Embed Size (px)
DESCRIPTION
Atu Simu La Hanesan Atu FóSemana kotuk, no semana ne’e jornalista hotu hahú buka informasaun tan kona-ba orsamentu retifikativu. Membru sosiedade sivil, hanoin hikas, istoria orsamentu retifikativu atu repete fali? La’e, istória orsamentu retifikativu tuir lolós labele repete fali tan, tuir loloos istória desizaun Tribunal Rekursu kona ba fundu estabilizasaun ekonómiku, sei la’o, istória seidauk hotu tan to’o daudaun ita hotu sei hein rezultado konkretu husi desizaun ‘mak-kontratu-la-renova’ Ivo Rosa.Osan ne’ebé tuir desizaun Tribunal Recurso labele uza, hala’o ba ne’ebé? Iha ró besi ne’ebé hein iha tasi ka iha ema balun nia bolsu ho okos laek? Ami beik la hatene, ami beik, ne’ebé espekulator ekonomiku hanehan sei hein rezultadu konkretu? Osan ba ne’ebé?“Ba ne’ebé nonoi? Ba ne’ebé nonoi? La’o tuir destinu lemo, lemo rai.” Loos duni orsamentu orsamentu ba 2009 liu fali osan ne’ebé tuir lei Governu bele hasa’e husi Fundo Petrolífero. Governu, hatene ne’e, maibé tan sá mak governu barani atu halo ida ne’e dalan ida tan? Karik sira konfia ba substitu juíz Ivo Rosa nian karik, fiar, hamulak ba. Sira rasik hatete katak sira prontu atu la’o tuir sira nia hakarak mezmu katak sira nia hakarak kontra lei, kontra konstituisaun no kontra vontade popular. Ida ne’e mak demokrasia? Direitu ba makukun atu viola ukun? Direitu ba makukun atu fó nakukun ba povu?Hola karreta foun tan, halo uma tradisional iha Comoro (ne’ebé nia folin liu rihun atus rua). Hola buat barak, maibé hola ema nia fiar katak sira kapasidade iha, ida ne’e mak sira labele hola.Parlamentu Nasional, Uma fukun ita nia, nia fukun tohar, no uma sai fali mamar, sadere tuir makukun nia hakarak. Parlamentu Nasional, hola parte iha show ida ne’ebé ida bolu bosokrasia fatin ida ne’ebé ema halimar no koko atu bosok ita katak ita moris iha demokrasia nia laran.Tinan ne’e Parlamentu Nasional hakilar, hakilar, meiu-ambiente labele halo Sentral eletriku mina todan, Prezidente Republika dehan katak sira hotu beik, tanba tuir nia hanoin ema ne’ebé kontra governu nia planu matenek laek. Molok Orsamentu Jeral do Estadu ba 2009 tama, nia viola ona rejimentu parlamentu, ne’ebé dehan katak Orsamentu jeral do Estadu tenke tama iha fulan Novembru.Loron 26 Novembru, molok Governu hato’o dokumentu orsamentu ba Parlamentu Nasional Prezidente defende kedas governu ne’ebé nia hili atu ukun ema barak ne’ebé la hili governu ne’e atu ukun sira.Se mak tauk povu? Se mak tauk Tribunal? Se mak tauk? Nem maromak sira tauk! Balun hatais batina hodi hada’et horas politika intriga sobu hanoin, sobu fiar, sobu konfiansa povu ba organizasaun murak hanesan uma kreda. Balun tara tersu no prega tadak husi kreda seluk iha ninia faru gala, iha rai ne’e makukun hotu aten barani ka irresponsavel?Se mak hatene loloos? Maromak iha lalehan deit, ami beik iha rai buka naroman deit ami nia matan la belik, ami nia matan moris.Povu fó salan ba makukun daudaun, makukun daudaun fó sala ba makukun uluk, makukun uluk dehan katak uluk osan la iha, makukun daudaun hateten katak osan la to’o, Hera-metinaro! Se mak lós?Atu simu, la hanesan atu hetan. Atu hetan ita tenke buka, bainhira ita simu ita haluha fali atu buka, matenek, moris foun, kbiit hodi hadi’a moris rasik. Bainhira ita haluha atu buka, ita nia matan sai belik, ita nia neon dependente ba sistema ne’ebé hakarak ita atu beik no sira atu ukun. Politika fahe no fó, la hanorin, habeik.Harii infraestrutura fizika, haluha haburas infraestrutura umana. Buat besi no simentu ita harii, buat hakarak no la kohe ita haburas ho edukasaun, ho polítika ne’ebé distribui rikusoin hanesan ba povu tomak Timor-Leste.Subsidiu atu hasa’e folin, depresiasaun kapasidade iha makukun nia laran. Povu nia karteira mamuk, makukun hatún tiha vidru husi imi nia karreta luxu, loke tilun no rona la’e lian ne’e: grroh.... grroh , ema mukit ne’ebé ko’alia la hatene nonok, maibé nia kabun labele nonok, rona kabun lian: grroh.... grroh nia knanoik la’e, knanoik
Citation preview
Kla’ak Semanal 12 Dezembru 20082 L E N O
Hakarak haruka lia menon, bele tatoli liuhusi nomeru telefone 7363738 (No.foun)ka ho SMS ba numeru ne’e ho dalan(dengan cara) hakerek hanesan ne’e: [Lia Menon]_Mensajen..............
Bele mos liu husi E-mail: [email protected] ka [email protected]
Tamba quarto governu inkonsti-tusional mak sira nebe faz parteAMP la fiar konstituisaun. Iha inicio,kuandu fo poder ba AMP sira naintolu la fiar ona konstituisaun tanbaiha sira nia kakutak Timor oan
Sira mak lei
mesak beik ten. Sira mak lei, siramak konstituisaun.
Duarte F. Costa.Lospalos, Mobile: 7335XXX.
La kleur liutiha desizaun TribunalRekursu nebe fo sai iha 13Novembru, ataka ba juiz inter-nasional aumenta ba beibeik.Iha loron 1 Dezembru DiariuSTL fo sai boa viajen Juiz Ivo. Desizaun atu hasai Juiz Ivo
Rosa mai husi desizaun Konsellu SuperiorMajistratura nebe konsiste husi ema naintolu. Dionisio Babo nudar Vise PresidentiKonsellu Superior Majistratura admite baEspreso Portugal katak hapara kontratu IvoRosa relasiona ho desizaun tribunal rekursuiha 13 Novembru. “Hau la kestiona Juiz niakompetensia, maibe propoin husi konselornain rua maski iha kontroversi maibe votaho unanimidade. “Ida ne buat normal idaami deside atu la hatutan kontratu juiz in-ternasional seluk. Hau la kahur politiku hojusdisiariu”, dehan Sekretariu Jeral CNRTnebe mos servisu ba vise Primeiru MinistruJose Luis Guterres.
Ba kla’ak, Sekretariu Jeral Fretilin MariAlkatiri hateten: “Ne’e politiza tribunal niadesizaun, ne’e halo persegisaun ba juiz.Uluk kuandu Ivo Rosa halo sentesa hatamaRogerio Lobato ba kadeia, sira hotu basaliman, sira dehan justisa los maka ida ne’e.Agora deside dehan sira salah, Juiz Ivo Rosasai Portuguez fali ona.”
Desizaun atu la hatutan kontratu Juiz IvoRosa laho koñesimentu Presidenti KonselluSuperior Majistratura no mos nudar Presi-denti Tribunal Rekursu Claudio Ximenes ne-be halo tratamentu mediku iha Portugal.
Bainhira kla’ak halo konfirmasaun baTribunal Rekursu konba desizaun nebe fosai relasiona fundu estabilizasaun ekono-miku ilegal. Juiz Ivo Rosa lakohi fo komen-tariu kona ba desizaun ne’e. Nia hateten ka-tak buat nebe deputadu, governu, PresidentiRepublika, kestiona ne’e konaba desizaun;ne’e politika, nia kahur politika ho lei. Tambapolitika la’os lei, lei la’os politika.
Fernanda Borges, deputada PUN hatetenba kla’ak (4/12): “Ne’e tristeza bo’ot ba Timor.Ne’e indikasaun forti katak ita politiza ita niainstituisaun judisiaria.” Deputada ne’e rasikmos le deit iha jornal katak Juiz Ivo Rosa,Konsellu Superior Majistratura la hatutan
nia kontratu. “ Ema sira ba tur iha konselhumazislatura ne’e ema politika deit mak turiha neba para kuandu desizaun la monusira nia sira bele sobu juiz sira iha laranhasai konforme sira nia hakarak tamba sirala gosta desizaun ida los tamba ema ne’eserve ba povu, ema serve atu halo nia ser-visu duni ka defende povu nia interesekomu la defende sira nia partidu nia inte-rese sira hsai ema sira ne’e, ne’e la los”.
“Ivo Rosa nia desizaun ne’e atu protejeosan minarai ninian ne’e para gasta didia,nia dehan labele gasta lae, bele gasta maistenki halo lolos ita labele halo buat hotu-hotu rungu-runga deit. Tenki iha programanebe atinzi povu nia moris, too agora kiaklamenus; kiak aumenta.”
Akordaun ka desizaun Tribunal Rekursuso bele implementa bainhira publika tihaona iha Jornal da Republika. Iha loron 14Novembru, Sekretariadu Estadu ba Kon-sellu Ministru no porta voz governu AgioPereira hateten katak desizaun TribunalRekursu sai validu bainhira publika tiha onaiha Jornal da Republika. Tamba ne’e osanhira deit mak foti husi Fundu Petroliferu tooagora sei tuir konstituisaun no legal.
Deputada Fernanda Borges ba kla’akhateten: “Ne’e sala bo’ot Jornal da Republikasimu instrusoens huis se para la publikabuat nebe akordaun ida mak sai husi Tri-bunal Rekursu, ne’e dever Jornal da Repu-blika nian atu pu-blika lalais la’osatu taka fali dalanatu manobra tunma-nobra sa’e ihaneba para la publi-ka buat nebe saiona hanesan desi-zaun husi TribunalRekursu.”
Ministru Ekono-mia no Dezenvolvi-mentu hateten bamedia: “Hau hareekatak deizaun tri-bunal rekursus mas-ki impaktu uituanbele iha maibe seila fo impaktu boothodi hapara ativi-dade governu niatamba ami lao normal nafatin.”
Akordaun ne’e rasik foin publika iha
Jornal da Republika iha 27/11. PUN rasik resposta akor-daun Tribunal Rekursu hodihalo rekerimentu (18/11) baParlamentu Nasional, Pri-meiru Ministru noAutoridadeBanku no
Pagamentu atu resposta desizaun TribunalRekursu iha loron 20 nia laran. Parte husirekerimentu ne’e mak governu tenki esplikaosan hirak mak gasta ona, osan hirak mai
sai entre dia13 Novembrutoo loron pu-blikasaun Jor-nal Republika.
B a i n h i r ajornal TimorPost husu ko-naba publika-saun akorda-un iha Jornalda Republika,deputadu RuiMenezes ha-teten katak go-vernu seidaukbele kumpritamba desiza-un ne’e sei iha
prose-su pedidu anulasaun husi parla-mentu no ministeriu publiku ba tribunalrekursu. “Publikasaun ne’e laiha relasaun
Desizaun Tribunal Rekursu Soe ba Lixu?
nuno rodriguez TCHAILORO,vonia VIEIRA, gerson GEMCY
Presidenti Republika Ramos-Horta ataka desizaun Tribunal rekursuhodi fo salan juiz internasional sira nebe foti desizaun. PresidentiParlamentu Nasional Fernando La Sama halo reklamasaunhasoru desizaun tribunal, Primeiru Ministru Xanana Gusmãola hakiduk no hateten sei kontinua uza Fundu EstabilizasaunEkonomiku nebe tribunal deklara ilegal.
ho governu rekoñese ou lae. Ida ne’e desi-zaun nebe orgaun soberanu sira hasai ofi-sial governu publika ona.”
Longuinhos Monteiro, Prokurador JeralRepublika hateten: “Ministeriu Publiku la kes-tiona konaba konteudu desizaun Tribunal Re-kursu nian, Ministeriu Publiku kestiona deitkonaba aktu prosesual. Ministeriu Publiku hu-si Tribunal Rekursu deklara nulidade tambania la tuir prosesu nebe vigor. LonguinhosMonteiro hateten katak knaar Ministeriu Pu-bliku nia laos deit halo akuzasaun ka eserseasaun penal, maibe mos iha knaar ekstra or-dinaria hodi fiskaliza legalidade tuir mandatunebe konstituisaun atribui ba MinisteriuPubliku.
Deputadu Joaquim dos Santos hateten la-iha baze legal atu halo anulasaun ba tribunalrekursu tamba instituisaun ne’e mak supre-mu judisiariu. Anulasaun nebe parlamentunasional hamutuk ministeriu publiku halolaiha liu baze legal. Se tribunal aseita ba anu-lasaun ne’e, signifika tirbunal mos viola lei.
“Ne’e ita monu ona ba situasaun ida ne-be ita bele dehan justisa sei la la’o ba emahotu,” dehan Fernanda Borges.
FFFFFernanda Borges:Ne’e indikasaun forti katak itapolitiza ita nia instituisaunjudisiaria.”
Mari Alkatiri
“Ne’e politiza tribunal nia desizaun, ne’ehalo persegisaun ba juiz. Uluk kuandu
Ivo Rosa halo sentesa hatama RogerioLobato ba kadeia, sira hotu basa liman,
sira dehan justisa los maka ida ne’e.Agora deside dehan sira salah, Juiz Ivo
Rosa sai Portuguez fali ona.”
Kla’ak Semanal 12 Dezembru 2008 3LENO
REDASAUN KLA’AK Responsavel Jornál Semanal kla’ak: Kolektiva1. Responsavel Jeral: almerio ALVAREZ2. Xefe Redasaun: zevonia VIEIRA3. Manu Ain : maria BIBEL, agostinha XIMENES, efrem dos ANJOS, almerio ALVAREZ, isolino VASGA, waidinik, nico zecoro SANTOS, noolok CARMO, danu FREITAS, gerson abel GEMCY, memia FERNANDES, juvito CRÚZ, bendita RIBEIRO
4. Hakerek Nain: nuno RODRIGUEZ, zevonia VIEIRA, celina HANJAN, gill GUTERRES, almerio ALVAREZ, efrem dos ANJOS, zeloy aquino VIEIRA, ze’sopol CAMINHA, vital da CRÚZ
klaak-semanal.blogspot.com
referensi: Mak Sait (Kolektiva Media Kla’ak), Knar Fatin (Alamat), Hakerek Nain (Penulis), Manu Ain(Wartawan), Tatoli Lia (Koresponden), Duru basa (Penerjemah), Duru Foto (Foto Grafer), Banati &Ilas Nain (Layout & Grafik Design), Makaer Fukun (Pengacara), Lian Maus (Iklan), Habelar(Pemasaran) Fafahek (Distribusi), Banku (Bank)
Numeru 37/27 Novembru 2008
5. Duru foto: ze’sopol6. Tatoli Lia: guteriano NEVEZ (Hawai, USA)7. Banati & Illas Nain: Zeloy.8. Makaer Fukun: arlindo SANCHES9. Lian Maus: iva SERAN, julião SOARES, nico ZECORO10.Karikatura : bayu, zecoro,11 Habelar : noolok CARMO, basilio12.Fafahek : noolok CARMO
Knar Fatin: Farol Rua. De Monzambique 1/IA Palapaso, Dili Timor-LesteEmail: [email protected]úmeru kontaktu: +670 735 1360, +670 727 8247
“Se hatene,hanorin!
Se La hatene,aprende!”
- Lema Kampaña Nasional Alfabetizasaun iha Cuba (1961)
Resposavel online: ateroPintor logo : Alit Ambara
H A L I R I
Proposta Orsamentu Jeral Estadu (OJE) 2009 hatama tiha ona ba Parlamentu Nasional no audiensia publika komesa halao ona. OJE neé ho montante miloens $ 681.
Rendimentu sustentavel Estimadu (RSE) ba tinan ne’e makmiloens $ 407,8. Governu halo mos justifikasaun ba atu foti liu Husiorsamentu neé governu sei foti liu Rendimentu Sustentavel Estimadu(RSE) miloens $ 181.2. Tuir mai kla’ak sei fo informasaun relasionakategoria despeza no salariu nebe sae makas iha tinan 2009. Ihaedisaun tuir mai kla’ak sei fo informasaun detallu konaba orsamentujeral estadu.
Fontes: Proposta OJE 2009 livru 1
Salario Sae Maka’as Iha 2009
Fontes: Livru Proposta OJE 2009 numeru 1
>>>>>>>>>> Tabela kontinua iha pajina 4
Semana kotuk, no semana ne’e jornalista hotu hahú buka informasaun tan kona-ba orsamentu retifikativu. Membru sosiedade sivil, hanoin hikas, istoria orsamentu retifikativu atu repete fali? La’e, istoria orsamentu retifikativu tuir lolós labele repete fali tan, tuir loloos istoriadesizaun Tribunal Rekursu kona ba fundu estabilizasaun ekonómiku, sei
la’o, istória seidauk hotu tan to’o daudaun ita hotu sei hein rezultado konkretuhusi desizaun ‘mak-kontratu-la-renova’ Ivo Rosa.
Osan ne’ebé tuir desizaun Tribunal Recurso labele uza, hala’o ba ne’ebé? Iharó besi ne’ebé hein iha tasi ka iha ema balun nia bolsu ho okos laek? Ami beik lahatene, ami beik, ne’ebé espekulator ekonomiku hanehan sei hein rezultadukonkretu? Osan ba ne’ebé?
“ Ba ne’ebé nonoi? Ba ne’ebé nonoi? La’o tuir destinu lemo, lemo rai ”Loos duni orsamentu orsamentu ba 2009 liu fali osan ne’ebé tuir lei Governu
bele hasa’e husi Fundo Petrolífero. Governu, hatene ne’e, maibé tan sá makgovernu barani atu halo ida ne’e dalan ida tan? Karik sira konfia ba substitu juízIvo Rosa nian karik, fiar, hamulak ba. Sira rasik hatete katak sira prontu atu la’otuir sira nia hakarak mezmu katak sira nia hakarak kontra lei, kontra konstituisaunno kontra vontade popular. Ida ne’e mak demokrasia? Direitu ba makukun atuviola ukun? Direitu ba makukun atu fó nakukun ba povu?
Hola karreta foun tan, halo uma tradisional iha Comoro (ne’ebé nia folin liurihun atus rua). Hola buat barak, maibé hola ema nia fiar katak sira kapasidadeiha, ida ne’e mak sira labele hola.
Parlamentu Nasional, Uma fukun ita nia, nia fukun tohar, no uma sai falimamar, sadere tuir makukun nia hakarak. Parlamentu Nasional, hola parte ihashow ida ne’ebé ida bolu bosokrasia fatin ida ne’ebé ema halimar no koko atubosok ita katak ita moris iha demokrasia nia laran.
Tinan ne’e Parlamentu Nasional hakilar, hakilar, meiu-ambiente labele haloSentral eletriku mina todan, Prezidente Republika dehan katak sira hotu beik,tanba tuir nia hanoin ema ne’ebé kontra governu nia planu matenek laek. MolokOrsamentu Jeral do Estadu ba 2009 tama, nia viola ona rejimentu parlamentu,ne’ebé dehan katak Orsamentu jeral do Estadu tenke tama iha fulan Novembru.Loron 26 Novembru, molok Governu hato’o dokumentu orsamentu ba ParlamentuNasional Prezidente defende kedas governu ne’ebé nia hili atu ukun ema barakne’ebé la hili governu ne’e atu ukun sira.
Se mak tauk povu? Se mak tauk Tribunal? Se mak tauk? Nem maromak siratauk! Balun hatais batina hodi hada’et horas politika intriga sobu hanoin, sobu fiar,sobu konfiansa povu ba organizasaun murak hanesan uma kreda. Balun taratersu no prega tadak husi kreda seluk iha ninia faru gala, iha rai ne’e makukunhotu aten barani ka irresponsavel?
Se mak hatene loloos? Maromak iha lalehan deit, ami beik iha rai bukanaroman deit ami nia matan la belik, ami nia matan moris.
Povu fó salan ba makukun daudaun, makukun daudaun fó sala ba makukunuluk, makukun uluk dehan katak uluk osan la iha, makukun daudaun hateten katakosan la to’o, Hera-metinaro! Se mak lós?
Atu simu, la hanesan atu hetan. Atu hetan ita tenke buka, bainhira ita simu itahaluha fali atu buka, matenek, moris foun, kbiit hodi hadi’a moris rasik. Bainhiraita haluha atu buka, ita nia matan sai belik, ita nia neon dependente ba sistemane’ebé hakarak ita atu beik no sira atu ukun. Politika fahe no fó, la hanorin,habeik.
Harii infraestrutura fizika, haluha haburas infraestrutura umana. Buat besi nosimentu ita harii, buat hakarak no la kohe ita haburas ho edukasaun, ho politikane’ebé distribui rikusoin hanesan ba povu tomak Timor-Leste.
Subsidiu atu hasa’e folin, depresiasaun kapasidade iha makukun nia laran.Povu nia karteira mamuk, makukun hatún tiha vidru husi imi nia karreta luxu, loketilun no rona la’e lian ne’e: grroh.... grroh , ema mukit ne’ebé ko’alia la hatenenonok, maibé nia kabun labele nonok, rona kabun lian: grroh.... grroh niaknanoik la’e, knanoik kabun mamuk, labele sa’e muzika ba imi atu dansa no samatan sira nia nesesidade.
Obeigadu wain.
Atu Simu La Hanesan Atu Fó
Kla’ak Semanal 12 Dezembru 20084 LENO
Iha raronak públiku kona-bamemorandum kuda tohu,iha sesaun lia-husu ba Enje-ñeiru Mariano Sabino emabarak kritika makás kon-
sesaun rai ba kompañia GTLESTE.Tuir membru sosiedade sivíl Go-vernu haklaken vontade atu alugarai luan boot (100.000 ektar) bakompañia no mós, rai ne’e, kom-pañia deit mak iha podér hodi kudano halo tuir sira nia hakarak ba raidurante tinan barak (tinan lima-nulo). Membru sosiedade sivíl lósfó lia-hatami katak durante tempunaruk ne’e, Rai Na’in sira, labelekuda ai-han hodi hamenus sira niahamlaha no kontribui ba soberaniaai-han iha Timor-Leste.
Liu tiha kritika husi membru so-siedade sivíl, Enj. Sabino koko atujustifika tan sá mak nia hanoin ka-tak tinan limanulo tempo di’ak bakompañia atu kaer rai. Nia hatetenkatak, governu anterior mós fó kon-sesaun rai (aluga rai) ba tempu na-ruk liu no halo akuzasaun katak pro-sesu konsesaun rai governu ulukmós la dun di’ak no transparente.
Eng. Sabino uza ezemplu kon-tratu rua ne’ebé governu uluk asi-na hodi hama’en hanoin ne’e: 1)Timor Gap (ne’ebé ami sente kataknia dala ruma konfunde tasi-okosho rai-maran) no 2) Portu (pela-buhan) Kom.
Kona ba portu Kom Eng. Sabi-no hateten:
“kontratu hanesan ita fó limapuluh tahun ba portu Kom ne’e,sorin ne’ebá ema halo uma onane’ebá, lima puluh tahun, governuanterior halo lima puluh tahun”.
Kla’ak hakarak hatutan dala idatan ba sani na’in katak sala husiGovernu uluk labele sai matadalanbanati tuir governu ohin loron la’otuir. Nune’e mós argumentu Eng.Mariano Sabino, no ninia justifika-saun ba tan sá mak sira prontuatu fó rai ektar 100.000 durantetinan 50, la dun válidu ida, tanbasala husi governu uluk labele jus-tifika desizaun governu ohin loro.
Biar ne’e, tanba Eng. MarianoSabino temi kazu kontratu portuKom pelumenus dala rua (tuirgra-vasaun konversa idano diskursu ida ne’ebékla’ak hetan asesu ba)nune’e mós Kla’ak ha-noin katak di’ak liu tanami buka hatene di-di’ak informasaun ko-na-ba akuzasaun ne’e.
Kla’ak dada lia ui-toan ho eis-MinistruAgrikultura Florestasno Peska Enj. Esta-nislau Aleixo da Silva,iha nia uma privadu,no buka atu hatene liu tan konaba kestaun portu Kom. Enj. Esta-nislau Aleixo, Ministru Agrikulturaba I, II, III Governu Konstitusionálno mós envolve ho prosesu kon-sesaun ka aluga rai ba kompañiane’ebé hala’o atividade iha PortuKom.
Bainhira ami ko’alia kona ba aku-zasaun no liu tiha Eis Ministru ha-ree alegasaun Enj. Sabino iha ra-ronak públiku, Enj. Estanislau, ha-teten katak, dala ruma Enj. Sabi-no la toman ba kestaun rai PortuKom nian no nune’e, dala ruma,karik, nia halo konfuzaun uitoan.
Enj. Estanislau klarifika katakkontratu konsesaun rai ba tinan
limanulu, la’óskonsesaun barai iha nakfatiportu Komnian hane-san Sr. Sabi-no hateten.E i s -M in i s -tru Agrikul-tura hate-ten katak
konsesaun ba tinan 50 governuhalo ba rai ki’ik oan ida, besikPortu Kom. “Rai ne’e la’ós PortuKom tomak ka iha Portu Kom nialaran, konsesaun rai ne’e, tallaunida rabat rai iha Portu Kom”.
Kla’ak husu ba eis-Ministru sáproblema mak Enj. Sabino ko’aliaiha raronak públiku. Eis-Ministruhatete katak uluk, difikuldade ki’ikoan ida mosu iha prosesu konse-saun rai rabat Portu Kom. “Difikul-dade la hanesan problema”. Enj.Estanislao aumenta katak biar ték-niku sira husi Diresaun NasionálPeskas no Akikultura hateten baEis-Ministru katak fatin ne’ebé kom-pañia husu di’ak, no biar komuni-
Haklaken kona ba Portu Kom iha raronak públiku tendensiozuEntrevista espesiál ho Enj. Estanislau Aleixo da Silva
dade sira simu ho laran di’ak nohahú konstrui infraestrutura,
nia rasik nudar Ministrututela ba Peskas, hareekatak rai ne’ebé kompa-ñia husu estratéjiku liu bakresximentu Portu Komnia, nune’e nia rasik husu
atu hapara kontratu, noharii fali kompañia nia in-
fraestrutura iha fatin seluk,rai ida rabat dook uitoan husi
Portu.Kla’ak husu tanba
sá mak fatin ra-bat PortuKom im-por tan teba kresxi-m e n t uPortu Komnian. Eis-M i n i s t r uh a t e t e nk a t a k ,g o v e r n uu l u k ,k on sege
hetan osan balun hodi aumentano hadi’a infraestrutura Portu Komno aban bainrua Governu mósbele uza rai rabat Portu Kom hodihasa’e tan infraestrutura no au-menta kontrole atividades ihaPortu.
Ho razaun ne’e mak, eis-Mi-nistru rasik ko’alia ho investor atuesplika kestaun ne’e, no fó hateneba investidor katak governu salaiha konsesaun rai, no katak governuprontu atu reembolsa osan, (fókompensasaun ba “danos mate-riais” ne’ebé nia hetan) tan hahúharii infraestrutura tiha ona.
Ikus fali mai, eis-Ministru hate-te katak nia mós uluk hakerek su-
Kla’ak rat ida ba Ministériu da Justisa, noko’alia ho Ministru Justisa uluk ko-na ba asuntu ne’e. Enj. Estanislauaumenta tan katak bainhira niasai Primeiru-Ministru, nia la halu-ha kazu ne’e, no bolo pesoalmentetékniku sira husi Peskas no husiJustisa (Land and Property) hodihatene loloos se prosesu konse-saun hapara ka lae.
Enj. Estanislau mós dehan ka-tak kestaun iha kontratu rai besikportu Kom tanba la’ós tempu kadurasaun konsesaun, maibé kon-sesaun nia fatin. Tuir Enj. Nasaunsei manán barak liu-tan karik infra-estrutura kompañia sa’e dook ui-toan husi Porto Kom. Nune’e, bain-hira Portu ne’e aumenta kapasida-de, Governu iha rai hodi hasa’einfraestrutura ba servisu Portunian.
Eis-Ministru mós hatete katak,la iha kontratu eskluzividade baatividades iha portu Kom, no katakkompañia ida, rua ka atus, labelekaer portu nudar sira nia proprie-dade, tanba ida ne’e propriedadeEstadu Timor, no povu timór tomak.Kompañia hotu-hotu, no mós pes-kadór sira iha direitu hodi uza portudesde que ko’alia didi’ak ho auto-ridades portuárias no órgaun kom-petente.
Ho esplikasaun ne’e ami jorna-lista haree katak, buat ne’ebé Enj.Marino hateten iha raronak pú-bliku dala ruma informasaun “na-notak” ida. Bainhira ida bazeia itania hanoin ba informasaun ne’ebénanotak ita bele ko’alia sala no mósdala ruma halo krime difamasaun.Ho hanoin “tomak” ne’e ami takareportajen ida ne’e. Ami la haluhahato’o obrigadu, wain ba sanina’in.
Fontes: Proposta OJE 2009 livru 1
Fontes: Proposta OJE 2009 livru 1
Salario Sae Maka’as Iha 2009>>>>>>>>>> husi pajina 3
Joana hateke husi dok situasaun rai laran.“Hau la hatene tan sa povu Maubere tenki
odi-malu, tan deit ema idak nia hahalok no niniainterese. Hau hakarak fila ba Timor maibe seTimor-oan han malu hela deit, hau seidauk baraniatu fila. Hau hakarak fila, sempre saudade ba raidoben Timor. Australia hanesan fatin imprestadeit maibe situasaun ne’ebe la dun seguru, halohau atu fila mos hanoin dala rua. Maibe iha loronida hau sei fila,” tenik Joana ho laran tristi wainhiraharee povu timor oan rasik refujia iha ninia rainrasik hodi hela iha lona okos.
Ho akontesementu oi-oin ne’ebe tenki seluho ran no mate, Joana husu ba timor-oan ida-idak atu hapara ona violensia. Invazaun 1975 nokrimi grave kontra humanidade iha 1999 labeleakontese tan.
Liu husi jornalista kla’ak Joana mos hato’o ninialia menon ba nia maluk sira iha Ermera katak niasempre hanoin familia hotu iha Ermera. “Hausempre hanoin imi. Hau nia reza nafatin ho imi.Hau espera ita sei hasoru malu fali iha rai dobenTimor. Husu mos ba ulun boot sira atu labelehamosu tan ona konflitu. Tan deit ema ida niainterese, povu ki’ik, povu ai-leba maka tenki loritodan no halerik,” esplika Joana hodi taka dadalia ho jornalista kla’ak, zevonia VIEIRA ihaMelbourne.
Invazaun 7 Dezembru....>>husi pajina 6 no 7
Kla’ak Semanal 12 Dezembru 2008 5LENO
Kla’ak Semanal 12 Dezembru 20086 LENO
Partidu Fretilin hanesan partidu istóriku ida ne’e- be luta maka’as atu hetan libertasaun totáliha tempu kolonializmu
nian hodi ohin loron Timor-Leste beleukun an. Iha tempu ukun an Fretilinmantein nafatin ninia prinsípiu istó-riku ida ne’e hodi servisu hamutukho Povu Maubere iha baze atu lutaba dezenvolvimentu iha rai laran.
Iha tinan 2006 iha grupu balunmak koko atu hamonu Fretilin, mai-bé Fretilin la monu tanba nia fiar kataknia defende lia loos, estabilidade nopovu nia interese. Lia fuan hirak ne’ehato’o duni husi prezidente PartiduFretilin, Francisco Gutteres “Lu Olo”.
Hafoin golpe ne’ebe mosu ihatinan 2006 hodi hatún governu Fre-tilin, partidu ne’e hala’o sorumutuiha Same Holarua hodi halo avalia-saun kona ba saida maka Fretilintenke halo hodi nune’e Fretilin fortenafatin atu kontinua luta ne’ebeasuwa’in sira husik hela. Rezultaduenkontru ne’e maka Fretilin atu haloreajustamentu iha baze, oinsa hilifila fali estrutura foun iha baze no
FRETILIN Hametin Estrutura Baze,Liu Husi Reajustamentu
planu halo marsa de paz.Iha loron 6 de Dezembru
iha Aldeia 03, Suku Mas-carinhas, ho militantes ha-mutuk 51 hahu halo Asem-bleia Jeral Militantes (AJM).Husi AJM ida ne’e, militantesira hili sira nia reprezen-tante hodi hala’o kna’ar Fre-tilin nian iha baze. Prezi-dente Komisaun meza rea-justamentu, Rui Gomes, bami-litante sira ne’ebe helaiha Aldeia 03 katak, “itane’ebe hela iha aldeia 03uluk kedas Fretilin, ema laobriga ita atu tama Fretilin.Ita iha ne’e laos atu sobugovernu ka nasaun maibeoinsa atu kria estabilidadeno dezenvolve nasaun ne’ehusi kraik. Ita tenke hak-matek labele kria konflitu .Fretilin hanorin ita hodi ha-
domi estabilizasaun, Fretilin nunkahanoin atu hamosu krizi”.
Iha fatin hanesan Vice Pre-zidente Fretilin, Arsenio Bano moshato’o ba militante sira katak, “Fre-tilin presiza halo reajustamentu tan-ba Fretilin tenke ejiste nafatin,
tenke fo honra ba sira ne’ebe ulukluta, atu nune’e sira labele mate sau-gati”.
Arsenio Bano hatutan, “Fretilintenke hatudu katak maske at kadiak ita maka Fretilin. Fretilin nia oan,estomagu tenke forte nafatin ihatempu susar no diak nia laran”.
“Povu hili ami ba Parlamentu Na-
sional, membru parlamentu la dunhala’o fiskalizasaun iha baze maibéami nia saláriu tinan ida ne’e sae500%, povu sira iha kraik simu deit$20 atu halo kontente uitoan deit.Folin sasán sei sae maka’as iha tinan2009, membru parlamentu no go-vernu maka sei moris diak, povu sirasei mukit ba nafatin. Ami sei votakontra saláriu ne’ebe sae maka’asba membru parlamentu sira”, tenikBano.
Tuir observasaun jornalistakla’ak, Asemblea Jeral Militantesne’ebe hala’oa iha suku Mascarinhas,Aldea 03 hetan entuziazmu maka’ashusi militante sira maske hala’o ihakalan no udan laran. Iha loron 8/12, Aldeia Matua, suku Vilaverdemos hahú Asembleia Jeral Militantes.Tuir lolos AJM iha aldeia ne’e hala’oiha loron 6/12, maibé korum la iha.Tuir rezolusaun ne’ebe Fretilin hasai,AJM labele hala’o wainhira korum laiha. Fretilin hanorin demokrasia baninian militante sira atu moris ihademokrasia nia laran, rezolusaunne’e esplika.
Iha loron hanesan, aldeia Lemoraiho militante rejistu total 63, 2/3husi total ne’ebe rejistu maka 42.
Aldea Matoa ho militante rejistutotal 65, 2/3 husi total rejistu maka43. Korum to’o hodi hili nia repre-zentante ho total ne’ebe iha.
Iha aldea nia laran militante siramos hili sira nia reprezentante. Koor-dinadora nain 1, adjuntu nain 2, su-pliente nain 2. Hili mos feto no maneatu reprezentante juventude nain
2 ho idade 35 no idade entre 17-25 hili mos reprezentante feto homane nain 2 atu reprezenta.
Wainhira AJM hala’o hotu ihaTimor-Leste laran tomak, aldeia2442 iha Timor-Leste laran tomaksei hili feto no mane ida entre idade17-25. Hamutuk ema nain 4484maka sei reprezentante juventudeFretilin.
Tuir observasaun jornal istakla’ak, iha suku Matoa no Lemorai,molok atu halo votasaun, militantesira kumu liman hodi promete baFretilin atu hala’o servisu iha bazeho laran hodi kontinua heroi sira niahanoin no luta ne’ebe sira husik helaba Povu Maubere.
Iha tempu hanesan, iha sukuDare, aldeia Baulok mos hala’o AJM.
Militantes ne’ebe rejista hamu-tuk 42, nain 35 maka tuir AJM. Ihaaldeia Baulok Vice Prezidente FretilinArsenio Bano hatete ba militantesira katak AJM ba partidu Fretilinne’e importante atu hatene tan sámaka ita ukun rasik an. “Ho AJM atuhametin liu estrutura Fretilin ba oin,hodi fo hanoin ba heroi sira ne’ebe
mate iha bendera hun Fretilin tanbahakarak ukun rasik an,” afirma Bano.
“Fretilin nia esperansa katak Fre-tilin halo buat diak ba nasaun ida ne’e.Dezenvolvimentu tenke hahú husikraik laos husi leten. Ida ne’e la loos.Governu AMP matenek atu bosokpovu, tanba sira maka hetan persen-tajen maka’as liu. Povu kraik hetanosan $20.00 deit”. Tenik Bano
“Wainhira koalia Fretilin, tenkehatene Fretilin ne’e mai husi ne’ebe.Fretilin hari ho ran, ita tenke foomenajen ne’e. Fretilin laos katuasnian deit maibe Fretilin mos fo espasubarak ba joven sira atu luta ba nasaunida ne’e no mos Fretilin rasik iha fu-turu,” klarifika Bano.
Membru AJM, Domingos Ribeirohato’o nia hanoin ba membru CCFsira katak, “maske Fretilin la iha osanatu halo programa iha baze maibeami hanesan Fretilin nia oan hala’oservisu ho laran tanba Fretilin la ha-norin ami atu servisu tanba deit osan.Ami luta tanba ami Maubere nia oan.Ami husu ba CCF atu vizita ami nafatinne’ebe hela iha baze, atu nune’e amila bele haluha saida maka lia los tanbaami preokupa se karik ema seluklori fali lia falsu mai. Ami bele mudafali ami nia hanoin”.
Ikus liu Arsenio Bano hato’o bakada aldeia ne’ebe hala’o AsembleiaJeral Militantes katak, “Fretilin hala’oreajustamentu atu husu ba governuAMP nia lalaok ne’ebe lao la tuir povunia hakarak. Governu AMP nia lalaoktuir liu ulun boot sira nia interese.Ida ne’e siknifika katak governuAMP la serbí povu maibe serbí sirania an rasik. Hau husu ba militantesekatak paz laos sosa ho osan. Osan laosdalan alternativa atu rezolve krizine’ebe akontese maibe konsensiaita idak-idak ninian maka bele rezolvekrizi no hari paz iha Timor Leste”.
zevonia VIEIRA
Invasaun Indonezia iha tinan1975, halo ema feto, mane,katuas, ferik no labarik sirahalai rungu-ranga. Bombar-dea ne’ebe militar Indonezia
sira halo, ema barak halerik, tanis hodibuka fatin atu subar. Barak maka tenkisalva-an hodi halai ba rai seluk hane-san Portugal no Australia. Ita la ima-jina katak timor oan ida-idak sei hake-tak maluk; inan-aman husik oan kafen husik laen, tanba invazaun ne’e.Tempu ne’e nakonu ho tristeza, matanwen, no ran nakfakar. Dili tekitekisai kota kematian.
Joana da Silva Barreto, ne’ebemoris iha Ermera, iha loron 25 De-zembru 1930 sai nu’udar sasin nainba brutalidade militar indonezia liuhusi invazaun ne’e.
Wainhira Indonezia invade Timor-Leste, Joana halai mesak sai husiTimor-Leste. Antes ne’e, Joanahela iha Colegio Balide. La iha tan da-lan seluk ba Joana. Hakarak moris,halai ba ai-laran hodi subar iha fatukkuak ou refujia tiha ba nasaun seluk.Joana hili refujia ba Portugal iha tinan
Invazaun 7 DezembruObriga JoanaHusik TimorDominggu, 7 Dezembru 1975. Timor-oan barakmak senti traumatizadu, wainhira hanoin hetan7 Dezembru. Loron ne’e, Timor-oan barak makmate tanba kilat musan no bayoneta ne’ebemak tiru husi militar Indonezia. Loron ne’e,sai nu’udar tutun husi invazaun boot ne’ebemak militar indonezia sira halo. Invazaunmilitar Indo-nezia nian ne’e liu husi lalehan,ho aparellu, tanque de guerra, ka ro funu husitasi.
1975. “Tanba invazaun, hau tenkihusik rai doben Timor,” konta Joanane’ebe fizikamente sei forte helane’e esplika ba jornalista kla’ak wain-hira hasoru nia iha Richmond Mel-bourne Australia semana hirak liu ba.
Joana hateten katak iha tempune’eba, nia la halai hamutuk ho timor-aon sira seluk. “Hau mesak deit, hauhalai hodi buka moris. Kilat lian lapara. Ran no mate isin namkari ihaestrada laran. Hau halai mesak baPortugal, to’o iha ne’eba, haubuka maluk sira husiErmera maibe hau lahetan. Laran susarno terus bobarhau nia fuan lor-loron,” esplika Joa-na ne’ebe makiha tinan 1985muda mai helaiha MelbourneAustralia ne’e.
Istoria ladunfurak mak du-
>>ba pajina 7
ISTORIA
Vice Prezidente Partidu FRETILIN, Arsenio Bano entrega bandeira FRETILIN bakoordinador AJM iha aldeia Boulok, suku Dare
Reprezentante Feto ba votasauniha aldeia Matoa, Suku Vilaverde,Dili
Asembleia Jeral Militantes (AJM) iha Aldeia 03, Suku Mascarinhas (karuk), no Aldeia Matoa, Suku Vila Verde
Kla’ak Semanal 12 Dezembru 2008 7TASIBALUN
Até Joni Marques mós lafiar ninia sorte. “Ohohotu sira,” nia hakilar ba ninia membru milísia sira iha dia 25 de Setembru,
1999, hodi hahú masakre kontramadre ho padre sira iha krime idane’ebé aat liu hafoin referendumba independénsia hosi Indonézia.
Madre Hermínia hakne’ak ba raihodi reza enkuantu ema taa nia hokatana. Depois ema soe nia ba ihamota laran ho hetan tiru dala rua.Sira fakar gazolina ba vítima na’intolu hodi sunu. Enkuantu vítima idahalai, Marques tiru mate kedan nia.Ida fali sira kesi nia ba ai-lolon idahodi sira ko’a ninia isin rahun.
Marques, ne’ebé simu ninia treinuhosi Indonézia, dehan katak nia halotuir orden hosi jenerál sira iha Jakar-ta, nia admite katak nia sala iha tri-bunál Nasoins Unidas nian iha 2001i hetan kastigu to’o tinan 33. Maibéiha fulan Juñu, Marques hetan indul-tu prezidensiál i agora nia mós saibenefisiáriu ba osan ne’ebé governuAMP gasta tun-sa’e.
Kuandu Marques sai hosi kadeia,Marques bá hela ho ninia kaben ihakampu IDP ida. Ida ne’e halo nia mósiha direitu atu hetan US$4500 – pa-gamentu ida Governu halo ba famí-lia sira ne’ebé hakarak sai hosi kampuIDP sira ne’e, Marques sei la fiar na-fatin ninia sorte.
Tanba ninia kaben ne funsionáriasivíl ida, Marques nia família mós simusaugati foos fulan-fulan. Marques niakaben mós sei simu saláriu fulan idanian hanesan bonus Natál nian. AgoraMarques ho ninia família okupa gratisuma ida ne’ebé harii ho osan hosi li’ur.Marques nia sorte la hotu de’it, es-pesiálmente bainhira ita sukat honinia pasadu.
Jornál Herald interrompe Marquesnia deskansu iha meiudiaida no des-kobre katak nia mós hatene kon-traste ne’e. “Ha’u lakohi ko’alia kona-ba ha’u nia vida tanba ema belehasai hotu ha’u nia sasán sira ne’ehosi ha’u,” Marques hatete.
Tinan 6 liu tiha independénsia,Governu Timor-Leste nian soe saihotu regra oioin kona-ba oinsá de-zenvolve nasaun ida i komesa gastadaudauk osan balu hosi ninia rikezagás ho óleu, ne’ebé tuir loloos raihela ba jerasaun futuru nian. Dezdetinan 2005, Governu nia orsamentusa’e to’o 450 porsentu ba US$800jutas, barak liu mak justifika ho in-tensaun atu sosa dame.
“Ami tenke halo programa atusosa pás,” Primeiru Ministru, XananaGusmão, hatete iha entrevista idafoin daudauk.
Maioria hosi IDP 100.000 ne’ebéhusik hela sira nia uma iha violénsia2006 nian simu hotu ona osan Gover-nu nian no ba gasta tiha ona. Motór
ho karreta agora sa’e malu iha Es-trada kuak-kuak, i DVD ho televizaunmós komesa mohu daudaun hosi lojasira.
Governu nia laran-luak ne’e ha-tudu iha rai laran tomak. Populasaunne’ebé idade 55 ba leten, barak liumaka hatene moris de’it iha pobreza,hetan pensaun $20 fulan-fulan –buat ne’ebé nasaun sira ne’ebédezenvolve hela nunka mehi hetan.
Chefe suku hotu-hotu hetan te-levizaun parabola ida; suku hotu-hotu hetan tratór; kantor polísiahotu-hotu hetan komputadór founida no mós laser printer. Timor-oanatus resin maka sei bá estuda ihaestranjeiru ho bolsa governu nian.
Soldadu sira ne’ebé ema hasaitiha hosi forsa iha 2006 tanba sirahalo greve simu tiha ona US$8000ba ema ida-ida atu sira fila fali basira nia hela-fatin iha foho. Tropaho polísia sira agora hatais farda hoiha ekipamentu foun. Membru par-lamentu sira hetan laptop foun nomós karreta.
Iha fulan haat nia laran Governugasta ona US$58 jutas atu hatúnfoos folin para ema kiak sira belesosa.Empregadu governu nian loron-loron dasa fo’er sira ne’ebé ema soearbiru iha dalan. Iha mós planu atuharii otél 5 estrelas ho kusta $250jutas, ho uma fukun foun iha Dilinia ninin, mall boot ida hanesan ihaSingapura i portu luxu ida iha tasiibun.
Sira komesa kuda ai, jardín siramós komesa hadi’a i restaurante siramós komesa loke fali ona. Governufó kontratu lubuk to’o liu US$130jutas ba estrada, eskola ho klínika.Ministru sira justifika foti osan hosijuta rihun US$4 (4,000,000,000)fundu petróleu nian ne’e, ne’ebé es-tabelese iha 2005, hodi dehan katakTimor-oan sira iha direitu atu labelemoris iha pobreza, nein ke iha riskukatak jerasaun futuru nian maka seisofre.
Maibé Fretilin, partidu opozisaunne’ebé kaer nasaun ne’e to’o elei-saun iha tinan kotuk, ataka maka’asgastu sira ne’e. “Governu hanoin kalasoe de’it osan ba problema sira ne’e,buat hotu-hotu bele rezolve,” eis pri-meiru ministru Mari Alkatiri, sekre-táriu jerál Fretilin nian dehan. “Siraiha inkapasidade ida atu manejaosan – sira gasta hotu osan sira ne’esaugati de’it.
Alkatiri dehan: “Liu tiha tinan 24
iha luta ba independénsia, sira agorahakarak kria fali kultura de depen-dénsia ida iha momentu ne’ebé go-vernu tuir loloos konsentra ninia es-forsu hotu-hotu ba kriasaun de em-pregu, eduka foin-sa’e sira no ha-to’o servisu sira hanesan saúde hosanitasaun.”
Membru parlamentu na’in 16dezafia despeza sira ne’e Tribunal deRecurso no sira manán, hodi habu-ras tan tensaun polítika iha Dili.Gusmão la subar ninia dezobediénsiaba juíz portugés sira, ne’ebé hatúndesizaun katak aumenta tan orsa-mentu dala rua iha tinan ne’e ilegáltanba Governu la fó razaun sufi-siente ba Parlamentu tansá sira haloida ne’e.
Ninia Governu la konkorda hoFretilin nia interpretasaun hosi de-sizaun ne’e no insiste katak sira niaasaun to’o agora sempre tuir lei. Maibése desizaun ne’e sira kaer duni, Go-vernu sei laiha US$390 jutas atu gastai, hosi sira nia pontu de vista, ida ne’efó ameasa atu hamosu fali insta-bilidade.
Preokupasaun kona-ba despezasira ne’e liga mós ba kestaun selukhanesan integridade fiskál. MarioCarrascalão, membru hosi aliansa go-vernu nian, dehan katak maneirane’ebé Governu uza atu fó kontratune’e nakloke ba korrupsaun.
Alkatiri frontál liu fali. “Iha korrup-saun,” nia dehan. “Ami iha faktu, lakleur ami sei fó-sai faktu sira ne’e.”
Carrascalão insiste nia mak tau-matan ba oin sá fó-sai kontratu sirane’e se Gusmão hakarak nia simukonvite atu sai vise primeiru ministru.“Prátika tender single source ne’etenke para lalais,” nia hatete.
Preokupasaun boot liu makarelasiona ho kontratu US$400 jutasne’ebé fó ba China Nuclear Industry22nd Construction Company atu ha-rii sentrál elétrika óleu pezadu rua,ne’ebé uluk sira tau tiha ona iha bar-rajen ida naran Three Gorges ihaChina. Analista sira dehan katak sen-trál elétrika sira ne’e la prienxe atéstandar meiu ambiente China nian.
NGO ida naran La’o Hamutukne’ebé bazeia iha Dili dehan katakTimor-Leste laiha rekursu sufisienteatu tau-matan ba planta eletrisidadesegundamaun nian, liu-liu atu bukagarante katak planta sira ne’e hala’omoos no seguru.
Krítiku sira hakarak hatene sekompañia ida ne’e hetan tratamentu
preferensiál tanba China gasta osanjuta ba juta hodi harii Timor-Lestenia edifísiu negósiu estranjeiru hopalásiu prezidensiál.
Governu mós hetan atake ma-ka’as bainhira sira fó terrenu ho luan17% hosi nasaun ne’e nia rai ne’ebéema bele kuda ai-han ba kompañiaki’ik ida hosi Indonézia atu harii plan-tasaun tohu ho produsaun etanólho kusta US$100 jutas. Produsaunba etanól atu halo exportasaun belefó tan ameasa ba seguransa ai-haniha nasaun agrária ida ne’e.
Iha mós kontrovérsia barak kona-ba kontratu ho fó-ahi patrulla ruahosi China i planta biodieselida hosiEnviroenergy Developments Austra-lia. La’o Hamutuk dehan katak pro-jetu ida ikus liu ne’e viola lei ne’ebébandu kompañia estranjeiru sira atusosa rai iha Timor-Leste no móstenke halo tuir standar ne’ebé makaTimor-Leste la konsege enforceimplementa.
Entre elite Timor-oan sira ho em-prezáriu estranjeiru sira iha Dili, agoraiha konsensus entre sira katak Timor-Leste agora iha dalan-klaran. Kes-taun sira ne’ebé maka sei manas he-la to’o agora la rezolve. Polísia agorane’e iha divizaun ida perigozu tebe-tebes iha sira nia laran no mós militáriha manejamentu ida la di’ak, enkuan-tu pás depende ba manutensaunhosi polísia UN nian na’in 1500 hobesik na’in 800 hosi forsa Austráliaho Nova Zelándia.
Iha auzénsia kona-ba explika-saun ruma sobre motivu ho organi-zasaun ba atake hasoru nasaun ne’enia lider máximu polítika nian – pri-meiru ministru ho prezidente – ago-ra hamoris rumór barak-barak.
Angelita Pires, Timor-oan ho si-dadania australiana, Alfredo Reinadonia doben (amante), oras ne’e au-toridade sira kaer metin iha Timor-Leste maske laiha akuzasaun rumahasoru nia, enkuantu Reinado niaelementu 22 maka hein hela pro-sesu ruma iha kadeia laran.
Ramos-Horta hatete katak emalabele haree sala ba kalma iha po-pulasaun laran ho ema nia oin hamnasahanesan prova iha konsolidasaun bapás. “Pás sei frajil nafatin,” nia hate-te. Premiadu ho Nobel ba Pás ne’ebékonsege sai primeiru ministru du-rante tempu piór liu iha krize 2006laran, Ramos-Horta hatene kataknasaun ne’e nia problema nia abutbalu moris hosi funu no traisaunne’ebé mosu iha dékada sira antesindependénsia iha 2002.
Iha Kuarta-feira kalan, iha niniagabinete, Ramos-Horta dehan bagrupu ki’ik-oan ida hosi ofisiais go-vernu nian, diplomata sira no konvi-dadu sira seluk katak tempu to’oona atu koko lori lider polítiku sirane’ebé maka sei odi malu atu tuur
hamutuk, liu-liu lider foin-sa’e sira.Nia asina akordu ida ne’ebé sei fasi-lita mediadór sira hosi Centre for Hu-manitarian Dialogue, bazeadu ihaJeneva (Suisa) atu estabelese se-kretariadu permanente ida iha Diliatu “fasilita diálogu informal entrelideransa nasaun ne’e nian kona-bakestaun sira ne’ebé sira identifikahanesan importante ba nasaun”.
Centre for Humanitarian Dialoguemaka harii fundamentu ba pás ihaAceh, i durante fulan 12 nia laran,hosi kotuk sira tenta halo mediasaunba akordu ba dame ida ho Reinadoho petisionáriu sira. Diplomata baluiha Dili ladún fiar katak organizasaunne’e sei bele dudu Gusmão ho Alkatiriatu rai ketak tiha sira nia odi-malu.Esforsu oioin uluk halo ona atu rezol-ve sira na’in rua nia odi-malu, maibépelumenus sira na’in rua bele ko’aliaba malu iha públiku no mós iha ko-tuk, sira nia kolega balu dehan.
Alkatiri dehan katak ba diáloguida atu hetan susesu “depende seema hotu-hotu iha vontade atu ser-visu hamutuk.”
Ramos-Horta buka prezensa per-manente hosi Centre for Humani-tarian Dialogue tanba bele lori ideiaoioin ne’ebé bele ajuda dada lidersira ne’e hamutuk, liu-liu lider founsira.
Carrascalão dehan katak rekon-siliasaun ba ema ne’ebé odi-malukleur ona ne’e la’ós fasil. “Elite po-lítiku iha rai ne’e la to’o ema na’in100 – númeru ida ki’ik tebetebes.Mari Alkatiri ho Xanana Gusmão ten-kesér sinseru bainhira sira bukapontu komún ida … se sira hakuakmalu de’it iha públiku depois kome-sa halo fali jogadas hosi kotuk, idane’e sei laiha rezultadu.”
Timor-Leste, Carrascalão dehan,tenke hakiak lideransa jerasaun founida ne’ebé la lori ódiu hosi pasadu.“Kualkér solusaun tenke involve mósIgreja Katólika, instituisaun ida ne’ebéiha liu kredibilidade iha nasaun ne’e.”
Sai liu 30 minutus hosi Dili ba partefronteira nian, liu hosi dalan ne’ebékle’uk-bá, kle’uk-mai hosi tasi-ibun,Marcelino Rosa foin ramata niniaservisu iha oras 15 nia laran te’inmasin. Ho ajuda hosi ninia oan na’in8, mane ho otas 52 ne’e presiza lo-ron barak atu tau hamutuk masiniha bote ki’ik-oan ida, ne’ebé nia fa’anba US$6.
“Ha’u hanoin kala ho indepen-dénsia ha’u nia vida atu sai di’ak liu-tán,” Rosa dehan. “Ha’u rona emaseluk maka hetan benefísiu maibéami la hetan buat ida. Favór hateteba ema sira iha Governu atu justuuitoan ho ami hotu. Ha’u labele haloosan nato’on atu fó-han ha’u niafamília. Vida iha ne’e susar tebe-tebes.”
Lindsay Murdoch, korrespon-dente Herald nian hosi Darwin,veteranu iha reportajen kona-baTimor-Leste.
Hanesan Loron Aban Laiha Ona
The Sydney Morning Herald 22 Novembru 2008
Timor-Leste soe osan tun-sa’e atu sosa pás,maibé komesa hamosu daudauk instabilidade.Lindsay Murdoch halo reportajen hosi Dili.
rante ne’e Joana senti iha ninia mo-ris. Joana konsege lao pasiar to’o ihaRusia no Hawai tanba aviaun husiPortugal mak lori sira to’o iha fatinne’ebe refere. Iha Rusia, Joana sentihakarak konta ba ema seluk saidamak nia senti no haree, maibe tanbadeit la hatene lingua Rusia, entaunJoana hili nonok deit no labele halokomunikasaun ba ema seluk tanbadifisil atu koalia. Ho hamnasa Joanaesplika liu tan ba jornalista kla’akkatak wainhira to’o iha Australia, niarasik infrenta problema iha lingua.“Hau hetan susar boot tanba hau lahatene koalia ingles. Susar mai hauatu halo komunikasaun ho malae.Hau uza lingua isin no sinál atu nune’e
malae sira komprende saida makahau hato’o,” katak Joana ne’ebe dau-daun ne’e kompriende ona lian inglestanba estuda liu husi televizaun ne’e.
Iha tempu ne’eba governu Aus-tralia oferese uma governu (hou-sing estate-red) ba refujiadu sirahusi Timor atu hela. Uma ho lianindonezia “rumah susun” ne’ebe astebes ne’e mak Joana hela ba. Mas-ke Joana hela mesak iha uma klo’otho luan 4 X 4, kuartu ida, dapur in-klui sala vizita, maibe nia konfesaba jornalista kla’ak katak nia helaiha fatin ne’e augenta to’o ohin loron.
Joana komesa kontinua kontafali nia istória konaba akontesi-mentu iha 1975. “Hau to’o agora sei
hanoin no dalaruma hau trauma,kuandu hanoin hetan invazaun 1975,”katak Joana ho laran tristi wainhirahateke ba kotuk, povu Timor-Lestela dauk moris iha hakmatek laran.“Tanba sa povu Timor tenki hetansusar ida todan tebes. Militar Indo-nezia ne’ebe la iha sentimentu uma-na, oho ema barak iha tempu ne’eba,halo hau kuda odiu no vigansa ihahau nia fuan,” tenik Joana oan husiLeosera no Daomori.
Moris iha malae nia rain tuir Joanania esperiensia katak nakonu ho su-sar. “Tanba vida karun. Sasan nia folinas,” esplika Joana ne’ebe lor-loronhamos ema nia jardín besik ninia helafatin ne’e. Osan ne’ebe nia hetanne’e atu sustenta moris lor-loronnian.
Fou-foun, wainhira to’o Australia,Joana simu dolar Aus $ 75.00 kadasemana 2. “Iha tempu agora hausimu Aus $ 350.00 kada semana 2.Maibe ida ne’e la signifika katak itamoris diak ona. Ita tenki selu be, seluahi no hola ai han hodi bele han,”konta Joana.
Masakre kontra violasaun direitushumanus ne’ebe akontese iha 1999,depois de referendum, halo Joana niafuan hakbesik liu tan mai iha Timor-Leste. Grupu bo’ot Timor-oan ihaMelbourne ho Joana mos partisipaiha referendum 1999. Iha tempune’eba, Joana senti katak Timor-Leste bele ukun an duni ona. Indo-nezia sei sai husi Timor-Leste. “Wain-hira rona rezultadu katak TimorLeste manán, hau nia matan wen
suli tanba Timor oan sai duni onahusi kolonializmu Indonezia niniaopresaun,” hateten Joana.
Maibe kontenti ne’e la kleur ida,wainhira milisia no militár Indoneziakomesa oho povu maubere no es-traga hotu sasán. “Tanba sa atu he-tan liberdade maibe nia konsekuen-sia tenki selu ho ran no matan wen,”dehan Joana idade 78 ne’e.
Maske hela iha Australia, maibeJoana akompana nafatin situasaunaktual ne’ebe mak akontese loro-loron iha Timor-Leste. Krizi 2006halo Joana hakfodak, tristi, no tanisdala ida tan. “Wainhira los mak timor-oan ida-idak bele kaer liman ba maluhodi kria paz no estabiliade,” dehanJoana ba jornalista kla’ak, wainhira
Invazaun 7 Dezembru....>>>>>>>>>> husi pajina 6
>> ba pajina 4
Kla’ak Semanal 12 Dezembru 20088 KNUA AILEU
Aisirmou, suku ida iha Aileu vila, ne’ebe mak konvida ita atu kria paz no justisa, wainhira anin nia malirin no abu-abu
komesa taka metin Aileu. Iha fatinida ne’e duni lideres husi partiduFretilin, ASDT, KOTA-PPT konsentrahamutuk atu fó hanoin nafatin sen-tidu husi loron independensia 28Novembru ne’e.
Sekjer Fretilin Dr. Mari Alkatiri,iha nia deklarasaun ba militante Fre-tilin, ASDT, KOTA-PPT hateten kataksuku Aisirimou sai hanesan fatin is-tóriku duni ba Fretilin hodi hahu ninialuta ba libertasaun nasionál. “Husifatin ida ne’e duni, Fretilin deklarasegundu libertasaun ba povu Mau-bere tomak,” dehan Mari Alkatiri ihaninia diskursu, wainhira selebra lo-ron proklamasaun RDTL ba dala 33.
Alkatiri hateten katak, konsen-trasaun Fretilin, ASDT no Aliansi De-
Aisirimou Sai Sasin Hodi AtinjiSegundu Luta Libertasaun Lider polítiku Fretilin-ASDT, KOTA-PPT, konsentra hamutuk iha suku Asirimou, subDistritu Aileu, Distritu Aileu hodi deklara segundu vota ba libertasaun povu’MAUBERE’ tomak. Iha komemorasaun ba loron independensia 28 Novembru badala 33 ne’e mos partidu tolu ne’e fó louvor no minutu silensiu ba herois sira ne’ebemak fó sira nia vida tomak ba libertasaun total independensia Timor-Leste.
mokratiku (AD), ne’ebe kompostuhusi KOTA no PPT iha suku Aisiri-mou, Distritu Aileu, ne’e ho objetivuida deit katak deklara segundu lutalibertasaun. Nia mos deklara liu husininia diskursu ba militantes no sim-patizantes Fretilin, ASDT, KOTA noPPT kuaze atus lima (500), ne’ebekonsentra iha Aisirimou, DistrituAileu, wainhira selebra loron prokla-masaun independensia RDTL, 28Novembru 1975.
Alkatiri mos afirma liu tan katak,prosesu segundu luta libertasaun,laos ho violensia maibe ho politika,lei no Konstituisaun. Nune’e Alkatirigarente bele halibur hikas Timor-oan hotu ne’ebe fahe malu iha krizi2006. “Iha krizi 2006, ita fahe malu.Balun halai ba loromonu no balunhalai ba lorosa’e. Ita oho malu. Itahaluha tiha katak uluk ita hotu hamu-tuk mak manán iha funu ida ne’e.Tanba ne’e, Camarada sira, ohin amimai iha ne’e, Fretilin ASDT, KOTA, PPT,hatudu katak iha segundu liberta-
saun ida ne’e atu halibur ema hotu,no hamutuk fali hanesan uluk,” de-han nia.
Nia mos komenta liu tan katak,wainhira Fretilin, ASDT hamutuk hi-kas fali, konta tan KOTA, no PPT, maknia fiar katak, Maubere sei marsa fila-fali atu atinji objetivu segundu lutalibertasaun. “Agora ita hamutuk faliona. Atu hatudu lolos katak, rikusoinpovu ninian ne’ebe ke mai husi tasino rai, tenki uza ba povu, laos atuhabokur ema nain hira ke tu’ur ihagovernu AMP nia laran,” afirma eizPrimeiru Ministru ne’e.
Alkatiri mos dehan tan katak,Fretilin sei la oho, la hakanek, no lasunu ema nia uma arbiru, no la faherai Timor ba lorosa’e no loromonu.“Fretilin sei buka halibur, hadame,lori povu no nasaun ba dezenvolvi-mentu. Lalika tauk, lalika halai, Fre-tilin sei la halo a’at. Rai ida ne’e itanian hotu. Maibe ita tenki respeituita nia istoria. Se hanesan ne’e itasei oho ita nia-an rasik,” salienta Al-
katiri relasiona ho planu marsa bapaz Fretilin ne’ebe halo ema balunkomesa tauk no prepara atu halai.
Tuir observasaun jornalista kla’ak,iha suku Aisirimou, Distritu AileuSekretariu Jeral Fretilin Dr. Mari Alka-tiri hato’o lia hirak ne’e ba povu mau-bere tomak senti laran taridu hotanis, wanhira hanoin hikas fali inva-zaun militar indonézia iha tinan1975.
Entretantu, hafoin ParlamentuNasional iha primeira lejislatura apro-va lei hodi fo honra ba FranciscoXavier do Amaral nu’udar proklama-dor unilateral, primeira vez hafointinan 33, proklamador Xavier lee falitestu proklamasaun iha Palacio doGoverno no iha Aileu. Liu husi seri-monia ba loron 28 Novembru entreFretilin-ASDT iha suku Aisirimou,Distritu Aileu Prezidenti ASDT Fran-cisco Xavier do Amaral hetan honrahusi partidu Fretilin hodi lee testuproklamasaun independensia. Seri-monia ne’ebe partisipa husi militan-tes Fretilin husi Distritu 12 no mili-tantes ASDT iha Distritu Aileu, kua-ze nain 500, Xavier senti hetan or-gullu bo’ot tanba lee fila-fali pro-klamasaun independensia unilateralne’ebe nia le iha tinan 33 kotuk liuba, iha loron 28 Novembru 1975.
Prezidente ASDT atual ne’e moslembra katak, ukun rasik-an ne’ebeoras ne’e timor-oan sira hetan saideit hanesan mehi ida. “Maske mehideit maibe heroi sira, lider Fretilin sira,iha altura neba, kontinua hakilar na-fatin katak timor tenki ukun-an oumate ka moris tenki ukun rasik-an,”deklara Prezidente ASDT ne’e ba ni-nia milititanes sira.
Xavier hatutan liu tan katak uluk
ema dehan Xavier ne’e bulak. Niaba ukun an ne’e fo han ema ne’e,ho fatuk ho ai ka, hahan laiha. “Semala’e ba tiha osan iha ne’ebe?Kareta iha ne’ebe? Hau la fiar. Haudehan prontu atu ba hotu, laihabuat ida naran ami livre. Hau hakarakfo livre deit hau nia povu. Hau lako-hi atu povu kontinua sai asuliar/kriadu,” esplika Xavier ba militantesASDT-Fretilin ne’ebe konsentra ihaAisirimou ne’e.
Xavier hatutan liu tan katak mas-ke liu husi prosesu ne’ebe naruk,no difisil, nakonu ho matan wen,sofrimentu no sakrifisiu husi timor-oan lubuk ida, maibe TL konsegehetan duni ninian liberdade. Xaviermos haklean liu tan katak, liberdadene’e konsege sai realidade tanbatimor oan sira hatudu ninia unidadeno determinasaun la fahe malu. “Ulukhau temi deit liafuan ida, hotu-hotutimor oan, la iha firaku no kaladi. Semak bolu malu hanesan ne’e hau seibolu nia ‘traidor’ no laiha Baucau-Lospalos-Turiskai-Aileu. Hotu-hotutemi ida deit mak naran timor-oan,”salienta eiz Prezidenti da RDTL ne’e.
Iha fatin hanesan Sekjer Fretilin,Dr. Mari Alkatiri hato’o ba jornalistasira katak, iha governasaun Fretilinla fo oprtunidade ba Xavier atu letestu proklamasaun laos tanba Fre-tilin la rekoñese Xavier nu’udar pro-klamador. “Rezolusaun atu rekoñe-se Xavier nu’udar proklamador ihaPN seidauk pasa. Nu’udar estadu,ita halo buat ruma tenki tuir lei. Ago-ra rezolusaun ne’e iha ona no reko-ñese tiha Xavier nu’udar proklama-dor no Prezidenti RDTL ba dahuluk.Prontu nia iha direitu ba ida ne’e,”esplika Mari.
Povu Uato- Carbau Hamlaha Ai-Han
agustinha XIMENES
Iha kapital Dili, lider no ukunnain sira infrenta problema nopreukupasaun oi-oin atu hetansira nia objetivu politika; haka-
rak hadau malu kadeira. Maibe povusira iha Subdistritu Uato-Carbau,aldeia Watun-Liloli, suku Uani-Uma,Distritu Viqueque, infrenta proble-ma menus ai-han. Povu Uato-Carbumaioria moris nu’udar agrikultór. Maibeagora dadaun povu hamlaha ba ai-han. Kuaze tinan ida resin ona, povuiha suku remotas ne’e maske sira ihanatar no to’os bo’ot, maibe sira labelekuda háre no batar tanba udan benla iha. Durante ne’e, governu mosnunka tau matan ba sira. Ba los semak sira sei tane liman?
noolok CARMO Reflesaun ne’ebe jornalista kla’akne’e halibur direitamente husi komu-nidade iha área Uato-Carbau foinlalais ne’e hatudu katak komunidadesira infrenta problema ai-han, la’osfoin ukun aan, maibe hahu kedas ihatempu Indonezia nian. Tempu ukunrasik án mos governu seidauk ihahanoin atu hadia povu Uato-Carbaunia moris. Haree husi povu ida-idakninia oin, povu Uato-Carbau senti larantristi tanba governu la dauk tau ma-tan ba sira. Maski povu Uato- Carbaumaioria moris husi agrikultura, maibeoinsa governu bele tau matan bapovu sira ne’e, ida ne’e mak sai preu-kupasaun ba povu iha área Uatu-Carbau.
Haree iha realidade konaba iriga-saun iha suku Uani-Uma to’o iha sukuIra-Bi, haree abandona husi governu
lokál. Sa tan governu sentral ne’ebelor-loron koalia konaba osan, maibeosan ne’e tama iha se nia bolus, povurasik la hatene. Iha Dili, Ministru Agri-cultura, Mariano Sabino fo sai dekla-rasaun bar-barak iha televizaun, radioka jornais, dehan fahe ona tratór bakomunidade sira, maibe komunidadeida ne’ebe, povu iha Uatu-Carbaurasik ladauk senti no haree realidade.
La’os deit konaba problema ai-han mak povu senti. Estrada husi Vi-queque ba Uatu-Carbau rasik saiproblema boot ba komunidade sira.Tinan 8 ona Timor-Leste hamrik me-sak, maibe estrada husi distritu Vi-queque ba subdistrito Uato-Carbaunomos estrada husi uato-carbau baiha ilomar mos governu to’o agoraseidauk hadia. Kuandu povu produzona sira nia produtu lokál, maibe atu
lori los ba iha ne’ebe. Estrada la diak.Sa tan iha tempu udan.
Iha diskusaun ho joven no povubalun, povu Uatu-Carbau mos husuatu eletrisidde bele funsiona iha sirania knua. Maibe koalia konaba eletri-sidade, jornalista kla’ak hateten mo-mos ba joven balun iha Uatu-Carbaukatak diak liu lalika mehi hetan ulukkonaba naroman husi eletrisidade.Iha Dili, loron kalan povu sira tratabebeik governu AMP tanba Ahi MatePermanente. “Sa tan iha Uatu-Car-bau, ne’ebe sai nu’udar área remotasne’e,” esplika jornalista kla’ak ne’e bakomunidade sira.
Kestaun kuidade no hadomi meiu-ambiente mos sai preuku-pasaunketak ba povu Uatu-Carbau. Xefi sukuSubdistrito Uato-Carbau, aldeia Uatun-Liloli, Sucu Uani-Uma, Bernardo daSilva Neto haktuir ba jornalista kla’akkatak povu iha Uatu-Carbau, orasne’e dau-daun sei tesi ai-hun bootsira ne’e atu uza ba sira nia nese-sidade. Ne’e duni maski ita koaliakonaba meu-ambiente, maibe go-
vernu la tau matan ba povu. Povusei ba tesi ai,” tenik Neto ba jorna-lista kla’ak iha Uatu-Carbau semanahirak liu ba.
Konaba tratór ne’ebe povu husidistritu balun hetan ona, Neto hatankatak tan sá mak povu iha Sub-distrito Uato-Carbau seidauk hetantratór. Ami hatama ona propozál ba-rak ba governu liu husi MinisteriuAgrikultura, maibe to’o agora sei-dauk hetan rezultadu. Tuir los povuUato-Carbau atu hetan tratór ne’eiha tinan 2006. Maibe tan sá to’oagora governu seidauk fo tratór maiiha subdistrito Uato- Carbau,” lamentaNeto ba jornalista kla’ak.
Neto haktuir liu tan katak Nai ulunsira koalia mesak liafuan midar deitiha televizaun. Maibe tuir Neto, iharealidade, povu nunka hetan niniabenefisiu. Kuandu governu iha PalacioGovernu ne’eba sei hakarak rona po-vu ninia ejijensia, povu iha Uatu-Carbau husu atu tau matan ba ihaárea hadia irigasaun, estrada, noeletrisidade.
“Kuandu governu la tau matanba povu agrikultor sira, komunidadesira bele husi sira nia natar, tanbairigasaun la diak no la iha tratór. Koalialolos, komunidade iha suku Uani-Uma deit mak foin hetan tratór ruahusi Ministeru Agrikultura iha governuanterior nia tempu. Povu iha sukuUani-Uma iha natar hamutuk 500hektares. Tanba ne’e tuir komuni-dade sira katak tratór rua deit mossenti seidauk to’o.
Ho kondisoens no realidade ne’e-be mak povu kbiit-laek Uatu-Carbauinfrenta, povu agrikultor sira la ihaforsa atu mai to’o iha kapital Dili hodiejiji saida mak sira hakarak. Osan ihane’ebe atu selu kareta to’o iha ka-pital Dili ne’ebe mak koñesidu hokapital dezenvolvimentu politiku siranian ne’e? Haree kondisoens hane-san ne’e, governu AMP iha duni inte-rese atu hakbiit no habokur povuiha área remotas? Ou governu AMPhakarak habokur sira nia an? Itahein deit, saida mak sei akontese bapovu Uatu-Carbau?
VIQUEUQUE
Kla’ak Semanal 12 Dezembru 2008 9
Señór Prezidente Repúblika, Dr. José Ramos-Horta. Ne’ebéha’u respeita, haklaken ba ita hotu iha loron 26 fulankotuk katak: ema ne’ebé kritika governu niadesizaun hodi hola no halo sentrál elétriku rua ihaTimor-Leste, ne’ebé uza mina todan (oleo pezadu,ka nafta) «matenek la iha liu1» (tradusaun).
KADI
Hau iha preokupasaunkona ba Pe. MartinhoGusmão nia artikelnudar Features makhakerek iha jornal Ti-
mor Post (18-19/11/2008). Nudarema sidadaun, hau sente konfu-zaun tebes ba polemika politikaentre Amo Lulik ho Sarani sira, nebemak halai liu ba Deprivasaun Komu-nikasaun. Ne’e katak pentas komu-nikasaun politika nebe mak tratamalu to’o aat, ikus mai sei hamosumoras Adrenalin tanba esforsu de-mais kakutak.
Padre Martinho Gusmão nebemak simu votus iha Roma, Italia ne’etebes ka bosok? Ka simu deit votusiha fatin arbiru sira ne’e? Tanba hauhare ita boot nudar Amo Lulik idamas la tau aan lolos hanesan Padreno la kumpri juramentu iha AltarIgreja ho Motto: KEMISKINAN, KE-MURNIAN dan KETAATAN alias K3.Hau hare sta-tus ita boot nian nudarPadre, mas nunka halo tuir lolos da-lan no lei kanonika nebe mak umakreda haruka, se’es dook hosi K3,moris tuir ema santu ida que rikutebes, alias MAMMON (Dewa keka-yaan). Nunka hola parte iha igrejapara fo esplikasaun ba nia sarani siraiha misa laran kona ba dame, dominno paz. So gosta deit mak halo misaba leader politik sira nebe mak niaanggap hanesan Dewa, ne’e makdehan Mutualisme Simbiosisme (salingmemenuhi kebutuhan). Tanba hetan
tulun materiil maka’as hosi LeaderPolitik; Amo Martinho Gusmão niaibun tutun deit mak iha Maromak,mas nia laran metan tebes ba saranisira. Tur mos la metin. Sempre holaparte iha propaganda politika, kuazeloron-loron hein deit Prince of Peace= Pangeran Kedamaian A3 (Alkatiri,Arsenio Bano, Aniceto Guterres) sirania deklarasaun politika artikel, opi-niaun ou intervista ruma nebe makPe. Martinho Gusmão sempre tentano isin katar hakarak konvida paradepois bele debate liu hosi mediamassa ou media elektronika.
Dala barak ema koalia kona baPAZ por exemplu Marsa ba Paz, itaboot kulia fali violensia, no sadik emapara tenke halo Marsa ba Paz. Ne’ekerdizer Amo halo propaganda po-litika soran para sarani sira belehamosu violensia no nia efek makpovu ka sarani sira sei hasoru katak-lysm boot. Hau sente komik dunibasa’a ema hanoin diak ho planupozitivu tuir lei no demokrasia. Tanbane’e programadu partidu nian, AmoMartinho Gusmão nudar Padre ha-noin aat ho sentimentu negativu, larespeitu dignidade no direitu fun-damental ema nian. Tanba sa? Tan-ba loron–loron sempre hanoin deitmak buat aat, entaun ita boot haka-rak ka lakohi tenke tama mai iha Haunia Kadunan.
Iha kontekstu propaganda, AmoPapa Gregorius halo diskursu uni-versal ho nia teoria Sacra Congre-gation de Propaganda Fide iha tinan1627 ho objetivo: uza liafuan pro-paganda hodi nune’e bele distribuirelijiaun. I depois iha abad -19, KaisarHirohito (Japan), Adolf Hitler (Ger-
man), Mussolini (Italia), uza liafuanPropaganda ho objetivu atu soranema atu nune’e nia figura bele saikonesidu iha mundo. Liafuan propa-ganda ne’e nia signifika lolo’os katak:mekanizmu ida hodi hato’o ka dis-tribui fiar ba relijiaun.
Entertantu Amo Martinho Gus-mão nia expetativa, komparasaun nopersepsaun ba propaganda ne’ebemak halai liu ba komunikasaun politiktuir lifuan ne’ebe mak hakerek ihajornal Timor Post (18-19/11/2008),katak iha kontekstu ne’e Ita boothalo tuir deit Kaisar Hirohito, AdolfHitler, no Mussolini e kontradisaun faliho Amo Papa Gregorius nia teoriamak hakerek iha leten.
Realidade nebe mak hatudubazeia ba jornal Timor Post (18/11/2008) katak Padre Martinho Gus-mao hakerek iha pajina 9 kolom opi-niaun, paragraf ke-3 Alinea 4 dehan“Doutrina Sosial Igreja nian hanorinatu ema hotu nudar sidadaun rai idano nasaun ida tenke iha direito atupartisipa iha politika. Bispo sira, Padresira, hane-san mos leigu sira iha di-reito atu halo politika Praxis, liu-liu wain-hira hatudu dimensaun etika no in-telektual.
Umm..he..he..he, hau sente laranmakili ho deklarasaun nebe mak Pe.Martinho Gusmão hato’o ne’e sangatKontroversial, irasional no Kontra-produktif. Tanba ita boot sira hatuduintensaun ladiak, kakutak foer (insi-dious), halo propaganda ajitasaunno vertikal hanesan propagandane’ebe mak halo husi ema ida karua ba ema barak liu husi organiza-saun elit ba massa, ne’ebe mak uzamedia para distribui sira nia liafuan
soran; Por ezemplo : “Arsenio halohumiliasaun ba Igreja Katolika no basa-rani sira tomak iha Timor-Leste”,Ita boot nudar Padre ida que ihaintelijensia no kapasidade aas, nun-ka mais atu hato’o liafuan destruk-tivu, katalisator tanba bele hamo-su konflitu horizontal, crusade oucivil war; Bahasa Jawa (Ojo ngonolho pak!! Sampeyan iki ngawur waeomongane, hantam sakarape..ndelok disik posisimu opo?... JareneWong Pastor, moso karo umatedhewe ngomonge nggak karu-karuan..sing kalem wae lho pak!!!)katak: Ita boot labele nune’e, Itaboot kulia ne’e arbiru tun sae deit,naran duun tun sae deit, hare toklai ita boot nia aan ne’e se? Dehanita boot padre, não medigas koaliaho ema sarani ida naran arbiru deit,hare kulia ne’e ho kalma ga Amooo!!!
Tantu era ida agora ne’e era glo-balizasaun ka modernu, mesmu Amolulik ba mos!!, Povu (labarik, jovento’o ferik-katuas) sira kuaze mate-nek barak no komprehensivu ba lia-fuan ne’ebe mak loos ka sala, haloajitasaun, ka soran sarani sira, kapolitika fahe osan, ne’e povu hatenetetu lolos. Tanba sira laos moris ihaera Neolithicum (zaman Batu). Mun-du lao ba oin nafatin hanesan relojiunia punteru, teknolojia informasaunkomunikasaun avansa ba bei-beik,não medigas Amo Martinho Gusmãolaiha sense of human ka analisa barealidade que la pantas hanesanakontesimentu ho planu sistematisne’ebe mak hetan tulun husi leaderpolitik balun, hodi hola parte iha ma-nifestasaun tinan 2005 lori estatuaNossa Senhora e Jesus Kristu hodi
Amo Martinho Gusmão involve ba Politika =Padre BLASPHEMOUS
Azh. KLAMAR AAT(Black Pope)
lao para ba tuir manobra politika foerho intensaun atu povu bele holaparte iha demonstrasaun nia laran,para Governu Fretilin monu (collap-se) ho tendensiu la gosta Mari Al-katiri; Ironisnya Pe. Martinho Gus-mão subar tiha fenomena ne’e bafuan laran, i halo finzidu matan mean(Manner of the Hypocrisy).Ten-densiozu hatudu katak Amo iha odiupesoalmente, tanba nia matenek liuimi; mas ida ne’e liu ona, so que buatdiak barak mak nia (Mari Alkatiri-red)halo ba ita, ita seidauk sadar ihatempu hirak ne’eba. Labele nega!Tuir los Amo Martinho Cs atu halodemonstrasaun nunka sei bele hodiEstatua, tanba Estatua so bele lorilao mak hanesan” Prosisaun, ka Ma-romak tama Uma” laos lori lao paratujuan politik belaka. Automati-kamente imi nia tensaun sae makasduni to’o 180 derajat, Amo hatudunervozu oin mean to matan fuannaklosu (menyeringai). Ne’e artinyaLeader Politik sira halo Amo nudarPadre ida que matenek nain nebemak povu respeitu sai fali “AYAMPOTONG“(ne’e so uniku Amo Mar-tinho G. da Silva Gusmão). Entaunrealidade hatudu katak padre Mar-tinho Gusmão labele tan uja batinaMutin maibe uja deit mak batina Me-tan (Prince of Darkness = Pangerankegelapan) tanba ne’e ita boot la-iha ona valor (un-value) iha povu si-ra nian neon no matan; So iha deitmak SPIRITUAL BLACK DIMENSION,ka Dimensaun Espirito Metan, en-taun komesa agora ba oin ita boottuir ona hau nia dalan, Bahasa Latin
Se mak beik Señór Prezidente?
Ha’u le analiza no inter-preta didi’ak Na’in ulunnia ko’alia, nó to’o dau-daun, ha’u seidauk ha-
tene loloos, tuir Prezidente nia ha-klaken se mak beik: 1) Ema ne’e-bé hateten katak sentrál mina to-dan bele hakotu ita nia dezenvolvi-mentu, ka, 2) Ema ne’ebé kritikagovernu.
Sentral mina todan (heavy oil,nafta) sai kestaun ida importanteduni. Ema ne’ebé hanoin katak sen-trál mina todan bele hakotu ita niadezenvolvimentu, iha devér moralnudar sidadaun atu haklaken ba ma-kukun tan sá mak sira hanoin kataksentrál ne’e la di’ak.
Bainhira makukun taka tilun,matan, no hili atu moris iha iha na-kukun laran (porezemplu hamutukho sosiedade sekretu masonaria1 ni-an), ita hotu, nudar sidadaun iha di-reitu atu kritika, no haklaken ita nianeon todan ba sira tuir ko’alia, hakerek,no halo, dezde ke ita halo tuir dalan“não-violência”.
Biar ha’u respeitu Dr. José Ramos-Horta, nudar ser umanu, nudar belundi’ak ida, ha’u mós respeitu matenekna’in sira seluk (iha Area siénsia) ne’e-bé haklaken ba ita katak sentrál elé-triku ne’ebé uza mina todan hamo-su problema barak ba dezenvolvi-mentu sustentável ba rai ne’ebé hiliatu hola no harii sentrál ne’e iha sirania rai.
Tanba sá mak sira dehan ida ne’e?Molok ha’u hatama ko’alia kona-ba
Siensia, ha’u hakarak haklaken lia-fuanmurak ne’ebé katuas ida naran KofiAnan (Ema ne’ebé uluk kaer kadeirane’ebé ita nia Prezidente Ramos-Horta mehi loron ida atu tuur) temikona ba dezenvolvimentu sustentá-vel. Tuir nia hanoin, dezenvolvimentususten-tável labele la’o iha rai idane’ebé la tau matan ba meiu-ambi-ente. Nune’e mós, tanba sentrál elé-triku bele hamosu problema ambien-tál barak iha Timor, ha’u tauk ka-tak ita nia dezenvolvimentu ekonó-miku mós bele kotu.
Matenek na’in iha siénsia la ha-nesan polítiku sira. Polítiku sira (liu-liuiha rai lulik ne’e hanoin katak sira)bele ko’alia tuir sira nia hakarak, tuirfulan, ka bainhira sira sente tuur lametin. Matenek na’in iha siénsia ko’aliatuir evidénsia, tuir esperiénsia, repeti-saun no replikasaun esperiénsia, hodifó garantia ba ita katak karik ita halohanesan ne’e ita iha % hanesan ne’ehodi hetan ida ne’e.
Se, matenek sientista barak ha-teten ba ita katak, tuir sira nia estudu(ho rigor sientífiku ne’ebé la hanesanpolítiku sira nia promesa), sentrálelétriku mina todan iha nasaun oioin,la dun di’ak ba: 1) meiu-ambiente2,2) ema nia moris3, 3) ema nia isin
no saúde4.Se ita bele sani no
aprende buat barakhusi matenek na’in,ne’e, se ita rasik bele hanoin, halonusa mak na’in ulun hatete kataksientista balun «matenek la iha liu»?
Bainhira ita hanoin rasik iha, bain-hira ita harii hanoin ne’e tuir infor-masaun oioin husi ema ne’ebé la’óspolítiku, ida ne’e hatudu ba mundutomak katak, tanba ita bele hanoinita matenek pelumenus uitoan iha.
Tuir istória, lideransa polítika, makdala barak buka jeitu atu hatún so-siedade nia kapasidade atu sani mun-du5, tanba sira ta’uk, sira ta’uk sosie-dade krítiku. Bainhira kritika mosu siratuur la metin, no la manán sira nia rai-tein fulafulan. Sira hakarak hamausita ho foos ne’ebé la to’o, ho sinema,ho feto sira ne’ebé mai doko isin ihaestádiu. Sira hakarak taka ita nia ma-tan, ba ita atu moris iha nakukun nialaran no nunka husu “makukun ukundi’ak ka la’e? Di’ak ba se se deit?”
Ha’u mós hakfodak, bainhira ha’urona Prezidente nia diskursu iha loron26 Novembru ne’ebé hateten katak:«Ha’u kole liu matenek na’in sira,ne’ebé to’o dau-daun seidauk husua’an, sá ida mak sala, ka katak sira
nia konsellu lós ka la’e6» (tradusaun)Fraze ne’ebé Señór Prezidente
ko’alia ha’u hakarak aproveita, tro-ka no fó fali ba nian nudar ha’u nia:«Ha’u kole liu matenek na’in Na’inulun sira, ne’ebé to’o dau-daun sei-dauk husu a’an, sá ida mak sala, kakatak sira nia konsellu desizaun lóska la’e»
Ha’u halo ida ne’e, tanba, kon-sellu husi sientista sira, la’ós atu “haloida ne’e” ka “halo ida ne’ebá”, konsellusientista sira haklaken deit, katak sen-trál elétriku bele hamosu problemaoioin, nune’e mós Governante sira nomós ema ne’ebé hili sira tenke ha-noin didi’ak molok governante sirahili atu la’o ba oin ho projetu ka la’e.
Bainhira ema ida dehan katak,nia nudar ema, kole atu rona hanoinno matenek ne’ebé ema seluk ha-klaken ba nia, ida ne’e hatudu ka-tak nia hahú hamriik mesak, no ha-
Ilas – Bainhira nia hanoin, ai-suar husi sentrál mina todanhamorun ita nia otas foun, no hamukit sira nia moris
1 “terrivelment desintelingentes”
noin katak nia atu hanesan maromakne’ebé hatene buat hotu, ne’ebébele iha fatin hot-hotu, ne’ebé belehalo buat hotu. Ita nudar kriaturaumanu, ita iha direitu atu sala. Buatne’ebé ita la iha direitu atu halo,ne’ebé mós kontra doutrina husi re-lijiaun hotu, mak taka tilun ba emaseluk nia konsellu, ikus fali mai, bain-hira nia sala: fó hatene ba ita “Ha’ubeik sala!”. Relijiaun barak perdua,indulta, maibé ema ne’ebé sei fiar“ai no fatuk” dala ruma la perdua.
Ema ne’ebé hatete katak moloksientista sira fó konsellu ba nia siratenke hanoin fali se sira nia konselludi’ak ka la’e. Sientista sira la’ós kon-selleiru (hanesan balun ne’ebé tuuriha Governo no órgaun soberaniaseluk), sientista sira hatudu dalandeit, no esplika karik o la’o hanesan
Rui Pinto
>>>>>>>>>> ba pajina 11
>>>>>>>>>> ba pajina 11
Kla’ak Semanal 12 Dezembru 200810
halo krime ida, no tuir Mazzini nialia-fuan, bainhira violasaun ne’e mosu,hanoin no sentimentu nasionalidadeno individualidade nakfila ba prinsípiululik ida ba ema ne’ebé sente katakema seluk mai hadau sira nia direitu.Nune’e mós ha’u sente katak ha’usai hanesan patriota ida ba patriaoprimida hotu-hotu iha mundu-rai-klaran.
Esénsia Nasionalidade nian:Patria reprezenta direitu: inkestio-nável5 no sagradu ida ba ema hotu-hotu iha halibur sosiál umanu idahanesan porezemplu asosiasaun,komuna6, rejiaun no nasaun idane’ebé moris, sente, hanoin, haka-rak no halo tuir sira nia jeitu rasik.Maneira moris no sente iha patriaida haklaken rezultadu indiskutível7husi prosesu, katuir no hama’en is-tória nian; nune’e mós, ita hotu-hotu hakarak ka la kohe sadere liuba tradisaun no istória. Tuir loloosita hotu rekoñese sira rua (tradisaunno istória) nia importánsia iha ita niamoris, no hatene katak sira rua ne’e,la’ós problema metafíziku, jurídikuno polítiku ba ita hanesan ema es-kolante no profesór balun koko atuhaklaken ba ita. (Ita la simu sira niahanoin) tanba ita nia istória tamaona iha ita nia isin, ita nia istória suliona iha ita nia raan, no loke kakutakba ita nia hanoin no hakarak. Karikita husu rejiaun ne’e (iha kantaunTesinu iha Suisa) se nian? Los duni
LISAN
Estadu la’ós Patria! Estadu mak: abstrasaun1, fiksaun metafizika2, mistika3, polí- tika no juridika husi hanoin no sentimentu Patria
nian. Ema hotu-hotu hadomi sira niaPatria, domin ne’e, buat ida ne’ebénatural no real. Patrotizmu husi povuida, la’ós “hanoin ida” maibé “ha-halok” povu nian loroloron. Patrio-tizmu polítiku, hanoin hadomi Esta-du, la hatudu loloos sentimentu ha-domi Patria. Hadomi Estadu hanesanespresaun ida ne’ebé hatudu sen-timentu bosok no sala, abstrasaun,hanoin horas ida ne’ebé minoria ne’e-bé kaer ukun hakarak hada’et ba ita.
Patria no nasionalidade, hane-san hanoin individualidade, mosutan razaun natural, istóriku, sosiál.Patria, nasionalidade no individua-lidade la hanesan buat ida ne’ebéita bolu prinsípiu4. Ita bele dehankatak hanoin ida no lia-fuan ida kaerfolin aas hanesan “prinsípiu umanu”bainhira sentimentu ne’e hanesanbuat ida ne’ebé ema hotu-hotu sen-te, fiar no hakarak hanesan. Tanbanasionalidade haketak ema iha mun-du rai-klaran ita labele hatete katakhanoin nasionalidade hanesan prin-sípiu ida.
Ezemplu prinsípiu ida mak prin-sípiu respeitu nian. Respeitu hamosutuir razaun natural, tuir realidadeema ida-idak nian no tuir ambientesosiál ne’ebé ema moris. Hanoin na-sionalidade hanesan hanoin indivi-dualidade mós hamosu tuir razaunnatural, realidade no hakarak sosie-dade nian nune’e mós ita hotu ten-ke respeita. Bainhira ita la respeitanasionalidade, no individualidade ita
Patria no Nasionalidadekatak ema hatán katak ida ne’e fa-mília Italianu sira mak kaer: sira nialia, sira nia lisan no karakteristika siraseluk hanesan karakteristika husipopulasaun sira husi Lombardia nu-ne’e mós ema bele dehan katak sirane’e deveria hola parte iha EstaduUnifikadu Italianu, maibé konkluzaunne’e sala. Karik ita hetan duni iden-tidade ida ne’ebé hanesan entre kan-taun Tersinu no Lambardia konser-teza katak Tersinu hili atu hatamaba Lambardia. Se buat ne’e la mosuno ema husi Tersinu la kohe hatamaba Lambardia ida ne’e hatudu katakistória real, istória ne’ebé sei la’o husiotas ba otas, iha populasaun Tersinuhalo katak populasaun Tersinu la koheukun hanesan Lambardia. Ida ne’ehanesan lia-hatami ba ita katak is-tória ne’e (istória real) la hanesan is-tória ne’ebé ita sani iha livru. Itatenke tada katak istória real emanian, povu nian la la’o tuir deit ha-ma’en didi’ak, pozitivu, maibé móstuir negasaun no rebeliaun kontrapasadu; hahalok ida ne’e mak direitumoris ema nian, direitu husi jerasaun(otas) ne’e hodi hatene sira nia pa-sadu no garante tuir buat ne’ebésira aprende katak sira livre duni.
Nasionalidade no solidarie- dade universal:
La iha polítika beik liu ka a’at liuba povu ida duke polítika ida ne’ebéhanoin katak bainhira ita tuir prin-sípiu fiktisiu8 katak hanoin nasiona-lidade mak hanesan ideal no aspi-rasaun popular husu nasaun ida. Na-sionalizmu la hanesan prinsípiu uma-nu universal ida. Nasionalizmu haha-lok istóriku no lokál ida ne’ebé, ha-
nesan hahalok real, no inofensivu ihadireitu hodi ezije aseitaun jeral. Povuhotu-hotu no lubuk étniku ki’ik oanida ka tradisionál iha ninia jeitu atuko’alia, hanoin, sente, no halo tuir,nune’e mós idiosincrazia ida ne’e makesénsia nasionalidade nian, rezultaduhusi moris istóriku no adisaun fatórno kondisaun povu nian. Povu hotu-hotu, ema ida-idak, hakarak ka lakohe, mak ne’e, nune’e mós sira ihadireitu hodi sai ne’e. Ida ne’e makema bolu “direitu nasionál”. Maibékarik povu ida, ka ema ida nia moristuir matadalan determinadu ida itahein katak povu no ema iha direituhodi foti nasionalidade (iha kazu po-vu nian) no individualidade (iha kazuema nian) hanesan prinsípiu espesí-fiku ba sira, mezmu que, sira diskutekona ba sira rua nia direitu. Ao con-trário disto quanto menos ema ha-noin iha nia hanoin no hakarak rasikno sira hanoin barak no hatama kle’antan ba valor universal, sentidu na-sionalidade no individualidade burastan.
Responsabilidade istórikunasaun hotu-hotu nian:
Dignidade nasaun tomak, no mósema ida-idak nia dignidade tenke ha-tuur iha hanoin ida katak ema ida-idak tenke responsavel ba nia haha-lok, no mós katak nia hahalok labelehamenus halakon ema seluk nia res-ponsabilidade. Imi la hanoin katakkómiku uitoan bainhira labarik ida maiho matan mean no halerik katak ko-lega ida mak korrompe fali nia no dadania ba dalan a’at? Tuir loloos nasaunlabele justifika nia hahalok hanesanlabarik ki’ik oan ne’ebé ha’u foin te-mi tanba tuir loloos bainhira nasaunsala nia labele fó sala ba ema selukba sala ne’ebé nia rasik halo.
Patriotizmu no justisa universal:
Ita hotu tenke haforu9 a’an husihanoin Patriotizmu ne’ebé ita ha-noin katak ita nia rai mak munduklaran, no hanoin katak ita sai raiboot bainhira ita nia viziñu ta’uk ita.Ita tuir loloos tenke hahú hanoin“justisa umana universal” nanis itahanoin fali “interese nasionál”, nosees husi hanoin sala, no prinsípiusala ne’ebé opresór husi Fransa,Prusia no Rúsia harii hodi hadok itania prinsípiu soberanu atu hetan li-berdade. Nasionalidade la hanesanprinsípiu, nasionalidade hanesan fak-tu lejitimadu ida hanesan ita nia in-dividualidade. Nasaun hotu-hotu, bo-ot ka ki’ik iha direitu hodi mosu nomoris tuir sira nia natureza. Ida ne’e makhariin, prinsípiu liberdade nian. Emahotu-hotu ne’ebé hakarak duni dameno justisa internasionál tuir loloostenke renunsia ninia interese egoís-ta patriotizmu nia hanesan, glória, po-dér no grandeza patria nia.
Testu base ba tradusaun ne’e maihusi lia-español no imi bele hetaniha http://www.espartaco.cjb.net
1 hanoin sorin balun ne’ebé ema sees husihanoin tomak ida; hanoin ne’e natoonatu sai ipóteze ida di’ak no ema ne’ebéla’o tuir hanoin ne’e la iha tatomak akadémiku tanba lori ema ba dalan sala.2 buat mehik ida ne’ebé laloos3 mehik4 Fiar ka hanoin ne’ebé ema hotu-hotusente no fiar katak tenke moris tuir kahalo tuir5 La iha duvida kona ba6 Fatin ki’ik ida ne’ebéhaforu husi sistemaukun feudal ka podér represaun nia nokaer nia ukun rasik7 La iha duvida kona ba rezultadu8 buat mehik ida ne’ebé laloos9 Liberta
Tradús: Rui Pinto
Hakerek husi: Mikhail Bakunin
Se mak Mikhail Bakunin?
Mikhail Bakunin,matenek na’in idane’ebé moris ihaRúsia iha tinan1814. Bakunin es-
tuda filozofia iha Moskovu. Ihane’ebá, nia hahú ko’alia no la’ohamutuk ho radikal sira ne’ebé
gosta duni sani hakerek husi ha-kerek na’in ida Alexander Herzen.Nia hahú lota no estuda didi’ak“filozofia idealista” tuir inspirasaunhusi poeta Rusu ida naran NikolayStankevich. Iha tinan 1842, nia ha-lai husi Rúsia no ba Paris. Iha Parisnia koñese George Sand, Pierre-Joseph Proudhon no Karl Marx. Ihatinan 1868, nia sai membru ba Pri-meira Internasionál Sosialista noservisu makás liu to’o nia belunKarl Marx espulsa nia husi Inter-nasionál iha kongresu Haga ihatinan 1872. Grupu Karl Marx ha-dau nia fatin tanba sira la simu Ba-kunin nia hanoin katak “ita lalikaviolénsia hodi hala’o revolusaun”.
Tuir Marksista sira, Bakunin, seestiha husi hanoin ditadura pro-letariadu nian1. Uluk ne’ebá emabalun mós la simu hanoin ne’ebénia haklaken katak, povu deit makbele hamosu revolusaun no elite(ema ne’ebé hetan oportunidadehodi estuda no lota barak) tenke sainudar professor ba povu ne’ebé kaerukun no fó base teóriku ba movi-mentu. Nia mós hatete katak elitesira labele kaer kargu ida impor-tante2 liutiha revolusaun tanba tuirloloos sira nia kargu importanteliu, sira mak hatudu dalan no hanorinema ne’ebé fó isin ba revolusaunhodi hili dalan los tuir povu nia ha-karak. Nia mós hanoin katak dala
ruma ita tenke sees husi hanoinEstadu, tanba Estadu dala barakhamosu opresaun1. Durante tem-pu liu tiha Marx hasai nia husi In-ternasionál (1870-1876) nia hake-rek livru ho hanoin importante te-betebes hanesan “Estadizmu noAnarkia” no “Maromak no Estadu”.Bakunin to ohin loron inspira ha-kerek na’in importante iha munduhanesan Noam Chomsky3 no seluktan.
Rui Pinto
Referénsia1 Woodcock, George (1962, 1975).Anarchism, 158. Harmond-sworth,England: Penguin Books2 http://www.marxists.org/referen-ce/archive/bakunin/works/1872/karl-marx.htm3 Chomsky, Noam (1970). For Reasonsof State. New York: Pantheon Books.
bolu RDTL Timor-Leste. Nia esplikaliu tan katak independensia ne’ebeuluk Fretilin proklama sai hanesanbaze ida, atu Fretilin kontinua de-fende. “Independensia ne’ebe Fre-tilin proklama iha 28 Novembru 1975ha-metin liu tan povu Timor-Lesteninia nasionalismu no patriotismu,”haktuir nia. Nia mos haktuir tan, atudefende proklamasaun indepen-densia lideransa Fretilin ne’ebe ko-manda direi-tamente husi FALINTILhodi organiza povu atu halo rezis-tensia hasoru militár Indonézia sira.
“Lu-Olo afirma liu tan katak kuanduFretilin la prokalama independensia iha28 Novemberu 1975, susar tebes baTimor-Leste atu hetan ninia UkunRasik-an. “Tanba tuir nia, bomba sei-dauk tu’un. Ema ema ida seidaukmate, no la kuñese saida mak inde-pendensia,” afirma Lu-Olo.
“Se independensia mak laiha, su-sar liu iha 1999, ita atu manan refe-rendum ho Indonézia. Tanba emabarak la hatene tuir no laiha ema idamak bele defende independensia idane’e,” tenik nia ne’ebe esplika liu tankatak iha tempu ukun-an ida ne’e,ema balun hateten katak istoria ne’eninia mesak.
FRETILIN MakProklamaIndependesia>> husi pajina 11
Kla’ak Semanal 12 Dezembru 2008 11Nasional
ne’e impaktu mak ne’e, la’otuir dalan ne’ebá impaktu makne’e.
Sientista sira hanesanedukadór ida, maibé bainhiraalunu la kohe aprende, no takatilun, se mak beik?
Molok taka espesiál ne’e,ha’u hakarak haklaken ba sanina’in katak tuir Jornál Asia Timesnia peskiza ba prosesu ne’esira haklaken katak, dala rumakontratu ne’e (ne’ebé kompa-ñia Chinese Nuclear In-dustry 22nd ConstructionCo. ,manán) iha problema ba-lun. Tibor van Staveren, pes-kizadór mós hatete ba Asia
Times katak dokumentu batender (konkursu públiku) bo-ot ne’e, tuir loloos tenke ihaespesifikasaun tékniku barakmaibé governu fó dokumentuho espesifikasaun tékniku ui-toan deit. Jornalista Matt Cro-ok, mós hatete katak to’odaudaun governu seidaukko’alia loloos kona-ba validadeno lejitimidade kontratu ne’e,ne’ebé nia sente katak la duntransparente7.
Karik ita akompaña situa-saun sentrál mina todan du-rante tempu naruk ita des-kobre katak Ministru PedroLay, iha fulan kotuk hirak-ba
(18/02/08) hatete iha nia vi-zita ba Xina katak governuTimor-Leste hakarak holasentrál elétriku uzadu ruahodi hadi’a problema ahi ihaTimor-Leste8. No mós katakdurante nia viajen ba Guang-dong nia hamutuk ho repre-zentante husi kompañia barakhanesan Shenzhen High-Tech Industrial Park, Yan-tian Port, ZTE Corpora-tion, Conbo Electric PowerDevelopment Co. Ltd. Idane’e atu esplika didi’ak ba sanina’in katak tuir Governu nia ha-noin sira hakarak hola sentrálelétriku ida ne’ebé tuan, uzadotiha ona, hodi hapara Ahe matepermanente.
1 Ema ne’ebé tuir “Klibur sumik“ka seita sekreta ida ne’ebé tulunnia membru atu sa’e ba fatin aas
iha sosiedade no mós hasoru ha-norin influénsia no misaun kredakatóliku nian2 Ambio, Vol. 6, No. 2/3, Nitrogen:A Special Issue (1977), pp. 118-122
3 Ambio, Vol. 4, No. 1, The WorkEnvironment: A Special Issue(1975), pp. 60-64. Hatete katakbainhira poluisaun makás idane’e hakiak ema nia moris tan siramo-ras hela deit.
4 Environmental Health Perspec-tives, Vol. 12 (Dec., 1975), pp.149-1705 Freire, P. (1921). Por uma pedago-gia do oprimido; Freire, P. (2000).Pedagogia da indignação (1921-1997)6 “Estou cansado dos génios que
não se perguntam o que foi feitode errado ou se os conselhos nãoforam correctos”
7 http://atimes.com/atimes/ Southeast_Asia/JL03Ae02.html8 http://www.gdfao.gov.cn/eng-lish/news/guangdong/20080-2270021.htm
dehan katak Tempora mu-tantur, et nos mutamur in illis(Zaman berubah menuntutperubahan, maka kita punharus berubah).
Pe. Martinho Gusmão be-le hatene katak: Muzikus (mu-sisi) kontroversial mundu nianhosi California, Norte Amerikamak naran Marilyn Manson,Ozzy Osbourne, Alice Cooper,Rob Zombie, sira ne’e ulukhosi familia relijiozu i KatolikaRoma fundamental; uluk seikiik sempre ba iha igreja tan-ba sira nia inan ou aman mossempre ajuda misa i balun saikatekista; Iha medio tinan1950, Marilyn Manson niaaman mate ona ka Requie-scat In Pace (R.I.P.), tiun maknaran Anton Azandor La Vey,sira ba igreja tanba nia tanisbuka nia inan, to’o iha igrejasaida mak akontese iha ne-ba, sira hare padre hakuakMarilyn Manson nia inan aliasmaking love iha igreja kotuk,Padre direitamente halo pro-paganda politika, abuzu sek-sual no Pedofilia. Akumula-saun Fenomena hirak ne’emak halo Anton Azandor LaVey sente la satisfeitu tanbahahalok aat sira ne’e, to’onia harii komunidade ida honaran O.T.O (Ordo TempliiOrientiis) ne’e katak: Kelom-pok Orang –orang yangmenyebarkan aliran satanis-me, ate agora.
Tuir hau hare, la kleur tanpovu barak mak sei la sim-patia ka antipati ba PadreMartinho Gusmão, tan ne’esei sai inimigu boot ba povutomak (Public enemy num-ber one); ne’e duni hau nu-dar Klamar Aat (Black Pope)husu ba Pe. Martinho Cs makahanesan Vocal Minority pre-siza introspeksaun no retro-speksaun ba ita boot sira niaaan liu hosi espellu. Katak ma-nobra informasaun sira ne’ediak ka ladiak! Keta kabenboot demais, hasoru SilentMajority.
Pe. Martinho nia karak-teristik ka behavior la hane-san padre sira seluk ne’ebemak hau hare no hatene, porexemplo: Padre hosi JESUI-TA, PROJO, DON BOSCO, hoSVD (Societas Verbi Divini),ne’ebe que sira hakarak im-plementa lolo’os doutrinaigreja nian tuir Maromak nia
Se mak beik Señór Prezidente?>>husi pajina 9
ukun fuan sanulu (10) noSanta Kreda nia ukun Fuanlima (5), kaer metin ba mottoK3 (Kemiskinan, Kemurnian,Ketaatan). So unique AmoMartinho Gusmão mak la tuir.Entaun bele juluki Amo Mar-tinho Gusmão Padre Blas-phemous ka A New Timo-rese Judas Priest ka Prophetof Satan. Simu ka la simu idane’e mak sai realidade ihapovu ka sarani sira nia am-biente nudar Intersubyek-tifitas Heterogen.
Pe. Martinho Gusmão hoAmo Bispo Dioseze BaucauBasilio Do Nascimento diak liulalika tama iha politika praxiska SEMIOTIKA Politika (se-mantika, sintaktika, pragma-tika politika). Tanba so parakria konfuju iha sarani sira nianeon no matan. Se kuandusarani sira responde kontraAmo lulik rua ne’e, entaun siranain rua komesa halo po-lemika no politika ajitasaun liuhosi media ka esplikasaun misaruma; entaun se ita boot sirahatudu hahalok ka maneiranune’e hela deit, oinsa makbele hetan target para atusa’e nudar “Uskup Agung “Apalagi “Kardinal “ne’e(jangan pernah bermimpiakan hal itu, lantaran hal itutidak akan pernah terjadipada diri anda hingga akhirhayat) believe it or not !.. Seita boot sira nia kompor-tamentu ladiak iha Nasaunne’e? Hau sei tenta harukakarta ba Kardinal Yulius Dar-moatmadja iha Jakarta, re-lasiona ho akontesimentu loriestatua ba demonstrasaun.Hodi hare’e hahalok no itaboot sira nia servisu loron-loron nian.
Ne’e duni, diak liu paraona ho politika praxis, kuandolakohi sai hanesan hau Azh.Klamar Aat, entaun halo tuirhau nia mensajen ba imi ruakatak: husu ba nai para haraikperdaun ba imi nia sala, hoLatin: Yesum Cristum il Sal-vatore, Miserere Nobis,Dimite Nobis Dinita Nostra, EtLiberanos A Malo, katak: Ye-sus Kristus Sang Penyelamat,Kasihanilah Kami, AmpunilahKesalahan Kami, Dan Bebas-kanlah Kami Dari Yang Jahat…
“Hau hein Amo MartinhoGusmão iha loron oin mai…
Amo Martinho Gusmão....>> husi pajina 9
Promove produtu lokál iha par-te agrikultura sai hanesan res-ponsabilidade ema hotu nian,liu-liu parte governu, sosieda-de sivíl, inklui mós aka-demikusira. Tamba wain-hira isforsuto’os na’in sira hodi prodúz ai-han hirak hanesan talas, fehuk,ai-farina, uhi, hudi, batar ka ai-han sira seluk, ne’e sei laihavalór wain-hira ita rasik la fóimportánsia ba sira nia isforsuduranti ne’e. Liu-liu wain-hiraita (liu-liu iha sidade kapitálDili) lahatoman án atu konsu-mu hahan sira ne’ebé mai hosiai-han lokál ne’ebé ita nia to’osna’in sira prodúz. Át liu-tanwain-hira ita sempre hatetenkatak ita sedauk han etu (maihosi fós) iha meu dia ká kalan,ne’e dehan katak ita sedaukhan, maske ita han tiha onahahan seluk hanesan talas, ai-farina, fehuk ká hahan sira se-luk ne’ebé laós etu. So belehanesan ne’e mak ita valorizaknar ita nia to’os nain sira ihaárea rurais. Relasiona ho knar
atu promove produtu lokál,iha 22 de Novembru liubá Se-nadu Fakuldade AgrikulturaUNTL hala’o kompetisaun bahahan lokál ká food proces-sing iha kampus FakuldadeAgri-kultura. Universitáriu sirane’ebé tuir kompetisaun ne’euniversitáriu foun tinan aka-demiku 2008-2009 hosi de-partementu Agronomia, So-sial Ekonomia no Agro-Pe-quaria. Programa ne’e rasikhanesan kontinuasaun orien-tasaun ba universitáriu fountinan akademiku 2008-2009.Xefi komisaun organizadoraAmadeu Ximenes haktuir maijornalista kla’ak katak pro-grama ida ne’e hanesan kon-tinuasaun hosi orientasaunedukasaun (ordik), no orien-tasaun du kampu (orlap).Amedeu lamenta mós katak“dala-barak ita nia agrikultórrasik hateten katak governusempre produtus sira iha railaran nia nutrisaun ladundiak, entaun sempre importahosi rai liur mai. Entaun hoiventu ida ne’e atu hatudukatak produtu sira ita nia agri-
Senadu Faperta UNTL Hala’oKompetisaun Ba HahanProdutu Lokál isolino VASGA kultór sira prodúz ne’e iha nia
valór ne’ebé ás duni”. Obser-vasaun kla’ak iha okaziaunne’e, kreatividade univer-sitáriu foun hosi departe-mentu tolu ne’e prosesa nohatudu hahan hirak ne’e maihosi várius ai-han hosi rai-laranhanesan talas, fehuk, ai-farina,no ai-han sira seluk tan ne’ebéita nia to’os na’in sira kuda iharai laran.
Dekano Fakuldade Agrikul-tura UNTL Ir. Jose Nelson,MPne’ebé sai mós ekipa de juriba kompetisaun ne’e hatetenkatak fenómena ida ne’ebéoras ne’e mosu katak bain-hiraema koalia kona-ba ai-han,ema hotu-hotu haré ba fósdeit, kuandu fós laiha ita de-han katak ai-han laiha. Maibéiha ita nia sorin batar sei barak,ai-farina sei barak, talas seibarak, fehuk sei barak i ai-hansira ne’e moris barak iha itania rai-laran. Maibé ita sei ha-kilar bebeik ai-han ba ita la-to’o. Sé buat ida ne’e mak itakuda bebeik iha ita nia fuan-laran mak soberania ai-hanne’e laiha ona ita nia rain. Nelson
hatutan tan katak “sé ita mehibebeik atu importa fós no pro-dutu seluk hosi rai liur, makita nia soberania ai-han itasama tiha ba rai. Sé ita teminsobe-rania, ita mak defenderasik ita nia produtu sira,responsa-bilidade laós ihaajénsia inter-nasionál kanasionál, respon-sabilidadeiha ita ida-idak nia liman,tanba ita hotu mesakagrikultór nia oan, entaun itarasik mak promove no defendeita nia produtu lokál komesaohin to’o futuru mai”.
Membru ekipa de juri idamai mós hosi sosiadade sívilmak Koordenadór redi HASA-TIL Arsenio Pareira da Silva.Iha nia intrevensaun ba estu-dante universitáriu sira katakharé ba hahan sira ne’ebé siraaprezenta hatudu momos ka-tak ida ne’e mak soberania ai-han. Tamba soberania ai-hanmak durante hasatil nia hamrikno luta ba ida ne’e duni, Ar-senio mansiona. Nasaun inde-pendente hanesan Timor-Leste, soberania ai-han katakbazeia ba produtu lokál sirane’ebé ita nia inan-aman rasikmak prodúz, i ita rasik rasikmak prodúz, la’os importa falihosi rai li’ur. Arsenio hatutantan katak, “dala-ruma kontra-díz uit-oan ho buat sira ne’e-bé ita hetan hosi livru sira maihosi nasaun balu kuandu itahetan iha prosesu aprendiza-zen ká perkuliahan, maibé ho
okaziaun hanesan ne’e itabele integradu ho kondisaunTimór, liu-liu kurrikulum ihauniversi-dade, tamba senaduFaperta UNTL sai mós membruativu redi HASATIL nian”.
Rezultadu hosi kompeti-saun ba prosesamentu ha-han lokál ne’e mak departe-mentu agronomia sai hane-san primeru lugar ho valór8.93, departementu agroekonomia segundu lugar hovalór 8.06 no departementuagro-pequaria iha terseirulugar ho valór 7.06. Iha oka-zium ne’e mós hala’o móskonkursu ba diskursu ká lom-ba pidato ho tópiku produtulokál. Sai manan na’in ba kon-kursu diskursu ne’e mak JoãoBarros hosi departementu
agro-pequaria hanesan pri-meiru lugar, Imaculada S.Gusmão hosi departementuagronomia hanesan segudulugar no Olga Ines hosi depar-tementu agro ekonomia saiterseira lugar.
Ita mós bele iha esperan-sa ona katak esforsu ba pro-move produtu lokál agrikul-tura hanesan ne’e la’ós onasai responsabilidade ema káinstituisaun ida deit, maibébele tama ona iha nível aka-demiku sira hanesan SenaduFakuldade Agrikultura UNTLhala’o dadu-dauk, karik uni-versidade seluk mós hakarakhala’o tuir hahalok ida hane-san ne’e? Liu-liu oinsá atu be-le integra matéria ida ne’e ihakurrikikulum? Ita hotu hein.
Lu-Olo dehan ihakongresu FRETILIN,2006 nia ho MariAlkatiri re-eleitu ba Prezidenti no Sekjer
mak la akontese krizi, FRE-TILIN sei ukun to’o tinan 50.“Se karik laiha krizi ida ne’e,hau bele hateten ba cama-rada sira, FRETILIN bele ukunduni to’o tinana 50,” deklaraeiz Prezidenti Parlamentu Na-sional ne’e iha ninia diskursuiha selebrasaun loron prokla-masaun independensia 28
Kuandu Fretilin la deklara independensia iha28 No-vembru 1975, oras ne’e dau-daun Timorsusar atu hetan ukun rasik an. Iha tempu ukunaan, se krizi la mosu iha 2006 no ema balun lahadau ukun husi Fretilin nia liman, Fretilin seiukun rai ida ne’e to’o tinan 50. Tanba Fretilinmak proklama independensia.
Novembru ba dala 33 entreFRETILIN-ASDT, ne’ebe makhalao iha suku Aisirimou, Dis-tritu Aileu.
Maibe, nia lamenta ho rea-lidade katak FRETILIN la kon-sege ukun to’o tinan 50. Idane’e akontese tanba tuir Lu-Olo, ema balun hakarak atuhadau osan ne’ebe mak go-vernu FRETILIN buka no kon-sege hetan barak ona. “Ha-tene katak osan ne’e sai ba-rak ona. Entaun ita raut tihahusi FRETILIN nia liman para,ita mak tu’ur iha osan ne’enia kabubuk leten hodi faheba ema, atu ema hateten ka-
tak, ita ne’e mak diak liu. FRE-TILIN ne’e a’at,” katak nia.
Lu-Olo mos lembra katak,iha tempu kampaña FRETILINnian, Fretilin mos promete onaatu fahe osan ba suku sira. FRE-TILIN mak kaer governu ago-ra, tuir ninia promesa iha tem-pu kampanha sei fahe osanba kada suku, sei simu rihunU$ 25 to’o rihun U$ 100 tinan-tinan, no atu fo osan duni baferik katuas sira. Tanba FRE-TILIN tau metin duni ona ihaKonstituisaun no lei sira ne’ebeFRETILIN ha-lo iha Uma Fukun.
“Agora ema balun hatetenkatak, ida ne’e governu AMPdiak liu tanba fahe osan. SeFRETILIN mak ukun mos seifahe osan nafatin. Tanba osanpovu ninian mai ona. Ami makhalo lei no labele hanoin kataksira mak halo diak liu fali,” Lu-Olo lamenta.
Konaba komemorasaun baloron 28 Novembru, eiz Prezi-
denti PN ne’e konta oituanistoria katak, hafoin Fretilinreklama independensia 28Novembru 1975, militar Indo-nézia tama mai iha Timor-Leste ho estra-tejia ida katakiha oras 24 nia laran, sei do-mina Timor-Leste. Nia haktuirtan batalliaun barak ne’ebetama iha Timor-Leste hahuhusi Dili-Lospalos ho estratejia24 oras ne’e sai fali 24 anoshodi Timor-Leste hetan duni ni-nia independensia. “Maibe 24oras tiha ba 24 anos, tanbasaida? Tanba ita nia herois sirahatene katak independensiane’ebe ita proklama presija itadefende ho ran no isin wain-hira presiza,” tenik nia.
Ba militantes ASDT-Fretilinto-mak, Lu-Olo deklara katakFretilin mak proklama inde-pendensia Timor-Leste nianhodi harí nasaun ida ne’ebe
FRETILIN Mak Proklama Independensia
agostinha XIMENES
>> ba pajina 10
Kla’ak Semanal 12 Dezembru 200812 N A S I O N A L
Haklaken kona baPortu Kom iha raro-nak públiku ten-densiozuEntrevista espesiálho Enj. EstanislauAleixo da Silva pajina 4
INDISE
Desizaun TribunalRekursu Soe baLixu? pajina 2
Iha komemorasaun baloron invazaun iha kapitalDili, 7 Dezembru 1975,
tinan 33 liu ba, GEMBEL’Sno kla’ak mos selebra tinanmoris ba organizasaun rua
ne’e. Grupu artista Gembelno kolektiva media kla’akkomemora loron historiku
nebe nakonu ho ran fakarne’e iha Knua Buka Hatene(KBH), Mandarin, hodi fóhonra ba luta nain sira ne’e-
be mak fó sira nia anba libertasaun nasio-nal. Iha okaziaun ne’e,GEMBEL’S, kolektivamedia kla’ak nomoskonvidados sira leepuizia, tebe no hananuknananuk konaba re-zitensia no justisa.
