Stifting ArgHis

1

2Jaargang 7, 2003 nr.

KlaaiklutenNijsbrief fan de Stifting ArgHis

Foto út 1998 fan it hûs fan J.W. Verhoef en Tj. Postma op é hoeke fan de Seerp van Galamawei ende Skillaarderdyk yn Mantgum. It hûs waard yn it lêste kwart fan de 19de ieu boud foar de ryksteman fan Mantgum. Wa dat wie kinne jim lêze op side 10 en 11.

Stifting ArgHis

2

COLOFON

Klaaikluten verschijnt enkele malen per jaar en wordtuitgegeven door deStifting ARGEOLOGYSK-HISTOARYSKE RUNTELittenseradiel

Stifting ArgHisCorrespondentieadres:J. Scheffer De Terp 11, 8831 ZG Winsum (Fr.)

Bestuur:S.Fopma voorzitterJ. Scheffer secretarisJ. Kersbergen penningmeesterPh. H. Breuker werkgroep HistorieTh. Kuipers werkgroep Historie

Redactie Klaaikluten: Ph. H. BreukerTh. Kuipers

Vormgeving en opmaak: F.J. Sieperda,De Finne 20,9022 AZ Mantgumfjs_46@hotmail.com

Correspondentieadres: Philippus Breuker, Singel 1,8635 MK BoazumTh. Kuipers, De Ponge 4,9022 BA Mantgume-mail: tkdeponge@tiscali.nl

Wurd foarôfDizze ôflevering giet oer minsken, netoer oare dingen as lân of huzen ofdiken. Sintraal stiet in bydrage fanBaukje Post-van der Kuur, dy’t hjir ynKlaaikluten har debút makket mar itfak al lang leard hat yn it Wjelsriperdoarpsblêd. Sy lit hjir sjen hoe’t indoarp yn elkoar sit as men sjocht neifamyljeferbannen. Wjelsryp blykt watdat oangiet in hecht doarp te wêzen,mar wol men de ferhâldingen dêr goedbegripe kinne, dan soe men ferlykjekinne moatte mei de sitewaasje yn oaredoarpen. Wy sille bydragen oer sokkeoare doarpen mei iepen earmenûntfange!Fierder binne der wer de tigewurdearre bydragen fan ús fêstemeiwurkers Jelle Miedema en Auke deVries. Sy rikke wer fier yn de tiidwerom, mar meitsje de dingen fanhjoeddedei ûnderwilens fanselstrochsichtiger. Sa wurket skiednis noienkear.De oare kear hoopje wy mei in nûmeroer boeren, arbeiders, pleatsen enarbeiderswenten te kommen. Dêrmeislute wy oan op it lannelike tema oerboeren en pleatsen fan dit jier. Wa’tdêr wat foar hat, lit dy har of him foaraloppenearje! De kopij wolle wy graachfoar 15 novimber binnen hawwe.

De redaksje

Stifting ArgHis

3

Boazumers fan no enhar Boazumer foarâlden safier’tdy trochgeand rikkePhilippus Breuker

Nei oanlieding fan it stikje fan frou Post wol ik rissjen litte hokker Boazumers fan no trochgeandfoarâlden yn it doarp hawwe en wa’t dat danbinne. As minimum dat in famylje hjir yn rjochtelijn wenne hat, kies ik de tiid fan in ieu. Der is ynBaarderadeel (en grif ek yn oare gemeenten) foar’t lêst by myn witten in doarpsgewize opjefte fanynwenners makke op 1 july 1903, krekt hûndertjier lyn dus (GA 469, Wommels). Mei help fanJappy Lanting ha ik ris neigongen wa’t fan dyhúshâldingen no noch famylje yn Boazum hat. Ikneam dy tsjintwurdige minsken hjir opfoarsafier’t se op harsels wenje. Se binne fetprinte. Yn de measte gefallen hawwe se nochynwenjende bern, dy’t dus ek famylje binne fanBoazumers út 1903. Der sil ús miskyn wolris ienûntkommen wêze.

Ik foegje dêroan ta de Boazumer foarâlden fan delju dy’t út dy ynwenners fan 1903 as foarâldenfan Boazumers fan no nei foaren komme. Dy kin

ik yn prinsipe sa’n bytsje neigean oant yn desechstjinde ieu en hiel inkeld ek nochris wat fier-der. It is grif hiel seldsum dat in famylje fiifieuwen trochrint op ien en itselde doarp. Ik hanêst jierren ris beskreaun hoe’t de Wieringa’s datdienen, noch wol fan heit op soan, mar dy binneder no net mear yn Boazum. It sil bliken dwaandat der no in oare húshalding is, dy’t hast like fierwerom rikt. Men moat dêr fansels wol by betinkedat it mar om in hiel lyts part fan de foarâldengiet.Yn it earste plak jildt dat al foar it talhúshâldings dat lang famylje yn it doarp hat.Rekkenet men it dochs wol wat bysûndere gefalKlaaiterp net mei, dan binne it mar 13 fan de 139fan no, dus noch gjin tsiende part, dy’t hjir min-stens hûndert jier wenje. Der wennen doe yn1903 169 húshâldingen yn it doarp. No binne dat146, mei de 7 fan Klaaiterp derby, dat om 1985hinne by Wiuwert kommen is (dêr wennen doe 9húshâldings). Mar der is yn it twadde plak ek tebetinken dat it tal fan de foarâlden mar lyts is. By

Stifting ArgHis

4

seis generaasjes bygelyks, dus oer in goeieoardelieu, giet it al om 33 húshâldings dy’t jinsfoarâlden binne. Dêr binne dan, sa’t wy út itneikommende ôfliede kinne, net mear as ien ofinkeld twa Boazumer húshâldings by.

Men moat ek net tinke dat dy famyljekontinuïteitit belangrykste is as it giet om sokkssawat as itmienskipskarakter fan in doarp. Belangriker foarsa’n karakteristyk fan in doarp op in bepaald stuitas it histoaryske elemint binne de famyljerelaasjesdy’t der op dat stuit besteane. Troch de tidenhinne binne der altyd famyljes dy’t in flink oantalhúshâldings yn it doarp hawwe, mar dat binne nethieltyd deselde famyljes. It wikselt nei in peargeneraasjes.

Wy begjinne mei Klaaiterp. Dat is in bysûndergefal, omdat dy buorskip meast bestiet út pleatsenen de measten fan dy pleatsen binne kocht trochdeselde famylje dy’t der no manmachtich wennet.Grûnlizzer is Auke Hettes de Vries, dy’t yn 1898as boer fan Grou nei Klaaiterp kaam. Der wenjeno fjouwer oerpakesizzers fan him (1865, Broek)en syn doe al ferstoarne frou Antsje de Boer. Syntwadde frou wie Antsje Postma. Dat binneJochum, soan fan Hindrik Aukes, soan fan AukeHettes (1887, Grou) en Bokje Nijdam (1891,Grou), en Baukje, troud mei Eddy Wesselius,

Bokje en har man Hans de Vries (gjin famylje),en Folkert de Vries, alle trije bern fan HetteAukes, soan fan Auke Hettes. Alle fjouwer binneek boer, de beide lêsten yn maatskip. Ek opKlaaiterp wennet âldboer Albert Brandenburg,fia heit Albert (1895, Boazum) pakesizzer fan ar-beider Albert Brandenburg (1861 Easterwierrum)en Ytsje Venema (1866, Raerd) en fia syn memJanke (1897, Grou) ek pakesizzer fan HetteAukes en syn twadde frou Antsje Postma (1864,Idaard).

En dan no de Boazumers dy’t hjir al foarâlden yn1903 hienen. Har nammen folgje hjir daliks, marde measten fan har of ien fan har tuskenskeakelsnei 1903 hawwe hjir dochs langer of koarter inskoft net wenne. Dy binne dus weromkommen.Dat kin wêze omdat de famylje hjir wenne, mar itsoe te fier gean om dat allegearre nei te gean of tefreegjen. Oplieding en militêre tsjinst bûtenbeskôging litten hawwe hjir by myn witten sûnt1903 yn rjochte lijn allinnich Arnold van Asperenen Meinte van Dijk en Tryntsje Venema-van Dijken guodden fan har foarâlden sûnderûnderbrekking wenne. Mei har wol ik dan ekbegjinne. Arnold is meiïns ek dejnge dy’t it fierstwerom giet. De oaren bliuwe earne yn denjoggentjinde ieu stykjen, in inkelden yn de letteachttjinde.

Timmerman Arnold van Asperen is fia heit Janen pake Nolke (1887 Boazum), beide winkelman,in oerpake- en beppesizzer fan arbeider GerbenNolkes van Asperen (1856 Wiuwert) en TsjitskePieters de Jong (1858 Boazum). Mei dy Tsjtskegiet de famylje fierder werom yn Boazum. Harâlden wienen timmerman Pieter Lubbertus deJong (1811 Boazum - 1890) en JohanneskeJacobs Reitsma (1825 Boazum - 1894). Datwienen ek beide Boazumers. Hy wie in soan fanarbeider Lubbert Bartles de Jong en Tsjitske JansBergsma (c. 1765). De De Jongen, har heit enpake, wennen opYndyk. Johanneske wie in doch-ter fan arbeider Jacob Hessels Reitsma (1785Britswert) en Etsje Jakles Heringa (1791Boazum).En mei dy lêste ferliest de ôfstamming fanfoarâlden út Boazum him dan yn it skiere ferline.Har âlden wienen Jakle Willems Heringa (c. 1761

Tinkstien op Klaaiterp 4, oanbrocht doe’t de pleats fjouwergeneraasjes yn de famylje wie.

Stifting ArgHis

5

-1830 Boazum) en Ytsje Sipkes Kleiterp (1766Boazum - 1844 Boazum). Hy kaam fan Raerd (alwennen eardere foarâlden fan geslacht op ge-slacht oant yn de Midsieuwen yn Boazum), sywie in dochter fan boer Sipke Feikes () en AntsjeAukes (1740 Boazum – 1814 Wiuwert) opKlaaiterp. Antsje wie in dochter fan boer AukeBotes (c. 1699 - 1767 Boazum) en Ytsje Bendix(c. 1703). Ytsje wie gjin Boazumer, sy kaam fanHartwerd, en Auke likemin, want dy sil bernewêze yn Weidum. Syn âlden, Bote Joukes (-1730)en de frou, wennen dêr teminsten doe’t se yn1710 in pleats op Yndyk kochten. Mar Sipke gietfier werom. Hy wie in soan fan boer FeikeSipkes, grutte Feike neamd (c. 1700 –1770/1Boazum), en Akke Douwes. Feike wie ien fandykman Sipke Sierks (1655 Boazum – c. 1733

Boazum) en syn frou (-1705 Boazum), fan wa’tik de namme net wit. Hy troude wer mei ien meijild, in widdo, en waard sa boer op Klaaiterp.Sipke Sierks wie in soan fan (turf)skipper SierkAtes (- 1685 Boazum) en Jets Alberts (- 1705Boazum), dy’t wennen op it Tsjerkhofsein oanwat no Altaplein is. Hy wie ek kloklieder,pûstertraper en wjudde it tsjerkepaad. Jets moat

in dochter west ha fan wever Albert Arjens en YdLieuwes. Ek sy wennen op it Tsjerkhofsein. Harâlden wit ik net, mar Albert wie ien fan bakkerArie(a)n Alberts (-1603/10) en Eelk Piers (-yn ofnei 1632) oan it Altaplein. Hy wie ien fan deearste lidmaten fan de herfoarme tsjerke. Lykasde oare Boazumers dy’t sa ier as hy lidmaat waar-den, waard er dat yn Snits (yn 1589). It mist netdat er oergongen is fan it roomske leauwe. Arianwie in soan fan Albert Arians, ek te Boazum, dy’tik allinnich kin út in fermelding út 1548. Hy kochtdoe in hûs te Kûbaard, mar dat waard niaard. Eelkwie in dochter fan Pier Andries, yn 1572 boer opin kleasterpleats op nei de Flearen.

Sjauffeur Meinte van Dijk en ôfdielingsliedsterop in waskerij Tryntsje Venema-van Dijk binnefia har mem van Baukje van Dijk- Epema en dyhar mem Jeltsje (1903) oerpake- en beppesizzersfan feedriuwer Douwe Klazes Reitsma (1864Boazum) en Wytske de Jong (1863 Gau) enbetoerpake- en beppesizzers fan feedriuwer KlaasAlles Reitsma (1837 Ysbrechtum - 1908) enReinskje Douwes Rienstra (1837 Mullum -1909),en fia har heit Jakle en har pake en beppe Simen(1897, boer) en Tryntsje oerpake- enbeppesizzers fan komelker Bauke Jakles van Dijk(1862 Wiuwert) en Sijke Wijnands (1867Winsum).

Sjoerd Sjoerds Gerbrandy (1828 - 1915)

Grytsje Hyltjes Wiarda (1834 - 1914)

Stifting ArgHis

6

Stifting ArgHis

7

Ferver Ane Lanting en administratyfmeiwurkster Teatske Lanting binne fia har memJanke Lanting-Siderius, frou fan de âld-ferverJappy Lanting, en dy har heit Jan (1902, Boazum)oerpake- en beppesizzers fan arbeider Foppe JansSiderius (1857, Bears) en syn frou Akke Sipkema(1869, Wommels).Leadjitter Jan Hylkema en timmermanJehannes Hylkema binne fia har heit Hylke (noop Klaaiterp) en har pake Hylke oerpake- enbeppesizzers fan boer Hylke Hylkema (1877,Folsgeare) en Hiltsje Gerbrandy (1881, Wiuwert).Betoerpake- en beppesizzers binne se fan JoukeSjoerds Gerbrandy (1854) en syn frou. En wer instaach fierder binne Sjoerd Sjoerds Gerbrandy(1828) en Grytsje Hyltsjes Wiarda (1834). Dankomme boer Sjoerd Joukes Gerbrandy (1793Raerd) en Lubbrig Martens Stilma (ek fan Raerd),dy’t hjir om 1817 hinne kamen, en HyltsjeSybrens Wiarda (1806 Dearsum) en Janke PitersZetstra (1814 Weidum). En dan noch SybrenHyltsjes Wiarda (1780 Dearsum – 1851 Boazum)en Jeltsje Ymes Stellingwerf (Easterein 1783 –1854 Boazum), dy’t har hjir yn 1808 as boerfestigen.Aldsjauffeur Jelle Cnossen is fia syn memFogeltsje en syn pake Jelle Ferwerda in oerpake-en beppesizzer fan Thomas Ferwerda (1844) enJanke Tsjipkes Feenstra (1836).Laas Bonnema is fia syn mem Atsje (1911) inpake- en beppesizzer fan arbeider Pier Giliam(1873, Peinjum) en Hike van der Veen (1876,Grou).Ald-skoaljuffer Anneke Bangma-van Dijk is fiahar mem Joukje in pake- en beppesizzer fan smidPieter Holster (1877) en Anneke Swierstra (1877)en fia har heit slachter Willem (1902 Boazum) inpake- en beppesizzer fan arbeider Reinder vanDijk (1876 Boazum) en Hinke Gerryts Tjallema(1873 Boazum) en in oerpake- en beppesizzer fanarbeider, letter slachter Willem Lykles van Dyk(1837 Terherne, al stoarn yn 1903) en SibbeltsjeReinders Radersma (1841 Wiuwert), dy’t yn1875 trouden, en fan ferver Gerryt Tjallema (alstoarn yn 1903) en Ruurdsje Petrus Cuperus(1837).

Kastleinsfrou Rommy Pasma-de Vries is fia harmem Willy, dy’t hjir net mei har húshâldingwenne hat, en har pake Lolke (1903 Boazum) inoerpake- en beppesizzer fan stienhouwer FolkertFolkerts Cuperus (1860 Boazum) en TryntsjeGerryts Tjallema (1868 Boazum) en inbetoerpake- en beppesizzer fan kûper/stienhouwerFolkert Petrus Cuperus (1815, al stoarn yn 1903)en Lolkje Folkerts Algera (1820 Friens - 1914) enfan ferver Gerryt Tjallema (al stoarn yn 1903) enRuurdsje Petrus Cuperus (1837 Boazum -1907).Oerbetoerpake en -beppe wienen timmerman Pet-rus Folkerts Cuperus (1792 Wiuwert, dy’t yn1834 de Wiuwertermar ynpoldere) en TryntsjeAukes de Boer (1795), boer Folkert SimensAlgera (1831) en Klasina Kl. Breeuwsma (1839)en betoerbetoerpake en –beppe Auke Cornelis deBoer (c. 1755 Britswert – 1826 Boazum) enSjoukje Hessels (-1855 Boazum), dy’t hjir yn1795 boer waarden, fan Simen Algra en syn frouen fan Albert Simens Algra (1785) en Aukje JansWesterhuis (1796, Wiuwert - 1879). En noch werin staach fierder wienen foarâlden Simen SijesAlgra, hynstekeapman, dy’t hjir yn 1803 útJelsum wei kommen is, en timmerman JanHendriks Westerhuis (c. 1775) en Tryntsje WybesWybinga (b. yn Wiuwert), dy’t har hjir yn 1800festigen.

Aldsjauffeur Jelle Cnossen is fia syn memFogeltsje en syn pake Jelle Ferwerda in oerpake-en beppesizzer fan Thomas Ferwerda (1844) enJanke Tsjipkes Feenstra (1836).Ald-skoaljuffer Anneke Bangma-van Dijk is fiahar mem Joukje in pake- en beppesizzer fan smidPieter Holster (1877) en Anneke Swierstra (1877)en fia har heit slachter Willem (1902 Boazum) inpake- en beppesizzer fan arbeider Reinder vanDijk (1876 Boazum) en Hinke Gerryts Tjallema(1873 Boazum) en in oerpake- en beppesizzer fanarbeider, letter slachter Willem Lykles van Dyk(1837 Terherne, al stoarn yn 1903) en SibbeltsjeReinders Radersma (1841 Wiuwert), dy’t yn1875 trouden, en fan ferver Gerryt Tjallema (alstoarn yn 1903) en Ruurdsje Petrus Cuperus(1837). Sjoch foar dy har Boazumer forâlden byRommy Pasma.

Stifting ArgHis

8

Lêsten op in jûn fan Arghis krigen Breuker en ik itderoer hoe’t minsken yn doarpen faak famylje fanelkoar binne en hoe koart oft de measten eins maryn in doarp wenje. Yn Boazum wennen neffenshim net folle lju mear dy’t der fjirtich hier lyn ekal wennen. Dat makke my benijd nei de sitewaasjeyn Wjelsryp. Ik ha dat ynwenner foar ynwennerneigongen en opskreaun, letter telefoanysk eknoch oanfolle, en dêrút hat Breuker deneikommende gearfetting makke. It giet om mins-ken dy’t in eigen húshâlding hawwe (inkeldenwenje noch by har âlden, mar ha dan har eigenwurk) en it is de sitewaasje op ien maaie 2003.

HonkfêstensFan de likernôch 500 ynwenners blike 230 ynWjelsryp berne te wêzen. Dat is dus 46 persint.In goeie 30 wenje al sechstich jier of langer yn itdoarp, har hiele wurksume libben dus, en in 60 almear as fjirtich jier. Fan dy 60 binne 20 man enfrou. En fan 16 fan dy 60 wenje de âlden of ienfan dybeiden der ek al har hiele libben, dat is dusien op de goed tritich Wjelsripers.

Hûnderttritich fan de 230 berne Wjelsripers binnenei 1980 berne en 100 earder. De âldste fan dy100 is fan 1917, 24 binne fan nei 1970, 26 fan nei1960, 13 fan nei 1950, 19 fan nei 1940, 11 fan nei1930, 5 fan nei 1920 en 2 fan nei 1910. Deâldsten geane as regel meast nei in oanleunwenteyn Tsjom.Oan de sifers te sjen bliuwt nei de tiid fan dejeugdjierren it tal lju dat yn it doarp berne is en derwenjen bliuwt, dus wol aardich konstant. Itmeaste ferrin sit him dan grif yn ferstjerren. Marde grutte feroaring komt as de lju yn de tweintichbinne en foar harsels begjinne en in húshâldingopsette.Sawat de helte fan de minsken dy’t yn 1980 ek alyn it doarp wennen, hawwe of hienen har wurkyn Wjelsryp. Om krekt te wêzen 45. Njoggentjinfan dy 45 binne of wienen boer of boerinne.

FamyljetichtensSjogge wy nei de famyljerelaasjes fan de minskendy’t al fan foar 1980 yn Wjelsryp wenje, dan bes-tiet der tusken 61 fan de 100 in âlder-bernrelaasje.Der is ien seistal fan bruorren en susters(Veenstra’s, konstruksjebedriuw, opset troch deheit Romke, fuort nei de oarloch), twa trijetallenfan bruorren en/of susters (Rispensen en Lang-houten, boeren) en 11 twatallen, de measten ekwer mei bern op harsels yn it doarp. In omke ofmuoike hawwe trije en fansels binne der dan eknoch in oantal lju neef en nicht fan elkoar, 21 omkrekt te wêzen. Soenen wy de 130 jongerenmeirekkenje, dan kaam it tal famyljeleden fanselsnoch gâns heger te lizzen. Wiidfertakte famylje ynit doarp hawwe behalve de Veenstra’s ek PiterGalema (berne 1924, rintenierboer), syn frouPytsje Galema-Rispens (1930) en syn neef ennicht Grytsje Bos-Galema (berne 1917,rintenierboerinne; dy har man Fedde , berne 1919,rintenierboer, ek) en Arend Galema (berne 1924,boer); en hie op de datum fan opmeitsjen ek

Wjelsryp, besjoen op honkfêstensen famyljetichtensBaukje Post-van der Kuur

Aansichtkaart fan de Herfoarme Tsjerke en de saneamdeHerberchshoeke yn Wjelsryp.

Stifting ArgHis

9

Wierd van der Veer (berne yn 1923 enrintenierboer), mar stoarn op 4 maaie.De measte bern yn it doarp dy’t al op harselsbinne, hat de skriuwster fan dit stikje (berne yn1939, húsfrou): Piter (1963, boukundich tekener/projektlieder), Sjoerd (1965, betontechnolooch)en Freark (1975, betontimmerman). Skriuwsterhar heit en mem wienen ek al har libben alWjelsripers, en dy har âlden ek, fan heitekant sûnt1860-65, fan memme kant fan 1813 ôf al. Derbinne in pear mear dy’t net trije, mar twa bern opharsels yn it doarp te wenjen hawwe.Der binne tolve troude pearen dêr’t man en froubeide fan út it doarp komme. De âldste pearenbinne Fedde Bos (1919) en Grytsje Bos-Galema(1917) en Piter Galema (1924) en Pytsje Galema-Rispens (1930), dy’t beide al neamd binne. Dejongsten fan dy tolve wolle wy ris krekt fanneigean hoefolle famylje oft dy yn it doarphawwe. Dy binne berne yn de jierren sechstich ensantich. Sy binne mei har seizen as pearen enwenje allegearre yn de buorren. Om aansen nei teferwizen nûmerje wy se. It binne 1. Siebe enFrederika Scharringa-Gietema (boufakker enhúsfrou), 2. Ale en Thea-Sita Greidanus-Veenstra(metaalbewurker en húsfrou), 3. Siebren enDoutsje Scharringa-Rispens (meiwurker

leanbedriuw en húsfrou), 4. Sjoerd en Hetty Post-Veenstra (betontechnoloog en kursusliedster), 5.Jetse en Anneke Boersma-Bergsma (proses-operator en diëtiste) en 6. Johannes en GrytBergsma-van der Woude (monteur en filiaal-hâldster supermerk).De nûmers 1 hawwe beide har âlden yn it doarpen fierders hat hy der noch in broer en frou meide bern en trije troude neven mei de bern, mei harsels derby mei elkoar dus sân húshâldingen. Fande nûmers 2 wenje har âlden en fan harbeiden meielkoar fiif troude bruorren en susters mei de bern,mei harsels derby mei elkoar dus ek sânhúshâldingen. Fan de nûmers 3 wenje har âldenyn Wjelsryp, fan har beiden mei elkoar trijebruorren en susters mei de bern, twa omkes enmuoikes mei de bern en noch trije neven en nich-ten, ek wer mei de bern. Dat is mei elkoar tsienhúshâldingen. Dan de nûmers 4. Dêr wenje ienfan de paken en beppen fan har fan yn it doarp,mei elkoar fiif omkes en muoikes mei de bern, ensân neven en nichten mei bern, mei elkoar dusfjirtjin húshaldingen (ien fan dy is de skriuwsterfan dit stikje). Fan de nûmers 5 hat hy gjinfamylje yn it doarp, en sy twa bruorren mei debern en twa omkes en muoikes meide bern. Dybinne dus mei har fiven as húshaldingen. En fande nûmers 6 ta beslút hat sy gjin famylje ynWjelsryp en hy syn mem, twa bruorren mei debern, in omke en muoike en twa neven en nich-ten, mei elkoar dus sân húshâldings. De Bergs-ma’s geane al in oantal generaasjes werom yn itdoarp.Sjoerd en Hetty Post-Veenstra en Siebren enDoutsje Scharringa-Rispens komme dus as demeast bewoartele Wjelsripers nei foaren. Sjoerden Hetty har bern binne al seisde-generaasjeWjelsripers, dy fan Siebren en Doutsje miskynnoch wol langer, want de Scharringa’s en deHanenburgen geane al oant begjin 1800 ta weromen foar’t neist noch wol fierder tebek.Al dizze seis húshâldings binne minsken út debuorren, boeren sitte der net by. By de âlderegeneraasjes dûbele Wjelsripers binne oars wolboeren. Inkeld hat ien fan har dan ek famylje ynde buorren, mar dat is dochs in útsûndering. Dêrbinne ek wol slachten by dy’t al mear as twaieuwen yn Wjelsryp wenne hawwe, lykas deGalema’s en de Terpstra’s.

De Grutte Buorren ± 1925.Rjochts de winkel fan Douwe Koopmans. Op é stoeprjochts syn frou Sip, yn ‘e midden buorfrou Bergsma, dy’toan de oare kant fan de strjitte mei har man in bakkerijhie, dêrfoar dochter Marie Koopmans. Yn ‘e midden fan ‘edyk is noch in ferhurde hynstepaad te sjen.

Stifting ArgHis

10

Theo Kuipers

Yn 1907 hie Knilles Velstra mei in bedrach fanƒ13.080,— it heechst belêstbere ynkommen fanalle ynwenners fan Mantgum. In goeie twaddewie Homme S. de Jong mei ƒ10.610,—. Dêrneikamen op romme ôfstân Petrus J. Kalma meiƒ6290,— , de widdo fan dokter Fokke meiƒ6110,— en Sijbren van der Hem mei ƒ6070,—.Ek Tjebbe Tjebbes hearde mei ƒ5640,— noch byde heechst oansleinen.

Rike boerenVelstra, de Jong, Kalma en Van der Hem wienefeeboer. Nettsjinsteande de agraryske krisis yn itlêste part fan de 19de ieu moatte hja de wyn yn deseilen hân ha. Velstra wie ek noch in skoftkeboargemaster fan Baarderadiel en waard yn dyfunksje opfolge troch Tjebbes. Ek oareynwenners fan Mantgum mei belêstbereynkommens fan boppe de 1000,— gûne wienefoar it grutste part feeboer. Ta dy groep hearden

û.o. de bruorren Sibbele en Tjerk de Jong(ƒ3010.—), Doeke Odinga (ƒ 1900,—), SijbrenSchuurmans (ƒ3160,—), Hein Schukken(ƒ3200,—), Hendrik W. Schuurmans (ƒ3160,—),Jacob J. Oostra (ƒ2660,—), Bouwe Kalma(ƒ4010,—) en Klaas Y. Bosma (ƒ2490,—)

Stigers en DalersDe lêst beskikbere sifers binne fan 1921. Gege-vens fan nei dy tiid ûntbrekke yn it gemeente-argyf. Mooglik is doe dizze belesting ôfskaft. Defamyljes Velstra, Fokke en Tjebbes wennen doe alnet mear yn Mantgum. Alle oare neamde famyljesnoch wol. Homme de Jong is de nije koprinnermei in skat ynkommen fan ƒ24.000,—. Twads isdan Sijbren van der Hem mei ƒ18.000,— HendrikW. Schuurmans is in pear plakjes opskood enstiet tredde mei ƒ15.500,— Finansjele stigersbinne fierders Klaas Bosma mei ƒ13.718,— enDoeke Odinga mei ƒ12.890,—. Petrus en Bouwe

Belêstbere ynkommensfan Mantgumers begjin 20ste ieu

Yn ‘t twadde hûs fanlinks wenne postboadeJacob Klaver

Stifting ArgHis

11

Kohieren fan de“hoofdelijke omslag”

Dit wie in register mei in ynkommens-oersjoch fan alle ynwenners yn de ge-meente. It gemeentebestjoer mochtdizze belesting heffe op it “onzuivereinkomen”. It wie in “progressievebelesting” , d.w.s. dyjinge dy’t itmeaste fertsjinne moast ek it meastebelesting betelje. Bysûnder oan de hef-fing wie dat de gegevens iepenbierwiene en sels yn druk útjoen waarden.Guon woene net foar in oarûnderdwaan en joegen dêrom wolris inheger ynkommen op dan se werklikhiene. Dat se dan ek mear belestingbetelje moasten, namen se op de keapta.

Kalma binne in pear trimen sakke mei ƒ11.501,—en ƒ8000,—. In nije grutfertsjinner is Ale Brou-wer mei ƒ10.400,— Ek de bruorren Sibbele enTjerk de Jong binne stigers mei ynkommens fanƒ8460,— en ƒ9420,—.

Leechste ynkommensYn 1907 stiene Gosse Speekhout en Jan W.Dijkstra beide ûnderoan mei in belêstberynkommen fan ƒ520,—. Hja moasten ƒ1.64 oanbelesting betelje. Ek Klaas Faber mei in belêstberynkommen fan ƒ530,— moast it selde bedrachbetelje. Dat wie mar in bytsje yn fergeliking meide ƒ1230,98 fan Knilles Velstra. Mar dochs wieƒ1,64 in bedrach dat in earm gesin mar min missekoe. Ek postrinner Jacob Klaver (mei oprjochterfan de Mantgumer keatsferiening en winner fande PC yn 1876) hearde ta de “mindergegoedigden” fan it doarp. Syn ynkommen waardrûsd op ƒ830,—. Skoalmaster Jan Frederik Jan-sen (wêr’t de Master Jansenstrjitte nei neamd is)waard taksearre op ƒ1200,—.

Hjoeddeistige famyljesIt is opmerklik dat der yn 2003 noch altiten ingrut oantal direkte sibben fan famyljes dy’t yn itregister neamd wurde yn Mantgum wenje. Datbinne û.o. de famyljes Fopma, De Jong, Schuur-mans, Van der Hem, Sieperda, Meinsma, Reitsma,Kiestra, Oostra, Visser, Odinga, en Faber . Defamylje Bosma is yn de jierren njoggentich útMantgum wei gien. Har direkte foarâlden wennenal yn it begjin fan de 18de ieu yn Mantgum en haop ferskate pleatsen yn en bûten it doarp buorke.

Swierstra’sDe famylje Swierstra dy’t fan âlds har nammeûntliend hat oan it stee fan de adellike stateHoxwier, wurdt yn de “kohieren fan dehoofdelijke omslag” (perioade 1907-1921) netneamd. Se binne dan in lyts skoftke fuort útMantgum. Yn de jierren tweintich fan de 20ste ieubinne nammedragers fan dizze famylje wer op ‘enij ynwenner fan Mantgum. Ek no wenje dernoch Swierstra’s yn Mantgum.

Seerp van Galemawei 15 yn Mantgum. De earstebewenner wie boargemaster Cornelis (Knilles) Velstra.It hûs hat foar in part noch in siertún mei slingerpaden.(Ingelske tún). De tún efter is hûs is nei 1913 útrûge en tagrientetún en gersfjild makke.

Stifting ArgHis

12

Jelle Miedema

Súdlik fan it keatsfjild ynWommels fine we it buorrentsjeStroek. De namme Stroek gietwêrom nei in hoarnleger Struijck(1657), neamd ‘de Stroek’ yn 1702en ‘Struik’ yn 1740. Derneist is yn1765 sprake fan in ‘Huis Struik’,mar dat lei westlik fan Stroek byde Trekfeart op it plak wer’t foar1740 in helling lei. Dit foarlopichlêste stikje oer Struik en Stroekbestrykt de perioade fan 1800 oant1947, it jier dat Huis Struik –yntusken Filadelfia neamd – ynflammen opgong. It nije stee neamik wêr Struik en it âlde Stroek.

We ha earder sjoen dat yn 1740 Struik en Stroek yn ien hân kamen, mar yn1801 wêr útinoar foelen. Yn dat jierwaard Stroek troch Jacobus van der Kolk (1722-1802), twadde bewenner fan Huis Struik,ferkocht oan Tjalling Jans. Wol bleau Van derKolk noch eigner fan in skuorre westlik op itStroek (Miedema 2002, 2003).De tredde bewenner fan Huis Struik waard yn1802 dr. Hendrik Willem van der Kolk (1768-1819), soan fan boppeneamde Jacobus. HendrikWillem, troud mei Cornelia Schroeder (1), wiepromovearre as ‘medicine doctor’, mar waard yn1802 – lyk as syn heit – sekretaris fanHennaarderadiel. Dêrneist wie hy ek notaris teWommels en (yn de Frânske tiid) griffier enfrederjochter te Dronryp (Fluitman 2000:28). DatHendrik Willem en syn frou harren yn synâldershûs te wenjen setten, witte we ûnder oaretroch in reisferslach út 1809 (ynf. H.W. Kuipers,Wommels) fan de dûmny-reizger Hebelius Potter(2). Ik nim hjir de hiele passaazje oer Wommelsoer:

Struijck, Struik en Stroek (III)

Op nei Filadelfia oan de Trekfeart

‘Mijn laatste bezoek aan het vermakelijkeWommels, werwaarts ik in vroegeren dagen zomenig vrolijk uitstapje met sommige jeugdige vrien-den en vriendinnen gedaan had, van welke nu meerdan een den levensloop geëindigd had. Dit schooneen groote dorp ligt aan de trekvaart welke vanLeeuwarden naar Bolsward loopt, gedeeltelijk ineen geregelde buurt, gedeeltelijk aan een ruim pleineven gelijk vele Drentsche dorpen en gedeeltelijk inhier en daar verstrooid liggende huizen. De ruimekerk van een orgel voorzien is een deftig gebouwgelijk ook de pastorij, die zeer aangenaam gelegenis. Onder de bijzondere gebouwen van Wommels isdat van den Secretaris van der Kolk het voornaam-ste, liggende zeer vrolijk en gerieflijk op eenenkleine afstand van de trekvaart.’ (Potter 1809II:188).

Yn it hok mei de dûbbele doarren is de muorre lofts inrestant fan Huis Struik alias Filadelfia; dêrneist de reed neide Hofkamp ta (foto JM, 2002).

Stifting ArgHis

13

Hebelius Potter wie yn syn jonge jierren dusfaker yn Wommels west en it is dêrom destemear opfallend dat hy yn syn reisferslach meigjin wurd rept oer Sminia State. No wie dy stateas sadanich in frij ienfâldich gebou, yn 1764ferfongen troch ‘een nog eenvoudiger huis’(Elward en Karstkarel 1990:93), mar dat letterehûs wie likegoed foar in doarp in tige grut enfoarnaam hûs (sjoch de ôfbylding út 1872 ynBokma en Kuipers 1985:8). Grif wie it hûs vande Van der Kolks yn 1809 ek in grut hûs – it hieyn 1801 fjouwer skoarstiennen en it waard letternoch fergrutte troch ‘Medicinae Doctor van derKolk’ (dus mooglik noch fóar de komst fan Pot-ter) –, mar dat it yn 1809 ‘het voornaamste’gebou fan Wommels wie wol my net oan.Moasten Potter en Van der Kolk net safolle fan degrytman-famylje Sminia ha (3)? Of bedoelde Pot-ter dat it it foarnaamste boargerhûs fanWommels wie?

Ik behein my no foar it grutste part ta in pearkaarten fan nei 1800 mei dêrop Huis Struik en itStroek. (Foar mear ynformaasje oer de eignersen bewenners fan Struik en Stroek is it wachts-jen op in yndeks op de notariële akten fan nei1811.)De earste kaart fan nei 1800 is dy fan 1832,makke op basis fan gegevens út 1821/22 (dusfan flak nei de dea fan Hendrik Willem van der

Kolk). Dat kaartsje is earder yn Klaaiklutenôfdrukt, mar nim ik hjir – as útgongspunt foar deûntjouwing fan Struik en Stroek nei 1800 – ekwêr efkes op.

Huis Struik is it grutte hûs mei hiem súdwestlikby de Trekfeart, mei dêrefter twa grutte tunen.Yn 1832 wurdt ien en oar as folget omskreaun:hûs en hiem (perseel 4) 860 m2; hoving (perseel5) 1350 m2; tún (perseel 6) 1210 m2 (Van derVaart en Talsma 1994:53).Opmerklik is de foarm fan de eardere hôving fanStroek (no. 92). Dat stikje grûn stekt wat frjemdút nei it noarden, wat betsjutte kin dat it earderehoarnleger Struijck grutter wie as it hjoeddeiskebuorrentsje Stroek. Faaks waard mei de ôfgravingfan it súdeastlike stik fan Terp Wommels in hapgrûn fan it âlde hoarnleger Struijck meinommen(4).

Yn 1832 fine we as nije eigner fan Struik MinneOepkes Vellinga (Van der Vaart & Talsma 1994),soan fan Oepke Minnes Fellinga/Vellinga. Minnewie keapman en hie in soad besit yn Wommels enomkriten, mar ik behein my hjir ta Struik enStroek. Yn 1832 is Minne mei-eigner fan deskuorre westlik op it Stroek (nr. 88; grif deskuorre dy’t Van der Kolk sr. yn 1801 oanhâldenhie) en nijsgjirrich is dat krekt op dat plak letter inhûs mei in fellebleaterij kaam (Bokma en Kuipers1985:33). Dat ropt de fraach op of de tanammeFellinga/Vellinga ferbân hâldt mei dy fellebleaterij.We bliuwe noch efkes op it Stroek. Yn 1832 is ekde rest fan Stroek net mear yn ien hân. Wylst ithûs mei hiem (nr. 90) dan noch fan Tjalling Jansis, falt de âlde hoving (nr. 92) no ûnder deneistlizzende buorkerij, yntusken in diakonije-pleats. Fierder is der noch in hûs by komd (nr.89), mar dat is ek fan Tjalling Jans (nei 1811 meide tanamme ‘Docter’, mar fan beropskuonmakker; Van der Vaart & Talsma 1994:54).

Kaart 1: Huis Struik (perseel 4) mei hoving (5 en 6) en itStroek (90) mei hoving (92) yn 1832 (út: Van der Vaart &Talsma 1994, blêd 20; myn arsearing, JM)

Stifting ArgHis

14

Ik gean no mei grutte stappen de fierdereúntjouwing fan Struik en Stroek oant 1947 nei.Wat tiden en bewenners fan nei 1947 oanbelangetis myn referinsjepunt sawat de perioade 1950-1970 [ik bin sels fan 1946 en sûnt 1966 âld-Wommelser].

Yn 1858 is de âlde hôving mei tún by Struik her-opdield yn in noardlike en súdlike helte, mei yn itmidden de reed dy ’t dêr hjoeddeis noch leit(sjoch foto). De noardlike helte is no beboud enek op Stroek is der in hûs by komd. Dêrnei giet ithurd, want tritich jier letter sjocht de súdrâne fanWommels der sa út:

It kaartsje fan 1889 is wat in grimelboel, mardúdlik is te sjen dat yn it midden fan de earderetún efter Struik no in grut hûs mei hiem leit [ithûs mei skuorre fan letter de Zylstra’s] en eastlikdêrfan noch in hûs [it hûs, mei letter ek inskuorre, fan de Postma’s].

It lêste kaartsje dat ik hjir besprek is fan 1924.Sawol tusken Struik (yntusken Filadelfia) en‘Zylstra’ as ‘Zylstra’ en ‘Postma’ binne nijehuzen boud, wylst ek it Stroek twa huzen rikerwurden is. Fierder is fan de âlde hôving fanStroek in lyts part opgongen yn it keatsfjild, wylstit oare part no yntegraal diel útmakket fan it hiemfan de neistlizzende pleats [letter bewenne trochBoersma (postadres Stroek 13), ca. 1970ôfbrûtsen]. Fanôf dat hiem rûn eartiids, fia insmel brechje oer de feart tusken ‘Boersma’ enStroek, in fuotpaad nei de buorren ta (ynf. RientsSmit).

Kaartsje 2: Struik (1) en Stroek (2) yn 1858(út: Bokma en Kuipers 1985:4)

Kaart 3: Struik en Stroek yn 1889(argyf gemeente Littenseradiel, mei tank oanHessel Fluitman)

Stifting ArgHis

15

stonk wol in oere yn ’e wyn’. Mar ek in jongeregeneraasje Wommelsers hat herinneringen oanFiladelfia, al binne dat wer oare. De irony fan itlot wol dat Filadefia nei de brân as opfolger inbrânjehandel krige, Joustra Brânje, en mei amperferljochting wie it dêr doe jûns (jierren fyftich ynde foarige ieu) mar in stil en tsjuster hoekjeWommels. Mar foar ús as skoaljonges hie dat sasyn eigen bekoaring, want as de dagen koarterwaarden en wy it yn de kop krigen dat der werplysje-boef boarte wurde moast, dan wiene ‘dehokken fan Joustra’ sintrum fan aksje. Joustrakoe dat net altiten bekoare, mar dat is wer in oarferhaal.

(1) Hendrik Willem van der Kolk en Cornelia Schroederhiene in soan Jacobus (letter professor te Utert), dy’thim Schroeder van der Kolk neamde.

(2) Hebelius Potter, 1794 dûmny te Peins, wie berne ynDokkum en stoar yn 1824 te Soerabaja yn Ynje(Van der Aa e.o., Diel 15:445-6).

(3) De Sminia’s hearden fanâlds, mei hiel wat buorkerijenen lân yn harren besit, dúdlik ta de âlde elite en Van derKolk jr. dúdlik net. Wat Hendrik Willem van der Kolksyn politike opstelling yn de Frânske tiid wie wit ik net,wol dat syn heit Patriot wie (ynf. Phlippus Breuker) ensyn sweagers Boele Braaksma (troud mei AnnaCatharina) en Meinardus Siderius (troud mei HendrikaElisabeth Jacoba; sjoch Klaaikluten 2003/1:11) ta de‘nije elite’ hearden (P. Brood, et al, 1993).

(4) It is net rjocht dúdlik yn hokker perioade dit stik fanTerp Wommels ôfgroeven is. Wol is dúdlik dat a. yn1801 noch sprake is fan in lykfeart noardlik fan Stroek(ek fûn op in kaart út 1718), b. dy feart nét foarkomtop in kaart ‘út’ 1832 (sjoch boppe) en c. de útrin fandy feart yn of foar 1840 tichtsmiten waard (sjochKlaaikluten 2003/1:12-13). Dit ropt ûnder oare defraach op wannear ’t de nije lykfeart eastlik fan detsjerke [no in parkearplak] groeven waard. Dat wie alyn 1717, mar dêroer letter mear.

Kaart 4: Struik en Stroek yn 1924(argyf gemeente Littenseradiel)

Mar ek op Struik/Filadelfia stie de tiid net stil,want yn 1924 fine we it âlde sekretaris-hûs op-splitst yn trije wenten. Dêr wennen nei 1924ûnder oaren Johannes en Marijke Dijkstra enharren soan Jelle, yn syn frije tiidoerwurkmakker, en dochter Marijke. En dêrmeikom ik op de brân fan Filadelfia.Op sneintemoarn 27 april 1947 [neffens sommi-gen 1949] krige Marijke Dijkstra in ûngelok meifjoer wêrby har rôk yn’e flam rakke. FoarMarijke rûn dat goed ôf, mar foar Filadelfia net.Op dy sneintemoarn baarnde Filadelfia oan degrûn ta ôf en dêrmei kaam in ein oan dit eafoarname sekretaris-hûs – in foarnamens dy’t neide brân noch bliken die út stikken fan bewurkeeken doarren en eken lambrisearing (ynf. H.W.Kuipers).

Wat hjoeddeis noch resteart fan dit âldesekretaris-hûs is in stikje muorre yn ien fan dehokken fan de grêfstienhouwerij dêr (sjoch foto)– en fansels de ferhalen oer Filadelfia, benammenoer de brân fan 1947. Sa ferspile dy sneitemoarnLeendert Miedema sr. (myn heit) syn goudenklokje, yn reperaasje by Jelle Dijkstra, en JanBoonstra jr. syn bêste pak klean: ‘Ik wie doe bymyn ferloofde Anneke [fan bakker Hiemstra, op’eHofkamp] en ik fansels fuortdaliks nei de brân ta.No, dêrnei koe ik myn pak wol fuortsmite. It

Stifting ArgHis

16

Ferantwurding:

Aa, A.J. van der [en opfolgers]- Biographisch Woordenboek der Nederlanden.

Bokma, Anne en Hendrik W. Kuipers1985 Wommels by âlds. In kuier troch de tiid. Easterein:

Van der Eems.

Brood, P., P. Nieuwland en L. Zoodsma1993 Homines Novi. De eerste volksvertegenwoordigers

van 1795. Amsterdam: Schiphouwer en Brinkman.

Elward, Ronald en Peter Karstkarel1990 Stinsen en States. Adellijk wonen in Friesland.

Drachten/Leeuwarden: Friese Pers Boekerij.

Fluitman, Hessel2000 Van Schrijver tot Manager: Secretarissen van de

grietenijen en gemeenten Baarderadeel, Hennaar-deradeel en Littenseradeel 1419, 1520-1983 en 1984– heden. Wommels: Gemeente Littenseradiel.[Historyske en Kulturele Rige ‘Tusken Middelsee enSlachte’, Deel 12.]

Miedema, Jelle2002 ‘Oer in Huis Struik, in hoarnleger Stuijck en it Stroek

te Wommels’,Klaaikluten 2002/3:8-13.

2003 ‘Struijck, Struik en Stroek (II). Fia in helling nei inâlde pleats en in âld begraafplak te Wommels’.Klaaikluten 2003/1:8-15.

Potter, Haeble1809 Wandelingen en kleine reizen door sommige

gedeelten van het Vaderland, Deel II.

Vaart, J.H.P. van der & en S. Talsma (m.m.f. C. de Boer)1994 Kadastrale Atlas fan Fryslân 1832. Diel 8,

Hinnaarderadiel. Ljouwert: Fryske Akademy.

Kindermoordin Jorwerd?Theo Kuipers

Volgens het bekende boek van Geert Makverdween God in de loop van de twintigsteeeuw uit Jorwerd. Maar als Mak wat inten-siever en gedetailleerder archiefonderzoekhad gedaan, had hij kunnen constateren datook in vroeger tijden Gods voorzienigheidwel eens afwezig was in Jorwerd. Ik schreefdaar al eens eerder over in Klaaikluten nr. 1van 2000. Het ging toen over “een slordigetoestand voorgevallen ten huize van OebeleGosses en Willemke Harmens egtelieden on-der Jorwerd”. In deze bijdrage wederom eenzaak uit de informatieboeken van het Neder-gerecht van Baarderadeel waaruit blijkt dater ook toen in Jorwerd zaken gebeurden diestrijdig waren met de gewenste harmonieuzelevenswijze.

Jorwerd 1803Het is dinsdag 11 januari 1803 als Trijntje Jacobsbesluit om haar buurvrouw Dieuwke Meintes tebezoeken. Dieuwke is een “meerderjarige jongevrijster” en woont in een armoedig huisje van dediakonie. Trijntje bezocht haar buurvrouw om ophaar te passen want “zij was niet al te wel”.

Zij vond Dieuwke liggend op bed en om wat olievoor de lamp te halen ging zij naar achteren. Bijhet zoeken naar de lampolie zag zij volgens haaropgetekende verklaring, “in een kast, een water-pot overdekt met een witte pan, die aanleidinggaf tot nadenken”. Zij bekeek de inhoud van depot en besloot om twee andere buurvrouwen te

Stifting ArgHis

17

vragen met haar mee te gaan. Dezen bekekenook de inhoud van de pot en waren het al sneleens dat hier iets vreemds aan de hand was.Gezamenlijk besloten zij om de vroedvrouw tehalen die in de “buuren van Jorwerd” woonde.Deze kwam en bevestigde hun vermoeden dat“het een nageboorte van een kind was”.

Een moeilijke bevalling?De baakster en de buurvrouwen confronteerdenDieuwke met hun vondst en vroegen haar: “Watis dit? Hoe is het met dij? Waar is dijen kind?”Na sterk aandringen van de vrouwen zeiDieuwke: “Het kind staat bij mij in een doos ophet bedsteebord en het is dood geboren.” Dedorpsrechter werd ingeschakeld en dokterNicolaas Soet onderzocht het kind om de doods-oorzaak vast te stellen. Voor het Nedergerechtvan Baarderadeel verklaarde Soet: “DatDieuwke Meintes in zware koorts lag en teffensylkoortsig was”, maar dat hij “niets aan het kindbevonden had, dan dat er alleen eenige drukkingaan de halswervels had plaats gehad”. Wasdeze “drukking aan de halswervels” het gevolgvan menselijk handelen of was het te wijten aaneen moeilijke bevalling? Dokter Soet laat zich erniet over uit.

BarensnoodDieuwke Meintes wordt onderede verhoord en verklaard: “Datzij van vooren met bewustheidhad moeten kraamen maarzulks voor familie en buuren hadontkend en als durvendeschanders halve het niet zeg-gen. Dat zij nimmer het boosoogmerk heeft gehad haar kindte willen vermoorden, als heb-bende het kindergoed voorafklaar gemaakt. Dat zij geenreden weet waarom geenbuurvrouwe ingeroepen te heb-ben toen zij in barensnood was,

zijnde haar alles schielijk en onverwachtsoverkoomen, dat zij deese zaak alleen zondereenige hulp heeft verrigt enbevonden had het kind bij desselfs geboortereeds dood te zijn. Dat zij na de verlossing hetdood kind een hemd heeft aangetrokken en ineen mutsedoos gelegd.”

OverspelDieuwke bekent dat “ene Ate Thomas teJorwerd” de vader van het kind was “dog dat hijom reedenen niet heeft willen trouwen”. Uitaanvullend onderzoek bleek mij dat die “reed-enen” alles te maken hadden met het feit datAte Thomas al gehuwd was.

Achterklap in Jorwerd?Het zal in ieder geval de nodige gespreksstofhebben opgeleverd in Jorwerd. Een ongehuwdemoeder, een overspel plegende vader en eenonder verdachte omstandigheden overledenbaby. Genoeg voer voor roddel en achterklap“yn ’e buorren” of in de herberg. Voor justitiewas er geen aanleiding om tot vervolging overte gaan. Waarschijnlijk was er niet voldoendebewijs aanwezig.

Aansichtkaart út de tiid dat Jorwerdnoch in halteplak wie foar de trein

Stifting ArgHis

18

Littenseradiel en Klaaikluten:

famylje-oantinkens IVAuke Hantjes de Vries

Thomas JansenOp 21 maart 1698 liene Thomas Jansen enWytske Sybrens te Boazum en Cornelis Sybrens,keapman te Snits (dat sil har broer wêze), jild út(Baa U 12, Tresoar). Op 30 augustus 1699 isThomas Jansen te Boazum boarch foar SymenAuckes en Ydske Thomas (syn healsuster) teBaard (U 12). Op 18 jannewaris 1702 rekkenet hyas omke en kerator ôf mei Jan Edes (troud oanAcke Pytters), mr.weinmakker te Boazum (N 12).Op 30 july 1734 is der boelguod oan it stjerhûsfan Thomas Jansen, ta profyt fan syn erven ensyn twadde frou, Tjettje Dirx (ek Titia Hoexma)te Boazum. Hja hiene in reciproque testamint fan27 sep. 1731. Der is in sulveren leppel mei deletters T I W S en in wapen. En in getten sulverenmesheft mei de namme Foke Harkes (my fierderûnbekind).

Op 29 augustus 1681 (U 10) hie it echtpear inskuld oan Eme Jelles te Húns en Yke Ruyrds teMarssum as kerators oer Willem, Tiaerd en JeselJans, trije minderjierrige bern fan wilen Jan Jan-sen te Baard en wilen Auck Willems. Op 26 maaie1682 (ek U 10) wie it echtpear 100 caroligûneskuldich oan Eme Jelles te Húns; dizze skuldwaard ôflost op 3 nov. 1686 (Alderheljen?).De twadde soan Jetze Thomas is al neamd. Desoan Jan Thomas waard yn 1714 mennistedoomny yn de kombinearre gemeenten fan deKnipe en it Hearrenfean. Hy moast _ beskuldigefan Socanisme _ syn amt dellizze en preke synôfskie op 3 nov. 1720. Mar yn maaie 1722 dochter syn yntrede op it Surhústerfean en dêr hat erstien oant syn ferstjerren yn 1744. Neiteam is dernoch mei de nammen Wouda, Zuidersma en Mul-der. Sjoch oer him Encyclopedie van Friesland,386, en Doopsgezinde Bijdragen 1896, 149-175.

Jan Jans (b. ca. 1604)Wy geane no nei de âlden fan Thomas Jans, tewitten Jan Jans en Auck Willems. Jan Jans,mennonyt, wie earst boer op Hesens ûnderJorwert; by syn ferstjerren wenne hy te Baard.Hy sil berne wêze om 1604 hinne en ferstoar op 8july 1670 te Baard. Dan wurde kerators oer debern út it twadde houlik Olfert Gatses teMarssum, niis al neamd, en Eme Jelles te Hilaard,troud oan Jets Thomasdr., de foardochter fanAuck Willems (Baa N 11). De sate te Baard wurdt12 sept. 1672 ferkocht oan Hessel Piers en (dedochter) Pyttie Jans.

Syn earste frou Pyttie Meinerts wie ferstoarnkoart foar 9 maaie 1653 op Hesens.Yn 1654 wiede man al wer troud oan Auck Willems, widdofan Thomas Jans en dochter fan Willem Jacobsen Doed Douwedr. Hja brocht twa foarbern mei:Its(ke) Thomasdr., berne 1646, dy’t troude meiSymon Auckes, en Jetske (ek Eets), berne 1648,

De pleats Westerhûs tusken Jorwerd en Hylaard is bewennewest troch Meindert Gerlofs. (1625-1640) Mooglik is disseMeindert Gerlofs de heit fan Pyttie Meinerts út it artikel. Ynde pleats sit noch in tinkstien mei de inisjalen M. en G.boarne: “Uit de geschiedenis van Jorwerd - Toponomy fanJorwerd” troch J. Oostra side 153.

Stifting ArgHis

19

dy’t troude mei Eme Jelles (krekt al neamd).Jan Jansen op Hesens ûnder Jorwert wurdt earstneamd op 24 jannewaris 1642 (Baa C 3) ynferbân mei it opsizzen fan pacht fan lân. Op 9maaie1653 is er widner, as er mei syn bern út synearste houlik ferkeapet (Baa P 3). Op 3 juny 1656(Baa N 8) hearre wy mear oer de húshâlding, om-dat hy dan foar de twadde kear troud is. Synearste frou Pyttie Meinerts hie op 6 maart en 10sept. 1630 ynbrocht 2740 goudgûne; sels hie Janynbrocht 2845 gg. Kerators binne Sioerd Minseste Dronryp, oantroude omke fan de bern fanmemmekant, en Olfert Gatses, oantroude omkefan de bern fan heitekant. Dan wurdt ek neamd inmuoi Griet Jans. De man leit syn ferklearring ôfby ja en nee, omdat er mennist is. Der is in pleatsen de ûntromming fan 47 p.m. lân, wêr’t deritmeester Nauta en de tsjerke fan Jorwert foar inpart eigner fan binne (sj. ek Gen. Jierb. 1969, 20e.f.). Dan wie der noch oardel p,m. op itBoksumer Nijlân. De soan Evert krige asútberninge 400 gg., de dochter Grietje, troud oanDouwe Pytters, hie ek 400 gg. krigen. De twaddefrou Auck Willems, widdo fan Thomas Jans, hiemei har bern ynbrocht foar in wearde fan 940 gg.Ut it earste houlik wiene der acht bern: Grietje,berne 1630/1, earst troud oan Douwe Pytters teBoazum, en letter oan Ruird Idses te Easterlittens;Evert, berne1632/3; Pyttie, berne 1633/4 troudoan Hessel Piers te Jorwert; Antie, berne 1635/6,troud oan Harcke Aukes te Hinnaard; Meynert,berne 1639/40, te Wolsum; Jantie (Jantsen),berne 1641/2, troud okt. 1662 mei WillemRommerts te Dronryp; Bottie, berne 1643/4,troud oan Sije Thijssen te Hallum; en Jan, berne1645/6.

De bern út it twadde houlik wiene sân yn tal:Pyttie, de âldste en berne 1654/5, is kennelikneamd nei de earste frou fan de man. Hja troude

oan in Ede Ruyrds. De twadde, Thomas, berne1655/6, sil neamd wêze nei de earste man fan defrou; fierder wiene der Willem, berne 1657/8;Tieerd, berne 1658/9; Jesel, berne 1661/2, dy’tneamd wêze sil nei de twadde frou fan syn heit;Huybert, berne 1664/5; en Doede, berne 1667/8.De twadde frou Auck Willems, troude op’en nijmei Rommert Everts, soan fan Evert Eelckes enAnna Rommertsdr. Auck hie in broer Tierdt, inbroer Jacob, in broer Douwe en in suster Syts.Op 8 des. 1655 (Men I 20, efteryn) draachtSjoerdt Jans te Boksum, omke fan heitekant fanIts en Eets, dochters fan syn broer Thomas Jans,yn syn libben te Blessum, foar ta har keratorDirck Jans te Deinum, ek in folle omke.

Jan Jans (b. ca. 1579)Wy komme no oan de âldste echtpearen: JanJans, berne om 1579 hinne, troud earst oan GrietTiededr., dochter fan Tiede Pieters en JantieJacobs, en twads om 1616 hinne mei in JeselPieckedr. Op 4 juny 1616 (Men A 7, 222) fersiketJan Jans te Blessum ta kerator oer syn bern(inkelfâd) by wilen Griet Tiededr. te beneamen de“eerseme” Edsert Tiedes as omke fan it weeske;dit wurdt troch Edsert oannommen om “gedu-rende de ontscheidinge vroom en getrouw te ad-ministreren recht ofte zijn eigen saake ware.’’ Hyhat “den eede daartoe staande gepresteerd.” Fanmennist blykt hjir net.Yn 1636 wennet hy mei syn twadde (?) frou JeselPieckedr. op Dotingastate te Marssum (hierboekCammingha). Yn 1637 buorkje dêr de skoansoanen dochter Olphert Gatses en Griet Jansdr. Op 3juny 1636 wurde soan Jan Jans en de dochterGriet neamd. De soan Jan is hjirfoar neamd. Yn itferfoch sil foarsafier mooglik yngien wurde op deoantroude famyljes.

Noat fan de redaksje:De oanwizings dy’t de skriuwer tusken heakjes (.....) jout, ferwize nei boarnen út it nedergerjocht fanBaerderadiel en Menameradiel. Disse boarnen wurde bewarre yn it argyf fan Tresoar yn Ljouwert.

Stifting ArgHis

20

Hegedyk 6 - M

antgum

Pleats op de Hegedyk tusken Weidum en Easterwierrum. De pleats is neffens de stien delsetten yn 1895troch it Old Burger Weeshuis út Ljouwert. It hat brûkt west as buorkerij oant 1992. Dernei hat it in lytsskoftke brûkt west foar it yllegaal ferbouwen fan himp. No wurdt it al wer in pear jier kreas bewennetroch de famylje J.F. Tolsma.