Kla’ak Semanal 09 Fevereiru 20092 L E N O

Hakarak haruka lia menon, bele tatoli liuhusi nomeru telefone 7363738 (No.foun)ka ho SMS ba numeru ne’e ho dalan(dengan cara) hakerek hanesan ne’e: [Lia Menon]_Mensajen..............

Bele mos liu husi E-mail: klaak_investigativu@yahoo.com ka klaak.redasaun@gmal.com

“1 tewas 20 luka uluk kontra sosa kareta.Ikus mai AMP tiru monu ho osan. Karik taukXanana ho Taur nia ameasas ba marsa pas.Fretilin lakoi ai-kakeu, tamba militantes heinfali marsa da inkonstitusionalizasaun beledebate iha hotel Metiaut & Farol. 733 1XXX.”

“Governu AMP vs problema. Los duni GovernuAMP halo ona buat barak maibe problemabalu la rezolve husi nia hun. Governu AMPapresa solucional kazu petisionarius tambatauk & stabilidade pos-krize i pos-atentadu,etc. Kautela ho problema veteranus rezolvelalos. Hau apoia veteranus Viqueque & Bau-cau nebe ameasa tun Dili wainhira governula-halo atensaun ba sira nia statement.” 733 1XXX.

“Partido Fretilin dokorai atu halo marsa dapaz, maibe graganta deit. Afinal Fretilin mostauk Xanana. 738 7XXX.”

AVIZURedasaun kla’ak hatoo deskulpa ba sani nainkla’ak sira nebe simu kla’ak (numeru 41) horubrika balun nebe artigo lakon tomak. Eroidane’e laos kla’ak nia salan maibe ero husipercetakan. Ba sani nain sira nebe simu kla’ak(No 41) ho rubrika balun nebe la kompletuno hakarak truka, bele kontaktu mai reda-saun, ka mai kla’ak nia knaar fatin hodi lorikla’ak nebe at (salah cetak) ho cetakan nebediak. Obrigado.

Pedro da Costa Soares husi banka-da CNRT bainhira hasoru maluho jornalista kla’ak iha UmaFukun Parlamento Nasional se-mana hirak liu-ba, Soares isplika

konaba orsamentu jeral do Estado ne’ebédeside tiha ona ho vota maioria mezmu he-tan kontra maka’as husi bankada opozisaunsira.

Pedro hatete katak Orsamentu ne’ebe’governu aprezenta tiha ona ba publiku liu hu-si debate ne’ebé manas ne’e ho nia total ha-mutuk $ 670,000 miloens. 670,000 ne’e maihusi reseita domestika hanesan $ 91 000miloens no husi fundus petroliferu 3% (hovalor $ 407,8 miloens).

Orsamentu ida ne’e tuir Pedro ‘atu maigarante sustentabilidade programa governunian ne’ebé governu AMP hala’o dadauk, eagora ita deve ba kuartu governu konstitu-sional katak, orsamentu ne’ebé ita fó ihatinan 2008 atu garante estabilidade nasionalno politika sosial militar iha rai laran. Ho orsa-mentu ida ne’e Soares realsa katak, ne’e maifó garantia sustentabilidade por que tuir aminia haree iha nasaun ne’ebé deit sekarikla-iha kontribuisaun no estabilidade iha railaran, ita sei monu ba estabilidade ne’ebéita sei rungu-ranga fali.

Tuir Pedro, Governu hasai osan ho total$ 681 000 miloens husi fundus petroliu ne’etuir lei labele, maibe iha artigu ida iha ne’ebadehan tiha ona katak nia autoriza maibetenke klaru atu uja ba saida deit hodi nuneorgaun fiskalizadores hanesan ParlamentuNasional no soesidade sivil bele hatene ka-

2009 Tinan InfrastruturaLaos Periodu Sosa Votus

tak osan ne’e utiliza ho diak ka lae. Maibe ihaparte seluk Pedro sublinha, buat ne’ebé amiharee sei fraku mak; Governu deklara kataktinan 2009 tinan infrastrutura maibe alokasaunorsamentu makas liu iha kapital jugalmentuduke kompara ho bem servico ne’ebé tinanida ne’e hetan redusaun mezmu bem servicone’e rasik mós boot.

Husi total US$ 200,000 miloens ne’e seiuza ba iha dezenvolvimentu fiziku ne’ebe homontante US$ 85,000 miloens hodi hadiaou hari’i alisersu baziku ba eletrisidade ihaTimor laran tomak, tanba tuir Soares kes-taun eletrisidade durante ne’e hetan kritikahusi ema hotu tanba mate bebeik. Eis de-putadu husi bankada PST ne’e aumenta tankatak, ho montante orsamento $ 89,000 mi-loens sei garante Timor oan hotu-hotu hodiasesu ba eletrisidade inklui problema trans-misaun ba radio no televizaun.

Kona-ba orsamentu 681,000 US$ ne’ebégovernu AMP foti husi 3% fundus petroliferuno reseita domestika ne’e tuir Fernanda Borgeshusi bankada opozisaun katak, “Governu ne’ehein deit foti osan mina-rai 3% hodi au-menta salariu no ezekuta ba programa seluk-seluk tan ne’ebé tuir lolos la presiza, tanbaida ne’e la ekilibriu iha ita nia ekonomia railaran’’, tenik Borges.

Iha parte seluk nudar ONG lokal ne’ebémak durante ne’e luta ba dereitus umanusiha Timor, Direitor foun Perkumpulan Hak,Rui Viana ba kla’ak mensiona katak, iha

kestaun rua mak ita tenke ko’alia, primeirukona-ba numeru osan ne’ebé kuandukompara ho tinan kotuk orsamento agoraboot liu (sae 100%-red). Tuir Viana, itatenke kestiona tanba-sa mak osan ne’e honumeru ida ke boot hanesan ne’e, segundurezaun hasa’e osan ne’e tanba saida, iharezaun ruma ka la’e. Tanba ne’e tuir Viana,primeiru tenke haree ba aspeitu prioridade’’Dezenvolvimentu ba infrastrutura sirane’ebé durante ne’e governu planea batinan ne’e hotu-hotu tama prioridade kalae’’, tenik Viana.

Koalia konaba prioridade, Vianasuzere katak, prioridade buat ne’ebéiha relasaun ho ita nia kbi’it, katakorsamento ne’e nasaun nia osan ra-sik maibe nasaun nia rekursu tooiha ne’ebé “Tanba agora ita hotu-hotu garantia ba osan mina-rai mai-be mina-rai nia folin hetan fluktuasi(tu’un-red), ne’e signifika osan tamaba Timor uituan deit’’, Viana salien-tou. Viana mós hakelan liu-tan katak,ita bele imajina, se’e mina nia folintu’un hanesan ne’e depois iha parteseluk ita foti nafatin osan hanesangovernu agora halo liu 3% husi leine’ebé haruka, ne’e hau hanoin dalaruma ita haree husi aspeitu simplisdeit, ho lojíka ida katak, kuandu itafoti barak liu maibe depois ita hetan(lukru-red) uituan deit, konsertezatoo tempu ikus ita nia osan ne’ebérejerva uituan ona.

Nudar estudante husi InstituteOf Business (IOB) ne’ebé durantene’e sempre akompaiña debate ihaParlamentu Nasional, Tito da Costa(20), ba kla’ak hatete katak, husu

ba deputadu sira iha parlamentu, sekarikaprova orsamentu ruma tenke aprova hokonsiensia atu osan ne’ebé boot teb-tebesne’e tulun duni povo no nesesariu loron lo-ron nian laos uza fali ba buat seluk.

Hanesan povu ki’ik ida, Nuno Siquerra (20)hela fatin Ai-mutin, hato’o aspirasaun ha-nesan, Siquerra mós husu atu governu AMPho orsamentu ne’ebé boot bele hadia ona povunia moris tamba oras ne’e dadun povu barakmak sei moris kiak no susar, ne’e duni governutenke tau matan ba problema ne’ebé povuhetan iha sira nia moris loro-loron.

“Orsamentu ne’e mai atu fógarantia ba sustentabilidadeiha rai laran”

- Pedro da Costa Soares

Pedro da Costa SoaresDeputadu Bankada CNRT

Salários no Sub-sídios Ba Membrosdo Governu no De-putadus Komparaho FunsionáriosLevel I no Sub-sídios ba Ferik Ka-tuas, Deslokadus1

1 Deputado AB, Informasaun Hetanhusi Dokumento Proposta OJE 2009,Annexo 6, no Subsídios actual baDeputados

juvito, gerson, avan

Kla’ak Semanal 09 Fevereiru 2009 3LENO

REDASAUN KLA’AK Responsavel Jornál Semanal kla’ak: Kolektiva1. Responsavel Jeral: almerio ALVAREZ2. Xefe Redasaun: zevonia VIEIRA3. Manu Ain : maria BIBEL, agostinha XIMENES, efrem dos ANJOS, almerio ALVAREZ, isolino VASGA, waidinik, nico zecoro SANTOS, noolok CARMO, danu FREITAS, gerson abel GEMCY, memia FERNANDES, juvito CRÚZ, bendita RIBEIRO, sebastião avan PEDRO

4. Hakerek Nain: nuno RODRIGUEZ, zevonia VIEIRA, celina HANJAN, gill GUTERRES, almerio ALVAREZ, efrem dos ANJOS, zeloy aquino VIEIRA, ze’sopol CAMINHA, vital da CRÚZ

klaak-semanal.blogspot.com

referensi: Mak Sait (Kolektiva Media Kla’ak), Knar Fatin (Alamat), Hakerek Nain (Penulis), Manu Ain(Wartawan), Tatoli Lia (Koresponden), Duru basa (Penerjemah), Duru Foto (Foto Grafer), Banati &Ilas Nain (Layout & Grafik Design), Makaer Fukun (Pengacara), Lian Maus (Iklan), Habelar(Pemasaran) Fafahek (Distribusi), Banku (Bank)

5. Duru foto: ze’sopol6. Tatoli Lia: guteriano NEVEZ (Hawai, USA)7. Banati & Illas Nain: Zeloy.8. Makaer Fukun: arlindo SANCHES9. Lian Maus : julião SOARES, nico ZECORO10.Karikatura : bayu, zecoro,11 Habelar : noolok CARMO, julião osorio AMARAL12.Fafahek : noolok CARMO

Knar Fatin: Farol Rua. De Monzambique 1/IA Palapaso, Dili Timor-LesteEmail: klaak.redasaun@gmail.comNúmeru kontaktu: +670 735 1360, +670 727 8247

Resposavel online: ateroPintor logo : Alit Ambara

H A L I R I

Numeru 40/26 Jeneiru 2009

T itulu “Haliri” foti husi deputado AMP ida nia proverbio nebee hasai du- rante debate Orsamentu Jeral Estado 2009 iha Parlamentu Nasional. Literalmente iha dalen tetum katak “karau-timur mak fo susu-ben, karau- vaka mak hetan naran.” Politikamente proverbio ne’e nudar “soe lia” ida kontra hanoin ka argumentu husi deputadu Fretilin balun nebee hateten

katak, osan Fundu Minarai nebee oras ne’e governu AMP buka atu gasta liu husilimite nebee lei Fundu Minarai determina, nudar rezultadu husi esforsu husi governuFretilin nian.

Ho “soe lia politika” ne’e, deputadu AMP ne’e hakarak hateten katak, bainhirako’lia kona ba Fundu Minarai nian, Fretilin hetan (ka buka hetan) naran de’it husiriku-soin Povu Timor-Leste nian. Ho lian seluk karik, deputadu ne’e hateten katakFundu Minarai la’os Fretilin ninian, maibe Povu Timor-Leste nian.

Hanoin hanesan ne’e mosu mos husi deputada AMP, Maria Paixão. Jornal DiarioTimor Post, edisaun no. 08183, segunda-feira, 02 Fevereiru 2009, iha pajina 8, itabele hetan deklarasaun deputada defensora polítika AMP ne’e nia deklarasaun batitulu notisia diario ne’e nian. Notisia ne’e nia titulu mak “Paixão: Fundus MinaraiLaos Fretilin Nia Kosar Ben.” Iha notisia ne’e nia laran, deputada AMP ne’e hametinliu tan nia argumentu hodi dehan “...laiha razaun ba Fretilin atu hateten katak fundusminarai mai husi esforsu boot Fretilin nian...”

Deputadu AMP na’in 2 ne’e nia deklarasaun ka nia soe-lia politika los duni. Losduni ho razaun katak, minarai no gas natural ka riku-soin seluk nebee iha tasi ka raiTimor nia okos la’os Fretilin nia kosar-ben, “nem tão pouco” AMP nia kusta. La’osmane Timor ida nia to’os ka natar folin, mos la’os feto Timor ida nia barlake folin.Ne’e Povu Maubere nia propriedade. Tan ne’e, Povu Maubere de’it mak iha direitoatu reklama.

Politik-na’in AMP 2 ne’e iha razaun duni atu ko’alia nune’e tanba sira haree minaraino gaz natural iha tasi Timor nia okos ne’e hanesan tua tinto iha kalis-laran kakaldeirada iha bikan laran nebee hatur ona iha sira na’in 2 nia oin. Sira na’in 2hamutuk tan ho sira seluk nebee hanoin hanesan sira na’in 2, mos haree FunduMinarai ne’e nudar format konkretu husi folin real ida: OSAN ka folin ruma hanesanriku-soin uzavel baibain.

Sira la haree Fundo Minarai hanesan konseitu ka mekanismu ida. Tan ne’e sirahadau tiha Fretilin nia direitu atu hetan apresiasaun (penghargaan, edit.) justa baprosesu no esforsu nebee ema Fretilin halo hodi hamosu konseitu ka mekanismuFundo Minarai. Karik sira na’in 2, hamutuk ho sira seluk nebee hanoin hanesan sirana’in 2, hanoin katak tinto iha kalis-laran no kaldeirada iha bikan-laran tun de’it husilalehan mai tan sira na’in 2 nia harohan, entaun sira na’in 2 iha de’it dever atu“menikmati” sabor tinto no kaldeirada ne’e nian.

Maibe realidade la’os hanesan ne’e. Atu iha uma, restorante ka hotel sempre ihaema atu prepara no serve hahan ka hehemu ba ita. Tan ne’e, bainhira ita han nohemu bosu tiha la fo apresiasaun ba ema nia servisu (jasa, edit.), ema dehan ita“falta de cortesía.” Karik ita la iha biban atu ba to’o dapur hodi hato’o ita sentido deapresiasaun, pelo menos ita hato’o liu husi servente nebee foti tinto no kaldeiradatau iha ita nia oin. La’os han hemu hotu, hamos ibun no basa kidun la’o dadaun.

Minarai ho gaz iha tasi Timor nia okos la teki-teki nakfilak ba osan. Dr. MariAlkatiri nudar negosiador nebee reprezenta Timor-Leste iha negosiasaun Tasi Timordurante administrasaun UNTAET, mezmu ke hetan dezignasaun husi CongressoCNRT, Maibe dezignasaun ne’e bazeia ba prinsipiu meritokrasia. Katak tanba niakonhesimentu no kapasidade pessoal nebee nia iha mak nia hetan fiar.

Infelizmente, ganansia ba poder no matan naklosu ba osan, halo politiku baraksai “ahistoris.” Balun sofre amnesia (moras lakon memoria, edit.) ka iha dalen tetumdehan “haluha an,” hanesan deputadu AMP na’in 2 nebee tanba moras “amnesiahistoris” lakohi “menghargai” buat nebee Fretilin halo durante ukun nasaun ne’ebesik tinan 5.

“Amnesia historis” halo Xanana sai ema “mau pagador” ba maluk internasionalsira nebe uluk solidariu ho luta Povu Maubere, hanesan maluk Charlie Scheiner husigrupu Solidariedade ETAN (East Timor Action Network) iha Estados Unidos Amerika.Xanana nia komentariu sarkastiku iha Parlamentu Nasional ba maluk Charlie niainvolvimentu iha petisaun protestu sosiedade sivil nian ba dezenvolvimentu Centralelektrisidade Oleo Pesado, hanesan surik kro’at nebe sona borus maluk solidariedadeinternasional nia fuan.

Finalmente ita bele kompreende tanba sa mak deputadu AMP na’in 2 ne’e ko’aliahanesan ne’e. Sira na’in 2 hamutuk ho deputadu AMP seluk, kecuali Mario Carras-calão, tenke banati tuir sira nia mestre. Buat sira ne’e halo ita hanoin fali proverbioIndonesia nian nebe hateten “guru kencing berdiri, murid kencing berlari.” Xananade’it “mau pagador” ona, sa tan nia “antek-antek” sira?

“Kerbau Kasih Susu, Sapi Dapat Nama…”

Pedro, mestre ida ne’ebe mak lor-loron hanorin iha eskola Se- kundária Kristal, Balide wainhira hasoru malu ho jornalista kla’ak loron hirak liu ba konfesa ba kla’ak

katak husi ninia parte, nia iha konsiensia bootatu eduka no halao servisu hodi hasae kapa-sidade alunus sira. Tanba ne’ewainhira koalia konaba saláriu pro-fessores sira nian, nia esplika katakkuandu saláriu ne’ebe mak niasimu la sufisiente, ne’e afek-taboot ba ninia servisu rasik.

“Hau ema ne’ebe mai husi areaedukasaun. Kuandu saláriu la sufi-siente, ita atu buka kualidade edu-kasaun ida ne’ebe mak diak, ladun lao má-ximu. Tanba ami loron kalan hanoin hela deitba iha nesesidade familia uma laran nian,” tenikPedro ba kla’ak iha ninia eskola fatin, iha Balide,Dili.

Haree ba iha saláriu ba membru orgaunsobranu sira ne’ebe mak sae maka’as, Pedroesplika katak saláriu ne’ebe mak foin lalaismembru Parlamentu Nasional sira aprova, ne’ela haree ba iha nesesidade povu kiik sira nian.“Tanba nesisidade báziku hanesan presu sasaniha merkadu, bele sae maka’as. Kuandu sasaniha merkadu sae maka’as, povu kiik sira hetanosan husi ne’ebe mak atu sosa sasan sirane’ebe mak povu sira presiza,” salienta Pedro.

Problema boot liu ne’ebe mak Pedro ha-ree katak, kuandu oan sira akaba ona sira niaestudu, povu kiik sira susar atu hatama sirania oan ba iha nivel eskola ne’ebe mak bootliu tanba, inan-aman la iha osan.“Ne’e mak hau haree katak tinanohin mai, governu aos atu hame-nus pobreza, maibe atu aumentatan pobreza,” tenik nia.

Durante debates OrsamentuJeral do Estadu 2009 ne’ebe ha-lao iha Parlamentu Nasional, tuirPedro ninia observasaun katakdignidade nu’udar professoreskuaze la-iha, tanba governu no membru Parla-mentu Nasional la fó valór ba professores sira.

“Futuru nasaun ne’e iha professores sirania liman ne’ebe mak politika-nain sira bai-bainfoti, hanesan liafuan mamuk no liafuan politikadeit,” afirma Pedro.

Durante ne’e professores sira servisu tuirona regulamentu no mos oras servisu ne’ebemak Ministeriu Edukasaun no Kultura esabe-lese. “Katak tenki servisu oras walu kada loronida. Maibe to’o ikus, governu la valoriza ami nia

oras servisu ne’ebe mak ami iha,” esplika Pedrone’ebe konfesa mos katak maske saláriu kiiktebes, maibe nia hakarak haknár-an nafatiniha área edukasaun.”Hanesan edukadór amihadomi nafa-tin ami nia profesaun. Maske aminia vensi-mentu ne’e la tuir realidade ba saidamak ami senti,” konta Pedro.

Direitór ensino Sekundária, Kristal Dili, Ra-fael Savio, SPd ne’ebe mak jornalista husi jor-nal ne’e dada lia ho nia iha ninia eskritóriu eskola

Kristal, hateten katak saláriu ba orgaun sobe-ranu sira ne’ebe mak sae to’o $ 4000.00 ne’elaos halo povu iha rai ida ne’e senti kontentino fó valór ba lider nasaun ne’e nian. Maibepovu senti tristi, tanba povu kiik mak sei simuninia impaktu.

“Ami funsionáriu ne’ebe maka senti simu ne-tik osan oituan, maibe sei tristi, sá tan povu kiik-kiak sira,” kestiona Direitór eskola SekundáriaKristal, Balide, Rafael Savio.

Iha parte seluk, Manuel Soares ne’ebe makjornalista kla’ak hasoru nia iha Akadiru-hun,Dili esplika katak durante debates Or-samentuJeral do Estadu 2009, nia akompaña to’o ra-mata, maibe debates hirak ne’e barak makkoalia konaba interese partidu politiku siranian. “Hau haree katak debates barak liu makiha nivel politika, maibe nivel realidade, mem-bru Parlamentu Nasional sira ladun diskute kle-

an konaba folin sasan no nesesidade bázikupovu kiik sira nian,” konta Soares ba kla’ak ihaninia hela fatin Akadiru-hun.

Soares ne’ebe mak loke kios kiik-oan ihaninia uma oin ne’e, senti atu taka deit ona,tanba sasan folin sae maka’as. “Xina sira fa’ansira nia sasan iha loja boot sira ne’e, karun ti-ha ona, ita hola tutan tan mai fa’an iha kios,atu manán hira. Dala ruma sasan sira ne’e emala sosa tan, tanba folin karún los,” kestionaSoares, Sesta-feira liu ba.

Saláriu Orgaun Estadu Boot,

Professores Tristi

noolok CARMO, almerio ALVAREZ

Saláriu ba Prezidente, Primeiru Ministru, Ministrus, Prezidente ParlamentuNasional, membru no Parlamentu Nasional sai maka’as. Maibe professoressira nia saláriu, kiik teb-tebes. Tanba sa mak herois hanesan mestre sirania saláriu, mate iha fatin?

...saláriu ba orgaun soberanu sira ne’ebe mak saeto’o $ 4000.00 ne’e laos halo povu iha rai ida ne’esenti kontenti no fó valór ba lider nasaun ne’e nian.Maibe povu senti tristi, tanba povu kiik mak sei simuninia impaktu. - Rafael Savio

Futuru nasaun ne’e iha professores sira nia limanne’ebe mak politika-nain sira bai-bain foti, hanesanlia-fuan mamuk no lia-fuan politika deit.

- Pedro

“Diak liu hateneperguntas balunDuké hatenehotu resposta.” - James Thurber

Kla’ak Semanal 09 Fevereiru 20094 LENO

Mezmu lei tributariapromulga ona husipresidente Republi-ka, maibe to’o ago-ra sasan folin sa’e as

nafa-tin hodi halo povu ki’ik sirasusar atu sustenta moris lor-loron.Ho situsaun atual ida ne’e jorna-lista kla’ak halo intervista ho par-tido politika ida-idak iha uma fukunne’ebé hamosu dife-rensia ideas nokomentariu kada depu-tadu konabalei tributaria nee rasik.

Tuir Arão Noe husi bankada CNRTba jornal kla’ak katak, lei tributariane’e promulga tiha ona iha tinan2005/2006 no nia impaktu ita beleharee kedas, tamba ita komesaredus impostu. Arão mós hatutan,parla-mento husu ba governo atuhalo oinsa hahu sistema kontrolaida hodi monitoriza presu sasannian liu-liu presu ba nesesidade ba-ziku hanesan, fós, mina, mina raiinklui nesesidade baziku seluk tanatu nia presu labele as demais hodiprezudika fali povo ki’ik ne’ebélaiha kapasidade atu sosa.

Iha tempo hanesan ba MinisterioComercio no Industria, Arão hato’onia sujestaun katak, MTCI tenke halomonitorizasaun, tanba tuir bankadaCNRT ne’e buat ida ne’ebé presizakontrola liu mak mina ho gazolinania litro, tenke justu katak pas oula’e, tanba tuir Arão sistema kon-trola no monitorizasaun presizaduni tan dala barak mosu manipu-lasaun. Alende mina no gazolina,fator importante seluk mak pro-blema sasukat (dasin/timbangan-red) tanba iha nia komentariu, Arãoko’alia klean liu tan katak, dalabarak ema uza sasukat ou dasinne’ebé manipula ema seluk ’’Kada-ves sira tau dasin balu regula tihaona numeru oitoan, tuir lolos kiloida maibe sai fali 99 gramas deit’’tenik Arão. Ba dala ikus Arão ha-forsa dala ida tan, atu kontrolabuat hirak ne’e kompetensia MTCInian no MTCI tenke ativu kontrolano moni-toriza rutina ba atividadehirak ne’e atu labele hamosu es-plorasaun no manipulasaun ba kon-sumidores sira.

Iha parte seluk ba jornal kla’ak,bankada PSD liu husi Mario Viegas

Carrascalão hatoo nia keisa katak,bainhira diskusaun ba orsamentu,hau husu ba primeiro ministro atudiskusaun konaba jeneralidade ne’etenke kria hanesan inspesaun eko-nomika. Inspetor ekonomia siratenke haree, tanba-sa mak impostotenke tun hotu no hamosu fali pro-blema ba sasan nia folin ne’ebésa’e nafatin. Tuir eis Governadorne’e katak, ‘’Ita hakarak hatete deitne’e influensia husi rai liur, tambaiha rai liur folin mós sa’e maibeoras ne’e folin tun ona maibe tambasa iha rai laran folin sa’e nafatin’’.

Carrascalão mós hatutan, Lei tri-butaria to’o ohin loron talves sokareta deit mak iha benefesia, tam-ba ita haree ema hotu importa ka-reta maibe nia impostu tun, husi30% tun-ba (menyusut-red) 7%ou 6% deit. Carrascalão kontinuasuzere, buat seluk ne’ebé mak saiimportante ba povu nia morisloron-loron, nia folin sa’e bebeik.I iha mós problema que acontece,ita haree husi fulan janeiro nialaran ita bele hatete, roh-ahi hirakedas mak para iha tasi Dili nian.‘’Sira kuando kleur hanesan ne’enia folin sa’e i kuandu folin sa’eentaun semak selu, ne’e konsumi-dor mak sei selu, depois ita niaproblema boot iha Timor mak im-portasaun kuaze mai husi rai liur’’Carrascalão salientou.

Roh-ahi hirak ne’e tuir Carras-calão, mai husi liur nakonu ho ko-moditi maibe fila mamuk, tan ne’esekarik ita selu transporte dala ruasignifika katak ita la manan (lukru-red) buat ida. Ita tenke hadia itania ekonomia tanba ita mós belehalo esportasaun, tanba ita nia raiTimor la’os mina-rai deit pro-ezemplo alende mina-rai iha móskomoditi balu hanesan marmer,

kafe no seluk-seluk tan.Bazeia ba realidade ne’eikus liu Carrascalão afirmakatak, sekarik ita bele móshalo esportasaun entaunroh-ahi ne’ebé mai sei lafila ho mamuk ona. Tanbane’e lei tributaria ne’erasik fó benefesiu badeit emprezario siramaibe la-iha bene-fisiu ba povuki’ik.

Ihafatin ha-nesan bankadaoposizaun PUN,kestiona katak, la’os leitributaria mak atu azuda hamenusimpostu maibe problema tanbaagora iha ita nia rai laran iha osanbarak mak gasta ba hasa’e salariu,transparensia ba IDPs no transpa-rensia ba buat barbarak ne’ebérealidade gasta osan barak. “Itahalo projeitu iha rai laran mak ago-ra presu sira sa’e hotu tamba sa-san barak la tama no hamosu In-flasaun ne’ebé ema oitoan deitmak iha osan barak iha liman baiha merkadu sosa’’, tenik FernandaBorges. Borges mós hato’o nia mo-nitorizasaun katak, agora iha mer-kadu na’an kilo ida nia folin $5.00tamba ida ne’e ami dehan governunia orsamento ne’e atu aumentasalariu ba sesaun ida deit i emauitoan deit mak hetan salariu idane’e. Politika AMP nian labele deitgasta osan maibe tenke haree

Lei TributariaLei tributaria ne’e aumenta buat ne’ebé mak itahatete esplorasaun ba kiak sira, tanba governufó insentivu ba emprezariu boot sira hodihatama sasan sein selu taxa ou pajakrendementu.

- Arsenio Paixao Bano

avan PEDRO, gerson GEMSCY

mós impaktu ba sasan folin. Ihane’e ami bele dehan katak salarine’ebé sa’e makas so ba-deit fun-sinariu estadu nian maibe la’os fun-sinariu privadu. Ema ne’ebé servisuiha seitor privadu tuir Borges, sa-lariu la sa’e tamba kompaiña pri-vadu sira tenke iha lukru bainhiraaumenta salariu, se laiha lukru en-taun kompaiña sira labele aumentasalariu. Governo ne’e hein deit fotiosan mina-rai 3% hodi aumentasalariu ne’ebé tuir lolos ita la pre-siza, tanba ida ne’e la ekilibriu ihaita nia ekonomia no kria halo pre-saun ba presu atu sa’e. “Hau dehandala barak ona i hau hatete ba povolalika fiar lei tributaria ne’ebé sirahatun ne’e, tanba desizaun ne’e seila-ajuda atu halo presu tu’un tam-ba sei-iha fator seluk’’, tenik Borges.

Rezaun kuaze hanesan hato’omós husi deputadu bankada Fre-tilin Arsenio Bano ba jornal kla’akiha fukun Parlamentu Nasionalbainhira dada lia ho nia. Tuir VicePrezidente Fretilin ne’e, lei tribu-taria mezmu implamenta tiha onamaibe to’o agora povu seidauk

sente katak lei tributa-ria ne’e defende dunipovu ki’ik no kiak sirania nesisidade. Leitributaria so aumen-

ta deit saida mak itahatete esplorasaun ba

kiak sira, tanba governu fóinsentivu ba pengusahasira hodi hatama sasansein selu taxa ou pajakrendementu. Husi haha-lok ida ne’e ita nia povurasik maka sosa fali fóshodi hatama ba pajakdomestik, “Lei tributa-ria ne’e tansa mak ha-

nehan povu, tanbalei tributaria

ne’e iha

intensaun atuhamenus pajak ne’ebé

realidade la responde ne-sesidade baziku povu nian’’

tenik Bano.Haree ba konfuzaun husi

lei ne’e rasik, Xefe bankadaPPT, Jacob Xavier ba jor-

nalista kla’ak haktuirkatak,’’se karik lei tribu-taria ne’e governu laimplementa, hau husuba povu sira tenke maihato’o deklarasaun iha

Parlamentu Nasional liuhusi komisaun C, atu nune’e

komisaun ne’ebé refere bele bahalo fiskalizasaun hodi hatene si-tuasaun real ne’ebé mak akonteseiha baze. Tanba tuir Xavier, se’epovu sira ne’ebé sente katak folinsasan sa’e ba nafatin no la maihato’o iha parlamentu nasional,ami mós labele halo buat ida,tanba ami la-iha dadus konkretu.Xavier realsa liutan katak, “Sekarik lei tributaria ne’e la imple-menta, governu tenke responsa-bilidade no tenke esplika ba povuiha kraik’’. Sira la-bele prometedeit katak wainhira lei tributariane’e implementa povu sei morisdiak, tanba realidade povu kiaksira labele hola sasan iha merkadutan-deit sira la iha kbi’it atu sosasasan ba sira nia nesesidade ba-ziku’’ Xavier salientou.

Fo Tulun Ka Hanehan Povo?

Iha keisa barak mak durantene’e mosu iha publik nia letkatak iha dadus nomos kazubarak mak durante ne’e bu-du hela iha Minsiteriu Pu-

blik ou Prokurador Jeral. Tuir di-reitur Perkumpulan Hak, Rui Viana,klaru katak idea ou konseitu politikkonaba hari’i komisaun anti korup-saun ne’e mosu depois de publikhalo kritika barak konaba kazu ko-rupsaun ou dugaan korupsaun ne’e-bé mosu no akontese iha governu.Viana hatutan katak,tanba kritika

Tanba Sa Hari’i Komisaun Anti Korupsaun (KAK)Enveje reforsa Provedoria Dereitus Humanus e Justisa (PDHJ)maibe hari’i fali KAK ne’ebé viola tiha lei numeru Sete (7).

- Ana Pesoa

avan PEDRO

sira ne’e makas entaun governu ouukun nain sira ne’ebé kaer ukun ne’ekomesa hamosu ona idea atu halokomisaun anti korupsaun.

Viana isplika katak, motivasaunhari’i Komisaun Anti Korupsaun ne’epremeiru, tanba mosu kritika barakdepois ikus mosu mós reasaun husigovernu. Tuir Viana, kualker governu,se’e sira iha political Will atu kombatekorupsaun la presiza iha kritika maksira tenke halo, no la presiza emako’alia bar-barak lai mak sira foin

hari’i buat ida ne’e. Viana realsa ka-tak, komisaun ne’e hanesan dalanida ou esforsu ida, so ke problemamak ne’e, esforsu hirak ne’e iha emabarak nia hanoin katak, saida makita halo atu kombate korupsaun,agora ho hari’i komisaun anti korup-saun ne’e bele kombate ka lae.

Hatan ba oinsa PDHJ nia knarnudar instituisaun ida ne’ebé makharee mós konaba problema korup-saun, Viana fila fali isplika katak,durante ne’e tuir konstituisaun iha

PDHJ, tanba provedor nia servisu idamak haree mós ba kazu korupsaun,maibe PDHJ rasik seidauk lao didiaktanba laiha suporta forti ruma husiparte hotu-hotu para provedor ne’ebele servisu ho diak ‘’ Ida ne’e deitita seidauk hala’o ho masimu agoramosu fali tan Komisaun Anti Korup-saun (KAK) tenik Viana. Iha debatesemana hira liu-ba Ana Pesoa husibankada Fretilin hatete katak, en-veje reforsa Provedoria DereitusHumanus e Justisa (PDHJ) maibehari’i fali KAK ne’ebé viola tiha leinumeru Sete (7). Iha parte selukdeputadu Cecilio Caminha ne’ebénudar xefe ba komisaun ne’e

haktuir katak, durante ne’e lei la-iha nihan atu haforte servisu PDHJnian tanba ne’e tuir Caminha, pre-sija kria lei ida para bele reforsaPDHJ nia knar ou servisu liu-liu ihaparte kombate korupsaun, moneyloundry no seluk-seluk tan.

Ba dala ikus liu Viana dala idatan isplika katak, Presiza baze legalou lei ne’ebé forti no asesu ne’ebéluan ba nia atu ba iha ne’ebé deitema labele empata nia (PDHJ)‘’Maibe se agora ministeriu publikmak fraku hela entaun esforsune’ebé mak ita atu reforsa PDHJ móssei laiha solusaun nafatin’’ VianaSalientou.

Kla’ak Semanal 09 Fevereiru 2009 5LENO

Tuir ema akademiku nian oinsa ita hareekonaba orsamento jeral do estadu, refleteduni ba povu nia nesesidade ka lae?

Kuandu ita akompaña debate orsamentoiha Parlamento Nasional, ita haree katak desi-zaun hirak ne’e la refleta asuntu ba situasauniha rai laran. Premeiru, buat ne’ebé deside por-ezemplo orsamentu salariu ba funsinariu nodeputadus. Desizaun ne’ebé mak deputadu sirafoti iha ne’eba katak hasa’e salariu ne’e atu ase-guru no mengikuti perkembangan harga ne’ebémak iha, maibe iha parte seluk deputadu niakenaikan ne’e boot teb-tebes. Ita hatene katak500% kenaikan gaji deputadu, ne’e signifikatotal 2250 US$/bulan. Kuandu kompara hofunsinariu ki’ik sira, ne’e laiha balansu, i ida ne’eberarti sei afeita ba iha ekonomia. Kuandu sasannia folin sa’e tanba deit salariu rata-rata 2250US$, se’e patokan ba iha ne’eba entaun povusira kan orsamentu ki’ik oan terutama funsinariuki’ik, funsinariu ki’ik iha Timor sei labele jang-kau ba folin sasan tanba presu boot liu.

Salariu sae boot maibe iha parte se-luk numeru pobreja sei makas oinsa itaharee konaba ida ne’e?

Ita kuandu koalia pobreja, tuir hau hareeiha buat barak mak ita tenke haree, se’e fokusba salariu ne’ebé boot, nia afeita makas ba mer-kadu. Hau hakarak ko’alia deit katak, kenaikangaji ne’e mak la proporsional ida ne’e sei afeitamakas ba ekonomia. Povu Timor hira mak loron-loron buka osan hodi sustenta ba han-hemunian, se’e agora deputadu sira nia osan bootentaun sira bele sosa, mais povu ki’ik bele sosaka lae. Pengaruh ba ekonomi boot tebes, maishau la hatene, katak deputadu sira uza mekaniz-mu saida, i sira bele analiza buat ne’e ka lae,

“Iha mundo ne’ebé deit kuandu kenaikansalariu, afeita mós ba iha sasan folin”

Silvino Agusto Pinto:

Bainhira Parlamento Nasional aprova orsamentu jeral do estadu iha uma fukun semana hirak liu-ba, hamosudebates oioin iha komunidade laran liu-liu konaba salariu ba orgaun do estadu nian. Tuir sosiadade sivil balu niahanoin, katak salariu ba orgaun do estadu neé boot i iha impaktu ba ekonomia rai laran. Atu hatene liu tankonaba sosiadade sivil nia hanoin tuir mai jornalista kla’ak Avan Pedro no Nico Zecoro halo intervista ida hoSilivino Agusto Pinto, dosenti fakuldade Ekonomia UNTL iha nia knaár fatin.

tanba hau haree sira iha kepentingan ne’ebétendensius liu-ba sira nia salariu ne’ebé boot,tan ne’e sira aseita deita sein haree ba impaktuekonomi rai laran nian.

Oinsa ita nia haree konaba opiniaunne’ebé hatete katak governu ne’e so fakarosan arbiru deit sein iha programa ne’ebéklaru?

Konaba pernyataan balu ne’ebé hatete ka-tak governu AMP fakar osan arbiru, hau laihadadus konkritu para atu ko’alia katak sira fakarosan arbiru, mais hau fiar katak se’e sira hasa’eosan entaun sira iha ona hanoin ou planu idane’ebé ke diak. Se’e por-ezemplo ita dehan faheosan ba ema ne’ebé sai vitima iha krize nia laranne’e laos problema, maibe ema balu mak por-ezemplo la-iha dereitu atu hetan osan koo-perasaun maibe simu, ida ne’e mak tuir hau latuir regras ou aturan ne’ebé mak iha. Por-ezem-plo ema ne’ebé mak uma ahi la-han maibe si-mu osan, ida ne’e sala, ida ne’e ita bele dehanfahe osan arbiru ne’e los.

Tanba ne’e mak kuandu ema ko’alia faheosan arbiru parese iha departamentu balu makservisu la-los, i ida ne’e ami mós durante ne’eharee hanesan, katak fahe osan arbiru iha dunitanba la tuir programa ne’ebé iha. Iha failansubalu ne’ebé mak akontese duni durante ne’eiha departamentu-departamentu hanesan ihadepartamentu sosial, tanba buat barak falhaiha ne’eba. Mais apakah ita ko’alia buatida nee ita tenke iha dadus, mais buatne’e akontese duni hanesan ne’e. Agoraoinsa ita bele deskobre buat sira ne’e, fraku,i buat hotu fraku, justisa mós fraku. Atuhalo oinsa mak ema sira halo hanesan nebele fó ou hetan sansaun? ‘’laiha’’.

Iha parteseluk tuir itahanoin ka-tak tempotoo duniona ka laeatu hasa’esalariu ba membru governu no membruParlamentu Nasional?

Ita ko’alia kona-ba tempo ona ka lae salariuatu sa’e? Premeiru ba hau nia haree katak,ita tenke haree realidade moris ekonomi nianiha rai laran. Kuandu sasan nia folin sa’e bebeikne’e sei afeita mós ba rendementu funsinariune’ebé mak salariu ki’ik. Tanba hanoin ida ne’emak governu hasa’e salariu, maibe hasa’e ne’emak la proporsional. Kuandu deputadu sira ha-karak hasa’e salariu funsinariu nian para atu afei-ta mós ba sira nia servisu, ne’e buat seluk. Maibekuandu hasa’e deputadu nia salariu boot liu fali,ida ne’e tendensi politika ida ke ketak fali ona.Tanba ne’e kuandu ita boot sira husu kataktempo too ona ka la’e, atu dehan too ona tem-po ne relativu. Ita bele dehan ohin bele au-menta, aumenta, mais tenke proporsional. Ti-nan ida ita hasa’e 500% salariu deputadu nian,tinan ida tan kuandu hasai kebijakan governuhodi hasa’e tan, ne’e hira ona. Ne’e sei sa’e te-rus sa’e terus tanba kenaikan gaji ne’e pastisa’e setiap tahun. Agora se’e sira hasa’e dala

ida 500% ho lojika ne’e iha ne’ebé, ne’ebuat ida ke lalos ona.

Hanesan ema akademiku, tuirita nia haree katak buat ne’e seibele hamosu infalasaun ka lae?

Kenaikan salariu deputadusira nian ne’ebé mak minimu

2,250 US $/fulan ne’e haubele dehan katak ne sei afei-ta. Hau bele dehan afeitatanba ho salariu ne’ebé bo-ot sasan balu nia folin seisa’e nafatin, i sira ne’ebébele sosa sei sosa, i povuki’ik ne’ebé salariu ki’ik seilabele sosa. Iha mundo

ne’ebé deit kuandu kenai-kan salariu, afeita mós baiha sasan folin. Mais ou me-

nus afeita ka lae desizaun par-lamentu ne’e, otomatika afeita,

tanba kuandu sa’e ona hanesan nedala rua ou dala tolu iha governu AMP niaukun bele 5000 too 10.000. Ho ekonomia Timornian ne’ebé ita nia pendapatan perkapita ki’ikoan liu, entaun ida ne otomatikamente estragano destroi ita nia ekonomia rai laran.

Tuir ita hanoin meius saida mak sosie-dade sivil sira tenke halo sekarik desizaunne’e afeita duni ba povo ki’ik nia moris?

Ita kuandu atu foti asaun ruma kona-baimpaktu salariu sa’e ou babain kuandu akon-tese ona mak ita hola asaun, ne’e ita tardetiha ona. Mais ita hanoin katak deputadu sirane’ebé mak ko’alia ne’e sira hatene mak sirafoti desizaun ida ne tanba sira tur iha ne’ebane laos ema beik no la hatene hakerek, sirabele analiza didiak mak foti desizaun ida ne’e.Entaun asaun saida mak ita atu halo? Haudehan katak, kuandu sasan folin sa’e hanesanne’e sekarik povu labele ona ita halo oinsa,kaundu problema sosial ida mosu mai antesita hakfodak desizaun foti tiha ona.

Komisaun Lejislasaun ba Komunika-saun Sosial (KOLKOS) Timor-Leste,preukupadu ho situasaun jornalistasira iha Timor-Leste, ne’ebe haso-ru amiasa tama ba Tribunal, tanba

rezultadsu husi sira nia servisu jornalizmu.Prezidente Kolkos, Otelio Ote hateten, iha

fulan tolu ikus, hahú Dezembru 2008 to’o Feve-reiru 2009, minimu iha ona jornalista husi MediaKomunikasaun Sosial tolu (3): Jose Belo (JornalTempo Semanal), Ofelia (Jornal semanal Teki),no Mouzinho Lopes (Editor Diariu Timor Post),maka bele iha amiasa ba Tribunal, tanba emasira ne’ebe mak senti ‘vitima’ ba notisias sira,ameasa atu lori kazu ne’e ba tribunal.

Tempo Semanal publika notisia ida konabakarik iha involvimentu Ministra Justisa, Dra LuciaBrandão Lobato iha tenderizasaun projetu reha-bilitasaun prizaun Becora, Dili. Notisias ne’e he-tan reasaun maka’as husi Ministra no iha helaprosesu justisa.

Jornal Semanal Teki, publika notisias kona-ba involvimentu labarik sira ba prostituisaun, ihafatin balun iha distritu Suai, Madre sira iha Suai,ne’ebe kaer Uma Mahon ka fatin hakmatek norehabilitasaun labarik sira ne’e, halo protesta ma-ka’as to’o Parlamentu Nasional no Ministériu Jus-tisa.

Diariu Timor Post publika opiniaun ida, ne’e-be iha konteúdu akuza lider balun iha Timor-Leste.Reasaun maka’as ba konteúdu opiniaun ne’e.

Kolkos observa katak jornalizmu iha era go-vernasaun husi Aliansa Maioria Parlamentar (AMP)lidera husi Jose Alexandre Xanana Gusmão belehasoru perigu kriminalizasaun ba notisias sira,ne’ebe tama kategoria defamasaun. Maske go-vernu ne’e fo ona garantia katak sei la kriminalizakazu defamasaun.

Fatór ida ne’ebe bele fasil atu lori jor-nalista

sira ba kazu krime, tuir Otelio Ote, tanbaTimor-Leste seiduak iha lei Pers rasik. Tuirlos, instituisaun judisiariu sira aplika lei PersIndonesia Nu. 40/1999, tanba tuir de-kretuUNTAET tinan 1999 hateten, “Lei sirane’ebe sei uza iha Timor-Leste to’o Outu-bru 1999, bele uza nafatin molok Timor-Leste iha lei rasik”.

Timor-Leste oras ne’e prepara hela leiida ba Komunikasaun Sosial. Kolkos involveativu iha prosesu halo draft lei ba Komu-nikasaun Sosial ne’e.

Kolkos luta nafatin atu hasai tiha krimi-nalizasaun defamasaun husi lei Press foun.No luta atu lei Press foun ne’e sai lei ba me-dia Komunikasaun Sosial nian duni. Lei idane’ebe garanti duni jornalista no publiku atuhetan asesu ba informasuan, livre atu espre-sa sira nia ideia, talentu no seluk tan. Tanbaliberdade media komunikasaun sosial hakerekiha Konstituisaun RDTL artigu 40 no 41.

Kolkos fo hanoin ba jornalista sira iha Timor-Leste, atu servisu ho konxiensia diak. Tuir kodeetika jornalista nian no independente husi in-fluensia politika, ekonomia, ka grupu inte-rese sira seluk. Husu mos ba media nain sira,atu fó oportunidade barak ba jornalista sira,tuir treinamentu jornalizmu. Atu nune’e etapeba etape jornalista sira bele hadia sira-niakualidade servisu no profesionalizmu.

Kolkos husu ba governu sira, instituisaungovernu, NGO no komunidade tomak aturespeita servisu jornalista sira. Misaun Sosialno umanu, ne’ebe jornalista sira lori iha sira-nia knaar lorloron, hanesan parte ida bapartisipasaun dezenvolvimentu nasional nohametin demókrasia. Karik iha problema honotisias ida, tenki rezolve tuir prosesu re-zolve problema jornalizmu nian.

AMP Ukun, Jornalista HasoruPerigu Kriminalizasaun

Kla’ak Semanal 09 Fevereiru 20096 LENOParte II

Iha loron 24/12/08, tuku 10.00 dader,

ema moras atus ida resin halibur ona iha salaun hotel

Kings Star, Atambua, fa-tin nebe ekipa Prof. Vin-cent hili hodi halao kuramoras. Tuir observasa-un jornalista kla’ak,moras hirak nebe makProfesor kura mak ha-nesan stroke, matanmalahuk (penglihatanrabun), tilun diuk, mo-ras mental (gangguanjiwa), moras rins, asma,no moras seluk tan. Ihafatin ne’e mos, iha emabalun mak hetan pro-blema uma laran no laihaoan—Profesor Vincentharuka kedas ba iha dr.Christine (Vincent nia ka-ben) hodi halao konsul-tasaun privadu (konsultasisecara pribadi).

VINCENT Gaspersz moris iha SukuNoelmina, suku nebe izoladu no kiakliu iha Indonesia Lorosa’e (IndonesiaTimur), Sub-distritu Takari, DistrituKupang, Provinsia Nusa Tenggara Ti-mur (NTT). Hanesan mos Vincent niakaben, dr. Christine Purba Megawatinebe moris iha suku izoladu iha Indo-nesia Loromonu (Indonesia Barat),suku Dolok Maraja, Sub-Distritu TigaRunggu, Distritu Simalungun, Provin-sia Sumatera Utara.

Sira rua moris iha suku hanesannebe izoladu liu, maibe husi parte fa-milia, sira rua iha diferensia. Vincenthusi familia nebe ladun relijiozu (sei-dauk koñese no hadomi Jesus ho in-tensivu), Christine husi familia neberelijiozu (hatene ona no hadomi Jesusho intensivu).

Vincent ho Christine halao prosesunamora liu husi korespondenti surat(Bogor–Medan). Hanesan ema nebehari relasaun domin husi fatin nebe dokmalu (pacaran jarak-jauh), kuaze tinanrua nia laran akontese putus-sambung-putus-sambung. Sira rua hakotu sirania namora hodi hari uma kain hamu-tuk iha loron 21 Jullu 1986.

Problema komesa mosu bainhirasira rua kaben. Christine infrenta ba-tin tertekan iha tempu kleur maiz-oumenuz tinan 18—tanba hahalokVincent nebe negativu hanesan; emo-sional, hirus hela deit ba buat nebekiik, halo-an, laiha relasaun diak honia maun alin sira. Vincent konfia deitba nia matenek no hare ema selukiha nia okos (lebih rendah). Vincentinfrenta problema ego (Ego Problem)no uza deit mak nia forsa husi niaan.

Maski iha tinan 18 laran Christineinfrenta batin tertekan, maibe neneik-neneik, Vincent komesa iha mudansa

Milagre iha Rohan Tinan 2008ba iha nia moris. Bainhira

Christine reza no halo ko-munikasaun ho Jesus liuhusi Penglihatan (visions)hanesan hare televizaunlayar boot, Jesus mosuno fo resposta ba Chris-tine katak, so uniku Chris-

tine maka bele muda hanoin no ha-halok Vincent. Maski Vincent nia ha-halok negativu iha tinan 18, Jesusfo hatene katak, Vincent sei sai nudarema nebe iha domin nebe boot liuno sei haboot naran (memasyhur-kan) Jesus Kristu tanba Vincent niadistinu (ditakdirkan) hanesan ne’ebainhira nia moris mai.

Ikus mai iha 2004, Vincent he-tan duni buat nebe Nai Jesus hateteba Christine. Nai Jesus foti Vincentnudar murid (apostuladu) no Vincenthetan 6 karunia Roh Kudus husi NaiJesus, ida mak karunia penyembu-han ilahi, mak hanesan Profesor ha-lao dadauk iha Timor Loromonu ihafulan Dezembru tinan kotuk.

WAINHIRA sesaun kura morashahu, Prof. Dr Vincent Gaspersz nebepublika ona livru hamutuk 34 konaba area siensias nian, no liu 100makalah ka paper ilmiah, hateten baema moras sira katak, “ema balundehan ema sira ne’ebe diak husimoras 100 %, maibe hau dehan1000 % maka sei diak husi moras”.

Martins Bere, idade 46. Nia limankaruk maten no labele foti sae tanbahetan stroke. Nia mai sedu liu iha sa-laun Kings Star hafoin moras siraseluk. Bere hili kadeira oin, tur mesak-messak, nonok iha nia fatin. Iha mi-nute hirak tuir mai, ema mos komesamai dadaun no kadeira besik nakonuona. Bainhira oras besik ona tuku10.00, Profesor mos hatete ba niaekipa atu hahu penyembuhan. Uluknanai, Profesor husu ba ema morassira; “Ba imi nebe mak iha ne’e, balundiak ona (sembuh, red) bainhira hauseidauk hahu penyembuhan tanbafiar nebe boot ba Jesus Kristu?”

Bere hamrik no foti mikro. Nia ne-

be mai sedu liu, diak husi moras mossedu liu. Iha ema barak nia oin, Berefo sasin ho matan wen nakonu (ter-haru) no ibun tutun nakdedar: “PujiTuhan! Hau hetan milagre! Hau diakona. Hau fiar Jesus Kristu sei tulun hau,no agora hau sai diak ona”. Bere ha-tutan, “durante ne’e hau moras stro-ke, liman karuk foti sae ladiak. Haulabele halo hau nia knaar nudar tu-kang Ojek (ema nebe uza motor ha-nesan meius transporte, red). Haupara hau nia servisu durante tinan 10ona. Hau labele fo han hau nia famíliatanba hau hetan moras ne’e. Maibeohin loron, iha fatin ne’e hau fo agra-dese boot ba Jesus Kristu tanba haumoris ona”.

Ema moras no vizitante nebe makmai asisti penyembuhan, hotu-hotubasa liman ba Bere. Iha tempu ne’ekedas, Prof. Vincent haruka Bere kokosae motor iha hotel nia oin, laiha onaproblema ba nia liman karuk. Hatudukatak nia bele halo ona nia servisuhanesan tukang ojek.

Pedro de Fatima, Timor oan idanebe refujiu ba Atambua iha tinan1999. Iha tinan 1995, Pedro komesahetan ona moras rins. Molok ne’e, Pe-dro sempre ba doutor hodi konsultano hemu ai-moruk maibe moras ne’ela lakon. Wainhira nia rona informa-saun husi Jornal lokál iha Atambuakatak Prof. Vincent Gaspersz sei maiiha Atambua hodi kura moras sira ihaloron 24 Dezembru, nia mos hakatmai kedas iha hotel Kings Star.

“Hau kontente tanba hahú ohinloron ba oin hau la moras ona. JesusKristu tau matan ba hau duni. Haubele halo hau nia servisu fali ho diak.Hau husu tulun ba Nai Jesus Kristuatu nune’e moras sira bele dook husihau no família”.

PROF. Dr. Vincent nebe husik niakargo nudar direitur Lean Enterpriseno Total Quality Management (TQM)iha Garibaldi Industries, Inc., Canada,iha tinan 2004 hodi fila mai nia rai In-donezia, hateten ba ema barak ihasalaun hotel katak, “matan dook (du-kun, red) laos maromak, nia la kuramaibe atu hamate ema ne’ebe moras.Laiha ema ida maka liu Maromak. HoMaromak nia espíritu deit maka belekura ema husi moras no saida deitmaka ita presija”.

Hanesan mos iha Distritu Kefame-nanu bainhira Prof. Vincent kura mo-ras iha distritu neba, Prof. Vincent ha-ketak ema moras nebe uluk (pernah)ba matan dook (dukun, red) no siranebe nunka ba matan dook. Ba mo-ras nebe pernah ba matan dook, uluknanain tenke tuir lai doa pertobatanhusi pendeta Lambert (Padre Pro-testante) nebe mos tama iha ekipaProfesor Vincent.

Profesor hateten ba moras siranebe antes ne’e ba matan dook: “Imibele ba Óspital, ba dotor maibe la-bele ba matan dook. Ba konsulta ihaÓspital ka dotor la hanesan ba matan

dook. Matan dook sira bosok imi, pre-sija mak imi nia osan deit.” Professormos esplika tutan katak, matan dookbalun bainhira kura ema moras, sirania forsa mak Setan. Setan sempreiha meius oin-oin atu tama ba fatinoin-oin inklui matan dook no para-normal.

Iha momentu ne’e kuaze morasbarak liu (sebagian besar) mak pro-fesor kura hotu. Iha moras balun seipresija tempu ho prosesu neneik nosempre kose bé nebe Prof. Vincentbensa tiha ona, mak hanesan emanebe “cacat berat” (ain-liman kleuk).

Parte seluk, ba ema nebe mak sei-dauk halo rekonesimentu (pengaku-an) no la hanoin hikas (bertobat) bania hahalok aat hanesan oho ema nohahalok krime (kejahatan) seluk ha-nesan halo torturasaun, halo viola-saun seksual, naok no seluk tan neberezulta ema sai vitima—nia moras seila hetan kura.

Ba inan-aman nebe mak hotar(menyumpahi) nia oan, bainhira niaoan moras, nia oan sei hetan obstakluboot atu hetan kura. Nia dalan mak,nia inan-aman dada fali nia hotar nofo perdua ba nia oan mak foin niamoras bele kura.

IHA parte seluk, laos moras fizikudeit mak Profesor halo penyembu-han ba, maibe ba moras seluk mos,hanesan debilidade mental (gang-guan jiwa).

Labarik feto ida ho idade maizu-menuz tinan 17 nebe hetan gang-

zevonia, zeloy

guan jiwa, loron-loron nia “servisu”mak tanis. Bainhira ema koalia kahase nia, sempre hatan mak tanis.Nia izola-an husi interaksaun sosial.

Bainhira Profesor koalia ho nia,feto oan ne’e hatan ho tanis deit. Tuirnia maun katak, nia alin feto ne’eloron-loron sempre hare setan, idane’e halo nia tauk no tanis hela deit.

“Agora setan iha nebe?” Profe-sor husu ba feto oan ne’e. Ho tanis,nia liman hatudu ba imajen Jesusnebe tara iha parede. Profesor ha-tete; “Ohh...ne’e laos setan. Ne’eNai Jesus mak sei kura o nia morasne’e”. Profesor mos lori labarik ne’eba besik imajen Nai Jesus—maibelabarik fo tanis makaas tanba tauk.Profesor kose bé no hisik bé ba la-barik nia matan nomos fo nia hemu.La kleur feto oan ne’e nia tanis ko-mesa lakon no hahu diak ona.

Bainhira feto oan ne’e diak ona,Profesor husu fali ba nia; “Imajen nebane’e se?”. Nia hatan ho moe-moe ka-tak, “Maromak”. Ema mos basa liman.

SESAUN penyembuhan hakotu ihatuku 02.00 lokoraik. Iha tuku 05. 00lokoraik, Prof. Vincent, dr. Christineho ekipa tomak la-inklui PendetaLambert, partisipa misa Natal ihaKatederal Atambua. Lambert nudarPadre Protestante, nia la ba misa ha-mutuk no hili hela iha hotel ho kolegabalun. Bainhira jornalista kla’ak husuba pendeta Lambert tan saida maknia la ba misa iha kalan Natal? TanbaIgreja Protestante iha Atambua mos

Prof. Vincent kura feto oan ida nebehetan moras mental (gangguan jiwa)

>

Prof. Dr. Ir. Vincent Gaspersz, D.Sc ho nia ekipa, kura moras iha salaun hotel Kings Star, Atambua (24/12/2008). Maizumenus ema moras 100 resin husi labarik kiik too katuas mak mai kuras

Labarik ne’e hetan moras bainhira sei bebe, halo nia lahatene lao no sai bisu (hetan kura).

Kla’ak Semanal 09 Fevereiru 2009 7TASIBALUN

Projetu nebe hetan apoiu husiNoruega ne promete atu forneseeletrisidade ba nasaun tomak, ouao minimo, husi Lospalos to’o Ma-natuto sei hetan hotu eletrisidadeper-manente se karik udan la tunmakas.

Ikus mai AMP deside atu kan-sela hotu inisiativa sira hanesanne. Ida ne la masuk akal liu. AMPkansela tiha projetu nebe sei pro-dus eletrisidade ida baratu, limpuno mos sustentavel hodi troka faliho oleu pezadu!

Ho Iralalaru, ita la presiza im-porta kombustivel. Ita uza beedeit. Ho oleu pezadu ita tenki im-porta. Presu ba oleu pezadu nemos depende ba merkadu, nunesei afeta mos presu konsumidor sira.Se merkadu hasae oleu pezadunia folin, ita tenki selu barak liutan i konsumidor sira mak tenkiaumenta tan osan. Oleu pezadumos depende ba situasaun politikaiha mundu. Se nasaun ida fa’ankombustivel ne ba ita mak dere-pente tama iha funu karik, ita mos

sei la hetan tan oleu pezadu, pelo-menus ate ita negosia fali ho nasa-un seluk. I no entantu ahi sei matepermanente.

Ho Iralalaru, projetu ne atu hotuona. Projetu ne mos hanesan provaba ita nia seriedade ho obrigasaunnebe ita rasik komete ita nia anba. Ita hatudu ezemplu diak ba na-saun seluk iha mundu atu tuir. Hooleu pezadu, ida ne maski ita pro-mete ho osan barbarak, laiha ga-rantia katak nia sei lori eletrisidademai lalais. Tinan ida, impossivel.Depois ita mos hamonu dau-daunita nia an iha komunidade inter-nasional. Ita laos nasaun nebe saiezemplu diak maibe sai fali na-saun nebe mak viola fali prinsipiunebe ita komete ita nia ba. Italakon konfiansa husi nasaun seluk.

Ho Iralalaru ita hetan ajudu husinasaun amiga ida, Noruega, atudezenvolve ita nia nasaun. Noruegaiha experiensia barak kona ba pro-dusaun hidroeletrika. Ho projetuoleu pezadu ita halo fali negosiuho ema korruptu sira hanesan Abilio

Araujo ho ninia amigu sira husiChina. Hare deit ba gerador mosgerador segunda maun ida, ita uzafali mak teknologia obsoletu. En-kuantu Noruega mai ajuda ita hointensaun neve altruistika, ema sirahusi China nebe Abilio Araujo lori maine iha deit intensaun atu halo osan.Sira la interese se opsaun ida ne makdiak liu ba ita.

Ikus mai konsekuensia sira nehotu ba ita mak saida? AMP konfialos katak ho sentral eletrika rua ne,ita sei hetan eletrisidade sufisienteba nasaun tomak. AMP mos fo ra-zaun katak iha tinan ida ka rua nialaran investidor barak mak sei maiinveste iha ita nia rain tan ne sirapresiza eletrisidade. Iralalaru me-sak la to. Inisiativaba energia limpumesak la to. Ita pre-siza implementapolitika energia idagigantesca aturesponde ba investidor sira ne. Buatsira ne hotu los. Maibe karik oleupezadu mak ita nia opsaun diakliu? Karik ita la nota tansa maknasaun seluk la uza ona teknologiaoleu pezadu nian?

Agora, se tinan ida ka rua makinvestidor barak mai duni hanesan

AMP promete ne karik bele mitigakonsekuensia negativa uitoan hopolitika ida ne. Se investidor siramak la mai sufisiente atu balansaho investimentu bot nebe mak itakuda, oinsa mak ita bele moris?Se tinan-tinan ita nia reseita husiinvestidor sira ne mak la sufisienteatu halo manutensaun ho jestaunprojetu bot ne, oinsa mak ita belemoris? Se mak tenke selu? Konsu-midor sira? Fundo Petrolifero?

AMP mos koalia ho serteza ka-tak investidor sira sei mai tan deitTL iha sentral eletrika bot rua. Nelos duni katak TL tenke kria am-biente ida kompetitivu ho nasaunsira seluk liuliu nasaun vizinha ha-nesan Indonesia, Filipinas, Tailan-

dia, etc. Maibe se ita hare didiak,nasaun sira ne kompetitivu liu italaos deit husi teknologia, maibeimportante liu, rekursus humanusi mao de obra barata. Ita nia salariuminimu mak mais ou menos $100.Indonesia nia salariu minimu mak$10 ou menus (e.g. satpam sira).I depois sira nia rekursus humanus

iha kapasidade kompara ho itanian. Tan ne iha tinan ida ka rua nialaran, karik ita iha ona rekursus hu-manus nebe kompetente i sufisienteatu kompete ho Indonesia? Se laeiha tinan ida ka rua nia laran, inves-tidor sira sei hili atu investe iha In-donesia ka iha TL? Keta AMP pro-mete hela sira katak sira bele uzaeletrisidade gratis karik, ne ita lahatene.

Hau haree i hau iha serteza ka-tak politika atu harii sentral ele-trika foun rua ho oleu pezadu nelaos politika ida atu serve dunipovu nia interese, nein ba kurtuprazu, nein mediu, nein longu. MaskiTL presiza duni politika energetikaida diak atu responde ba ita nia

nesesidades, hau la fiar katak oleupezadu maka ita nia opsaun idadiak liu. Hau nota katak iha deitmaka ambisaun maibe laiha rasu-siniu. Hau haree katak iha deit ma-ka inisiativa atu halo bussiness,maibe laiha vontade diak atu kum-pri duni promesa nebe dehan “Li-bertemos o Povo”.

Oleu Pezadu, Korrupsaun Pezada >tutan husi pajina 8

sira ne’ebé sai lalenok ba mudansasosiál di’ak ne’ebé sira buka hodihamosu. Ita sei iha esperansa idahodi halo mundu ida ne’e sai nak-fati di’ak ida ba ita, ba ita nia oan,bee oan, no ba otas hirak tuir mai.Ema barak hakerek tiha ona kona-ba mehi ne’e, kona-ba mundu di’akne’e, maibé mundu ne’e to’o dau-daun eziste deit iha surat tahan,makerek metan iha surat tahanmutin, iha ne’ebá mak ema balunrai mundu di’ak .

Esperansa ida ne’e hanesan, es-peransa ne’ebé ita haree duranteita nia funu ba ukun rasik a’an. Itarona istória husi no kona-ba asua’inno sira nia batalla. Ita tanis bain-hira iha rona istória domin ne’ebéla’o durante tempu funu, bainhira

ita rona istória balun ne’ebé toohin loron ema seidauk hadook hu-si moras ne’ebé sira hetan. Ita ko’aliakona-ba ita nia asua’in Nicolau Lo-bato no ideal ne’ebé nia kaer nofiar metin ba. Ita rainafatin memória husiema ne’ebé hanorinbuat barak ba ita kona-ba ita nia direitu nomoos kona-ba ita nianesesidade atu ukunrasik a’an. Ita iha ne-sesidade atu haburasesperansa. Esperansa katak ita niafunu bele sai inspirasaun ba ita na-fatin, ba ita, Timor oan hotu no emaseluk husi nasaun ki’ik seluk no bamundu tomak, katak “imposibilida-de ida mak bainhira ita la iha posibili-

dade seluk”.Buat ne’e hotu mak halo ita fiar

nafatin. Buat hotu ne’e mak haloita optimista bainhira ita analizaita nia situasaun ohin loron ba rai

lulik ne’e. Ida ne’e mak sai inspi-rasaun ba ita hodi hasoru kolonia-lista sira, ida ne’e mak to tulun baita hodi hasoru okupasaun, ohin, itasei funu hodi hetan buat ne’ebé itasente katak ita hotu iha direitu atuhetan: liberdade. Ida ne’e mak halo

Fiar: hanoin ida iha ai-knanoik balun ne’ebé ita uluk rona>>>>>tutan husi pajina 12

barak? Resposta simples deit husipendeta; “Hau loron-loron selebraNatal”. Resposta badak maibe ihasignifikadu luan. Jornalista kla’ak mosla kontinua husu tan perguntas, tanbasenti katak perguntas ne’e pessoalliu.

Iha loron, 25/12/2008, ekipa Prof.Vincent inklui jornalista kla’ak hakotunia vizita iha Atambua no kontinua baKupang.

Road Show ekipa Prof. Dr. Ir. Vin-cent Gaspersz ba fulan Dezembru2008, hakotu iha Naibonat, Kupangiha loron 27/12/08.

Iha Naibonat, Profesor Vincentkura estudante tuna-rungu (diuk no

la hatene koalia, red) hamutuk nain59. Estudante hirak ne’e sai rona nokomesa koalia. Tuir Observasaunkla’ak, estudante hirak ne’e hatuduespresaun algeria tanba sira bele onatemi A, B, C no lia fuan seluk tan.Iha loron ne’e mos, iha Naibonat noKupang, Prof. Vincent mos kura Ma-dre no Padre balun nebe moras.

Total moras inklui ema matandelek, diuk no moras seluk nebe makekipa Prof. Vincent Gaspersz kuraiha fatin-fatin iha Timor Loromonudurante fulan Dezembru nia laran,tuir Pendeta Lambert hamutuk nain1019.

Profesór Vincent Gasperz hato’oversaun tuir bíblia kona ba segredu

sai husi moras, “Fiar metin katak Ma-romak hakarak ema hotu ‘sai diakhusi moras, ema hotu bele hetansaúde diak hanesan klamar, fíziku noespíritu (Referénsia Mat. 10:7-8). Fiarmetin katak Jesus Kristu sei kuraema sira ne’ebe moras. Fo an tomakita nia moris ba Jesus Kristu, perduaema seluk ne’ebe halo ita laran mo-ras no halo sala mai ita. Reza no husuba Nain Maromak atu kura dereita-mente ita nia moras. Ho fiar metindeit ba Jesus Kristu sem preokupa-saun saida maka atu akontese.

Termu KKN iha vida politika Indo-nesia, popular ho konotasaun nega-tivu nebe nia impaktu mak estragaema barak no nasaun mak hanesanKorupsi, Kolusi dan Nepotisme. Maibe

ekipa Prof. Vincent uza termu KKN saifali ho konotasaun positivu; Kesetiaan(fiar metin,red) Maromak kontentetebes no hakarak ita fo fiar metinba Nia, iha tempu diak no susar. Kasih(domin, red), domin hanesan haha-lok husi Maromak ne’ebe tenke kudaiha ita nia laran, atu nune’e ita belehabelar domin ba ita nia maluk sirano mos ba Maromak. Nyata (reali-dade, red) fiar metin no domin tenkehalo liu husi igualidade no uniformaentre rasionalidade, sentimentu, liafuan no hahalok. Profesor mos husuatu ema hotu ber-KKN (Kesetiaan,Kasih, Nyata) ho Maromak.

PROF. Dr. Vincent Gaspersz, D.Scnudar sientista nebe rasional hatoo

nia eksperiensia katak, bainhira nia“hasoru” Maromak, nia uza The Su-perconscious mind ka kesadaranSuper/Supra. Vincent hatete iha niapaper badak ida katak, The super-conscious mind, dalaruma temi moshanesan Unconscious Mind ka Per-sonal Spirit, nebe kait ho Roh (espi-ritu). Métodu dedutivu (deduktif) noindutivu (induktif) labele uza (realiza)ba iha superconscious mind iha re-lasaun no nudar persepsaun direi-tamente husi kebenaran ilahi, sien-sias no konsensias nebe real. Kon-sensias ne’e la kait ho parte saidadeit husi fiziku no kakutak maibekait ho metafisika ka kundalini.

- hotu -

s sira nia moras. Moras hirak ne’e inklui mos Timor Lorosa’e nia oan balun nebe refujiu ba iha Timor Loromonu, Indonesia iha tinan1999. >>>>>Fotografia: zeloy

...ita mos hamonu dau-daun ita nia an iha komunidade internasional. Italaos nasaun nebe sai ezemplu diak maibe sai fali na-saun nebe mak viola faliprinsipiu nebe ita komete ita nia ba. Ita lakon konfiansa husi nasaun seluk.

Ita ko’alia kona-ba ita nia asua’in Nicolau Lobato no ideal ne’ebé nia kaer no fiar metin ba. Ita rainafatin memória husi ema ne’ebé hanorin buat barak ba ita kona-ba ita nia direitu no moos kona-baita nia nesesidade atu ukun rasik a’an. Ita iha nesesidade atu haburas esperansa. Esperansa katakita nia funu bele sai inspirasaun ba ita nafatin, ba ita, Timor oan hotu no ema seluk husi nasaun ki’ikseluk no ba mundu tomak, katak “imposibilidade ida mak bainhira ita la iha posibilidade seluk”.

ita la’o ba oin bainhira ita hasoruproblema ruma, ida ne’e mak haloita foti ulun no la’o hodi hetan itania direitu. Ida ne’e mak fó tulunba ida hodi enfrenta ai-knanoik bo-sok ne’ebé ema korruptu, bosokteen no Mauhuu sira hamosu hodihadook ita husi ita nia mehi.

Kolega di’ak ida foin daudaunharuka makerek murak ida husi Sa-

muel Johnson, iha makerek ita sani:“ho hala’o hahalok di’ak ita lalika ihakbiit ita tenke badinas deit”. No ha-nesan timór oan barak, Ha’u mósbadinas. Ha’u badinas tanba ha’uhakarak sani istória kona-ba ita niaasua’in sira ba ha’u nia oan sira. Ha’u

badinas tanba ha’u hanoin katak itania istória bele sai inspirasaun baema barak hodi halo filme kona-baita nia funu, tanba ha’u fiar katak,aban bainrua, ha’u bele sani knanoikita nia ba ha’u nia oan, knanoik kona-ba ita nia ema, ita nia rai, mito, terusno susar, manán no lakon, no mo-lok sira toba kala-kalan, sira mósbele sente katak sentimentu espe-

ransa mak sai fitun mutin iha kalanboot ne’ebé fó naroman ba ita, ne’e-bé hamosu direitu ba ita hotu hodihakilar Ha’u timór oan! Naroman ne’emak hamoris ita no fó moris ba ita,hodi ukun rasik a’an, no kaer kudatali ne’e.

NICO

LAU

LOBA

TO

>>>>> Milagre iha Rohan Tinan 2008

Kla’ak Semanal 09 Fevereiru 20098 KNUA

gerson abel GEMCY

Mina-rai hanesan rikusoin Timor nian ne’e-bé boot tebes agoradadaun ho riku soinida ne’e Timor bele

hadia rasik nian-an iha parte hotu-hotu. Iha distrio Suai iha mós rikusoin ida ne’e nia maibe babain emahatene mina Rai nia fatin iha suaiSuku Suai loro deit maibe sei iha tanmina-rai fatin ida tan iha Suco Matai.

Mina rai iha suco Matai ne’en tuirlisan avo iha suco ida ne’e atu ke’eminarai tenke halo ritual ou lulik foinbele ke’e minarai. Husi portugues

Mina rai iha distrito Suai la’os iha deitsuku suai loro maibe iha mós suku Matai

nia tempo, sira ke’e mi-narai fatin ba-rak los i la’os ema portugues makhetan minarai ne’e maibe funu ja-paun halo okupsaun iha Timor makhetan no ke’e minarai ne’e. ema ja-paun sira atu ke’e mi-narai ne’e sirabolu uluk tamukun suco Matai. De-pois tamukun ne’e koalia ba lia nainsuco Matai’’nia hateten; ema malaesira mai ho ita dale nia atu ke’e mina-rai (ema malae sira mai koalia ho itane’e atu ke’e minarai) depois katuaslia nain ne’e lori bua ho malus tau ihacova makerek ida, katuas lia nain tolusira hamkrik hadulas tiha depois loricova ne’e ba rai iha dalan.

Entre Katuas lia nain tolu ne’e ida-

idak kaer malus tahan ida ho buarohan ida depois soe sae bua ho ma-lus ne’e monu tun mai sira nian tolunian taka tun hotu kedas depois sirahateten ke’e iha ne’e metru hitu (7)hetan tiha maibe la’os suli hanesanbe, minarai ne’e hanesan kosar deitdepois halo ita nia roupa foer hotune’e bele para ona depois iha lidun(sudut) hat ne’e hakuak hanesan bematan oan ida e hakuak hotu ona be-le sa’e mai fali rai leten dadersai makfoin bele be haree fali (dadersan bahare fali raikuak ne’e nakonu ho mi-narai ona). Depois ema japaun sirahusu tan ba katuas lia nain hodi saidahalo mak bele minarai ne’e sa’e ou

Moris, katuas lian hateten imi hola karaumean ida husik hau mak halo depoisema sira ne’e ba hola karau mean ihasuai kota lori mai halo tuir lulik iha sucone’e halo tiha llulik rai ne’ebé si-ra ke’eklean metro 7 ne’e minarai sa’e helametro ida, i hodi minarai fatin / matanmak ikus halo ema japaun sira sai riku.

Uluk minarai ne’e laiha motane’ebé agora dadaun iha suco Mataila maran to’o mota ulun ne’eba maskebai-loron. Be iha mota ne’e nalihunsai boot kuandu ema ida mesak deitla bele ba, tamba be’e no rai ne’e lu-lik. Be ne’e sulin nune’e hela deit avoida suco matai ne’e ba hatama niakarau iha luhan nia fila mai nia hareeiha be’e nalihun nia leten ne’e meanfali depois nia halai ba hatete nia paidehan ’’Pai be ne’eba nia leten meanlos depois nia pai haruka nia ba kurumaibe da-sa husi be ne’e leten deithotu tiha be ne’e nia tau iha nu niakulit lori mai uma, depois nia pai ne’eno horon is minarai hodi nune’e mak

mota be’e foin maran’’.Ida ne’e mak istoria badak kona

ba mina rai iha Distrito Suai suco Mataine’ebé husu ba estadu atu tau ma-tan ba area ne’e tamba iha suco ne’eminarai nia matan ne’en, iha nia ma-tan ida mak boot liu hotu. Agora da-daun sira taka ho massa ou simente,i minarai ne’e halo mota oan sira ba-bain sulin ne’e maran hotu to’o ago-ra. Iha Distrito Suai minarai fatin ne’eida iha Suco Suai Loro deit, maibesei-iha tan fatin mina-rai nian iha SucoMatai. Husu ba governu atu protezedidiak fatin ida ne’e tamba minaraihanesan riku soin Timor nian ne’ebéagora dadaun fo benefesia ba Timoroan rasik, i dala ida tan govrenu ten-ke halo protesaun tamba seidauk ihaNGO Nasional, NGO internasional, nogoverno ne’e rasik atu tau matan bafatin ida ne’e desde husi Timor ukunrasik-an to’o agora, tamba fatin idane’e fatin importansia ba Timor oantomak.

Distritu Ermera, kuñesidu ho distritu ne’ebe pro- dús kafé barak. Rai ne’ebe iha foho leten no malirin wainhira ita

halo viazen ba Distritu ida ne’e. Distri-tu ne’ebe furak wainhira abu-abu takametin Distritu ne’e. Katuas, Ferik, jo-ven ka labarik sempre falun-an ho li-pa ka tais atu labele sente malirin.

Iha loron 24/01 liu ba, jornalistakla’ak halao viazen badak ida iha su-ku Mertutu, aldeia Apido, mais ou me-nus kilometru 20 husi Gleno. Fatinne’ebe nakonu ho ai Samtuku, ne’epopulasaun total hamutuk uma kain290 maka hela iha aldeia Apido ne’e.

Haree husi realidade ne’ebe makpovu infrenta, tuir lolos iha problemabarak. Povu iha aldeia Apido, susaratu hetan asesu ba eletrisidade, bemos, no informasaun. Maioria povu ihaaldeia Apido durante ne’e la hatenesaida mak akontese iha Dili laran,tanba laiha asesu ba informasaunhanesan televizaun ka jornal. Tanbane’e mak dala ruma ema lori boatushusi fatin seluk, povu iha aldeia Apido,dala ruma sira simu no fiar deit, tanbasira nunka hetan notisias ne’ebe makklaru no iha balansu.

Be mos atu hemu ka atu uza baharís, labarik sira tenki sae foho, tunfoho mak foin hetan be hodi leba ma-sa ka jerigen atu kuru. Observasaunhusi jornalista kla’ak hatudu mo-móskatak labarik sira la iha tempu atuhalimar ho kolega sira tanba inan-aman tenki haruka sira ba kuru be.

Kuandu labarik sira la ba kuru be,inan-aman sira la bele tein.

Situasaun susar ne’ebe komuni-dade aladeia Apido infrenta, halo jor-nalista kla’ak hakbesik ba Elsa da Silva,inan ida ne’ebe iha oan nain nein (6)atu husu ninia opiniaun konaba reali-dade moris ne’ebe sira infrenta ihabaze. Wainhira jornalista kla’ak hakatba ninia baraka, Elsa senti moe nohakfodak no la brani atu koalia hojornalista kla’ak ne’e rasik. Maibe hooin hamnasa no koalia ma-mar, Elsamos ho laran mamar no hakarak dadalia ho Jornalista kla’ak.

Elsa komesa koalia sai, realidadene’ebe mak nia ho komunidade sirainfrenta iha sira nia moris lor-loronnian. Elsa hateten katak iha suku Mer-tutu, aldeia Apido buat hotu susar.Buka osan atu hola foz mos susarteb-tebes.

“Ami nia moris maka hanesan ne’eona. Ami tenki haruka labarik sira lor-loron ba kuru be iha fo tutun, atunune’e ami bele tein ai farina ka fe-huk. Se karik iha foz ami tein oituan,”realsa Elsa ho laran tristi.

Elsa hatutan liu tan katak, uluk fozkarón ida ho folin $ 12.00 ami ba so-sa iha Gleno. Maibe foz agora nia folinsae to’o $ 19.00 dala ruma sae to’o$ 20.00/30 kilo. Ba ami ne’ebe makhela iha aldeia Apido, foz ne’e ami tu-la iha karreta selu tan $ 5.00 ba mai.“Tempu agora ne’e hau la iha kbi’ithodi hola Foz. Entaun dala barak hauho labarik sira han deit ai-farina katalas,” konfesa Elsa.

Realidade ida ne’e halo Elsa rasiksenti laran triste. “Hau nudár inan idala bele fo han oan sira ho etu no la be-

le halo kontente sira. Hau tenki ha-ruka sira kuru be maske sira hakarakhalimar ho kolega sira. Sira ho pasién-sia tenki ba kuru be,” hatutan nia.Elsa da Silva nudár dona de Casa, lor-loron hein uma, tein no hare oan sira.

Jose Piedade nu’udar laen husi El-sa ne’ebe servisu nu’udar AgrikultórPortugal Ermera iha Mertutu ne’ekonfesa ba jornalista kla’ak katak du-rante ne’e servisu hamutuk ho ma-lae, nia rasik kada fulan ida simu sa-lariu ho valores $ 90.00. “Maibe ihatempu krizi ne’ebe ai-han kárun hotu.Nia ho povu sira seluk la bele sustentamoris uma laran nian ho diak.

“Maske nune’e maibe hau kontentinafatin tanba maske moris ho vidaekonomia ne’ebe la sufisiente, ami niamoris sempre nakonu ho domin nohadok-an husi violensia doméstika,”haktuir Jose Piedade.

Iha parte seluk Arnaldo Carvalho,ne’ebe mos hela iha Aldeia Apido ne’e,ba jornalista kla’ak hateten katak niarasik labele sustenta ninia família ihauma laran tanba kada fulan ida simusalariu ne’ebe mak kiik. “Maske hausimu osan oituan husi hau nia servisufatin, maibe ho saláriu ne’ebe ki’ikhanesan ne’e, hau susar atu sosa ai-han ne’ebe diak ba uma laran,” dehannia.

Konaba eletrisidade no be mosne’ebe mak sai nu’udar problema ke-tak ba nia rasik no mos komunidadetomak, Arnaldo esplika katak hahukedas husi tempu Indonezia to’o ago-ra, komunidade iha aldeia ne’e rasiknunka asesu ba iha eletrisidade no bemos. “Ami hakarak hetan asesu infor-masaun husi Dili kona ba situasaun

atual ne’ebe akontese iha Timor-Lestetomak, maibe ami la bele. Dala rumaami rona boatus deit mak barak. To’oagora mos membru governu ka Par-lamentu Nasional mos la mai hareeami nia situasaun. Iha kampanya nialaran, ulun boot sira promote buatoin-oin mai povu ai-leba sira. Maiberealidade la iha. Ulun boot sira sosadeit povu nia votus para sira beleukun. To’o ikus sira haluha povu ai-leba sira ne’e,” Subliña Arnaldo.

Motorista ne’e haktuir liu tan katakho saláriu kada fulan ida hetan deit$ 80.00 to’o $ 90.00 la kontente homoris iha tempu agora. Hola deit Fozmos hanoin dala rua. “Se hau holafoz oinsa atu hola sasán importanteseluk hanesan nesesidade ba oan nofen. Hau nia oan sira dala ruma tristitanba labele han etu. Sira hatetentansá ita la han etu. Ida nee ba dalauluk jornalista rasik haree ami niamoris. Ulun boot sira iha Dili nunkahakarak atu mai haree netik ami niavida iha ne’e. Wainhira atu halo kam-panya sira komesa tama sai aldeiaka suku atu nune’e sosa ami nia fuan,atu tau fiar metin ba sira, ida ne’e ha-halok at ne’ebe ulun boot sira ne’ebeagora ukun,” hateten Arnaldo.

Problema seluk ne’ebe Popula-saun iha aldeia Apido infrenta mak,labarik sira susar atu asesu ba ihaeskola. Eskola do’ok husi sira nia helafatin. Wainhira labarik sira atu baeskola presiza lao oras 1 mak foin to’oiha eskola. Kuandu tama eskola ihaoras dader tuku 6 tenki sai husi umaona. Atu nune’e tuku 7, labarik sirabele to’o iha eskola. Kuandu tamaiha loron meudia, tuku 11 tenki laoona ba eskola.

Sertorio Madeira (12), eskola ihaMertutu, Klase 6, ho laran kontenteno hakarak los dada lia ho jornalistakla’ak kona ba nia moris. Sertorio ho

oin hamnasa no kahur ho triste bakla’ak hateten katak durante ne’enia hakarak haka’as-an ba eskola,maske eskola do’ok teb-tebes husininia hela fatin. “Hau nia uma do’okhusi eskola. Tama (eskola, red) meu-dia. Tanba ne’e mak hau tenki saihusi uma tuku 11 lao ona ba eskola,presiza oras ida atu to’o iha eskola.Hau tenki sae foho tun foho no tamakafé laran maka foin to’o iha eskola”tenik nia.

Sertorio hatutan liu tan katak wain-hira nia ba eskola, dala ruma hamlahano hamrok. “Hau nia inan-aman la ihaosan atu hola hahán ba dader, meudiano kalan,” konfesa nia. Wainhira jor-nalista kla’ak husu kona ba nia sen-timentu moris iha situasaun ne’ebediferente tebes ho labarik sira ne’ebemoris iha sidade.

Sertorio ho hakruk hateten: “haula kontente tanba hau moris iha su-sar laran. Ba eskola tenki sae fohono tun foho. Kolega sira iha sidadebele sae kareta ka motor. Sira la pre-siza sae foho ka tama kafé laran. Inan-aman sira bele fo osan hodi hola ha-hán iha eskola. Iha Mertutu, hau niainan-aman nunka fo osan mai hau atuhola dosi iha eskola. Tanba inan-amansusar atu hetan osan,” realsa Serto-rio. Sertoriu husu ho laran luak bagovernu atu nune’e bele loke eskolaida iha aldeia Apido hodi nune’e labele lao do’ok tan atu ba buka mate-nek.

Adelino Albino Ximenes (13),ne’ebe eskola iha Pre-Sekundária kla-se 1, mos hato’o ninia tristeza ba jor-nalista kla’ak tanba lor-loron tenkilao ain to’o iha Ermera hodi ba esko-la. Dadersan nakukun Adelino tenkisai husi uma.

Estudante oan sira ne’ebe helaiha Aldeia Apido ne’e mos hato’o sa-ida maka sira la hetan iha eskola ha-nesan uluk. Adelino esplika katak ulukiha governu anterior, sira sempre simusasán iha eskola hanesan Lapijeira noKadernu. “Maibe iha tempu agora laeona. Ami osan la iha atu sosa lapijeiraka kadernu. Se bele karik hala’o falihanesan uluk hodi nune’e ami belesimu ho gratuita. Osan ba hahán lor-loron deit laiha ona. Sa tan hola sasáneskola nian. Uluk mos eskola preparamatabixu ba ami para bele han maibeida ne’e mos la lao ona,” realsa Ade-lino ho laran triste.

Ho situasaun real ne’ebe akon-tese iha área rurál, saida maka ulunboot sira tenki hanoin atu halo bapovu ai leba sira. Maske ukun aantiha ona, maibe to’o agora povubarak iha baze seidauk senti morisiha vitória nia laran. Timor Lesteliberta an ona husi kolonializmu maibepovu seidauk liberta husi kiak nonakukun. Povu mukit sei barak. Bain-hira los maka povu sente hetan vi-tória?

Povu Mertutu Seidauk Hetan Vitóriazevonia VIEIRA

ERMERA

COVALIMA

Kla’ak Semanal 09 Fevereiru 2009 9KADI

Oleu Pezadu, Korrupsaun Pezada

Orsamentu ba harii sentral ele-trika ne iha parte rua. Husiorsamentu kuaze $400 mi-lhoes ne, 2/3 nune sei alokaba konstrusaun national grid

ka rede eletrisidade ida, restu para sosajerador oleu pezadu nian. Kona ba nationalgrid ne hau hanoin ne ideia diak. Hanesannasaun independente ida Timor presiza du-ni fasilidade ida hanesan ne. Maibe, kona bakompra de makina oleu pezadu, ida ne makkontroversial tebtebes no halo hau mos du-vida se iha duni vontade diak husi AMP atuserve interese povu nian.

Primeiru liu, RDTL nia konstituisaun ga-rante katak ita tenke prezerva ita nia meiuambiente. TL mos asina konvensaun oioin ko-na ba ambiente liuliu mak Protocolo de Kyoto.Perito oioin konkorda katak sentral eletrikaho oleu pezadu ne la kondis ho ita nia devernudar signatariu ida ba Protocolo de Kyoto.

Fila fali ba ita nia konstituisaun, hau hareekatak laiha inisiativa ruma husi AMP nia parteatu lao kumpri. Ezemplu, ho projetu ida botnune AMP seidauk hamosu inisiativa rumaatu halo avaliasaun ida ba projetu ne niniaimpaktu ba ambiente. Karik ita ignora ita niameiu ambiente a favor ba dezenvolvimentu,

ne ita monu ona ba raikuak. Laiha dezenvol-vimentu ida mak sustentavel se ita la kon-sidera mos ita nia meiu ambiente. I bainhiraita laiha konsiderasaun como deveser ba ita nia meiu am-biente, itamos viola ita nia konstituisaun.

Nein impaktu sosial, liuliu bakomunidade sira nebe mak tenkeatura makina bot rua ne iha sira niavi-zinhansa. Makina rua ne ninia impaktusaida ba komunidade sira ne? Poluisaun saidamaka makina boot rua ne sei hasai? Niniafoer sira ne sei trata hanusa? Iha dokumentunebe mak AMP fo sai, laiha indikasaun idasatisfatoriu kona ba kestaun sira hanesanne.

Produsaun eletrika ho oleu pezadu mosteknologia ida obsolete. Uniku nasaun nebemak sei uza teknolojia ne mak nasaun siranebe laiha konsiderasaun seria ba meiu am-biente. Indonesia rasik agora phase-out onasira nia makina tuan sira ne atu muda baprodusaun eletrisidade ida efisiente liu tanno mos liu tan. China rasik agora muda husiteknologia antiga sira hanesan ne hodi ha-kuak teknologia seluk nebe favorese liu tanambiente. Tansa mak TL hakarak fali tekno-lojia nebe mak nasaun sira seluk iha mun-du husik daudauk ona?

Emisaun husi oleu pezadu ne mos laosdeit destrutivu ba planeta i aumenta tan ba

efeitu green house, maibe iha mos impaktudiretu ba ita nia an rasik, liuliu komunidadesira nebe mak hela besik ba sentral eletrikasira ne’e. Ita bele ba Google deit atu hareeninia efeitu no kontribuisaun ba poluisaun.Se ita nia nasaun ne asina ona akordu ida hokomunidade internasional atu hadia ita niaplaneta hanesan Kyoto Protocol, oinsa makita bele justifika ita nia an ba iha mundu?Ita nia dever mak nebe?

Makina rua nebe ita atu sosa, ida ne makproblematiku liu. Afina makina sira ne laosmakina foun maibe segunda maun fali. Itasosa fali husi China tanba China husik onateknologia antikuada ida ne hodi muda bateknologia moderna. Karik ida ne mak opsaundiak liu ba ita nia nasaun?

I agora Januario Pereira, sekretariu AMPnian ba eletrisidade, promete katak iha tinanida nia laran sentral eletrika rua ne sei prontuhotu atu fornese eletrisidade ba Timor larantomak. Ida ne so milagre karik? Ou Januariomak hakarak lohi eleitoradu. Ita lalika halokontas barbarak para hare katak Januarionia deklarasaun ne laiha sentidu nein uitoan.

Agora kona fali ba jestaun sentral eletri-ka foun rua ne. Iha Dili laran ita iha sistemaeletrisidade ida kiik maibe ita la konsegejere atu fornese eletrisidade kontinua maskiJanuario rasik promete iha 2007 katak toDesembro 2008 ahi iha Dili sei moris per-

manente. Agora daudauk ne kuaze Dili larantomak ahi sei piska-piska hela maski gastaona osan barak atu sosa jerador foun, hadiaida ne, hadia ida neba. Gerador nebe Xananania subrinho rasik mak manan tender hodisosa mos afinal das contas geradores se-gunda maun nian! Agora oinsa mak ita atukomesa jere sentral eletrika bot rua iha ti-nan oin? Ajanu Memang Podo!

Ita nia alternativa mak saida?Haree deit ba produsaun hidroeletrika

iha Gariuai. Ida ne maski kik, agora forneseeletrisidade konstante ba area Baucau nian.Iha mos planu atu harii tan ida iha motaLaclo ho iha Atsabe. Sentral eletrika inde-pendente sira ne bele fo energia nebe ba-ratu, limpu e sustentavel. Iha ida tan nebebot liu tan mak ida iha Iralalaru. ProjetuIralalaru ne hahu iha tinan hira kotuk ba hoprosesu ida kapas i partisipativu. Iha ava-liasaun ida kompleta no detalhadu ba im-paktu ambiental no mos ekonomiku. Ezem-plu, duke halo barragem ida, projetu nehalo fali sistema seluk ida atu dada deit behusi rai okos. Se karik halo barragem, po-pulasaun barak iha ponta leste mak sei lakonbee. Tan ida ne mak importante halo ava-liasaun ida diak ba projetu nia impaktu.

AMP toma ona desizaun atu harii sentral eletrika rua ho oleupezadu. Proposta ne hatama uluk ba debate iha tinan kotukdurante debate ba orsamentu rektifikativu, maibe la pasa. Foindaudauk debate ne pasa fali iha parlamentu nasional maskilaiha mudansa signifikante ruma ho proposta ida uluk.

AMP nia diskursu kona-ba “udan sin” Tendensiozu no manipuladór

>kontinua ba iha pajina 7....

Iha diskusaun orsamentu ita ronakatak osan maioria husi kapitál de-zenvolvimentu governu hakarak uzahodi hola sentrál eléktriku ida ne’ebésunu mina-todan hodi halo eletrisi-

dade. Iha diskusaun ne’e deputadu oin-oinko’alia kona-ba posível impaktu ambientál baTimor-Leste karik governu hala’o planu idane’e. Iha argumentu sentrál opozisaun ita ha-ree katak sira temi dala barak “udan sin”.Karik povu ki’ik la hatene sá ida loloos makbuat ne’e, nune’e mós jornál kla’ak uza opor-tunidade ne’e hodi halo sosializasaun kona-ba hanoin ne’e.

Istorikamente, to’o maizumenus tinan1992, Governu sira husi nasaun barabarakhanoin katak poluisaun (hamorun iis) iha ahi-suar nia laran sai problema lokál deit. Maibéla kleur Governu husi nasaun atus ba atus hahútroka hanoin ida ne’e tanba sientista siradeskobre katak afinál, anin bele lori poluenteka iis morun iha ahi-suar nia laran ba fatinida ne’ebé dook duni husi fatin ne’ebé hamosuahi-suar no poluisaun.

Ba sani na’in ne’ebé akompaña debateorsamentu jeral do estadu semana kotukne’ebá rona ita nia Na’in ulun Kay Rala Xa-nana Gusmão halo kómiku uitoan no halimarho lia-fuan “udan sin” maibé sá ida loloosmak ida ne’e ema balun temi?

Udan sin hanesan mistura ka kahur idaentre morun been no maran iha ahi-suarnia laran ne’ebé hamosu nivel ásidu sítrikuno sulfúriku makás iha atmosfera. Biar itabolu “udan ásidu” ka “udan sin” tuir loloosenvés de bolu ida ne’e, sientista baibainbolu “nabeen ásidu”. Prosesu ne’e mosu ihanatureza iha prosesu katastrófiku hanesanvulkaun no bainhira ita sunu mina rai no liu-liu mina todan hodi halo eletrisidade, tanbabainhira ita sunu mina ne’e ahi-suar ne’e

nakonu ho morun rua hakerek SO2 (dióksiduEnxofre)no NOx (Óksidu Azotu).

Bainhira ita sunu mina todan barak, itahalo ahi-suar barak, no anin lori ahi-suarne’e ba fatin seluk, ne’ebé ahi-suar ne’etun husi leten ba rai no kahur ho udan been.Karik udan la iha ahi-suar ne’e bele mosufali iha rai ka iha sasán nia leten no bainhiraudan mai, morun ne’e kahur no udan beenno hamosu morun been ne’ebé sobu buatbarak.

Biar ema iha 1992 deit mak foin lokematan ba problema ne’e, problema ne’e kleurla halimar, no hahú karik iha maizumenustempu revolusaun industrial iha tinan atuhirak ba kotuk. Biar Na’in ulun halo kómikuno fó hatene katak nasaun avansadu sira uzamina todan no la hetan problema udan sin,tuir loloos fenómenu ne’e mosu dahuluk ihanasaun avansadu sira ne’e, hanesan iha Man-chester, Inglaterra. No iha tinan1852, sientista ida naran RobertAngust Smith haree katak iharelasaun duni entre udan beensin no poluisaun atmosférika.

Iha nia diskursu iha Parla-mentu Nasionál Na’in ulun bootne’ebé ha’u respeitu mós hatetekatak nasaun avansadu sira ha-nesan Kanadá ne’ebé uza mina-todan la hetan problema udansin, afirmasaun ne’e sala, ten-densiozu no manipuladór, tanbajustamente iha Kanadá ne’ebámak ita hetan kazu dahuluk ne’e-bé aat liu iha mundu tomak. Iha Kanadane’ebá ikan hotu iha bee lihun boot idanaran Harold Harvey lake mate hotu tan-ba poluisaun, ahi-suar no udan sin morunno hamate buat moris hotu iha bee lihun.Bee lihun ne’e sira hanaran “bee lihun mate”.Ho kazu estremu ida ne’e no esperiénsia siraseluk, iha dékada 90 sosiedade sivíl hahúpreokupa ho ida ne’e.

Udan sin, iha impaktu ba buat barak, ha-nesan: 1) hamorun mota no bee lihun, 2)hamate ai-hun, 3) hakrekas rai; 4) sobu infra-estrutura; 5) hamoras ema.

Iha nasaun balun hanesan Kanada no Es-tadus Unidus Amérika do Norte problemadiplomátiku no polítiku barak mosu tanba po-luisaun, tanba anin lori ahi-suar hosi Kanadaba Estadus Unidus Amérika do Norte no vise-versa. No polítiku sira duu malu balun dehanimi mak halo, no seluk duu fali nia viziñu.

Karik ita haree udan sin no morun nia im-paktu ba ai-laran, ita haree katak udan beenne’e hamihis ai-tahan, halakon ai-horis niakbiit hodi proteje nia a’an rasik kontra kutun,no hapara prosesu haburas no halo oan.Nabeen sin ne’e mós hakrekas rai, liu-liu raibokur ka nutrient ne’ebé importante hane-san kalsium no magnezium.

Bainhira ita analiza impaktu udan ásiduka sin iha infraestrutura ita haree katak na-been ne’e harahun estátua, ponte, uma sirabarak ne’ebé uza fatuk oin-oin ho kálsiu(elementu ne’ebé ita hetan iha Ahu-ruin).

Lia Na’in ba AMP iha uma fukun mós hatetekatak nasaun sira seluk hanesan Korea,hanesan Estadus Unidus, hanesan Xina, ne’e-bé uza kleur teknolojia sunu mina todan hodi

Rui Pinto halo ahi-elektriku la hetan udan ásidu ka sin.Dalan ida tan, lia Na’in bosok povu no nasauntomak, ho lia tendensiozu no manipuladór.

Iha Estadus Unidus problema udan sinmakás loos nune’e mak Governu ne’ebá ha-mosu programa ida iha 1990 naran “Acid RainProgram” no iha tinan 2005 iha relatóriu ne’ebásira hakerek: “Sentrál elektriku mak kontribuimakás liu ba SO2 (morun ne’ebé hamosu udansin), maizumenus 67% husi emisaun nasio-nal mai husi Sentrál eléktriku”.

Iha Koreia udan sin mós sai problema bootida, nia sai problema boot duni no halo kataksientista sira hanesana Yong Ok Kim no kolegasira seluk halo peskiza makás hodi hateneloloos udan ai-horis nia resposta ba udansin. Imi bele hetan estudu ne’e iha J ChemEcol (2008) 34:1501–1509.

Iha China, problema udan sin makás loosnune’e mak sira hili teknolojia idroelektrika

(hanesan teknolojia ne’ebé uza iha Gariuaino ne’ebé bele uza iha fatin barak), hodi ha-menus poluisaun no halakon dependénsia bamina todan. Sira matenek liu, envés de soe,sira fan ba Timor-Leste, hodi hamorun iisno hakotu ukun rasik a’an tanba ho teknolojiane’e ita sei depende ba nasaun sira selukhodi fó mina-todan ba ita, tanba to’o daudaunita seidauk iha planu atu hetan ida ne’e.

.

...RDTL nia konstituisaun garante katak ita tenke prezerva ita nia meiu ambiente. TLmos asina konvensaun oioin kona-ba ambiente liuliu mak Protocolo de Kyoto. Peritooioin konkorda katak sentral eletrika ho oleu pezadu ne la kondis ho ita nia dever nudarsignatariu ida ba Protocolo de Kyoto.

Kla’ak Semanal 09 Fevereiru 200910 LISAN

Dala ruma, sani na’inbele hanoin “tan sámak kla’ak hakarakhaklaken lia-fuan husirai dook hanesan Mé-

xiku ba ami? Rai ne’ebá dook liuhusi ita, sira nia moris la hanesanita nian. Tanba sá mak imi hili atuhaklaken testu ne’e?”.

Biar Méxiku rai ida ne’ebé boot,ho mina barak, no rikusoin naturaloioin, hanesan iha Timor-Leste, si-ra nia povu sei moris mukit tanba,distribuisaun rikeza iha rai ne’ebá,ne’ebé ukun rasik a’an kleur la ha-limar, natoon ba ema hotu atu hak-solok. Ita nudar rai ki’ik ida, ho mi-na, no rikusoin natural oioin, ita ten-ke loke matan ba asuntu distribui-saun riku-soin no tulun ba ema kiakiha rai klaran, tan se la’e ita belehalo sala barak ne’ebé nasaun sira

seluk halo tiha ona. IhaMéxiku ne’ebé emaida naran Zapa-ta hahú movi-mentu ida,tinan hirakliu ba tanbaema morismukit ho railaek, ohin lo-ron, movimentufoun mosu hodi husunafatin, buat ne’ebéZapata no povuMéxiku husu ti-nan atus 400 bakotuk. Funu mosu tan, ema, lakohi

Testu orijinál ne’ebé Kla’akhaklaken ohin, tuir loloos sai adap-tasaun husi hanoin General XefeEzérsitu libertasaun, zona Sul, Emi-liano Zapata. General Emiliano

Zapata no nia ha-noin murak mak

fó naromanba Ezérsi-tu Zapa-tista de Li-bertasaun

N a s i o n á l( E Z L N ) 1 , 2

ne’ebé hahúfunu guerrilla iha

Chiapas, México, ihatinan 1994. EZLN ha-

la’o funu guerrillahodi, rai na’in Chia-pas (Chiapaneko)

bele hetan osan uitoan husi riku-soin natural mina ne’ebé governuMéxiku hasa’e husi sira nia raimaibé la fó fali osan ne’ebé di’ak,Edukasaun ne’ebé di’ak saúdene’ebé di’ak ba rain na’in sira3.

Emiliano Zapata nudar fununa’in no matenek na’in halo kontri-buisaun makás ba rai Méxiku. Niamak hanoin atu halo reforma idadi’ak, ne’ebé fó kbiit tan ba agri-kultór sira ne’e. Nia hanoin makloke dalan ba Plan Ayala (planuida ne’ebé hasa’e rikusoin agrikul-tura iha Méxiku).

Zapata nia ideolojia metin babuat tolu deit, nia hakarak filarejime husi Porfirio Diaz atu hetansistema governasaun ne’ebé emabele moris ho liberdade, justisa none’ebé la’o tuir no hakru’uk baukun4.

Zapata nia revolusaun tau ma-tan ba to’os na’in nune’e mós emabalun ko’alia kona ba hanoin revo-lusaun Zapata nian nudar “revo-lusaun agraria”, tanba nia hasa’etiha rai boboot ne’ebé kolonialistasira uluk kaer no fó fali rai ne’e bakomunidade sira, hodi hadi’a sirania moris nudar to’os na’in organi-zadu, ne’ebé servisu hamutuk hodihasoru kiak, hamlaha no rejimeopresór ne’ebé aban bainrua belemai fali atu haneha povu ki’ik sirane’e.

Hanoin General Emiliano Zapa-ta influénsia ema barak. Durantenia moris haklaken no hatudu dalanba ema simples sira ne’e atu ha-

Inspirasaun husiGeneral Emiliano Zapata

domi duni rai no servisu no ba-dinas hamutuk hodi hapara ham-laha no injustisa.

General Zapata (alias Tigre delsur) ko’alia lia murak ida naranNahuátl, no ko’alia ho komunidadesira tuir lia ne’e. Nia fó hatene buatbarak ba ita. Ezemplu ida ne’ebéha’u gosta duni mak ne’e:

Ha’u hakarak sai atan ba ha’unia prinsipiu, no mate nudar atanba prinsipiu!

Ha’u la kohe sai atan ba ema idano mate nudar ata ba ema ida

Bainhira ha’u sani ida ne’e, ha’uhanoin hikas saudozu Borja daCosta nia lia-fuan kona-ba povuMaubere.

1 Molina, I. (2000). El piensamientodel EZLN. Plaza e Valdes editores.414 paj.2 Marcos, subcomandante (2002).Our word is our weapon. Seven sto-ries Press,3 ibid, “Por qué la lucha” pj. 36.4"Reforma, Libertad, Justicia y Ley!”exemplu ida husi nia ko’alia, idaseluk, baseia ba ne’e Ricardo FloresMagón mak dehan “Tierra e liber-dad” (rai no liberdade)

Emiliano Zapata

Lia-loos la mate ida. Lia-loosbele mate ba ema ne’ebé ohinloron koko atu fila lia-loos, maibélia-loos ne’e, ne’ebé moris tuir aminia istória, buras husi rai ne’e, emalabele ku’u nia, la iha podér kaukun ida ne’ebé bele hasa’e niahusi rai ne’e.

Ami moris iha nakukun laran.Iha nakukun laran ami sei hela.Ami atu mate iha nakukun laran.Maibé, naroman sei mai no loriloron naroman ba ema hotu: ne’ebései tanis iha nakukun laran, ba emahotu ne’ebé ema balu bandu siraatu hetan naroman.

Manifesto Zapatista iha lia-Náhwatl1

Ba povu Méxiku tomak:Ba povu no governutomak mundu nian:Alin no Bou sira:

Naroman sei mai ba ema ne’ebéhanoin katak mate mak prendatanba ema bandu sira atu morisiha naroman. Haroman ema hotu,buat hotu ba ema hotu.

Ba ami… imi fó terus no susar,imi fó haksolok atu funu, imi banduatu foti oin, imi fó dignidade laek.Ba ami… imi la fó buat ida.

Ami funu hodi loke imi nia tilun;Imi makukun a’at hakilar no hotarutu husi imi nia kilat imi ha-tún ami nia lia to’o ema selukrona labele.

Ami nia funu ne’e mak atu ha-

mate hamlaha; Imi makukuna’at fó gratis buat surat tahanno kilat musan ba ami nia oannia kabun.

Ami nia funu atu hetan umakakuluk, no imi nia ukun a’atsobu ami nia uma no ami niaistória.

Tradús: Rui Pinto

Haklaken husi:Sub-Komandante Marcos

Sub-Comandante Marcos Forca EZLN

Ami nia funu atu hetan mate-nek, no imi nia ukun a’at fó beikno despreza ami.

Ami nia funu atu hetan rai, noimi nia ukun a’at fó rai ba amiatu hakoi ami nia isin mate deit.

Ami nia funu atu hetan servisu

ida ne’ebé loos no dignu, no iminia ukun a’at hola no fan: isinno moe.

Ami nia funu atu hetan moris,no imi nia ukun a’at hato’o matenudar futuru ba ami.

Ami nia funu atu ema bele res-peitu ami nia diretu atu kaerukun, atu ukun rasik a’an, no iminia ukun a’at ne’e hatete ba amibarak atu hakru’uk ba ukun emauitoan nian.

Ami nia funu mak atu hetan li-berdade hodi hanoin no la’otuir ami nia hakarak, no imi niaukun a’at ne’e harii fali komarkano halo sepulture ba ami

Ami nia funu mak atu hetan jus-tisa, no Klibur makukun a’at ne’enakonu ho kriminozu no asasi-nu sira.

Ami nia luta ne’e mak ba istó-ria, no imi nia ukun a’at ne’e pro-poin fali ita atu haluha.

Ami nia luta ne’e ba patria, noimi nia ukun a’at ne’e mehi hobandeira seluk, no lian seluk.

Ami nia luta ne’e mak ba dame,no imi nia ukun a’at ne’e haklakenfunu no destruisaun

Uma kakuluk, rai, servisu, paun,edukasaun, ukun rasik a’an, demo-krasia, liberdade, justisa no dame.Ida ne’e mak sai ami nia bandeiraiha loron naroman tinan 1994. Idane’e mak sa’e ami nia lia-husu du-rante tinan atus lima ne’ebé amimoris iha nakukun laran. Ida ne’e,mak ami ezije ohin loron.

1 Testu ne’e ha’u hetan iha fatin ne’e:http://www.telefonica.net/web2/eladoquin/manifiestozapa.html

Kla’ak Semanal 09 Fevereiru 2009 11NASIONAL

Liu husi prosesu saida deitmak kompania MARJU no JUMARsai parseiru ba Governu no oinsania relasaun?

Klaru katak Kompania ne’e sai par-seiru governu nian wainhira kompaniane’e hahu hamrik no tuir asina akorduida nudar koinesimentu legal nebegovernu rekoinese no aprova nudarrekoinesimentu legal ba kompania to-mak inklui kompania MARJU & JUMAR”.

Prossedur ne’ebe ami nia kom-pania lokal kumpri hodi investe makaminimu liu ho valor US $. 5000,00wainhira registu atu hamrik nudarkompania local. Maibe ami nia kom-pania kuandu hamrik, fofoun ho ka-pital US. $.30.000,00 ne’ebe maihusi bolsu kompania rasik. Durantene’e ladauk iha funsionario perma-nente maibe ba oin ami sei kontinuaatu kria servisu permanenti ba funsio-nariu nebe sai funsionariu iha kom-pania durante ne’e. Tanba tuir pro-sessu legal wainhira simu funsionariu

foun ami rekruta ba modelu rua; pri-meuru sira ne’ebé assina kontratukuandu kompania kaer prozetu rumano segundu; funsionariu ne’ebé servisuaktivu iha kompania nia laran maibesidauk sai permanente.

Kompania nia estaf hamutuk nain5 ne’ebé servisu aktivu loron-loron.Kuandu prozetu iha baze, kada pro-zetu ida ema nain 6-9 husi kompaniarasik mak ba halo servisu. Konaba Ba-daen nebe ami kontratu ne’e ketak,maibe se karik servisu ne’e boot en-taun badaen hirak ne’e bele halo falikontratu seluk hodi aumenta badaenseluk atu ajuda sira. Tanba ne’e ka-da prozetu ida bele fo servisu ba emakuaze 20-30 pessoas.

Durante Kompania hetan kon-fiansa husi Governu kaer prozetu,primeiru prozetu mai husi Ministeriuinterior hodi halo uma ba Polisia,Promulga Kazerna ba PNTL ninianiha distritu Manatuto ne’ebe kompaniane’e entrega iha fulan marsu 2008.

Manan tan tender iha tinan 2008/2009 nebe hetan konfiansa ba dalarua husi Ministeriu nebe hanesan ho-di halo uma ba POLRES ba vice Po-lisia, Distritu Manatuto nian. Ami ma-nan mos tender Ministerial husi Agri-kultura nian halo irigasaun iha Ira-bere no tender seluk maka ami jointho kompania lokal sira seluk atu ser-visu hamutuk ba SAS nian ba dadabe iha Lospalos, Iliomar.

Ba futuru saida maka sai ha-nesan kompania nia mehi?

Planu ba oin ne’e konforme sis-tema. Tanba ita bele iha planu ne’ebédiak maibe sistema lao ladiak ou lafo fatin atu fo valor ba sistema nebeiha, ida ne’e mos problema oituan.Tanba ne’e, kompania ida kuandu hilidalan atu empreza, nia rezultadu ma-ka tenkiser iha komitmentu, katakoinsa bele fasilita ita nia maluk rasiknudar Timor Oan para bele kria kampuservisu, no kompania MARJU & JU-MAR rasik laiha hanoin atu para ihadalan klaran ou hakiduk ba kotuk nosempre iha hanoin no iterese atu ha-kat ba oin.

Bazeia ba realidade ne’ebé makaiha, se ita koalia konaba konstruk-saun civil, lei sira ne’ebe maka iha, idane’e maka ita bele akompanha hodihalo tuir tanba maske ita iha planune’ebé bo’ot maibe karik sistema lafo fatin antaun ida ne’e kria proble-ma ba kompania.

Hau lahatene, iha ketentuan na-saun ninian ba orsamentu ne’ebémaka US $. 1000.000,00 mai kraikne’e dehan katak kompania timormaka hili deit ba kaer, maibe iharealidade buat hirak ne’e la akon-tese. Ne’ebé problema hirak hane-san ne’e maka sai diffikuldade outantangan ida ba emprezariu Timoroan sira iha sistema ne’ebé refereladauk diak.

Durante kompania hamrik ho-di lao tuir nia area, fasilidade sa-ida maka fasilita kompania halaosira nia servisu?

Kompania iha SDM (Sumber DayaManusia) mak hanesan iha arsitek,tekniku balun ne’ebé remata STM hokapasidade no kbi’it boot atu kontri-bui hodi dezenvolve. Fasilidade makaCamioneta (truk) 12 hodi uja ba ser-visu bé nian, mesin 2 hodi solda, noiha mos fasilidade seluk hanesan kom-putador, internet hodi uja ba assesuinformasaun, dead line modal nebemaka boot.

Iha parte seluk, durante kompaniahamrik, iha mos difikuldade nebehasoru mak hanesan; iha area kons-truksaun, husi parte obras publikanian halo dezenho la klaru no wain-hira ami to’o iha baze atu hare filafali, halo ami konfuzaun. Automatikamente tanba ho interese nebe bo’otno hakarak atu hadia hodi dezen-volve, nudar Timor Oan ita maka kon-tribui hodi servisu hamutuk hodikontribui ba ita rasik nia nasaun.

Iha mos problema seluk hanesanstok material maka sai hanesanproblema ida ba ami, tanba presizamaterial ho kuantidade barak iha timorlaiha no tenki sosa hodi importa falimai iha rai laran tanba ida ne’e makadalaruma servisu ne’e han tempu.

Kompania ne’e kria sistema rua;primeiru fo salariu ba trabalhadoresne’ebe bazeia ba kontratu, segundu,iha mos salariu fulan-fulan ba ne’ebeaktivu lorn-loron iha kna’ar fatin hosalariu tuir ninia servisu. Planu ba oinmai sei buka meius ida ho hakas a’anatu fo servisu ba trabalhadores hirakmaka servisu no salariu nebe sufisiente

ba membrus kompania tomak.

Julio Fernandes, oan husi Alexan-drinha Madeira no Afonso Quluna,ohin loron laos deit riku ba nia Inan-Aman maibe sai mos riku soin ida banasaun no ba nia maluk tomak tanbaho interese boot hakarak dezenvolverai ne’e no loke kampu servisu ba emane’ebe presiza servisu.

Julio mos sai aman ba oan manerua no feto ida, husi nia kaben ne’ebetuir direitor MARJU & JUMAR ne’ekatak sira rua hetan malu iha Dili.

Julio iha nia lia fuan ikus hakarakhusu ba Governu atu hadia sistemaiha parte nebe refere no tenke konsis-ten ba dekretu lei ne’ebe hakerek onakatak atu loke tenderizasaun ida,kritria ne’ebe hakerek ona iha Leiona tenki kumpri hodi determina lo-los kompania ida ne’ebe maka ihadireitu atu manan ou la manan ten-derizasaun. “Laos uja fali sistema fa-miliarizmu ba tenderizasaun, ne’e lalos no la lao tuir sistema ou kritérianebe hakerek iha lei. Se la-iha kon-trola, ita nia nasaun sei lao la los.”

Julio mos husu ba ministeriuObras Publika, kona-ba ema nebehalo dezenhu iha ministerio ObrasPubliku no konsultan, se bele halomudansa ki’ik ida atu hadia, se laesira halo sira nia a’an hanesan siradeit maka bele no ema seluk labele,maibe buat balun lao la los hela. Seita iha interese ba dezenvolvimentuiha ita nia nasaun rasik, problemahirak ne’e tau matan hodi hadia,tanba fo servisu ba ema atu edukaema sai ema ne’ebe bolu profesio-nalizmu iha ninia area laos edukaema sai arbiru”, haktuir Julio.

KOMPANIA JUMAR & MARJU PROFILE

Uma Talin Tradisional, ba Ministru Mariano Sabino ka Agrikultór?

Timor-Leste nudar Nasaun nebe foin hetan nia soberania tomak ihatinan 7 resin, hahu husi restorasaun Independensia 20 Maiu 2002.Maski nasaun nurak, maibe paritisipasaun husi entidade tomak atu

dezenvolve rai ne’e, bele dehan tama ona iha espasu positivu.Partisipasaun ba dezenvolvimentu nasional laos deit mai husi governu,

organizasaun politika ka ONG, maibe mai husi Kompania lokal mos, hoobjetivu kontribui dezenvolvimentu rai ne’e ho loke kampu de trabalhoba populasaun nebe ladauk iha servisu.

Hare husi fenomena partisipasaun ba dezenvolvimentu TL husi kom-pania lokal hirak nebe positivu, kla’ak halo reportajen ida kona-ba kom-pania lokal MARJU & JUMAR nebe hari iha tinan 2005.

Kompania lokal ne’e agora halao nia knaar iha Pantai Kelapa, sukuFatu-Hada sub-Distritu Dom Aleixo, Dili, Timor-Leste.

Kompania ne’e bainhira atu alkansa sira nia objetivu, sira hili dalan saipartner ba estadu ho interese atu minimiza emprezariu sira nebe mai husirai liur. “Tanba saida maka ema rai liur deit maka mai loke sira nia kompaniaiha ita nia rai laran, se ita sente ita mos bele”? Esplika Julio Fernandes,Direitur Kompania MARJU & JUMAR ba jornalista kla’ak.

Atu hatene klean liutan kona-ba lalaok kompania lokal ne’e atualkansa sira nia objetivu, tuir mai jornalista kla’ak, Nico Zecoro halointervista badak ida ho Julio Fernandes, Diretor Kompania MARJU & JUMAR.

PROFILE PROFILEPROFILE PROFILE

almerio ALVAREZ

Durante semana rua nia laran, deputadu sira iha Uma Fukun ParlamentuNasional halao diskusaunmaka’as, manas, komik

no dala barak deputadu sira hatudusira nia inkapasidade no inkuñesi-mentu konaba Orsamentu Jeral doEstadu 2009. “Liliu realidade ne’ebemak hau asisti konaba diskusaun Or-samentu Jeral do Estadu 2009, de-putadu balun husi bloku Aliansa Ma-ioria Parlamentar, hatene deit makhit liman, maibe sira la hatene kes-taun ne’ebe mak povu no nasaunpresiza liu,” tenik Jose dos Santos,estudante husi Universidade Nasio-nal Timor Lorosa’e (UNTL). Deputa-du balun lore “bote mamuk” tamaiha Parlamentu Nasional. No deputa-du seluk lori “bote todan” tanba sem-pre nakonu ho bukae,” hatutan uni-versitáriu UNTL ne’e.

Parte ida husi diskusaun Orsa-mentu Jeral do Estadu 2009 ne’ebemak tuir dos Santos interesante te-bes mak governu AMP liu husi Minis-teriu Agrikultura, Florestas, i Peskas,Mariano Sabino hakarak halo faliuma talin tradisional iha Comoro. Ob-jetivu mak hakarak hasoru malu hoagrikultór sira iha loron sesta-sesta.“Ita la hatene uma talin ne’e rasik niniabenefisiu ba agrikultór mak saida,”kestiona dos Santos.

Argumentu ne’ebe mak MinistruAgrikultura, Mariano Sabino hato’o ne’ela klaru. “Hau hanoin Ministru atu halouma talin tradisional ba agrikultór sirane’e, hanesan mehi deit. Tanba agri-

kultór sira iha Timor-Leste tomak,sei lakohi lakon sira nia tempu atumai atende enkontru ne’ebe makMinistru halao.,” tenik Afonso de Jesus(36), ne’ebe mak durante ne’e halaonia vida nu’udar agrikultór iha distrituPonta Leste ne’e.

De Jesus ninia argumentu simplesdeit. Kuandu Ministru hakarak haloenkontru ho agrikultór sira iha loronsesta-feira, nia rasik iha loron sestasusar atu husik ninia to’os, se mak atuharee ninia to’os hodi nune’e animalhanesan karau, bibi, ka fahi la-beletama to’os laran hodi estraga fali ai-han iha to’os laran. “Tanba ne’e makideias Ministru Agrikultór atu halo umatradisional ba agrikultór sira ne’e, lakorresponde ho nesesidade ami nianiha baze,” hatutan de Jesus.

Ema barak mak kestiona uma ta-lin tradisional ne’ebe mak atu pro-jeta osan hamutuk trezentus mill do-lares ne’e ba deit uma talin kiik-oanida ne’ebe mak iha tinan ohin maisei sai aat ka sobu fali. “Atu halo umatalin tradisional, signifika katak fó dunivantazen ba povu agrikultór sira.Povu la presiza uma talin tradi-sional.Maibe povu presiza liu mak ne-sesidade bázika,” kestiona Manuel daCosta, agrikultór ida ne’ebe mak mai

husi subdistritu Bazartete, Distritu Li-quisa ne’e ba jornalista kla’ak iha Tasi-Tolu, 31/01 foin lalais ne’e.

Deputadu husi bankada opozisaun,partidu FRETILIN no PUN, kestionakonaba objetivu atu hari uma talintradisional ba agrikultór sira ne’e.“Dala ida tan, osan ne’ebe mak itaboot sira koloka ba iha floresta ne’e,osan limitadu liu. Tanba osan husitrezentus mill dolares ne’ebe makatu halo uma talin tradisional ne’e,osan barak liu. Entretantu, osan ne’e-be mak atu aloka ba iha floresta nian,ne’e kiik liu,” tenik deputadu OzorioFlorindo husi bankada FRETILIN.

Konaba atu halo uma talin tradi-sional dehan Ozorio Florindo katakagrikultór sira sei la involve iha en-kontru ne’ebe mak Ministru Agrikultóratu halao ne’e. “Agrikultór mai atu ha-lo reuniaun iha ne’eba. Atu mai ihafatin Comoro ne’eba ne’e? To’os nainno natar nain ne’e hira mak atu maituir enkontru? Ita boot dehan, siraatu mai reuniaun ne’e, sira atu halosira nia natar no to’os ka atu mai falihalo reuniaun halo saida. Atu halo de-sizaun hamutuk ho Ministru karik,” kes-tiona deputadu husi FRETILIN ne’e.

Kuandu agrikultór sira mak atu maihalo desizaun hamutuk ho Ministru,

tuir Ozorio katak ida ne’e komesa lalos ona. “Povu kiik hira mak atu maihalo enkontru ho ita boot iha umatradisional ida ne’e,” hatutan Florindo.

Eiz Ministru Agrikultura no Pes-kas, Estanislao Aleixo da Silva iha ni-nia intervensaun, hateten katak Mi-nistru Agrikultura dau-daun ne’e lahatene saida mak prioridade. “Amiharee katak iha prioridade bara-barakne’ebe ita bele halo. Uma tradisional,ne’e laos prioridade ida husi MinisteriuAgrikultura. Tanba ne’e mak osan tre-zentus mill dolar ne’e, ne’e osan ba-rak teb-tebes,” deklara nia.

Deputadu Joaquim dos Santos,husi bankada FRETILIN mos husu paraosan ne’ebe mak atu koloka ba de-zenvolvimentu agrikula ne’e, la’os atuhalo uma talin tradisional nian, maibeosan ne’e atu uza ba dezenvolvimentuagrikula nian. “Laos uma tradisionalmak ita nia estadu agora dau-daunne’e hakarak no presiza. Podia ita bo-ot koloka ba prioridade ida mak flo-restas. Tanba florestas no agrikul-tura iha relasaun,” tenik dos Santos.

Dos Santos hatutan liu tan katakse estadu prepara kondisaun diakba asegura florestas iha Timor, dalaruma agrikultór sira mos bele foobrigadu no parabens ba governuida ne’e. “tanba governu ida ne’e pre-para kondisoens ba agrikultór atunune’e florestas ne’e bele fo udanba agrikultór sira, tanba udan maituir tempu. Wainhira ita fo impor-tansia ba dezenvolvimentu ba agri-kula, maibe ita boot la fo importansia.Ba halo fali uma adat. Halo tan ihaDili,” afirma dos Santos.

Hatan konaba preukupasaun

husi bankada FRETILIN, Ministru Agri-kultura, Mariano Sabino hateten ka-tak uma tradisional ne’e, uma talinne’ebe mak atu dignifika agrikultórsira ne’ebe mak iha loron sesta-feirahasoru malu ho agrikultór sira. “Tanbane’e mak presiza uma talin ida luanpara iha sesta-feira ne’e Ministru atuhalo enkontru ho Agrikulor sira. Atukoalia konaba saida mak agrikultór sirapresiza. Hanesan mos ohin koalia ko-naba tratór ne’e mos atu dignifika agri-kultór sira,” esplika Mariano Sabino.

Razaun seluk ne’ebe mak MinistruAgrikultura ne’e esplika katak atu halouma tradisional ne’e para hadia mosfunsionariu sira nia servisu bele efi-siente, bele efeketivu, no bele diakliu. Ne’ebe ida ne’e atu halo hanesaneskritóriu agrikultór sira nian,” katakSabino.

Atu halo uma tradisional ne’e tuirAntoninho Bianco husi bankada opo-zisaun FRETILIN katak ne’e laos kom-petensia Ministeriu Agrikultura no Flo-resta. “Ne’e toma konta ba Ministeriuida Edukasaun Cultura,” afirma Bianco.

Atu dignifika agrikultór sira, maktenki hasae produsaun sira nian. “Laoshalo jardin ba sira. Ida ne’e laos dig-nifika. Dignifika agrikutor sira, laosfahe tratór ba sira. Maibe tenki kapasi-ta sira, atu agrikultór bele fo sira niakontribuisaun ba iha dezenvolvimentunasional,” hatutan Francisco Brancohusi bankada FRETILIN.

Kestaun mak ne’e, governu ihaduni interese atu ajuda agrikultór siraka lae? La’os hasai osan halo uma talintradisional mak importante, maibeejijensia hsui agrikultór sira nian maksira la bele hamlaha ba hahan.

Deputadus

Kla’ak Semanal 09 Fevereiru 200912 N A S I O N A L

Soe foer fatin iha Tibar loke iha tempu Indonezia kedasona. Iha tempu UNTAET

BUKAMORIS IHAFOER FATIN

nomosukun aan nia laran,fatin neé uza nafatin hodi soe foerneébe mai husi Dili laran tomak.Interesante tebes mak bainhirafatin neé loke, povu balun iha Ti-bar inklui labarik, ferik no katuassira, nuneé mos animal sira (karauvaka no asu) lor-loron hahuú da-der toó lorokraik buka moris ihafatin foer neé. Dalaruma sira lasente maibe sira nia moris iha pe-rigu laran. Kondisaun iha soe foerfatin (tempat pembuangan sam-pah) iha Tibar neébe ita hareehusi fotografia sira neé hatudu

mai ita katakpopulasaun neébe morisbesik iha area neéba presizaantensaun husi Governu Timor-Leste, liu-liu hodi tau matan kona-ba impaktu saude ba sira neébe lor-loron buka moris iha neéba. Ihaparte seluk, ema sira neébe karikkonsume naán husi karau vaka siraneébe buka ai-han iha neéba, nianaán bele mos kontamina ho kimia(kimiku) no fo perigu ba konsume-rante sira.

Fotografia no tekstuZe’sopol Caminha

Ita hotu rona ona istória kona- ba aten barani sira, mane no

feto, ne’ebé ho sira nia mehino determinasaun sira kon-sege hodi halo buat barak.

Ita rona tiha ona ai-knanoik balunkona-ba asua’in sira nia matadalanhodi materialize sira nia mehi, amirona kona-ba justisa, lia-loos, dame,patriotizmu, relijiaun no domin.

Biar ai-knananuk ne’e sai buatmehik ne’ebé ita nia am’tuak sirasani ba ita bainhira ita sei ki’ik nofoin sai, ai-knanoik ne’e moos dalaruma sira fó ba ita hodi haklakenba ita matadalan banati tuir balunhodi rezolve situasaun oioin ne’ebéita bele hasoru aban bainrua. Ita sa-ni, no dala ruma, dala ruma ita mehino hanoin atu sai fali hanesan emaiha ai-knananuk ne’ebé ita rona kasani. Ita hotu, haree filme kona-bafunu na’in ka dato sira ne’ebé prontu

Fiar: hanoin ida iha ai-knanoik balun ne’ebé ita uluk rona

atu sai inus-matan ba kilat musan,no moris tuir matadalan ne’ebé ma-romak fó ba sira, hodi proteje sirania rai, ka hodi defende sira nia onra.

Relijiaun ka kreda, hanorin itakona-ba profeta sira no sira nia ha-noin murak hodi haluha sira niaa’an rasik hodi fó buat hotu ba emaseluk. Ida ne’e ita hetan iha kredaKatóliku, Islam, Budista no mezmuiha ema ne’ebé hatete katak la fiarmaromak. Ita hotu hatene ka pelu-menus rona kona-ba Jesus Kristu,Mohammed, Buddha no sira nia sa-rani sira ka dixípulus. Fiar ne’ebésira kaer iha sira nia laran, lori siraba dalan loos, biar, sira hasoru sa-krifísiu boot iha dalan ne’ebé sirahili atu la’o hodi hetan naroman.

Ohin loron, ita sei lota ka apren-de kona-ba servisu makás ne’ebéema, mane no feto hanesan halo,ezemplu banati tuir husi Gandhi,

Samora Machel, Amilcar Cabral,Nelson Mandela, Rosa Parks, JosinaMachel, Che Guevara, Martin Lu-ther King Jr., Eduardo Mondlane kaJosé Rizal. Ita aprende katak sirania hahalok no luta hodi hasoru in-justisa, esplorasaun no diskrimina-saun hamosu mudansa di’ak ida baita hotu.

Ita nia fiar ba ai-knananuk ne’ela hatuur ba hahalok iha knananuk,hatuur ba esénsia knananuk, biarai-knananuk ne’e bele la loos, kabele sai mitu ida; ka ai-knananuknia final bele triste (hanesan ihateatru Shakespeare balun) ka na-konu ho haksolok ida ne’e la valebuat ida tanba, karik ita hanoin fali,ita, to ohin loron sei temi no sani ai-knananuk ne’e ba ita nia oan, itasani nafatin, no ita halo ida ne’etanba ita sei iha ESPERANSA. Biarita la fiar ona katak eroi balun iha

istória real, ita sei sani istória ne’e,tanba ita sei iha esperansa katakmatadalan iha istória ne’e ema ba-rak bele hili atu la’o tuir.

Esperansa hodi moris iha reali-dade hanesan ai-knananuk balun kaistória romanse no domin balun ne’e-bé halo ita nia matan been suli, Es-peransa katak ai-knanoik ne’e,ne’ebé ita sani ba ita nia oan sira,bele influénsia sira hodi sira belesai boot hanesan ema iha istória nosai boot nudar ema, mane ka fetone’ebé barani atu la’o banati tuir eroisira, no barani atu hasoru munduno ema balun ne’ebé hakarak ha-dook sira husi ideal ne’e, ne’ebé ha-karak sees sira husu hanoin ne’e.

Ita sei iha esperansa katak, ma-ne no feto sira, moos bele hamriika’as no foti oin, no barani atu la’onafatin banati tuir servisu lideransa

Ba sani na’in sira testu ne’e hanesan versaun dalen-Tetun husi testu orijinál iha lia-Inglés, husu deskulpaboot ba hakerek na’in karik, tradusaun ne’e la kona nia laran. Tradusaun livre husi Kla’ak media.

>kontinua ba pajina 7

Timor-Leste foin daudaunsimu Embaixador no re-prezentante barabarakhusi nasaun ne’ebé holaparte iha organizasaun

sudeste Asiátiku, ASEAN. Duranteserimónia ne’e, ne’ebé hala’o iha Mi-nistériu Negósiu Estranjeiru, Dili, biarema barak husi Governu no órgaunsoberania seluk mosu hodi haklakenba membru komunidade ASEAN ka-tak Timor-Leste hakarak duni tama baorganizasaun ida ne’e, kadeira baluniha primeira liña mamuk tan Na’inulun balun la biban ka lakohi mosu.

Iha diskursu balun jornalista sirarona tan sá mak Timor-Leste tenkehatama ba ASEAN no benefísiu sira

ne’ebé dala rumaita bele hetan,karik sekretariaduASEAN simu Ti-mor-Leste nudar

membru organiza-saun ne’e. Iha ka-zu prosesu adezaun ba ASEAN, itaharee katak rejime AMP la’o tuir mata-dalan ne’ebé I, II, III Governu kons-titusionál hala’o. Matadalan ne’e makmatadalan ne’ebé eis-Ministru Ne-gósiu Estranjeiru no KooperasaunJosé Ramos-Horta hanoin no hakla-ken ba Governu.

Biar prosesu adezaun la’o nafatin,parese karik, katak rejime ukun ne’e,seidauk hatene katak bainhira niahanoin atu hili polítika banati tuirfoun ida ba Timor-Leste, Estadu,ne’ebé hakarak hatama ba kliburASEAN (hanesan ita nia) tenke hilipolítika ho hanoin ne’ebé kona mata-dalan ASEAN. Matadalan ne’e itabolu Karta Magna ASEAN [(hanesankonstituisaun ASEAN nian) iha lia-malaiu dehan Piagam ASEAN ]. Hodi

hatudu ba sani na’in rejime ukun ne’enia konfuzaun kona-ba prosesu ade-zaun ASEAN ha’u foti kazu-de-estuduida deit: lideransa AMP nia hanoinba Timor-Leste nia Polítika Enerjé-tika.

Karik ita lehat ka analiza lide-ransaAMP nia hanoin kona-ba Polítika Ener-jétika ita haree katak, dala ruma karik,opsaun atu hili teknolojia ne’ebé ha-mosu poluisaun makás ba rejiaun nohakotu dezenvolvimentu iha nasaunsira seluk viola fali ba artigu balun ihaKarta Magna ASEAN.

Porezemplu, iha Artigu 1, liña 4ita sani katak hodi hola parte iha kliburASEAN nasaun tenke “asegura ka-tak ema hotu ne’ebé moris iha rejia-un sudeste Asiátiku moris iha dame,no moris ho demokrasia no iha am-biente ida ne’ebé ekilibradu”. HoPolítika Enerjétika AMP nia ita hareekatak Timor-Leste bele kontribui badezekilibríu ambiente iha rejiaun,tanba Sentrál eléktrika mina todanhamosu problema poluisaun hane-

san dezekilibríu boot ida iha am-biente. Nune’e mós, bain-hira ukunna’in hili atu hola sentrál mina todanno nakfila polítika enerjétika husi:Polítika “diversifikasaun fonte enerjianian” no independénsia enerjétika;ba fali » Polítika ida ho “fonte enerjiaida deit” no hamosu dependénsia baita nia setór enerjia; governu rasik lokedalan hodi inviabiliza no hadook na-saun Timor-Leste husi prosesu ade-zaun ba ASEAN.

Karik ita kontinua sani MagnaKarta ASEAN ita haree katak tuirloloos, nasaun ne’ebé hakarak ho-la parte iha klibur ASEAN tenke: Ha-tán ho efisiénsia, no tuir prinsípiuseguransa tatomak (olístiku) no inte-gradu hodi hasoru krime transna-sionál no dezafiu transfronteirisu (Ar-tigu 1, liña 8). Tanba hanesan ha’ufoin temi iha kotuk, poluisaun, ai-suar husi sentrál mina todan belehamosu problema iha nasaun seluk,poluisaun atmosfériika automátika-mente sai problema transfronteirisu.Ho razaun ne’e lideransa AMP hili atuviola no la’o kontra fali buat ne’ebésira hatete katak sira simu nudar ma-tadalan; tanba, envés de respondeba dezafiu transfronteirisu hanesanpoluisaun, Estadu Timor-Leste tuirlideransa polítika rejime ne’e, hili atu

hamosu no haburas problema trans-fronteirisu.

Karik ita kontinua nafatin saniMagna Karta ASEAN ita haree katak,tuir loloos nasaun ne’ebé hakarakhola parte iha klibur ASEAN tenke:“Haburas no hamosu dezenvolvimen-tu sustentável hodi asegura prote-saun ba meiu-ambiente rejiaun nian”(artigu 1 liña 9), hanesan razaun siraseluk, polítika enerjétika ida ne’ebéhamosu poluisaun anin, no poluisaunatmosférika la proteje ambiente tuirloloos polítika ne’e ataka fali no kon-tra Magna Karta ASEAN no mós kon-tra fali ita nia konstituisaun rasik liu-liu Artigu 61, kona-ba ambiente nu-ne’e moos desizaun rejime ukun ne’ehodi harii sentrál mina todan kontrafali konstituisaun no kontra fali MagnaKarta ASEAN nian

Konkluzaun: Iha artigu ne’e itaharee katak ukun na’in no polítiku sirala hatudu konsisténsia iha hahalok,tanba iha sekretariadu ASEAN nia oin,sira dehan katak prontu atu hakru’ukba Magna Karta ASEAN no la’o tuirmatadalan ASEAN nian, maibé husikotuk sira nia desizaun polítika hadookTimor-Leste no povu Timor tomakhodi hatama ba klibur ASEAN, kliburnasaun ida ne’ebé importante tebe-tebes hodi lori ita nia rai ba oin.

Rui Pinto

INDISE

pajina 2

2009 TinanInfrastruturaLaos PerioduSosa Votus

Saláriu OrgaunEstadu Boot,Professores Tristi

pajina 3

Lei TributariaFo Tulun KaHanehan Povo?

pajina 4

Lukeno Alkatiri

AMP no ASEAN