Koe tefito’i mo’oni’ime’a ki he langafakalakalaka fakapotopoto mo tu’uloa

Ko e ‘ilo fakafonua ‘oku ‘uhinga ia ki he mahino’i me’a, poto’i ngaue

moe ‘ilo loloto (fakafilsofia) ‘oku ma’u mei he hisitolia loloa ‘oe

fengaue’aki pea mo natula moe atakai. Ki he kakai tu’ufonua, ko

e ilo fakafonua ‘oku ne fakaha ki he kau fai tu’utu’u ni ‘a e ngaahi

mo’oni’i me’a fekau’aki mo e mo’ui faka’aho.

Ko e ‘ilo fakafonua ‘oku mahu’inga’aupito ia ki he ouau fakafonua

‘a ia ‘oku kau ai e lea, fakakalakalasi pe fakafa’ahinga, ngaahi founga

hono ngaue’aki e koloa, fengaue’aki faka sosiale, mo e ngaahi

me’a fakalaumalie.

Ko e taha’i founga ‘o e ilo ko e konga mahu’inga ia ‘o e angafakafonua

kehekehe ‘i mamani pea ‘oku ne fa’u ha fa’unga ki he langa fakalakalaka

fakapotopoto ‘oku fakafonua pea taau.

I he ‘elia ‘o e pa’ake ‘i tahi ‘i he motu ko Sulini ‘i Taileni, ko e kakai mokeni ‘oku feinga holo ha ngaahi founga kehekehe fekau’aki mo e mo’ui ‘oku tu’u loa mo fakapotopoto. Ko e finematu’a ko e ‘enau tefito’i ngaue ko e fangota’i he tahi mamaha ‘o ngaue’aki ‘enau ‘ilo loloto ki he ‘atakai ki hono tanaki e ngahi me’atokoni kehekehe ‘o hange ko e vana, paka, fingota pea moe ika.

Ko ha popao mei he ‘otu motu ‘o Masekelini ‘i he tafa’aki

ki he fakatonga ‘o Malekula, Vanuatu, ko e foki mei he

ngoue’anga ‘i he motu lahi. Ko e taukei faifolau ‘o ono’aho

‘oku makatu’unga is ‘i he ‘ilo ki he fetu’u, peau, matangi mo e monumanu, ‘a ia ‘oku

fakatefito mei ai e faifolau ‘a e ngaahi ‘otu motu ‘o e Pasifki.

Na’e ‘i ai ha ki’i tamasii mei Ianomani mei he konga ki olunga o Olinoko,

Venisuela ko e ‘ene ngaue na’e fai koe fakasio e huhu’a’i hone i he ‘akau. ‘I

Ionomami, ‘oku laka hake he fa’ahinga mo e hingoa kehekehe ‘e 50 ‘a ia ‘oku

ne ‘omai ‘a e fa’ahinga me’atokoni moe faito’o kehekehe mei he huhu’a’i hone. ‘Oku nau ngaue’aki e founga kehekehe

hono tanaki e huhu’a’i hone.

Fa’u

mo

e f

oko

tu’u

tu’u

: Ju

lia C

heft

el

Tonga

Marie

-Cla

ud

e M

att

ei M

ülle

r

Naru

mo

n H

insh

iran

an

Fran

cis

R H

icke

y

Ko e kakai tangata mo e fefine ‘oku nau ma’u

ha ‘ilo mo ha taukei lahi ‘aupito. Ko e kakai

fefine ‘oku ‘i ai pe ‘elia ia ‘oku nau taukei ai moe

founga hono tufaki ‘a e ‘ilo. Ko ‘enau ‘ilo ‘oku

mahu’inga ia ki he mo’ui ‘a e kolo.

Ko e fekumi ki he ‘ilo fakafonua na’e meimei

fakatefito peia he ‘ilo ‘oku ma’u mei he kakai

tangata. Ka i he ngaahi aho ni ‘oku fakatokanga’i

‘oku founga ‘e ua ‘ona fepoupouaki ae tangata

mo e fefine ke ma’u kakato ai e ilo tu’ufonua.

moe ‘ilo – ko e founga lelei ia ‘o e ‘ilo

Tangata pe Fefine

‘Oku tau faka’ilonga’i ‘a e ngaahi talanoa ‘i hotau ngaahi sino....ka ‘oku ‘ikai ko ha ngaahi faka’ilonga pe ke tau matamata lelei ai.

Koe kakai fefine ‘oku tatau pe mo e kakai tangata ‘oku nau lava ke tau’olunga’ hiva pea mo e ta valivali ke kei pukepuke pe ‘a ‘enau fekau’aki moe tahi pea moe fonua. Kapau he’ikai teke ‘alu ki he

tukui kolo ‘i ‘uta pea ‘ikai teke hiva pe tau’olunga pea ‘oku hange koe lau ‘a e loea fefine Uilimanu ko Tjama Napanangka, Aositelelia

koe ngaahi matavai ko ia e pakupaku.

Ko e toutai /fangota koe taha’i ma’u’anga me’atokoni ia ‘a e kau Mavangna ‘i he Feitu’u malu’i paiosifia i Nicaragua. ‘I he fa’ahi ta’u mafana, koe kakai fefine ‘oku nau fakahoko e toutai ‘o ngaue’aki ‘a e taumata’u. Ko e kakai tangata ‘oku nau toutai kinautolu he taimi momoko ‘o ngaue’aki e tao moe sengai.

‘Oku kau ha fefine mei Inuit he kakai ‘oku nau toutai’i e sila ‘i he ngutu ‘oe vaitafe Kuujjuag , i he pei ‘o Ungava, ‘i Kanata. Ko hono toutai’i e sila koe kakai tangata pe ‘oku nau fakahoko i he feitu’u ko ‘eni. Ko e fatongia leva ‘o e kakai fefine, ko e ngaahi ‘o e kakano’i manu mo hono kili ‘o kau ai hono ngaohi ‘o e kofu ‘oku ne matu’uaki e vai mei he kili ‘o e sila.

Fa’u

mo

e f

oko

tu’u

tu’u

: Ju

lia C

heft

el

Tonga

Barb

ara

Glo

wcze

wsk

i

Me

nu

ka S

ce

tbo

n-D

idi

Do

ug

las

Nakash

ima

Do

ug

las

Nakash

ima

Ko hono fakafepaki’i e saienisi faka uesite

Ki he kakai Mokeni ‘i he tahi ‘o ‘Anitamani ‘i Taileni mo Maianima, ko e vaka ‘oku ‘i ai hono mahu’inga ‘o tatau pe ki hono ngaue’aki pea ki he ngaahi faka’ilonga. ‘Oku ngaue’aki ‘e he ngaahi famili lahi ‘i he taimi lahi ‘o hange pe ha nau ‘api ‘oku tete he vai. Ka ko e vaka ‘oku tatau peia moe konga kehekehe ‘o e tangata.

‘I he pei ‘o Lamen, noate ‘o ‘Epi ‘i Vanuatu, ‘oku faka’ilonga’i ‘aki hono tapui ke fai ha toutai ‘i he feitu’u ni ko e ‘uhinga ko e mate ha memipa ‘oe matakali ni, ‘aki hano laku ha lau’i ‘akau ke faka’ilonga’i ‘aki. ‘I he Pasifiki, ‘oku lahi ‘aupito e ngaahi ouau fakafonua ‘oku ngaue’aki ki he ngaahi tu’utu’uni ki hono ngaue’aki ‘ oe ma’u’anga ivi ‘oku fakafo’ou.

‘I hono fakafelave’i ‘o e kelekele/fonua moe tahi, natula mo e angafakafonua, na’e ‘i ai ha tangata mei Vanuatu na’a ne ta he ‘one’one ha fakatata ‘o ha fa’ahinga o e nafa. Koe taimi koe hono ta ‘o e nafa ko’eni ofi ki he hakau, ‘oku puna e ika ki ‘olunga he ‘ea ‘o vilo mo tau’olunga ‘o fakatonu ki he nafa ko’eni.

Ko e filosofia fakauesite ki hono fakatolonga ‘o e

atakai ‘oku fakafaikehekehe’i ai e fa’ahinga ‘o e tangata

mei natula. ‘A ia ‘oku ‘ikai kau e fa’ahinga ‘o e tangata

‘i hono fakakaukau’i ‘i he taimi ‘oku malu’i ai e ‘Atakai.

‘Oku ‘ikai fenapasi lelei e vahevahe ko’eni ‘i he vakai

fakafonua fakamamanilahi.he ko e ‘atakai moe sisitamu

fakasosiale ‘oku na fengaue’aki. Ko hono fakafuo mo

fakafotunga ‘o e fonua ‘e ta’e’uhinga ‘okapau ‘e si’aki

e fengaue’aki pea mo e tangata mo e ngaahi me’a ‘oku

nau kaufakataha hono fa’u.

Ko e ngaahi fakakaukau faka fonua ‘oku ‘ikai kene

fakafe’atungia’i ‘e ia e ‘uhinga, fakalaumalie moe

mahu’inga ‘o makehe hake ia ka ‘oku nau fekau’aki

mo ngaue fakataha. ‘Oku ‘ikai tatau ‘eni mo e lau ‘a e

saienisi. Ko e feinga ko ia ke to’o e ‘ilo fakatu’ufonua

mei he fa’unag fakamolale moe fakalaumalie, ‘oku

hoko ia ke ikai kakato kae kongokonga mo e

faka’uhinga’i hala’i.

I hono tuli koia ‘oe kuusi ‘i he faha’i ta’u fakatolau koe taha’i me’a mahu’inga ia ki he Cree First Nations ‘o Nation Pei, ‘i Kanata. ‘I he kolo ni, ‘oku kau kotoa e kakai hono li’aki honau kolo ka nau hu kihe vaota ‘o tulimanu. Ko e kuusi Kanata oku nau fai e ngaue mahu’inga ‘ i hono fakafiefia’i e fuofua hu ki tu’a ha ki’i valevale.

Fa’u

mo

e f

oko

tu’u

tu’u

: Ju

lia C

heft

el

Tonga

Fran

cis

R H

icke

y

Naru

mo

n H

insh

iran

an

Fran

cis

R H

icke

y

Hokohoko atu moeLiliu ko e tefito’i me’a ‘oku ne teke e ‘ilo fakafonua

Ko e kulupu kakai tangata mei Molovo, ‘Otumotu Solomone, ‘oku teuteu ken

au foki ki ‘api hili ha ‘aho ‘enau toutai ‘i he hakau. Koe popao na’e ta ia mei he ‘akau ko e kolofi, pea ‘oku fakalele’aki ia ha misini vaka ‘a e kolo. Ko e misini

vaka ‘oku ne tokoni lahi ki he toutai fakataumu’a ki he ma’u me’atokoni

pea ‘oku ngaue lahi’aki ‘i he ‘Otu motu Solomone ‘i he lolotonga ni.

Ko e ‘ilo fakafonua ‘oku toutou faka’ilonga’i ma’u pe ‘o hange

ha sino tu’uma’u ‘o ha poto fakakuongamu’a ‘aia ‘oku paasi

mei he to’utangata ki he to’utangata. Ko e lea koia koe

“fakafonua moe tukufakaholo” ‘oku ne ‘omai ‘a e me’a ‘oku ui

ko e tu’uma’u mo ta’e liliu, ta’ele’eia, mo e ‘ikai fakafaingofua. ‘I

hono mo’oni, ko e ‘ilo fakafonua ‘oku touotu vakai’i, fakafo’ou,

mo fakalahi. Ko e toutangata kotoa pe ‘oku nau faka’uhinga’i ‘a

e ‘ilo fakafonua ‘o ngaue ‘aki ia ki hono fakafepaki’i ha ngaahi

faingamalie ‘o e mamani feliuliuaki ‘oku tau ‘i ai.

Ko hono ngaue’aki ‘e he kakai tu’ufonua ‘a e tekinolosia

fakaonopooni ‘oku fa’a ma’u hala mo faka’uhinga hala ‘o pehe

ko e mole ia ‘o e anga moe mo’ui fakafonua. ‘I hono mo’oni

ko e mafai ko ia ke ngaue’aki e me’angaue moe poto’i ngaue

fo’ou ‘oku mahu’inga ‘aupito ia ki he ‘ulungaanga fakafonua.

Ko hono fio fakataha ‘o e founga motu’a mo e founga fo’ou

‘oku malava ai ‘e he kakai tu’ufonua ke pukepuke honau

mahu’inga mo e mo’ui angafakafonua ‘i he va fakamamani lahi.

‘I he ‘atika ‘o Kanata ‘i he kolo ko ‘Iniuiti, ‘oku nau ngaue’aki ‘ae tekinolosia fo’ou ki he

tulimanu, toutai mo e tauhele. Ko e ngaahi me’alele ‘oku tokoni ‘i kinautolu ki he fononga

mama’o ki he feitu’u ‘oku fai ai e tulimanu, ka kuo ‘osi ia ‘i hono nofo’i ‘i he 1960 tupu.

Ko e tangata ‘eni ‘oku ne ngaue’aki e kupenga nailoni ‘i he feitu’u mamaha ‘ he matafanga ‘o Vanuatu. Ko e ’auha ko ia ‘o e koloa fakanatula ‘oku fa’a ma’uhala’aki ‘o pehe ko e tupunga mei he liliu ‘o e tekiholosia. Ko e kau atu ki he maketi fefakatau’aki koe me’a ia ‘oku ne fakatupu e auha ‘o e koloa, ‘a ia ‘oku ne faka’ai’ai ha taha ke tokanga ki he ‘ene fakafo’ituitui ka e ngalo e lelei ‘a e komiuniti’.

Fa’u

mo

e f

oko

tu’u

tu’u

: Ju

lia C

heft

el

Tonga

Do

ug

las

Nakash

ima

Fran

cis

R H

icke

y

Ed

vard

Hvi

din

g

Mo’oni fekau’aki moe ‘ilo fakafonua moe saienisi

Ko hono fangota’i koia ‘o e fa’ahinga tofua’a peluka ‘oku mahu’inga ki he me’atokoni pea moe anga fakafonua ‘a e kakai ‘o Iniuiti ‘o ‘Atika Kuepeki ‘i Kanata. ‘Oku kau atu foki e kakai Iniuiti ki he poate fakatahataha ki hono tokangekina ‘o e me’a mo’ui ‘o kau ai e peluka, ‘a ia ‘oku ngaue’aki ai e ‘ilo moe poto fakasaienisi moe tu’ufonua hono vakai’i mo fakafetongi.

‘I he Feitu’u Malu’i Paiosifia Bosawas ‘i Nikalakua, ‘oku nau ngaue’aki hono ta

mo e tutututu ki he founga ngoue. Na’e fakafepaki’i lahi foki e founga ngoue ni ‘i he ki mui ni mai, ka ‘i he taimi ni

‘oku fakatokanga’i ko e founga ngoue hikihikiholo ‘oku fakapotopoto ia ki

he ‘atakai mo hono kei pukepuke ‘o e me’amo’ui ke ‘oua na’a mole.

Ko e ‘ilo fakafonua ‘oku mavahe hake ia ‘i he mahino faka

saienisi, ‘a ia ‘oku ne ‘omai ai ha ngaahi fakamatala mo e

ngaahi sio ‘aia ‘oku laka hake ia he ‘ilo fakasaienisi ‘i he

kuonga ni. ‘Oku fakamo’oni’i ‘eni ‘i he ngaahi feitu’u mama’o

‘a ia ‘oku ‘ikai ngau’aki ai ‘ a e ‘ilo fakasaienisi moe fakatotolo.

‘Oku fakatokanga’i ko e kakai tu’ufonua ‘oku ‘i ai ‘enau

mahino’i e felave’i ‘a e ngaahi me’amo’ui, founga fakatolonga,

mo e ngaahi taumu’a ki hono tokangaekina ‘o e koloa

fakanatula. ‘Oku ne liliu ‘a e anga ‘o e felave’i ‘i he vaha’a

‘o e kakai ‘oku nau tokanga’i e me’amo’ui kehekehe pea

moe kakai tu’ufonua. Lolotonga ‘oku ‘iloa e kakai tu’ufonua

ko e kakai ‘oku nau ngaue’aki e koloa tu’ufonua, ‘oku

toe fakatokanga’i foki kinautolu ko e hoa ngaue ki hono

tokangaekina ‘o e ‘atakai.

Kaikehe, koe faikehekehe ‘i he ‘ilo fakasaienisi mo e

tu’ufonua ‘i he sio fakamamani lahi ‘oku hokohoko atu

ai pe kene langa ‘a vahevahe ki he ngaue fakataha pea

fakamahamahalo ma’u pe ko e ‘ilo fakasaienisi ‘oku ma’olunga

ange ia ‘i he ‘ilo kehekehe.

Ko hono ngaue’aki ‘o e tutututu mo e afi ki hano tokanga’i lelei ‘o ha konga kelekele koe founga motu’a ia na’e ngaue’aki ‘ehe kau ‘apo ‘i ‘Aositelelia. Na’e ki’i tuai hano fakatokanga’i fakasaienisi e founga ni, ka ko e ngaahi ‘aho ni ‘oku ngaue lahi ‘aki e fa’ahinga tokangaekina ‘oe feitu’umalu’i ‘o hange ko e feitu’u malu’i Uluru-Kata Tjuta mo Kakadu ‘a e fa’ahinga tutu faka tu’ufonua’.

Fa’u

mo

e f

oko

tu’u

tu’u

: Ju

lia C

heft

el

Tonga

Do

ug

las

Nakash

ima

Pe

ter

Brid

ge

wate

r

Me

nu

ka S

ce

tbo

n-D

idi

Malu’i ‘o e ‘ilo fakafonua mei hono ngaue hala’aki

Ko e ‘akau ‘oku ne ma’u ‘e ia ha konga mahu’inga ‘o e faito’o fakafonua mo tu’ufonua, ‘o hange ko e naunau ‘oku ‘i he lau’i ‘akau mei he tongahihifo ‘o ‘Iukanita. Ko e ‘ilo fakafonua ki he ‘akau faito’o ‘oku lolotonga fekumi ki ai ‘a e kau saienisi tautautefito ki he ngaahi kautaha ‘oku nau ngaohi ‘a e fo’i’akau moe faito’o.

‘Oku tu’u lavea ngofua pea faingofua ke mole ‘a

e ‘ilo tu’ufonua mei ha ngaahi me’a mei tu’a mo e

fakakomesiale. ‘I he ngaahi me’a lahi na’e hoko,

na’e ma’u ia te’eki fai ha femahino’aki mo e kominiti

ke fakamatala’i e anga hono ngaue’aki.

Ko e ngaahi ‘aho ni, ‘oku lahi ‘aupito e ngaahi

kominiti ‘oku nau ui ki hano malu’i ‘enau ‘ilo

tu’u fonua mei hono ngaue hala ‘aki, pea

toe fakamamafa’i ‘a e fiema’u koia ke ‘uluaki

femahino’aki moe vahevahe ‘o e ngaahi faingamalie.

Ka ko e founga lolotonga ki hono malu’i ‘oe naunau

moe totonu ki he ‘ilo fakafonua ‘oku ‘ikai fenapasi ia

mo e ‘ilo tu’ufonua moe fiema’u ‘a e sosaieti. ‘Oku fai

e feinga ke fa’ufa’u ha ngaahi founga ‘o hange ko e

sisitamu sui generis ‘o makatu’unga he lao tu’ufonua.

‘I he ngaahi ta’u lahi, na’e ngaue’aki ‘e he kakai Iniuti hono faka’ilonga’i ha ngaahi feitu’u pe ha hala ‘oku ‘i ai hono mahu’inga ‘aki hano fokotu’utu’u ha maka ‘oku ui ko e inukshuk pea ko hono fotunga ‘oku hange ha tangata. Ko e ngaahi ‘imisi ko’eni kuo ngaue hala’aki ‘ehe kakai ‘oku ‘ikai ko ha kau ‘Iniuiti pea nau faka’auha ‘i he fefakatau’aki. Ka ki he kakai ‘Iniuiti, ‘oku nau fiema’u ‘e kinautolu ‘a e inukshuk ke hoko ko ha ‘anau koloa fakafonua. Kae kehe ‘oku fakafe’atungia’i ‘eni ‘ehe ngaahi lao.

Ko e taha ‘o e ngaahi ha’inga q’ipis mei he kakai Koloma ‘o Polivia Altoiplano ‘oku ne tataki e kau taki ki hono

tokangaekina ‘a ‘enau fehokotaki mo natula, ‘o kau ai e malu’i ‘o e ngoue, puke moe fakatamaki fakanatula. ‘I he

konivesio ki he naunau ‘o e anga faka fonua ‘a e UNESCO, na’e fakafoki ai ha ha’inga qipis ki he kakai ‘o Koloma.

Fa’u

mo

e f

oko

tu’u

tu’u

: Ju

lia C

heft

el

Tonga

AB

Cu

nn

ing

ham

P S

axa

Do

ug

las

Nakash

ima

Ko hono fakahu ‘o e ‘ilo fo’ou mo fakafo’ou ki he kakai tu’ufonua

Ko e kakai lalahi moe to’utupu ‘o Pakova ‘oku nau fakahaa’i ‘a e mahu’inga ‘o e fengaue’aki ‘i he ngaahi to’utangata. Ko e kakai Pakova ‘oku nau nofo ‘i he fanga ki’i kolo iiki ‘i he feitu’u Mekambo, ‘i Gabon. ‘a ia ko e feitu’u ia ‘o e fuofua kulupu pikimi ia ‘i he fonua (MINAPYGA).

KO e ki’i tamasi’i mei Mayangna ‘oku ne ako ‘i Feitu’u Malu’i Bosawas ‘i Nikalakua, ‘a ia ‘oku si’isi’i ‘aupito ke ‘iai ha naunau ako ‘oku ‘i he lea fakafonua. ‘Oku fai e feinga ‘i he taimi ni ke fakakau mai e ‘ilo fakafonua ki loki ako, ‘o ngaue’aki ‘a e lea tu’ufonua ko ha vaka ia ki he fakahinohino.

Neongo ko e ako ko e me’angaue mahu’inga ia ki he

fakalakalaka ‘a e fa’ahinga ‘o e tangata, ka ‘oku toe tokoni

foki ki hono fakahu/fakaa’u ‘o e ‘ilo tu’ufonua.

‘I he ako loki ako, ‘oku fakamoleki ma’upe ‘e he fanau e

taimi lahi ‘i loki ako, kae ‘ikai fakakau ai e ako mo ala mo

e ngaue. ‘Oku fetongi ‘ehe faiako ‘a e ngaahi matu’a mo

e kakai lalahi ko e kakai ia ‘oku ‘i ai ‘a e ‘ilo mo e mafia.

Kuo hoko ‘eni e lea fakafonua ko e me’angaue ia ki he

fakahinohino, kae tu’utafa’aki ma’u pe ‘a e lea muli. Ko

e ako loki ako ‘oku ne fakatupu ‘e ia ‘a e mole ‘o e anga

fakafonua, mole ‘a e fetaiaki mo e sosiale, pea toe mama’o

ange ai e to’utupu fakafonua.

‘Oku ‘ia i e fiema’u fakavavevave ke fakamalohi’i e

fengaue’aki ‘a e ngaahi to’utangata ki hono paasi holo ‘a e

‘ilo tu’ufonua, ke tokoni ki hono paotoloaki ‘o e ako.’Oku

fai e feinga he taimi ni ke fakakau mai ‘a e lea mo e ‘ilo

fakafonua ki he silapa ‘o e ako, pea ke fakafoki kihe tukui

kolo, ke toe fakapapau’i ko e kakai lalahi ‘oku nau kei

pukepuke ‘a e ‘ilo.

‘I he Vaitafe Kuujjuag, ‘i he ‘atika ‘o Quebec, Kanata, ko eki’i tamasi’i ‘Inuki ‘oku ne ako ki hono to’o ‘o e kili mo fahi ha kalipou ‘aki ha’ane tokoni ki he ‘ene tangata’eiki ki he founga kehekehe hono fakahoko ‘o e ngaue ni.

Fa’u

mo

e f

oko

tu’u

tu’u

: Ju

lia C

heft

el

Tonga

Nig

el C

raw

hall

Do

ug

las

Nakash

ima

Me

nu

ka S

ce

tbo

n-D

idi