec giả phim ( hay tiểu

thuyết ) tạo ra Tại sao cugraveng một đề tagravei magrave taacutec giả bộ phim nagravey hay nhagrave tiểu thuyết kia lại

thuyết phục được người xem buộc người xem phải naacuten lại cho đến tận khi đegraven rạp bật

saacuteng hoặc thức thacircu đecircm để theo dotildei đến cugraveng cuộc phiecircu lưu của cacircu chuyện magrave nhagrave tiểu

thuyết bagravey đặt Điện ảnh đatilde học được ở caacutec nhagrave tiểu thuyết vagrave ngược lại tiểu thuyết cũng

khocircng bỏ rơi lợi thế của điện ảnh để locirci keacuteo độc giả cho migravenh Mỗi thời kỳ caacutec loại higravenh

nghệ thuật khaacutec nhau lại dagravenh được ưu thế trong việc kể chuyện Ngagravey nay khocircng cograven nghi

ngờ gigrave trước sự bugraveng nổ của caacutec phương tiện truyền thocircng truyền higravenh trong đoacute coacute điện

ảnh trecircn truyền higravenh điện ảnh rotilde ragraveng đatilde tạo được một sức mạnh khocircng thể chối catildei Ở thời

điểm từ thế kỷ XIX trở về trước khi truyền thocircng chưa ra đời tiểu thuyết vẫn được coi lagrave

sự lựa chọn giải triacute số một Sang thế kỷ XX cơn batildeo truyền thocircng đặc biệt trong lĩnh vực

nghe nhigraven đatilde tạo ra thế cạnh tranh quyết liệt giữa caacutec loại higravenh giải triacute trong đoacute đaacuteng chuacute yacute

nhất lagrave cuộc cạnh tranh giữa caacutec văn bản đọc vagrave văn bản nghe nhigraven Ngay từ những

năm 60 của thế kỷ trước người ta đatilde từng lớn tiếng về một caacutei chết của tiểu thuyết Thậm

chiacute coacute cả những nhagrave tiểu thuyết lừng danh một thời cũng từng phải thốt lecircn Từ nay tocirci sẽ

khocircng viết nữa Tại sao lại như thế Khocircng khoacute khăn lắm để giải thiacutech điều nagravey khi một

nhagrave tiểu thuyết khocircng cograven độc giả khi những cuốn saacutech được viết ra phải chịu sự ghẻ

lạnh của người đọc thigrave khoacute coacute lyacute do thuyết phục để người viết đủ dũng cảm tiếp tục cầm

buacutet Chuacuteng ta khocircng thể traacutech cứ người đọc thế kỷ XX lỗi khocircng thuộc về phiacutea họ Vậy thigrave

chỉ coacute thể lyacute giải bằng nguyecircn nhacircn xatilde hội Ở thế kỷ XX khi con người bị cuốn vagraveo cocircng

cuộc hiện đại hoacutea kể cả toagraven cầu hoacutea việc dagravenh thời gian cho đọc saacutech nhất lagrave đọc những

cuốn tiểu thuyết dagravei khocircng cograven lagrave ưu tiecircn hagraveng đầu Đọc một cuốn tiểu thuyết nếu lại lagrave

loại tiểu thuyết đồ sộ kiểu Tấn trograve đời của Balzac dugrave coacute yecircu thiacutech đến mấy người ta thật

khoacute coacute đủ thời gian vagrave sự kiecircn nhẫn Đấy lagrave chưa kể nếu cuốn saacutech muốn được tiếp nhận

của bạn đọc becircn ngoagravei trong trường hợp coacute sự bất đồng về ngocircn ngữ việc dịch thuật khocircng

phải luacutec nagraveo cũng nhanh choacuteng dễ dagraveng Trong khi nếu xem một bộ phim với nội dung

tương đương người xem chỉ cần một lượng thời gian khocircng dagravei Để hiểu nội dung lời thoại

trong phim ( magrave số lượng chữ bao giờ cũng ngắn hơn rất nhiều trong tiểu thuyết ) người ta

coacute thể khắc phục dễ dagraveng bằng bản dịch phần phụ đề lời thoại ngắn gọn Thậm chiacute ngay cả

khi khocircng coacute phần dịch phụ đề người xem vẫn coacute thể hiểu cacircu chuyện phim nhờ vagraveo hệ

thống higravenh ảnh acircm thanh tiếng động vagrave diễn xuất của diễn viecircn trecircn magraven ảnh Do đặc

trưng của điện ảnh lagrave dồn neacuten về mặt thời gian xem một bộ phim nghĩa lagrave phiecircu lưu cugraveng

noacute suốt chiều dagravei thời gian của buổi trigravenh chiếu điện ảnh rotilde ragraveng coacute khả năng thu huacutet được

sự tập trung của khaacuten giả hơn lagrave khi người ta đọc một cuốn tiểu thuyết Điện ảnh khocircng lagravem

phức tạp những cảm nhận của khaacuten giả giống như caacutech caacutec nhagrave tiểu thuyết thường lagravem Do

tiacutenh đặc trưng phản aacutenh cuộc sống bằng higravenh ảnh điện ảnh mang đến cho người xem cảm

nhận cụ thể về higravenh hagravei của nhacircn vật những hagravenh vi cụ thể của noacute trong khi với tiểu

thuyết đoacute chỉ lagrave một caacutei tecircn riecircng kết tinh những thuộc tiacutenh những neacutet tiacutenh caacutech vagrave hagravenh

động qua caacutei vỏ higravenh tượng lagrave ngocircn ngữ Xem một cảnh phim về mugravea thu nước Phaacutep khaacuten

giả coacute thể tragraven trề xuacutec cảm khi được nhigraven thấy trước mắt những chiếc laacute vagraveng rơi trong

vườn Luxembourg vagrave họ coacute thể khao khaacutet một lần đặt chacircn tới đacircy Đoacute lagrave sự thocirci thuacutec của

những higravenh ảnh trực tiếp Tiểu thuyết khoacute coacute thể mang tới được cảm xuacutec đoacuteNoacutei toacutem lại

điện ảnh trực tiếp hơn tiểu thuyết trecircn phương diện muốn đem đến cho người xem một cacircu

chuyện tức thigrave Một taacutec phẩm điện ảnh hay cũng coacute thể để lại nhiều dư vị đẹp trong lograveng

khaacuten giả cũng giống như một cuốn tiểu thuyết với người đọc Nhưng ưu thế hơn tiểu

thuyết điện ảnh mang lại cho người xem những higravenh ảnh gần gũi thacircn thuộc của cuộc đời

Một bộ phim hay coacute thể giuacutep người đọc hiện thực hoacutea taacutec phẩm nhanh choacuteng vagrave trực tiếp

hơn rất nhiều so với khi người ta đọc một cuốn tiểu thuyết Ở thế kỷ XX khi coacute nhiều sự

lựa chọn người đọc dễ dagraveng chấp nhận gaacutec lại lợi thế suy tư tưởng tượng khi đọc một cuốn

tiểu thuyết để tận hưởng những cảm xuacutec tức thigrave khi xem một bộ phim Đoacute lagrave điều dễ hiểu

Caacutec nhagrave tiểu thuyết Phaacutep từ những năm 50 cũng đatilde coacute khuynh hướng lựa chọn con đường

tigravem đến với khaacuten giả cạnh tranh với điện ảnh vagrave truyền higravenh bằng việc tiếp thu những lợi

thế higravenh ảnh của bộ mocircn nghệ thuật thứ bảy Đoacute lagrave lyacute do dẫn tới việc higravenh thagravenh một

khuynh hướng tiểu thuyết- điện ảnh ( cineacute-roman ) trong văn học Phaacutep nửa sau thế kỷ XX

2 Sự tiếp cận điện ảnh của caacutec nhagrave tiểu thuyết Mới ở Phaacutep những năm 60

Tiểu thuyết Mới ( Nouveau roman ) lagrave khuynh hướng tiecircn phong trong việc mở đường đến

với điện ảnh vagraveo những năm nagravey Vagrave với vai trograve chủ soaacutei của migravenh Alain Robbe-Grillet

cũng đồng thời đoacuteng vai trograve phaacutet ngocircn trong khuynh hướng tiểu thuyết điện ảnh Chiacutenh

ocircng lagrave người đầu tiecircn trong văn học Phaacutep tung ra khaacutei niệm tiểu thuyết-điện ảnh sau khi

đatilde thực hiện bộ phim Hoa bất tử năm 1962 Theo nhagrave nghiecircn cứu Phugraveng Văn Tửu năm

1963 sau khi đatilde cocircng chiếu bộ phim do chiacutenh migravenh thực hiện trước đoacute một năm AR

Grillet đatilde cho in một cuốn tiểu thuyết mới cugraveng tecircn magrave ở ngoagravei bigravea cuốn saacutech taacutec giả ghi rotilde

lagrave cineacute-roman tại nhagrave xuất bản Minuit Chuacuteng tocirci muốn lưu yacute đacircy khocircng phải lagrave một kịch

bản điện ảnh mặc dugrave thocircng thường người ta rất iacutet khi cho cocircng bố những ấn phẩm thuộc

loại nagraveydo caacutei quan trọng nhất của noacute đatilde nằm ngay trong taacutec phẩm điện ảnh nghĩa lagrave trecircn

bộ phim đatilde được trigravenh chiếu Tuy nhiecircn để giuacutep cho caacutec nhagrave nghiecircn cứu phecirc bigravenh điện ảnh

thực hiện tốt chức năng của migravenh ( do phải đối chiếu giữa kịch bản vagrave bộ phim ) ngagravey nay

tại một số trung tacircm điện ảnh lớn trecircn thế giới việc in lại kịch bản sau khi đatilde trigravenh chiếu

một bộ phim lagrave điều khocircng hiếm nhất lagrave khi người ta coacute điều kiện cocircng bố noacute trecircn caacutec

mạng maacutey tiacutenh một caacutech dễ dagraveng Mặt khaacutec ngagravey nay trong cocircng nghiệp điện ảnh việc

cugraveng luacutec tung ra cả hai loại ấn phẩm bộ phim trong rạp vagrave bộ phim trecircn trang giấy

khocircng hề coacute bất cứ sự cản trở nagraveo Cũng như thế in một cuốn saacutech sau khi đatilde coacute taacutec phẩm

cugraveng đề tagravei được trigravenh chiếu hay ngược lại lagravem một bộ phim dựa trecircn một cuốn tiểu thuyết

đatilde coacute sẵn chắc chắn sẽ thu huacutet được đocircng đảo cocircng chuacuteng khaacuten giả Trường hợp của

ARGrillet với Hoa bất tử vagrave của Duras với Người tigravenh Hoa Bắc magrave chuacuteng tocirci đề cập ở

dưới lagrave hết sức rotilde ragraveng Cả hai đều khocircng phải lagrave kịch bản điện ảnh cũng khocircng phải lagrave

những cuốn tiểu thuyết thocircng thường Robbe-Grillet đatilde xaacutec định ngay trecircn bigravea saacutech lagrave tiểu

thuyết-điện ảnh cograven M Duras thigrave viết trong taacutec phẩm của migravenh theo tiacutenh nước đocirci Đacircy lagrave

một cuốn saacutech đacircy lagrave một kịch bản điện ảnh Nghĩa lagrave noacute khocircng thuộc cả hai Vậy chiacutenh

xaacutec necircn gọi tecircn noacute lagrave gigrave Nhagrave văn ARGrillet giải thiacutech đoacute lagrave bộ phim magrave người ta coacute thể

xem vagrave nghe trong rạp chiếu boacuteng[5] Trong cuốn saacutech nagravey Robbe-Grillet đatilde viết hẳn một

lời Tựa cho cuốn để giải thiacutech cho người đọc hiểu khaacutei niệm tiểu thuyết - điện ảnh lagrave gigrave (

Quest ce quun cineacute-roman ) Quyển saacutech magrave người ta sắp đọc tự noacute chưa hẳn lagrave một taacutec

phẩm Taacutec phẩm đoacute lagrave bộ phimMọi người sẽ chỉ thấy ở đacircy một sự mocirc tả giống như kịch

bản của một vở nhạc kịch coacute kegravem theo phần nhạc dagraven begrave với caacutec chỉ dẫn về phocircng cảnh về

diễn xuấtSự mocirc tả nagravey coacute trước phim noacute giuacutep cho taacutec giả cho caacutec trợ lyacute của taacutec giả vagrave

cho caacutec kỹ thuật viecircn khi dựng phim[6] Khaacutei niệm tiểu thuyết - điện ảnh cograven được nhagrave

văn nagravey giải thiacutech chi tiết hơn trong cocircng trigravenh lyacute luận mang tiacutenh tuyecircn ngocircn của trường

phaacutei tiểu thuyết Mới Vigrave một tiểu thuyết Mới tập hợp những bagravei viết từ 1954 đến 1963

thế higravenh ảnh của bộ mocircn nghệ thuật thứ bảy Đoacute lagrave lyacute do dẫn tới việc higravenh thagravenh một

khuynh hướng tiểu thuyết- điện ảnh ( cineacute-roman ) trong văn học Phaacutep nửa sau thế kỷ XX

2 Sự tiếp cận điện ảnh của caacutec nhagrave tiểu thuyết Mới ở Phaacutep những năm 60

Tiểu thuyết Mới ( Nouveau roman ) lagrave khuynh hướng tiecircn phong trong việc mở đường đến

với điện ảnh vagraveo những năm nagravey Vagrave với vai trograve chủ soaacutei của migravenh Alain Robbe-Grillet

cũng đồng thời đoacuteng vai trograve phaacutet ngocircn trong khuynh hướng tiểu thuyết điện ảnh Chiacutenh

ocircng lagrave người đầu tiecircn trong văn học Phaacutep tung ra khaacutei niệm tiểu thuyết-điện ảnh sau khi

đatilde thực hiện bộ phim Hoa bất tử năm 1962 Theo nhagrave nghiecircn cứu Phugraveng Văn Tửu năm

1963 sau khi đatilde cocircng chiếu bộ phim do chiacutenh migravenh thực hiện trước đoacute một năm AR

Grillet đatilde cho in một cuốn tiểu thuyết mới cugraveng tecircn magrave ở ngoagravei bigravea cuốn saacutech taacutec giả ghi rotilde

lagrave cineacute-roman tại nhagrave xuất bản Minuit Chuacuteng tocirci muốn lưu yacute đacircy khocircng phải lagrave một kịch

bản điện ảnh mặc dugrave thocircng thường người ta rất iacutet khi cho cocircng bố những ấn phẩm thuộc

loại nagraveydo caacutei quan trọng nhất của noacute đatilde nằm ngay trong taacutec phẩm điện ảnh nghĩa lagrave trecircn

bộ phim đatilde được trigravenh chiếu Tuy nhiecircn để giuacutep cho caacutec nhagrave nghiecircn cứu phecirc bigravenh điện ảnh

thực hiện tốt chức năng của migravenh ( do phải đối chiếu giữa kịch bản vagrave bộ phim ) ngagravey nay

tại một số trung tacircm điện ảnh lớn trecircn thế giới việc in lại kịch bản sau khi đatilde trigravenh chiếu

một bộ phim lagrave điều khocircng hiếm nhất lagrave khi người ta coacute điều kiện cocircng bố noacute trecircn caacutec

mạng maacutey tiacutenh một caacutech dễ dagraveng Mặt khaacutec ngagravey nay trong cocircng nghiệp điện ảnh việc

cugraveng luacutec tung ra cả hai loại ấn phẩm bộ phim trong rạp vagrave bộ phim trecircn trang giấy

khocircng hề coacute bất cứ sự cản trở nagraveo Cũng như thế in một cuốn saacutech sau khi đatilde coacute taacutec phẩm

cugraveng đề tagravei được trigravenh chiếu hay ngược lại lagravem một bộ phim dựa trecircn một cuốn tiểu thuyết

đatilde coacute sẵn chắc chắn sẽ thu huacutet được đocircng đảo cocircng chuacuteng khaacuten giả Trường hợp của

ARGrillet với Hoa bất tử vagrave của Duras với Người tigravenh Hoa Bắc magrave chuacuteng tocirci đề cập ở

dưới lagrave hết sức rotilde ragraveng Cả hai đều khocircng phải lagrave kịch bản điện ảnh cũng khocircng phải lagrave

những cuốn tiểu thuyết thocircng thường Robbe-Grillet đatilde xaacutec định ngay trecircn bigravea saacutech lagrave tiểu

thuyết-điện ảnh cograven M Duras thigrave viết trong taacutec phẩm của migravenh theo tiacutenh nước đocirci Đacircy lagrave

một cuốn saacutech đacircy lagrave một kịch bản điện ảnh Nghĩa lagrave noacute khocircng thuộc cả hai Vậy chiacutenh

xaacutec necircn gọi tecircn noacute lagrave gigrave Nhagrave văn ARGrillet giải thiacutech đoacute lagrave bộ phim magrave người ta coacute thể

xem vagrave nghe trong rạp chiếu boacuteng[5] Trong cuốn saacutech nagravey Robbe-Grillet đatilde viết hẳn một

lời Tựa cho cuốn để giải thiacutech cho người đọc hiểu khaacutei niệm tiểu thuyết - điện ảnh lagrave gigrave (

Quest ce quun cineacute-roman ) Quyển saacutech magrave người ta sắp đọc tự noacute chưa hẳn lagrave một taacutec

phẩm Taacutec phẩm đoacute lagrave bộ phimMọi người sẽ chỉ thấy ở đacircy một sự mocirc tả giống như kịch

bản của một vở nhạc kịch coacute kegravem theo phần nhạc dagraven begrave với caacutec chỉ dẫn về phocircng cảnh về

diễn xuấtSự mocirc tả nagravey coacute trước phim noacute giuacutep cho taacutec giả cho caacutec trợ lyacute của taacutec giả vagrave

cho caacutec kỹ thuật viecircn khi dựng phim[6] Khaacutei niệm tiểu thuyết - điện ảnh cograven được nhagrave

văn nagravey giải thiacutech chi tiết hơn trong cocircng trigravenh lyacute luận mang tiacutenh tuyecircn ngocircn của trường

phaacutei tiểu thuyết Mới Vigrave một tiểu thuyết Mới tập hợp những bagravei viết từ 1954 đến 1963

cugraveng trước đoacute một năm Trong bagravei Một con đường dagravenh cho tiểu thuyết tương lai (1956 )

đề cập đến tiểu thuyết truyền thống Robbe-Grillet cho rằng Caacutec chuyecircn gia về tiểu

thuyết ( caacutec tiểu thuyết gia hay nhagrave phecirc bigravenh hoặc những người đọc quaacute siecircng năng ) chắc

chắn sẽ lagrave những người gặp nhiều khoacute khăn nhất để thoaacutet ra khỏi lối mograven trong khi vocirc số

tiểu thuyết được dựng thagravenh phim tragraven ngập magraven ảnh đatilde cho chuacuteng ta cơ hội tugravey thiacutech

chiecircm nghiệm vấn đề nagravey[7] Marguerite Duras cũng từng noacutei khocircng gian trong điện

ảnh lớn gấp hagraveng trăm lần khocircng gian của tiểu thuyết Tiểu thuyết Mới tuy khocircng hẳn lagrave

một tragraveo lưu đuacuteng nghĩa như latildeng mạn hiện thực hay hiện sinh ( chiacutenh xaacutec noacute chỉ lagrave một

nhoacutem nhagrave văn cugraveng in taacutec phẩm ở một nhagrave xuất bản Minuit ) tiểu thuyết Mới khocircng coacute

tuyecircn ngocircn chung nhưng khaacute nhiều nhagrave tiểu thuyết tecircn tuổi Phaacutep từ sau những năm 50 đatilde

tự nguyện đứng trong đội ngũ nagravey với cugraveng một chiacute hướng Những nhagrave văn như M Duras

N Sarraute C Simon M Butor Robbe-Grilletđều coi điện ảnh lagrave một thứ mode de vie (

mốt sống ) magrave ở đoacute họ coacute thể thả sức lagravem thay đổi bộ mặt tiểu thuyết hiện đại Quan niệm

về một kiểu tiểu thuyết khocircng cần kể khocircng cốt truyện chỉ chuacute yacute đến caacutei nhigraven ( la vision )

caacutec nhagrave tiểu thuyết Mới đatilde thực sự tạo ra một khuynh hướng tiểu thuyết rất gần gũi với điện

ảnh Khocircng phải ngẫu nhiecircn phần lớn họ đều rất chuacute trọng buacutet phaacutep miecircu tả ( la description

) trong caacutec taacutec phẩm của migravenh Bằng một thứ ngogravei buacutet - camera (stylo-camera ) caacutec nhagrave

tiểu thuyết Mới coacute thể dễ dagraveng taacutei hiện từng chi tiết nhỏ của đối tượng hiện thực trecircn trang

giấy giống như thủ phaacutep đặc tả hoặc cận cảnh trong điện ảnh Mỗi cử động nhỏ li ti trecircn

từng milimet hiện thực dường như khocircng thể lọt ra ngoagravei ngogravei buacutet - camera của caacutec nhagrave

tiểu thuyết Mới Nathalie Sarraute taacutec giả Hướng động giải thiacutech Đoacute lagrave những vận động

khoacute diễn tả chuacuteng lagrave phaacutet nguyecircn của những cử chỉ chuacuteng trườn rất nhanh qua ranh giới yacute

thức của chuacuteng ta lời noacutei của chuacuteng ta những tigravenh cảm magrave chuacuteng ta biểu lộ cảm thấy vagrave

cắt nghĩa được[8] Từ quan điểm đoacute Sarraute đatilde để lại những trang viết dagravey đặc higravenh ảnh

như những cảnh quay trong một taacutec phẩm điện ảnh Chuacuteng tocirci muốn dẫn ra đacircy một viacute dụ

Họ đi dọc theo những tủ kiacutenh phần trecircn của thacircn người rất thẳng hơi neacutem về phiacutea trước

đocirci chacircn thẳng đưỡn hơi dạng ra vagrave những bagraven chacircn nhỏ ưỡn cong trecircn đocirci goacutet rất cao nện

xuống vỉa hegrave Duras cũng đatilde từng noacutei đến nhiều lần thứ higravenh ảnh nguyecircn bản trong tiểu

thuyết Người tigravenh một trong những tiểu thuyết giagraveu chất điện ảnh nhất của bagrave ARobbe-

Grillet lagrave người bắt đầu sớm nhất con đường đến với điện ảnh trong số caacutec nhagrave tiểu thuyết

Mới Bộ phim Năm ngoaacutei ở vugraveng Marienbad hợp taacutec với đạo diễn Resnais sau đoacute lagrave caacutec bộ

phim thực hiện thực hiện độc lập trong vai trograve đạo diễn Hoa bất tử Cacircy trường thọ Tagraveu tốc

hagravenh chacircu Acircu đatilde giuacutep Robbe-Griellet luocircn coacute yacute thức sử dụng cacircy buacutet - camera quen thuộc

Chuacuteng ta hatildey thử quan saacutet một đoạn miecircu tả cầu thang gaacutec của ocircng trong taacutec phẩm Những

cục tẩy Coacute hai mươi mốt bậc bằng gỗ vagrave một bậc bằng đaacute trắng ở dưới cugravengTecircn cao lagrave

tay vịn rất to đaacutenh veacutec ni đỡ lấy tay vịn lagrave những chấn song bằng gỗ tiện trograven phagraven dưới

hơi bầu[9] một đoạn khaacutec trong taacutec phẩm Mecirc lộ miecircu tả hagravenh lang hẹp Tường queacutet vocirci

bằng magraveu nacircu sẫm đến lưng chừng ở trecircn lagrave magraveu hồng nhạt cũng lagrave magraveu của trần nhagrave rất

cao cửa rất nhiều ở becircn traacutei vagrave becircn phải Những cửa nagravey cũng sơn toagraven magraveu nacircu sẫm kiacutech

thước như nhau rất cao vagrave hẹp ngang Hagravenh lang chắc dagravei hơn boacuteng đegraven điện cũng giống

nhau trograven sức điện yếu treo ở đầu một sợ dacircy xoắn Nuacutet bấm chuocircng bằng sứ trắng để ở

cầu thang chỗ goacutec tường[10] Đoacute lagrave những trang viết khocircng khaacutec nhiều một kịch bản điện

ảnh magrave caacutei thường xuyecircn hiện diện đoacute lagrave ấn tượng thị giaacutec (vision) Lối viết higravenh ảnh vagrave

higravenh tượng thị giaacutec kiểu điện ảnh như thế dường như đatilde tạo thagravenh một khuynh hướng rotilde rệt

trong tiểu thuyết Phaacutep nửa sau thế kỷ XX magrave người tiecircu biểu hơn ai hết chiacutenh lagrave nhagrave tiểu

thuyết Marguerite Duras

II Tiacutenh lai tạo văn học vagrave điện ảnh trong saacuteng taacutec của Duras

1 Những saacuteng taacutec quan trọng nhất của Marguerite Duras( 1914-1996 ) một trong những

gương mặt nổi bật của nền tiểu thuyết Phaacutep nửa cuối thế kỷ XX ra đời khi điện ảnh đatilde thoaacutet

ra khỏi thời kỳ phim cacircm tới hagraveng chục năm (từ sau năm 1929) vagrave khi văn học đatilde coacute được

một vị triacute thiết yếu trong đời sống của bộ mocircn nghệ thuật thứ bảy Sự mới mẻ của mocircn

nghệ thuật nagravey đồng thời cũng hấp dẫn nhagrave tiểu thuyết M Duras Mặc dugrave khocircng phải lagrave

duy nhất trong số caacutec nhagrave tiểu thuyết thời kỳ nagravey thử nghiệm một lối viết độc đaacuteo pha trộn

giữa văn học vagrave điện ảnh nhưng chắc chắn Duras lagrave người đi xa nhất Theo quan điểm của

chuacuteng tocirci kết hợp với sự tham khảo cocircng trigravenh mới nhất của một nhagrave nghiecircn cứu Phaacutep gần

đacircy được dịch sang tiếng Việt[11] Duras đatilde saacuteng tạo một lối viết mới hết sức độc đaacuteo lối

viết lai tạo (meacutetissage) Chuacuteng tocirci mạnh dạn sử dụng thuật ngữ nagravey vagrave xin được giải thiacutech

thecircm rằng đuacuteng ra bấy lacircu nay thuật ngữ nagravey chỉ được sử dụng trong lĩnh vực sinh học

Trong tất cả caacutec Từ điển Tiếng Việt người ta đều định nghĩa lai tạo nghĩa lagrave tạo ra giống

mới bằng higravenh thức lai gheacutep( Từ điển Tiếng Việt NXB Văn hoacutea Sagravei gograven 2004) hoặc lai

tạo lagrave cho hai giống động vật khaacutec nhau giao phối để sinh sản giống mới ( Từ điển từ vagrave

ngữ tiếng Việt NXB Tổng hợp Thagravenh phố HCM 1999) hoặc nữa lai tạo lagrave tạo ra bằng

caacutech lai giống( Từ điển Tiếng Việt thocircng dụng NXB Giaacuteo dục 2004) Eizenstein trong

cocircng trigravenh Taacutec phẩm chọn lọc cũng cho rằng Khi hai mảnh nagraveo đoacute được đặt cạnh nhau thigrave

nhất định sẽ hợp lại trong một khaacutei niệm mới với tư caacutech một phẩm chất mới nảy sinh do

kết quả của sự đối chiếu nagravey Vigrave thế mặc dugrave coacute thể thừa nhận sự xacircm nhập lẫn nhau giữa

văn học vagrave điện ảnh trong sự nghiệp chung của MDuras nhưng chuacuteng tocirci cho rằng chiacutenh

xaacutec hơn vẫn cần phải noacutei tới một hiện tượng lai tạo Lai tạo chứ khocircng phải ảnh hưởng

(influence) bởi lẽ sự tiếp nhận yếu tố nagravey trong một yếu tố kia ở Duras khocircng hoagraven toagraven bị

động Ngược lại một caacutech chủ động Duras cograven saacuteng tạo ra một thể mới trong taacutec phẩm

của migravenh Ở cả hai mảng saacuteng taacutec quan trọng nhất của Duras lagrave văn học vagrave điện ảnh dường

như chuacuteng ta đều được chứng kiến một thứ điện ảnh hay văn học hoagraven toagraven khaacutec lạ khocircng

giống với bất cứ một khuocircn mẫu coacute sẵn nagraveo Tiacutenh độc đaacuteo trong sự nghiệp của Duras

chiacutenh lagrave ở đoacute vagrave đoacute cũng lagrave tư tưởng cốt lotildei magrave chuacuteng tocirci muốn đề cập trong phần viết dưới

đacircy

2 Lai tạo văn học trong điện ảnh của M Duras

Sự nghiệp điện ảnh thực sự của MDuras cũng đồ sộ khocircng keacutem gigrave tiểu thuyết Đoacute lagrave

niềm vui saacuteng tạo của bagrave Noacute khocircng những chỉ được thực thi một caacutech độc lập magrave cograven hiện

diện trong cả đời sống viết của MDuras Aliette Armel một trong những nhagrave nghiecircn cứu

rất nổi tiếng trong giới Duras học gần đacircy đatilde khẳng định rằng Với bagrave (Duras) điện ảnh

khocircng thể thay thế cho văn học nhưng điện ảnh lại lagrave thứ khocircng thể thiếu Noacute lagravem phong

phuacute thecircm cho đời sống văn học của bagrave[12] Reneacute Micha trong một bagravei viết coacute nhan đề

Một thứ điện ảnh khaacutec ( Un autre cineacutema ) đatilde khẳng dịnh rằng sự nghiệp điện ảnh của M

Duras đatilde đặt ra rất nhiều vấn đềĐoacute lagrave một thứ điện ảnh đứt đoạn với nền điện ảnh đang

diễn ranoacute luocircn tạo ra những khiecircu khiacutech với kiểu điện ảnh magrave chuacuteng ta vẫn thường được

chứng kiến Đuacuteng như thế trong suy nghĩ của migravenh Duras cho rằng dường như nền điện

ảnh ngagravey nay vẫn chỉ đi theo thoacutei quen cũ kỹ magrave đuacuteng ra noacute phải thay đổi để đaacutep ứng được

mong muốn của cocircng chuacuteng thời hiện đại Vigrave thế bagrave muốn lagravem một thứ điện ảnh khaacutec

như Reneacute Micha đatilde nhận xeacutet Khocircng phải ngẫu nhiecircn nhagrave điện ảnh kiecircm nhagrave văn nagravey (

trong văn học Phaacutep đương đại ngoagravei Duras chỉ coacute hai nhagrave văn khaacutec coacute đặc điểm giống bagrave

vừa lagrave nhagrave văn vừa lagrave nhagrave điện ảnh lagrave Cocteau vagrave Robbe-Grillet ) lại rất ngưỡng mộ phim

của Bresson Ordet de Dreyer đặc biệt Saplin ( Duras khẳng định rằng trong phim noacutei

người ta khocircng bao giờ coacute thể đạt tới được chiều kiacutech của phim cacircm như Chaplin đatilde lagravem )

Trong loạt bagravei viết coacute nhan đề Những đocirci mắt xanh in trecircn số chuyecircn đề của tạp chiacute điện

ảnh Phaacutep Duras noacutei rotilde quan niệm của bagrave về lagravem điện ảnh ( faire le cineacutema ) của migravenh như

sau Khi tocirci lagravem điện ảnh bằng viết tocirci viết về higravenh ảnh về caacutei magrave noacute sẽ hiện diện những

nghi ngờ của tocirci về bản chất của noacute Tocirci viết về yacute nghĩa magrave noacute sẽ phải coacute Sự lựa chọn higravenh

ảnh sẽ tự higravenh thagravenh về sau đoacute lagrave hệ quả của lối viết nagravey Viết phim ảnh với tocirci lagrave lagravem điện

ảnh Về nguyecircn tắc một kịch bản chi tiết được lagravem cho phần sau Một văn bản ư khocircng

Ở đacircy với tocirci thigrave noacute ngược lại ( dẫn theo Reneacute Micha trong bagravei viết Một lối viết khaacutec

)Tại sao Duras lại lựa chọn một caacutech lagravem điện ảnh khaacutec thường như thế Trả lời cacircu hỏi

nagravey chuacuteng ta khocircng những chỉ hiểu được đặc trưng phong caacutech saacuteng taacutec của riecircng Duras

magrave cograven trả lời được cacircu hỏi tại sao nền tiểu thuyết Phaacutep nửa sau thế kỷ XX thế kỷ bugraveng nổ

của truyền thocircng vagrave nghệ thuậttrong đoacute coacute điện ảnh lại khiến tiểu thuyết thay đổi nhiều

đến như thế

Kể từ thời điểm cuốn tiểu thuyết đầu tiecircn Một đập chắn Thaacutei Bigravenh Dương được đưa lecircn

magraven ảnh vagraveo năm 1956 trong cả vai trograve biecircn kịch vagrave đạo diễn taacutec giả văn học Duras để lại

ước chừng hai chục bộ phim Coacute thể kể ra đacircy một số taacutec phẩm tiecircu biểu Một đập chắn

Thaacutei Bigravenh Dương (1956) Hiroshima tigravenh yecircu của tocirci (1958) Khuacutec nhạc du dương vagrave trầm

bổng (1960) Một sự vắng mặt cũng rất dagravei (1961) Bản nhạc (1966) Phaacute đi cocirc ấy bảo

(1969) Nathalie Granger (1972) Người đagraven bagrave ở Ganger (1972) Khuacutec ca Ấn Độ (1974)

Camion (1977) Đối thoại ở Rome (1982) Chiacutenh lagrave anh Savannah Bay (1983) Những đứa

trẻ (1984) Người tigravenh (1992)

Sự thật nếu quan saacutet kỹ mảng saacuteng taacutec tiểu thuyết của MDuras chuacuteng ta sẽ dễ dagraveng nhận

thấy niềm đam mecirc điện ảnh đến với bagrave từ rất sớm Ngay từ khi cograven rất trẻ bagrave đatilde từng viết

cho mẹ migravenh những mẩu chuyện nhỏ dagravey đặc những higravenh ảnh giống như lagrave những bộ phim

cacircm (films muets) Laure Adler trong cocircng trigravenh đồ sộ MDuras xuất bản năm 1998 năm

năm sau khi bagrave qua đời đatilde viết Điện ảnh đối với bagrave luacutec đầu khocircng phải lagrave một lựa chọn

mang tiacutenh mỹ học magrave lagrave một nhu cầu bức thiết mang tiacutenh sinh học luacutec nagraveo noacute cũng thigrave

thầm trong bagrave tragraven ngập khắp nơi giọng noacutei nhacircn vật của noacute Bagrave chế ngự ảo ảnh bằng

caacutech phugrave pheacutep cho noacute qua trung gian lagrave ống kiacutenh maacutey quay vagrave thấy nơi đoagraven lagravem phim một

cộng đồng gắn boacute trong một khoảng thời gian nhất định giuacutep bagrave coacute thecircm năng lượng vagrave sự

tĩnh tacircm[13] Từ năm 1950 Duras đatilde tham gia vagraveo caacutec hoạt động điện ảnh một caacutech hết

sức nhiệt thagravenh Đoacute lagrave thời điểm khuynh hướng Lagraven soacuteng mới trong điện ảnh Phaacutep ra đời

thay thế cho thế hệ điện ảnh truyền thống trước đoacute Taacutec phẩm đầu tiecircn của MDuras được

dựng thagravenh phim mang tecircn Một đập chăn Thaacutei Bigravenh Dương coacute cugraveng chủ đề với Người tigravenh

Người tigravenh Hoa Bắc Kể từ đoacute Duras đatilde tạo cho migravenh một thoacutei quen rất độc đaacuteo Bagrave bao

giờ cũng viết đồng thời cugraveng một chủ đề cả ba thể loại Tiểu thuyết Kịch Điện ảnh

(Roman Theacuteacirctre Cineacutema) Đoacute lagrave lối viết lai tạo (meacutetissage) như nhagrave nghiecircn cứu Paillart

khẳng định trong cocircng trigravenh vừa được xuất bản gần đacircy của bagrave Duras-người đagraven bagrave lai

(Duras- la femme de meacutetisse) Nhờ lối viết nagravey Duras đatilde lagravem phong phuacute thecircm cho sự

nghiệp của migravenh cả về sự đa dạng vagrave số lượng taacutec phẩm Kể từ sau năm 1956 bagrave thường

xuyecircn nhacircn ba một taacutec phẩm cugraveng chủ đề của migravenh Đặc biệt đối với điện ảnh niềm đam

mecirc trong Duras khocircng bao giờ vơi cạn Hoặc nếu coacute chăng đoacute chỉ lagrave khi thất bại trong một

số bộ phim thực hiện độc lập của migravenh Duras tự nhận rằng với nagraveng tiecircn thứ bảy nagravey bagrave

chỉ lagrave kẻ nghiệp dư Tuy nhiecircn chuacuteng ta necircn nhớ rằng yacute kiến của bagrave về điện ảnh luocircn luocircn

thay đổi thậm chiacute coacute khi macircu thuẫn Trong cuốn saacutech Trograve chuyện giữa taacutec giả với Jeacuterocircme

Lindon bagrave từng thuacute nhận Phim ảnh luocircn hiện hữu dễ datildei necircn tocirci mới lagravem Luacutec nagraveo tocirci

cũng coacute cảm giaacutec như đang baacuten migravenh Thật lagrave xấu hổ khi noacutei về caacutei magrave tocirci khocircng biếtTocirci

đatilde trở thagravenh kẻ vocirc lại kẻ lầm lạc khi dấn thacircn vagraveo điện ảnh[14] Nhưng ở một chỗ khaacutec

Duras lại viết Khocircng gian trong điện ảnh lớn gấp hagraveng trăm lần khocircng gian trong tiểu

thuyết[15] Bagrave khocircng ngần ngại thuacute nhận rằng đến với điện ảnh cuộc sống tinh thần của

một nhagrave văn trở necircn giagraveu coacute Nhờ điện ảnh bagrave quen biết với nhiều nhacircn vật nổi tiếng như

Geacuterard Deacutepardieu Jeanne Moreau Alain Ressnais Jean-Jacq AnneaudNiềm đam mecirc

điện ảnh của Duras đạt tới đỉnh cao khi bagrave thực hiện kịch bản điện ảnh Hiroshima tigravenh yecircu

của tocirci với đạo diễn Alain Resnais người đatilde từng cộng taacutec rất thagravenh cocircng với Alain Robbe-

Grillet phim Năm ngoaacutei ở vugraveng Marienbad Nhagrave đạo diễn lừng danh nagravey luocircn tocircn trọng vai

trograve của taacutec giả văn học trong caacutec bộ phim chuyển thể từ tiểu thuyết Vagrave đoacute lagrave cơ hội tốt

nhất để MDuras được thể hiện khả năng chơi văn chương trong điện ảnh một caacutech tự do

Khocircng thể phủ nhận Hiroshima tigravenh yecircu của tocirci quả nhiecircn lagrave bộ phim giagraveu chất thơ nhất

trong số những taacutec phẩm điện ảnh của MDuras Nhagrave nghiecircn cứu Đặng Thị Hạnh trong bagravei

Vận may của tiểu thuyết đatilde từng nhấn mạnh rằng Hiroshima tigravenh yecircu của tocirci tự noacute biểu

hiện như một đối thoại trữ tigravenh xaacutec định cả kết cấu taacutec phẩm caacutech dựng phim vagrave acircm thanh

vagrave được gọi lagrave phim-thơ phim cantate giống như một số tiểu thuyết của Duras lại coacute phụ đề

văn học-kịch-phim[16] Bộ phim rất nhanh choacuteng được trao giải Cagravenh cọ vagraveng tại Liecircn

hoan phim Cannes mugravea hegrave năm 1958 Chỉ hai năm sau mugravea hegrave 1960 bộ phim chuyển thể

từ tiểu thuyết Nhịp điệu ocircn hogravea vagrave trầm bổng của MDuras cũng nhận được Cagravenh cọ vagraveng

giải diễn xuất cho nữ diễn viecircn chiacutenh Jeanne Moreau Phấn khiacutech trước thagravenh cocircng bất ngờ

của migravenh trong cocircng việc lagravem phim năm 1961 Duras hợp taacutec với đạo diễn Henri Colpi

lagravem tiếp bộ phim Một sự vắng mặt rất dagravei cũng trong vai trograve của người viết kịch bản Bộ

phim nagravey ngay lập tức đoạt giải cao nhất tại Liecircn hoan phim Cannes ngay sau khi tham gia

lần đầu tiecircn Phaacute đi cocirc ấy bảo lagrave taacutec phẩm điện ảnh đầu tiecircn MDuras thực hiện trong cả

vai trograve kịch bản vagrave đạo diễn vagraveo năm 1968 Tuy khocircng thagravenh cocircng bằng hai taacutec phẩm đầu

nhưng bộ phim nagravey đatilde tạo niềm khaacutet vọng lớn hơn trong saacuteng tạo điện ảnh với MDuras Bagrave

đatilde từng ghi chuacute trong sổ tay ghi cheacutep về niềm đam mecirc điện ảnh của migravenh Khocircng coacute gigrave coacute

thể lagravem cho tocirci thư giatilden hơn lagrave đứng becircn maacutey quay Năm 1974 MDuras thực hiện bộ

phim Khuacutec ca Ấn Độ (India Song) Bộ phim được giới thiệu tham gia Liecircn hoan phim

Cannes thaacuteng 5 năm 1975 nhưng khocircng được lựa chọn chiacutenh thức tham gia chấm giải Tuy

nhiecircn ngay sau khi kết thuacutec Liecircn hoan phim một trong số caacutec thagravenh viecircn Ban giaacutem khảo

ocircng Andreacute Delvaux đatilde thagravenh thật noacutei Bộ phim nagravey lagrave thagravenh cocircng của taacutec phẩm thơ vagrave điện

ảnh của người saacuteng tạo ra noacute Noacute quyến rũ toagraven bộ Liecircn hoan phim tocirci biết rotilde điều đoacute Nếu

chuacuteng ta chọn noacute tham gia giải chắc hẳn phim nagravey đatilde đoạt giải thưởng Cagravenh cọ vagraveng[17]

Những đứa trẻ ( Les enfants ) lagrave bộ phim cuối cugraveng MDuras thực hiện cugraveng con trai Jean

Mascolo vagrave nhagrave quay phim người Bỉ Jean Marc Turine Phim coacute saacuteu nhacircn vật Ernesto một

cậu beacute bẩy tuổi bố mẹ chị gaacutei một phoacuteng viecircn vagrave một thầy giaacuteo Cốt truyện phim hết sức

giản dị nhưng yacute nghĩa của noacute lại vocirc cugraveng sacircu sắc Một ngagravey kia Ernesto cậu beacute bẩy tuổi

tuyecircn bố với cha mẹ migravenh rằng từ hocircm nay cậu sẽ khocircng đến trường nữa Lyacute do cậu đưa ra

khocircng dễ gigrave thuyết phục được tất cả mọi người đoacute lagrave vigrave ở trường học người ta chỉ toagraven dạy

những điều cậu khocircng hề biết Cả bố mẹ vagrave thầy giaacuteo đều hết sức ngạc nhiecircn Một cuộc

hagravenh trigravenh đi tigravem nguyecircn nhacircn kỳ cục kia của cậu beacute đatilde trở necircn hết sức thuacute vị Phim được

xacircy dựng trecircn acircm hưởng chiacutenh lagrave caacutei hagravei nhưng ẩn phiacutea sau đoacute lại lagrave một triết lyacute sacircu sắc rất

đặc trưng cho phong caacutech điện ảnh của Duras Lagrave một nhagrave văn lagravem điện ảnh necircn dường như

bagrave để lại dấu vết văn chương trecircn hầu hết caacutec bộ phim của migravenh Tiacutenh lai tạo văn chương ở

những taacutec phẩm điện ảnh nagravey lagrave rất rotilde ragraveng Người ta coacute cảm giaacutec trong phim của Duras

dagravey đặc những tiếng noacutei Những lời bigravenh dẫn giải vagrave cả lời thoại của nhacircn vật đocirci khi lấn aacutet

cả higravenh ảnh trong phim Thocircng thường khi trực tiếp lagravem phim Duras huy động đến mức

tối đa vai trograve của ngocircn từ vốn khocircng phải lagrave đặc trưng của ngocircn ngữ điện ảnh Trong caacutec

bộ phim Hiroshima tigravenh yecircu của tocirci Khuacutec ca Ấn Độ Mười giờ rưỡi đecircm hegrave Những đứa

trẻta rất dễ dagraveng bắt gặp đặc điểm trecircn Thậm chiacute ở một số trường đoạn phim người ta coacute

cảm giaacutec chỉ cograven nghe thấy tiếng noacutei lời thoại acircm nhạc Higravenh ảnh luacutec nagravey dường như chỉ

cograven vai trograve duy nhất lagrave minh họa cho ngocircn ngữ Đoacute coacute lẽ vừa lagrave ưu điểm nhưng cũng lagrave hạn

chế của Duras với tư caacutech một nhagrave văn trong điện ảnh Với MDuras coacute lẽ điện ảnh chiacutenh

lagrave khocircng gian tốt nhất để bagrave thực thi trọn vẹn trograve chơi văn chương của migravenh Vagrave coacute lẽ đoacute

cũng lagrave lyacute do khiến phim của bagrave khocircng phải luacutec nagraveo cũng dagravenh được sự quan tacircm ưu aacutei ở

khaacuten giả cũng như từ phiacutea caacutec chuyecircn gia trong lĩnh vực nagravey Mặc dugrave trong lĩnh vực saacuteng

tạo văn học bagrave bao giờ cũng được coi lagrave một trong những nhagrave văn hagraveng đầu của văn học

Phaacutep đương đại

3 Lai tạo điện ảnh trong tiểu thuyết của M Duras

Noacutei đến một thể loại thuần khiết tiểu thuyết điện ảnh dugrave lagrave ARGrillet hay M Duras

những nhagrave tiecircn phong nhất trong văn học Phaacutep quả thật chưa thể đề cập nhiều do chuacuteng

chỉ mới lagrave những thử nghiệm Từ một goacutec độ khaacutec chỉ noacutei riecircng sự nghiệp saacuteng taacutec của

MDuras ở những taacutec phẩm tiểu thuyết đậm đặc magraveu sắc điện ảnh chuacuteng ta coacute thể dễ dagraveng

tigravem thấy những điều thuacute vị tiacutenh lai tạo điện ảnh trong tiểu thuyết của bagrave lagrave hết sức rotilde ragraveng

Dường như ở tất cả caacutec văn bản viết của bagrave ta đều nhận ra lối cấu truacutec của những phacircn

cảnh điện ảnh thoacutei quen lựa chọn từ ngữ giagraveu higravenh ảnh vagrave acircm thanh của những cacircu văn

hệt như những khuacutec nhạc du dương vagrave trầm bổngvốn lagrave thế mạnh của thể loại nghe nhigraven

Cả ba yếu tố chủ chốt của điện ảnh cấu truacutec phacircn cảnh higravenh ảnh acircm thanh tiếng động vagrave

lời thoại đều thường xuyecircn hiện diện trong caacutec văn bản viết của Duras Bởi thế đọc tiểu

thuyết của MDuras ta coacute cảm giaacutec như luocircn nghe được vagrave thấy được những gigrave magrave thường

chuacuteng ta chỉ thu nhận được khi xem một bộ phim được chiếu trecircn magraven ảnh Chuacuteng tocirci cho

rằng đoacute lagrave một trong những đặc điểm quan trọng nhất trong sự nghiệp saacuteng taacutec tiểu thuyết

của Duras

Viết taacutec phẩm đầu tiecircn từ năm 1943 (Những kẻ tracircng traacuteo) nhưng MDuras chỉ khẳng định

được sự nghiệp của migravenh từ năm 1958 với taacutec phẩm Khuacutec nhạc du dương vagrave trầm bổng (

Moderato Cantabile ) Đacircy lagrave một taacutec phẩm ngắn vagrave coacute lẽ ngắn cograven lagrave một đặc trưng cho

nhiều taacutec phẩm khaacutec nữa của MDuras Người đọc hoagraven toagraven dễ dagraveng nhận thấy về mặt văn

phong Duras thường cố tigravenh sử dụng đến mức tối đa những cacircu văn ngắn dễ tạo cho người

đọc ấn tượng sự nhaacutet gừng rời rạc của những lời thoại trong phim ảnh những khoảng trống

cần thiết hay noacutei caacutech khaacutec lagrave sự im lặng magrave caacutec taacutec giả điện ảnh thường hay dugraveng Ngắn

đồng thời cũng lagrave yecircu cầu bắt buộc với bất cứ một kịch bản điện ảnh nagraveo Do đặc trưng

phản aacutenh hiện thực bằng higravenh ảnh do khuocircn khổ thời gian chiếu rạp của một bộ phim (

thocircng thường chỉ keacuteo dagravei tối đa hai đến ba giờ ) dung lượng chữ viết dagravenh cho kịch bản

cũng chỉ cho pheacutep tối đa từ 120 đến 150 trang in A4 Cugraveng thực thi trong cả hai vai trograve nhagrave

tiểu thuyết vagrave nhagrave lagravem phim Duras hoagraven toagraven hiểu rotilde nguyecircn tắc nagravey của điện ảnh Vigrave vậy

rất iacutet khi Duras dagravei dograveng trong những cuốn tiểu thuyết của bagrave Coacute thể thống kecirc ra vocirc khối

những cacircu văn ngắn trong nhiều taacutec phẩm khaacutec nhau của MDuras Những dạng cacircu như

Vacircng Khocircng Chiacutenh thế Khocircng coacute gigrave(Tigravenh yecircu-LAmour) Khocircng coacute chuyện về cuộc

đời tocirci Caacutei đoacute khocircng coacute Chẳng hề coacute trọng tacircm Da mịn như lụa hảo hạng Thacircn migravenh(

Người tigravenh-LAmant ) đều nằm trong dự đồ tiểu thuyết của MDuras Coacute thể nhận thấy dễ

dagraveng trong saacuteng taacutec của nhagrave văn nữ độc đaacuteo nagravey ngay từ đầu những cacircu văn dagravei bất tận

kiểu Tolstoi hay Balzac của thế kỷ XIX khocircng cograven lyacute do để tồn tại nữa Thay vagraveo đoacute người

đọc thấy rất rotilde caacutec thủ phaacutep điện ảnh đatilde xacircm nhập vagraveo địa hạt văn học vagrave ngagravey cagraveng

chiếm một latildenh thổ rộng lớn sự phacircn tiacutech tacircm lyacute được thay thế bằng việc miecircu tả tỉ mỉ cử

chỉ becircn ngoagravei tất cả những gigrave lọt vagraveo tầm nhigraven đồng thời đatilde được ghi lại trần thuật được

thay thế bằng sự liecircn tục của caacutec bức ảnh chụp hoagravenh traacuteng bằng caacutec khuocircn higravenh sự raacutep

dựng[18] Pheacutep biện chứng tacircm hồn trong caacutec taacutec phẩm nổi tiếng thế kỷ XIX sẽ khocircng

cograven thiacutech hợp với tiểu thuyết của MDuras Tiacutenh locirc giacutech liền mạch giữa caacutec cacircu văn trong

tiểu thuyết cổ điển cũng bị phaacute vỡ Chiacutenh bản thacircn MDuras đatilde thuacute nhận lagrave bagrave khocircng bận

tacircm nhiều đến sự liền mạch của caacutec cacircu văn locirc giacutech hay yacute nghĩa của chuacuteng Tocirci khocircng

bao giờ quan tacircm đến nghĩa hay yacute nghĩa Nghĩa (sens) nếu như coacute thigrave rồi sau đoacute noacute cũng tự

xuất hiện[19] Nhigraven một caacutech tổng thể văn bản viết của MDuras ngagravey cagraveng coacute vẻ gần gũi

hơn với caacutec phacircn cảnh điện ảnh (decoupage cineacutematographiques ) Tiacutenh rời rạc lắp gheacutep

(montage ) trong tổng thể taacutec phẩm của MDuras lagrave hết sức rotilde ragraveng Caacutec chương viết được

phacircn chia thagravenh caacutec đoạn văn ngắn (paragraphes courtes ) khocircng tuacircn theo một trật tự thời

gian khiến người ta nghĩ nhiều hơn đến kiểu lắp gheacutep raacutep dựng trong điện ảnh

Tiểu thuyết Duras hiện đại cograven ở chỗ noacute vừa đơn giản nhưng lại vừa đa dạng phong phuacute

Cugraveng với những bức tranh lập thể của Picasso người ta cũng đồng thời nghĩ đến một thứ kỹ

thuật acircm lập thể (steacutereacuteophonique) trong tiểu thuyết của MDuras Ngocircn từ được sử dụng

trong taacutec phẩm của bagrave đồng thời phục vụ cho cả mục điacutech nghe vagrave nhigraven Tiểu thuyết lagrave sự

xen kẽ giữa những tiếng lặng khoảng trống vagrave tiếng la heacutet Duras thường đẩy caacutech viết của

migravenh rất gần với lối viết thơ ca vagrave acircm nhạc (quasi poegravesie et musicale ) Bởi vậy trong tiểu

thuyết của bagrave xen kẽ giữa những cacircu văn toaacutet lecircn sự ecircm dịu lặng im lagrave những acircm thanh dữ

dội như phaacutet ra từ một dagraven nhạc độc acircm Tiếng heacutet của caacutei chết hay lagrave sự sinh thagravenh được

lặp đi lặp lại trong Moderato Cantabile tiếng kecircu của Lol bị bỏ rơi những tiếng la heacutet khoacute

hiểu từ căn lều của một người ăn magravey tiếng heacutet trần trụi vagrave vocirc nguyecircn cớ trecircn batildei biển

trong Tigravenh yecircu (LAmour) vagrave tiếng heacutet vũ trụ từ Calcuttađatilde khiến cho tiểu thuyết của

MDuras ngagravey cagraveng mang đậm magraveu sắc của điện ảnh một loại higravenh nghệ thuật tổng hợp của

acircm thanh tiếng động khoảng lặng higravenh ảnh montage vagrave caacutech xử lyacute thời gian phaacutet triển

mạnh mẽ từ nửa sau thế kỷ XX

cũng chỉ cho pheacutep tối đa từ 120 đến 150 trang in A4 Cugraveng thực thi trong cả hai vai trograve nhagrave

tiểu thuyết vagrave nhagrave lagravem phim Duras hoagraven toagraven hiểu rotilde nguyecircn tắc nagravey của điện ảnh Vigrave vậy

rất iacutet khi Duras dagravei dograveng trong những cuốn tiểu thuyết của bagrave Coacute thể thống kecirc ra vocirc khối

những cacircu văn ngắn trong nhiều taacutec phẩm khaacutec nhau của MDuras Những dạng cacircu như

Vacircng Khocircng Chiacutenh thế Khocircng coacute gigrave(Tigravenh yecircu-LAmour) Khocircng coacute chuyện về cuộc

đời tocirci Caacutei đoacute khocircng coacute Chẳng hề coacute trọng tacircm Da mịn như lụa hảo hạng Thacircn migravenh(

Người tigravenh-LAmant ) đều nằm trong dự đồ tiểu thuyết của MDuras Coacute thể nhận thấy dễ

dagraveng trong saacuteng taacutec của nhagrave văn nữ độc đaacuteo nagravey ngay từ đầu những cacircu văn dagravei bất tận

kiểu Tolstoi hay Balzac của thế kỷ XIX khocircng cograven lyacute do để tồn tại nữa Thay vagraveo đoacute người

đọc thấy rất rotilde caacutec thủ phaacutep điện ảnh đatilde xacircm nhập vagraveo địa hạt văn học vagrave ngagravey cagraveng

chiếm một latildenh thổ rộng lớn sự phacircn tiacutech tacircm lyacute được thay thế bằng việc miecircu tả tỉ mỉ cử

chỉ becircn ngoagravei tất cả những gigrave lọt vagraveo tầm nhigraven đồng thời đatilde được ghi lại trần thuật được

thay thế bằng sự liecircn tục của caacutec bức ảnh chụp hoagravenh traacuteng bằng caacutec khuocircn higravenh sự raacutep

dựng[18] Pheacutep biện chứng tacircm hồn trong caacutec taacutec phẩm nổi tiếng thế kỷ XIX sẽ khocircng

cograven thiacutech hợp với tiểu thuyết của MDuras Tiacutenh locirc giacutech liền mạch giữa caacutec cacircu văn trong

tiểu thuyết cổ điển cũng bị phaacute vỡ Chiacutenh bản thacircn MDuras đatilde thuacute nhận lagrave bagrave khocircng bận

tacircm nhiều đến sự liền mạch của caacutec cacircu văn locirc giacutech hay yacute nghĩa của chuacuteng Tocirci khocircng

bao giờ quan tacircm đến nghĩa hay yacute nghĩa Nghĩa (sens) nếu như coacute thigrave rồi sau đoacute noacute cũng tự

xuất hiện[19] Nhigraven một caacutech tổng thể văn bản viết của MDuras ngagravey cagraveng coacute vẻ gần gũi

hơn với caacutec phacircn cảnh điện ảnh (decoupage cineacutematographiques ) Tiacutenh rời rạc lắp gheacutep

(montage ) trong tổng thể taacutec phẩm của MDuras lagrave hết sức rotilde ragraveng Caacutec chương viết được

phacircn chia thagravenh caacutec đoạn văn ngắn (paragraphes courtes ) khocircng tuacircn theo một trật tự thời

gian khiến người ta nghĩ nhiều hơn đến kiểu lắp gheacutep raacutep dựng trong điện ảnh

Tiểu thuyết Duras hiện đại cograven ở chỗ noacute vừa đơn giản nhưng lại vừa đa dạng phong phuacute

Cugraveng với những bức tranh lập thể của Picasso người ta cũng đồng thời nghĩ đến một thứ kỹ

thuật acircm lập thể (steacutereacuteophonique) trong tiểu thuyết của MDuras Ngocircn từ được sử dụng

trong taacutec phẩm của bagrave đồng thời phục vụ cho cả mục điacutech nghe vagrave nhigraven Tiểu thuyết lagrave sự

xen kẽ giữa những tiếng lặng khoảng trống vagrave tiếng la heacutet Duras thường đẩy caacutech viết của

migravenh rất gần với lối viết thơ ca vagrave acircm nhạc (quasi poegravesie et musicale ) Bởi vậy trong tiểu

thuyết của bagrave xen kẽ giữa những cacircu văn toaacutet lecircn sự ecircm dịu lặng im lagrave những acircm thanh dữ

dội như phaacutet ra từ một dagraven nhạc độc acircm Tiếng heacutet của caacutei chết hay lagrave sự sinh thagravenh được

lặp đi lặp lại trong Moderato Cantabile tiếng kecircu của Lol bị bỏ rơi những tiếng la heacutet khoacute

hiểu từ căn lều của một người ăn magravey tiếng heacutet trần trụi vagrave vocirc nguyecircn cớ trecircn batildei biển

trong Tigravenh yecircu (LAmour) vagrave tiếng heacutet vũ trụ từ Calcuttađatilde khiến cho tiểu thuyết của

MDuras ngagravey cagraveng mang đậm magraveu sắc của điện ảnh một loại higravenh nghệ thuật tổng hợp của

acircm thanh tiếng động khoảng lặng higravenh ảnh montage vagrave caacutech xử lyacute thời gian phaacutet triển

mạnh mẽ từ nửa sau thế kỷ XX

Ai cũng biết hai trong những đặc trưng cơ bản nhất của điện ảnh lagrave acircm thanh vagrave higravenh ảnh

Acircm thanh quan trọng như thế nagraveo đối với một bộ phim thigrave noacute cũng quan trọng như thế đối

với tiểu thuyết của Duras Trong Người tigravenh đoacute lagrave acircm thanh của tiếng động rất ồn agraveo trong

thagravenh phố acircm thanh của một cuốn phim vặn quaacute cao căn phograveng lọt thỏm giữa tiếng ồn agraveo

liecircn tục của thagravenh phố [20] Trong Khuacutec ca Ấn Độ một taacutec phẩm viết cho cả ba thể loại

(tiểu thuyết sacircn khấu vagrave điện ảnh) người đọc coacute thể nhận dạng nhacircn vật qua giọng noacutei

Duras đatilde giải thiacutech qua bảng phacircn cảnh kịch bản phim Khuacutec ca Ấn Độ như sau Những

tiếng noacutei I vagrave II lagrave tiếng noacutei của phụ nữ Họ cograven rất trẻ Họ liecircn hệ với nhau bằng một cacircu

chuyện tigravenh yecircu Đocirci khi họ noacutei về tigravenh yecircu nagravey về họ Đa số thời gian họ noacutei về tigravenh yecircu

khaacutec về cacircu chuyện khaacutec () Tiếng noacutei I như con thiecircu thacircn lao vagraveo cacircu chuyện của

Anne-Marie Stretter Tiếng noacutei II lại tự đốt bugraveng lecircn dục vọng của migravenh cho Tiếng noacutei

I[21]

Duras thường chuacute yacute rất nhiều đến higravenh ảnh (image) trong caacutec văn bản viết đoacute lagrave thứ ngocircn

ngữ đặc trưng quan trọng hagraveng đầu của nghệ thuật điện ảnh Trong kịch bản phim

Hiroshima tigravenh yecircu của tocirci ngay từ những dograveng mở đầu Duras đatilde coacute những lời dẫn đậm

chất điện ảnh như sau Phim mở ra trong sự lớn dần của caacutei nấmBikini nổi tiếng Phải

lagravem sao cho người xem coacute được cảm xuacutec vừa như đatilde nhigraven thấy lại vừa như mới nhigraven thấy

caacutei nấm lần đầu Phải lagravem sao cho caacutei nấm đoacute thật to to dần lecircn từ từ vagrave sự to dần lecircn của

noacute saacutet với kiacutech thước ban đầu của GFusco[22] Aliette Armete trong một bagravei viết gần

đacircy nhất in trecircn tạp chiacute Văn học Phaacutep số thaacuteng 7 vagrave 8 năm 1992 về tiểu thuyết Người tigravenh

Hoa Bắc đatilde nhận xeacutet rằng Người ta đocirci khi cảm giaacutec rằng truyện kể (của Duras-TH) bao

giờ cũng như đi qua thấu kiacutenh của một maacutey quay phim magrave caacutei nhigraven chủ yếu vagrave khocircng

ngừng hiện diện bagrave sử dụng phương tiện nagravey để đối tượng của migravenh coacute được sự soi rọi vừa

toagraven diện lại vừa taacutech bạch cụ thể[23] Đuacuteng ra cuốn tiểu thuyết nagravey được taacutec giả viết

theo kiểu nước đocirci( ambigue) một mặt đoacute lagrave sự phản ứng với bộ phim Người tigravenh do

Anneau thực hiện magrave mặc dugrave đatilde baacuten toagraven bộ bản quyền nhưng giống như một người mẹ

dứt ruột baacuten đi đứa con thacircn yecircu của migravenh Duras khocircng ngừng day dứt khổ đau vagrave acircn

hận Dường như vẫn cay cuacute với bộ phim Người tigravenh do Anneau thực hiện khocircng như yacute

muốn Duras đatilde lagravem lại bộ phim theo caacutech riecircng của migravenh viết kịch bản điện ảnh trong

tiểu thuyết Sau nữa coacute lẽ vigrave tigravenh yecircu quaacute lớn với điện ảnh một lĩnh vực đến sau yecircu

muộn necircn vigrave vậy bagrave khocircng dễ dagraveng dứt bỏ Người tigravenh Hoa Bắc thực chất lagrave một cuốn tiểu

thuyết - điện ảnh một khuynh hướng rất tiecircu biểu trong văn học Phaacutep nửa sau thế kỷ XX

Người đọc khocircng cograven thấy ngạc nhiecircn khi cugraveng thời gian nagravey Duras như một người mới

biết bơi ngụp lặn trong điện ảnh bagrave viết Khi người ta muốn thể hiện một caacutei gigrave đoacute bằng

viết người ta luocircn bị tragraven ngập trong văn bản-ngocircn ngữ thế nhưng viết khocircng thể mang đến

tất cả Trong khi đoacute bằng higravenh ảnh bạn coacute thể viết được tất cả toagraven bộ khocircng gian phim

được viết ra gấp hagraveng trăm lần khocircng gian của một cuốn saacutech[24] Chiacutenh vigrave thế trả lời

tạp chiacute Người quan saacutet mới về khởi thủy cuốn tiểu thuyết Người tigravenh Duras đatilde trả lời rằng

Nguyecircn bản Người tigravenh thoạt đầu lấy tecircn lagrave Higravenh ảnh nguyecircn bản Noacute sẽ trải dagravei suốt cuốn

Album chung những cuốn phim của tocirci Caacutei higravenh ảnh ấy tấm ảnh nguyecircn bản khocircng được

chụp kia đatilde in higravenh trong cuốn saacutech[25]

Hiển hiện trong taacutec phẩm được giải thưởng Goncourt nagravey lagrave nghệ thuật lặp lại của rất nhiều

higravenh ảnh higravenh ảnh khuocircn mặt người đagraven bagrave luống tuổi bị tagraven phaacute bởi thời gian higravenh ảnh

con phagrave trong buổi đầu gặp gỡ với người đagraven ocircng Trung Hoa higravenh ảnh chiếc xe Limousine

đen higravenh ảnh cocirc beacute đi giagravey vagrave đội chiếc mũ đagraven ocircng higravenh ảnh gương mặt quagraveu quạu của

người anh cả higravenh ảnh yếu ớt nhợt nhạt của người anh trai nhỏ Ấn tượng đậm đặc nhất lagrave

higravenh ảnh dograveng socircng Meacutekong magrave Duras đatilde từng thuacute nhận với lograveng migravenh rằng Mẹ tocirci bảo

suốt đời tocirci sẽ khocircng bao giờ được nhigraven thấy những con socircng đẹp mecircnh mocircng vagrave hoang datilde

như con socircng Meacutekong vagrave caacutec phụ lưu của noacute đang đổ ra đại dương những thủy vực sẽ biến

mất vagraveo caacutec tuacutei đại dương Trecircn một mặt bằng trải nguacutet ngagraven những con socircng nagravey chảy hối

hả nước roacutet agraveo agraveo như traacutei đất nghiecircng về một phiacutea[26] Tất cả những higravenh ảnh đoacute mặc

dugrave khocircng đều đặn nhưng đatilde được nhắc lại nhiều lần trong taacutec phẩm Trong Khuacutec nhạc du

dương vagrave trầm bổng lagrave higravenh ảnh người đagraven ocircng nằm trecircn thacircn thể người đagraven bagrave trong Mười

giờ rưỡi đecircm hegrave lagrave higravenh ảnh giống như một magraven higravenh quay chậm sau thời điểm mười giờ ba

mươi phuacutet khi Pierre về nằm cạnh Marie Marie liecircn tục hỏi giờ Mười một giờ hai mươi

phuacutet một khắc nữa lagrave nửa đecircm Đecircm đatilde trocirci qua chẳng coacute gigrave ngoagravei thời gian của

cay đắng vagrave thất bại[27] Duras thuật lại caacutec sự kiện becircn ngoagravei một caacutech chi tiết Những

higravenh ảnh nagravey được lặp lại nhiều lần Khocircng được như chiacutenh taacutec phẩm điện ảnh lagrave coacute thể

quay hagraveng chục higravenh trong một giacircy tiểu thuyết của Duras cũng đatilde tập trung lagravem nổi bật

caacutec higravenh ảnh chốt bằng thủ phaacutep nghệ thuật như vậy Phải tạo ấn tượng cho người đọc khi

họ khocircng coacute điều kiện trực tiếp nhigraven thấy higravenh ảnh magrave chỉ coacute thể đọc noacute qua ngocircn từ

Higravenh ảnh trong tiểu thuyết Duras được kết hợp với nhau nhờ vagraveo kỹ thuật lắp raacutep

(montage) một yếu tố đặc thugrave của điện ảnh Ở phương diện nagravey tiacutenh lai tạo trong lối viết

của Duras được thể hiện khaacute rotilde ragraveng điện ảnh thực sự đatilde dạy cho bagrave caacutech thaacuteo dỡ cacircu

chuyện caacutech xaacuteo trộn thời gian một caacutech kheacuteo leacuteo Montage chiacutenh lagrave ngữ phaacutep đắc dụng

của điện ảnh đatilde được taacutec giả Người tigravenh vận dụng trong hầu hết caacutec taacutec phẩm tiểu thuyết

của migravenh Lai tạo từ điện ảnh đồng thời Duras cũng thể hiện sự tự do trong việc sử dụng

yếu tố thời gian Trong tiểu thuyết Người tigravenh nhacircn vật xưng tocirci với vai trograve Người kể

chuyện linh hoạt khocircng khaacutec nagraveo ống kiacutenh camera trong tay một nhagrave quay phim điecircu luyện

Ở trang đầu cuốn saacutech nhacircn vật-người kể chuyện cho biết vagraveo luacutec tocirci đatilde luống tuổi ngay

ở trang 2 tocirci muốn noacutei với caacutec bạn tocirci mười lăm tuổi rưỡi trang 11 luacutec nagravey tocirci thấy

rằng thời rất trẻ hồi mười taacutem mười lăm tuổi trang15 Tocirci tigravem thấy lại một tấm ảnh con

trai tocirci luacutec hai mươi tuổi trang 52 chuyện đoacute bắt đầu từ khi chuacuteng tocirci mười tuổi Vagrave rồi

chuacuteng tocirci mười hai tuổi Vagrave rồi mười ba tuổi Vagrave rồi mười bốn tuổi mười lăm tuổi Vagrave rồi

mười saacuteu mười bảy tuổi Khocircng chỉ xecirc dịch ống kiacutenh từ nhiều goacutec độ thời gian khiến

người đọc coacute cảm giaacutec luocircn được sống cugraveng nhacircn vật trecircn tất cả mọi nẻo đường phiecircu lưu

của cuộc tigravenh Duras cograven thay đổi điểm nhigraven kể chuyện bằng việc để cho chiacutenh nhacircn vật

người kể chuyện lagravem ảo thuật Người kể chuyện trong taacutec phẩm Người tigravenh luacutec được xưng

hocirc ở ngocirci Tocirci (Je) một lối kể mang đậm magraveu sắc chủ quan như được soi rọi từ becircn trong (

Tocirci thường nghĩ đến caacutei higravenh ảnh magrave chỉ migravenh tocirci cograven thấy vagrave tocirci khocircng bao giờ nhắc đến

ấy Noacute vẫn luocircn hiện diện vẫn lặng lẽ như thế vẫn khiến phải sững sờ) coacute luacutec lại xecirc

dịch ra becircn ngoagravei chuyển sang ngocirci thứ ba Cocirc ấy (Elle) Cocirc noacutei với anh em muốn anh

đừng yecircu em thigrave hơn Thậm chiacute nếu anh yecircu em em muốn anh cứ lagravem theo caacutech thường lệ

như anh vẫn thường lagravem với những người đagraven bagrave khaacutec Anh nhigraven cocirc coacute vẻ như kinh ngạc

anh hỏi đoacute lagrave điều em muốn sao[28] Caacutech xecirc dịch ngocirci thứ kể chuyện như vậy giuacutep

người đọc coacute cảm giaacutec như hiện diện trong taacutec phẩm cugraveng luacutec nhiều người kể chuyện

Chuacuteng ta hatildey higravenh dung khi xem một bộ phim để khẳng định tiacutenh lai tạo điện ảnh trong taacutec

phẩm của nhagrave văn hết sức đặc biệt nagravey Giống với tiểu thuyết bất kỳ một bộ phim nagraveo cũng

đều hướng tới việc kể chuyện necircn đương nhiecircn noacute cũng cần đến một Người kể chuyện

Vậy người kể chuyện trong phim lagrave ai Biecircn kịch đạo diễn diễn viecircn hay ống kiacutenh

camera Một caacutech chiacutenh xaacutec nhất trả lời cacircu hỏi nagravey người ta thường cho rằng đoacute lagrave đạo

diễn Tham gia vagraveo quaacute trigravenh kể một cacircu chuyện trong phim tất nhiecircn coacute sự tập hợp của rất

nhiều yếu tố trong đoacute coacute cả caacutec yếu tố đạo cụ phục trang acircm nhạc tiếng độngTuy nhiecircn

chỉ người đạo diễn mới coacute toagraven quyền quyết định cacircu chuyện sẽ được kể như thế nagraveo Đạo

diễn lagrave người chỉ đạo quay phim đồng thời cũng lagrave nhacircn vật quan trọng tham gia vagraveo cocircng

việc từ viết kịch bản phacircn cảnh casting ( chọn diễn viecircn ) đến montage hậu kỳTa coacute

cảm giaacutec khi viết tiểu thuyết Duras đồng thời thực hiện cả vai trograve của người đạo diễn

Chiacutenh bagrave lagrave người đi xa nhất trong việc thử nghiệm lối viết lai tạo điện ảnh trong nền văn

chương Phaacutep thế kỷ XX Ngagravey nay cocircng chuacuteng văn học đatilde dần lagravem quen với caacutech thưởng

thức taacutec phẩm tiểu thuyết theo caacutech đoacute Duras lagrave một trong số những nhagrave văn quan trọng

nhất trong văn học Phaacutep nửa cuối thế kỷ XX theo chuacuteng tocirci goacutep phần lagravem thay đổi thoacutei

quen đọc tiểu thuyết của cocircng chuacuteng độc giả để từ cũng dần thay đổi caacutei nhigraven của họ với

văn học vagrave điện ảnh

4 Người tigravenh Hoa Bắc vagrave thể loại tiểu thuyết-điện ảnh ( cineacute-roman ) một saacuteng tạo

độc đaacuteo của M Duras

Việc đề xuất khaacutei niệm tiểu thuyết điện ảnh vai trograve tiecircn phong khocircng thuộc về Duras Như

trecircn chuacuteng tocirci đatilde noacutei vai trograve ấy thụộc về AR Grillet Tuy nhiecircn saacuteng tạo một caacutech viết

điện ảnh trong tiểu thuyết hay chiacutenh xaacutec hơn một caacutech lagravem điện ảnh bằng ngocircn ngữ chuacuteng

tocirci khẳng định rằng vai trograve tiecircn phong độc nhất vocirc nhị thuộc về Duras Trong văn học

Phaacutep nửa cuối thế kỷ XX khocircng nhagrave văn nagraveo đi xa hơn vagrave quyết liệt hơn Duras trong việc

saacuteng tạo ra thể loại độc đaacuteo mới mẻ nagravey Đặc điểm đoacute được thể hiện rotilde nhất qua taacutec phẩm

Người tigravenh Hoa Bắc

Kể từ sau thagravenh cocircng của phim Hiroshima tigravenh yecircu của tocirci nỗi aacutem ảnh điện ảnh thường

trực trong MDuras Đặc biệt hơn kể từ sau Khuacutec nhạc du dương bagrave đatilde dagravenh gần như toagraven

bộ thời gian vagrave tacircm huyết của migravenh cho điện ảnh Chuacuteng ta sẽ thấy rotilde hơn điều nagravey bagrave cứ

đều đặn thực hiện mỗi năm từ một đến hai phim kể cả hợp taacutec viết kịch bản vagrave trực tiếp

trong vai trograve đạo diễn sản xuất Thaacuteng saacuteu năm 1980 tạp chiacute Điện ảnh Phaacutep đatilde dagravenh một

số đặc biệt với nhan đề Những đocirci mắt xanh cho bagrave chỉ để viết những vấn đề xung quanh

điện ảnh Nỗi aacutem ảnh ấy vẫn cứ đeo đuổi bagrave ngay cả sau thất bại trong hợp đồng viết kịch

bản phim Người tigravenh với Claude Berri Tham vọng lagravem phim vẫn khocircng rời bỏ bagrave Theo

Laure Adler đến tận những năm cuối đời Duras vẫn cograven nhiều cay cuacute với điện ảnh

Khoảng năm 1990 trong một ghi cheacutep để lại người ta vẫn đọc được tham vọng đoacute của

Duras thế nagravey Tocirci khocircng coacute nhiều ragraveng buộc trong lĩnh vực văn chương nhưng đối với

điện ảnh thigrave coacute[29] Taacutec phẩm cuối cugraveng Người tigravenh Hoa Bắc coacute thể được xem như một

saacuteng tạo độc đaacuteo của MDuras về lối viết tiểu thuyết-điện ảnh vagrave cũng lagrave một khuynh hướng

mới mẻ trong văn học Phaacutep nửa cuối thế kỷ XX Khi khocircng thể trực tiếp lagravem điện ảnh

MDuras đatilde tạo ra caacutech lagravem phim trong văn học theo kiểu của riecircng migravenh Bagrave đatilde viết đi

viết lại tới bốn lần phương aacuten cho cuốn tiểu thuyết hết sức đặc biệt nagravey với bốn nhan đề

Người tigravenh trecircn phố Mugravei mật vagrave tragrave Bộ phim về người tigravenh Trở lại với người tigravenh Đoacute lagrave

một cuốn saacutech Một bộ phim Boacuteng đecircm Cuối cugraveng đoacute lagrave một cuốn tiểu thuyết-điện ảnh

hay noacutei caacutech khaacutec đoacute thực sự lagrave một kiểu lai tạo điện ảnh trong văn học như ngay từ đầu

bagravei viết chuacuteng tocirci đatilde nhấn mạnh Đậm đặc trong taacutec phẩm nagravey lagrave những cacircu văn ngắn theo

đuacuteng văn phong của một kịch bản điện ảnh Nhagrave văn cố tigravenh lựa chọn những từ ngữ giagraveu

tiacutenh tạo higravenh tựa như đoacute lagrave một kịch bản viết ra cho chiacutenh migravenh Những cacircu văn dagravey đặc

higravenh ảnh Cocirc gaacutei nằm im bất động Cocirc gaacutei khoacutec Trong phim ta sẽ khocircng gọi ra tecircn bản

valse ấy Trong cuốn saacutech nagravey ta sẽ bảo lagrave Bản Valse Tuyệt vọng Cocirc gaacutei sẽ cograven lắng

nghe sau khi bản valse kết thuacutec Cocirc gaacutei trong phim trong cuốn saacutech nagravey ta sẽ gọi lagrave cocirc

beacute Cocirc beacute ra khỏi higravenh ảnh cocirc rời khỏi phạm vi của maacutey quay vagrave của cuộc hội hegrave Từ

goacutec độ thị giaacutec đocirci luacutec ta khocircng cograven phacircn biệt được đacircu lagrave một taacutec phẩm tiểu thuyết đacircu lagrave

một kịch bản điện ảnh Chẳng hạn đoạn văn dưới đacircy hoagraven toagraven coacute thể xem đoacute lagrave một đoạn

kịch bản

Cocirc beacute mở caacutenh cổng

Đoacuteng caacutenh cổng lại

Băng qua khoảng sacircn vắng

Đi vagraveo ngocirci nhagrave cocircng vụ

Ta khocircng nhigraven thấy cocirc nữa

Ta ở lại trecircn khoảnh sacircn trống vắng[30]

Ở phần cuối taacutec phẩm độc đaacuteo nagravey Duras dagravenh ba trang đề xuất những higravenh ảnh magrave bagrave gọi

đoacute lagrave những đề cương phacircn cảnh nhằm thuyết minh cho phần truyện kể Rải raacutec trong

Người tigravenh Hoa Bắc dường như vẫn cograven luyến tiếc phim Người tigravenh do Claude Berri vagrave

Anneau thực hiện magrave Duras cho rằng hoagraven toagraven lagravem hỏng cuốn tiểu thuyết của migravenh bagrave

viết Tocirci cho rằng nữ diễn viecircn được chọn quaacute đẹp cocirc sẽ khocircng nhigraven ai khocircng nhigraven gigrave

hết magrave để cho người ta nhigraven migravenh ngắm migravenh[31] Về cuốn Người tigravenh Hoa Bắc ở

trang 33 bagrave viết Trong trường hợp lagravem phim coacute thể chọn hoặc dừng maacutey trecircn khuocircn mặt

người mẹ đang kể chuyện khocircng nhigraven ai hoặc dừng ở caacutei bagraven vagrave những người con được kể

lại bởi bagrave mẹ Taacutec giả taacuten thagravenh đề nghị thứ hai[32] ở trang 93 Trong trường hợp lagravem

phim dựa trecircn cuốn saacutech nagravey khocircng necircn để cocirc beacute coacute một nhan sắc chỉ đẹp magrave thocirci Như

vậy coacute lẽ sẽ nguy hiểm cho bộ phim Đacircy lagrave một caacutei gigrave khaacutec noacute vận động nơi cocirc cocirc beacute một

caacutei gigrave khoacute neacute traacutenh một sự tograve mograve hoang datilde một sự thiếu giaacuteo dục một sự thiếu phải thiếu

rụt regrave Một kiểu hoa khocirci Phaacutep beacute bỏng sẽ coacute nguy cơ lagravem toagraven bộ cuốn phim sụp đổ Hơn

thế nữa cocirc ta sẽ lagravem bộ phim biến mất Sắc đẹp khocircng lagravem gigrave hết Noacute khocircng nhigraven ngắm Noacute

bị ngắm nhigraven[33] trang 109 Ta ghi higravenh căn phograveng được rọi chiếu bằng aacutenh saacuteng của

đường phố Trecircn những higravenh ảnh nagravey ta giữ lại acircm thanh ta để acircm thanh ở khoảng caacutech

thường lệ cũng như những tiếng động của đường phố cũng như điệu ragtime vagrave valse Ta

ghi higravenh đocirci tigravenh nhacircn đang thiếp ngủ[34] trang 125 trong trường hợp lagravem phim chi

tiết nagravey sẽ taacutei diễn mỗi lần cocirc beacute về vagraveo ban đecircm Để biểu thị một tiacutenh thường ngagravey gia tăng

magrave ở chỗ khaacutec bộ phim khocircng coacute ngoại trừ thời gian biểu caacutec buổi học thời gian biểu đi

ngủ đi tắm vagrave caacutec bữa ăn[35]

Với tất cả những căn cứ trecircn khocircng chỉ riecircng với Người tigravenh Hoa Bắc magrave trong nhiều taacutec

phẩm khaacutec cả điện ảnh lẫn tiểu thuyết của nhagrave văn - điện ảnh độc đaacuteo nagravey chuacuteng ta hoagraven

toagraven coacute thể đi đến kết luận về một lối viết lai tạo một kiểu saacuteng tạo độc đaacuteo coacute một khocircng

hai trong sự nghiệp saacuteng taacutec noacutei chung của nhagrave tiểu thuyết MDuras Đoacute phải chăng cũng

lagrave một trong những đặc điểm tiecircu biểu của tiểu thuyết Phaacutep nửa sau thế kỷ XX

5 Thay phần kết luận chuacuteng tocirci muốn coacute một so saacutenh higravenh tượng thế nagravey Tiểu thuyết -

thể loại trẻ trung khỏe mạnh ngagravey nay trong văn học Phaacutep chẳng khaacutec nagraveo một chagraveng trai

đatilde trưởng thagravenh đang đối mặt với sự lựa chọn quyết định cuộc đời migravenh trước người bạn

tigravenh điện ảnh trẻ trung khoaacuteng đạt vagrave hấp dẫn hơn Cuộc hocircn phốicủa cặp đocirci nagravey liệu

coacute phải lagrave cuộc tigravenh tốt đẹp hợp lệ đặng mang đến cho cả hai loại higravenh văn học vagrave điện ảnh

những đứa con tinh thần khỏe mạnh vagrave xinh đẹp Đoacute lagrave cacircu hỏi cần phải coacute thời gian

để trả lời

( Triacutech Chuyecircn luận Tiểu thuyết Phương Tacircy thế kỷ XX - Một số đặc điểm vagrave khuynh

hướng )

Tagravei liệu tham khảo chiacutenh

1 3 Dẫn theo Phugraveng Văn Tửu Tiểu thuyết Phaacutep thế kỷ XX những tigravem togravei đổi mới NXB

Văn học 2005

2 Henri Benac Guide des ideacutees litteacuteraires Hachette 1988

4 David Bordwell amp Kristin Thompson Nghệ thuật điện ảnh NXB GD 2008

567 Phugraveng Văn Tửu Tiểu thuyết điện ảnh vagrave truyền higravenh Tạp chiacute Văn học số 5-2005

8910 Phugraveng Văn Tửu Tiểu thuyết Phaacutep trước thềm thế kỷ XXI NXB Văn học 2004

11 Catherine Bouthors-Paillart Duras-người đagraven bagrave lai NXB Văn học H 2008

12 Magazine litteacuteraire numeacutero speacutecial sur MDuras Avril 2006

13141729 Laure Adler M Duras Nhiều người dịch NXB Phụ Nữ 2008

15182324 Magazine litteacuteraire numeacutero 7amp8 1992

16 Đặng Thị Hạnh Một vagravei gương mặt văn xuocirci Phaacutep thế kỷ XX NXB Đagrave Nẵng 2000

19 21 BVercier J Lecarme La liteacuterature francaise depuis 1968 Bordas 1982

20252628 MDuras Người tigravenh Trịnh Xuacircn Hoagravenh dịch NXB Hội Nhagrave Văn H1991

22 MDuras Hiroshima tigravenh yecircu của tocirci Đinh Thị Reo dịch NXB VH H 2000

27 MDuras Mười giờ rưỡi đecircm hegrave Phugraveng Văn Tửu dịch NXB Phụ Nữ H 2008

303132333435 MDuras Người tigravenh Hoa Bắc Lecirc Hồng Sacircm dịch NXB Văn học H

2008