KO E KONISITUTONE FAKAFONUA ‘A E SIASI UESILIANA … · hono tali lelei ‘o e ngaahi tefito’i mo’oni ‘o e ngaahi tui ni mo e Liliu Fakapalotisani. Ko ia ‘oku tau fakamahu’inga’I

Approved by National Conference 2014; amended National Conferences 2016, 2017 Page 0 of 65

KO E KONISITUTONE

FAKAFONUA

‘A E

SIASI UESILIANA METOTISI

‘O

NU’USILA

2014

Liliu Fakatonga

‘e

Faifekau Semisi Kailahi


Ko e liliu fakatonga 'eni 'o e Ko e Konisitutone Fakafonua 'a e Siasi Uesiliana Metotisi 'o Nu'u Sila kuo tali

pea fakamafai'i 'e he Siasi ke ngaue'aki. 'E kei pule pea ma'olunga pe 'a e Konisitutone 'i he Lea

Fakapapaalangi 'oka 'iai ha faikehekehe 'i ha faka'uhinga 'i he Konisitutone Fakapapaalangi mo e liliu

fakatonga ko'eni.


HOKOHOKO ‘O E KANOLOTO

KONGA 1 ....................................................................................................................................................... 4

KO E KONISITUTONE FAKAFONUA ‘A E SIASI UESILIANA METOTISI ‘O NU’USILA – Konga 1 ........................ 4

A. Fakalika ................................................................................................................................................. 4

E. Hingoa ................................................................................................................................................... 4

F. Fakamatala Faka-mahino ...................................................................................................................... 4

H. Fakamatala Fakahahaa ........................................................................................................................ 5

I. Ko ‘etau Viisione .................................................................................................................................... 9

K. Ko hotau ui ............................................................................................................................................ 9

L. Ngaahi Uho’i mo’oni mo e Kanoloto ................................................................................................... 11

(8) Mo’ui mo e uouongataha .............................................................................................................. 12

(9) Ngaaue Tefito ................................................................................................................................ 12

(10) Founga ‘o e ma’u’anga Kelesi mo e ngaahi ngaaue ‘o e meesi. .................................................. 12

M. Ko e ngaahi tefito’i mo’oni fakakonisenisi mo’ui.............................................................................. 12

KONGA 2 ..................................................................................................................................................... 17

KONISITUTONE ‘A E KONIFELENISI ‘O E VAHENGA PASIFIKI TONGA ’A E SIASI UESILIANA METOTISI ....... 17

Hokohoko ‘o e kanoloto .......................................................................................................................... 17

Ngaahi Kupu ‘o e Konisitutone................................................................................................................ 18

Kinikini / Huluhulu ................................................................................................................................... 18

Kupu I. Hingoa ......................................................................................................................................... 19

Kupu 3. Ouau ‘o e Sakalameniti ............................................................................................................. 26

Kupu 4. Hoko ko e Memipa ..................................................................................................................... 26

E. Fakatu’utu’unga pe Fakakalakalasi ‘o e Memipa ................................................................................ 32

F. Ko e Ngaahi Tu’utu’uni Fakaluukufua ki he hoko ko e Memipa. ......................................................... 32

Kupu 5. Ko e Ngaue Fakafaifekau ........................................................................................................... 34

Kupu 6. Siasi mo hono pule’i/fakalele ..................................................................................................... 36

A. Fakakolo .............................................................................................................................................. 36

E. Fakavahe ............................................................................................................................................. 37

F. Fakafonua ............................................................................................................................................ 37

H. Fakafeitu’u ...................................................................................................................................... 38


Kupu 7. Fakamaau’anga Fakatonutonu .................................................................................................. 41

Kupu 8. Mafai ‘o e Konisitutone.............................................................................................................. 43

KONGA 3..................................................................................................................................................... 44

KO E KONISITUTONE FAKAFONUA ‘A E SIASI UESILIANA METOTISI ‘O NU’U SILA – Konga 2. .................... 44

A. Kinikini (Fakamahino ........................................................................................................................... 44

E. Fakakalakalasi ‘o e Siasi Fakakolo ....................................................................................................... 44

F. Hoa Ngaue/memipa kakato ................................................................................................................ 47

H. Ngaue Fakafaifekau ............................................................................................................................ 47

Fakamatala kau ki he Faifekau ............................................................................................................ 47

Faifekau ‘Ahi’ahi .................................................................................................................................. 48

I. Koloa mo e Naunau ‘a e Siasi ............................................................................................................... 50

A. Siasi mo hono Pule’i ............................................................................................................................ 51

Siasi Fakakolo .......................................................................................................................................... 51

A. Kau taki Fakasevaaniti..................................................................................................................... 51

Maalooloo / Fakafisi ............................................................................................................................ 55

E. Lakanga Fakafaifekau ‘i he Siasi Fakakolo .......................................................................................... 55

F. Faifekau ‘o e Siasi Fakakolo ................................................................................................................. 56

H. Fakanofo ‘o e Faifekau ‘o e Siasi Fakakolo ......................................................................................... 57

Fatongia ‘o e Siasi Lahi (Fakafonua ......................................................................................................... 57

Fakafonua ................................................................................................................................................ 58

A. Ko e Konifelenisi Fakafonua ................................................................................................................ 58

E. Kosilio Fakafonua. ............................................................................................................................... 61

F. Ko e kau Taki ‘o e Siasi......................................................................................................................... 62

H. Ko e Palesiteni Fakafonua Maalooloo ............................................................................................ 63

I. Kau Pule/Taki fai tu’utu’uni ................................................................................................................. 64

K. Ko e Poate Ako mo Teuteu’i ‘o e ngaue Fakafaifekau........................................................................ 64


KONGA 1

KO E KONISITUTONE FAKAFONUA ‘A E SIASI UESILIANA METOTISI

‘O NU’USILA – Konga 1

A. Fakalika

1. Ko e Konisitutone Fakafonua ‘eni ‘o e Siasi Uesiliana Metotisi ‘o Nu’usila. (Ko e “Siasi Uesiliana

Metotisi” pe “SUMNS” “WMCNZ”.

2. Ko e Tohi ni ‘oku ne fakataha’i, faa’uu mo kaatoi ‘a e visone ‘o e siasi ‘aia ‘oku kau kiai ha

ngaahi matakali kehekehe ‘i he tui fakauesiliana, pea ‘oku fonu ‘i he ngaahi founga mo

fakafootunga kehekehe ‘uma’aa ‘a e poletaki ke fokotu’u ha ngaahi siasi pea ngaohi ‘a e kau

Ako (Tisaipale) ‘a e ‘Eiki ko Sisu Kalaisi.

3. ‘Oku fakakau fakatou’osi he tohi ni ‘a e Konisitutone ‘a e Konifelenisi Fakafeitu’u ‘o e Pasifiki

Tonga ‘a e Siasi Uesiliana (palakalafi 80-199) pea mo e Lao Fakapule’anga (palakalafi 1-79

mo e 200-500) ‘aia ‘oku lave tonu kiai ‘a e palakalafi 81.

4. Ko e Ngaahi Fakalelei ki he Lao Fakapule’anga (palakalafi 1-79 mo e 200-500) ‘e meimei

fakatefito ia ‘i he’ene fou mai ‘i he Konifelenisi Fakafonua, Kosilio Fakafonua pe Siasi

Fakakolo. Ko e fakalelei ‘e fiema’u ke ‘uluaki tali ia ‘e he Konifelenisi ka e toki paasi.

5. Ko e ngaahi fakalelei ki he Konisitutone ‘a e Siasi Uesiliana Metotisi ‘o e Feitu’u Pasifiki

(palakalafi 80-199) ‘oku fiema’u ke tali ia ‘e he Konifelenisi Fakafeitu’u pe

Fakavaha’apule’anga (80).

E. Hingoa

10. Ko e hingoa fakalao ‘o e Kautaha ni ko e Siasi Uesiliana Metotisi ‘o Nu’usila (SUMN pe

WMNCNZ)

F. Fakamatala Faka-mahino

15. Huluhulu. Ko e ngaahi fakamatala fakamahino ko’eni ‘e ngaue’aki pe ia ki he ngaahi lea ‘oku

‘i he Konisitutone ‘a e Siasi Uesiliana Metotisi ‘o Nu’usila:

(1) Ko e Tohi. Tukukehe ka to e ‘omai ha fakamatala patonu mo pau kehe, ko e lea Ko e

Tohi ‘e mahino ko e ‘uhinga ia ki he Konisitutone ‘a e Siasi Uesiliana Metotisi ‘o Nu’usila

‘a ia kuo toki tali ni pea ‘osi fakamafai’i ‘e he Konifelenisi Fakafonua ‘a e Siasi Uesiliana

Metotisi ‘o Nu’usila.


(2) Lao Tu’u pau. Tukukehe ka to e ‘omai ha fakamatala fakamahino fakapatonu kehe, ko e

lea “Lao Tu’u pau” ‘oku mahino ko e ‘uhinga ia ki he palakalafi (1-79 mo e 200-500) ‘o e

Konisitutone ‘a e Siasi Uesiliana Metotisi ‘o Nu’usila. (3) Hoangaue. Tukukehe ka to e ‘omai ha fakamatala fakamahino fakapatonu kehe, ko e lea

“hoangaue”pe kaungaangaue ‘oku mahino ko e ‘uhinga ia ki he “memipa” ‘aia ‘oku lave

kiai ‘a e Fakamatala fika 4. Memipa (palakalafi 130-155) ‘o e Konisitutone ‘o e Konifelenisi

‘o e Feitu’u Pasifiki ‘a e Siasi Uesiliana Metotisi. Vakai ki heKonga 3Hono 3 pe F ‘o

eHoangauefekau’aki mo e ngaahi fakahinohino fakapatonu ki he Siasi Uesiliana Metotisi

‘o Nu’usila.

(4) Ko e Konifelenisi Fakafonua. Tukukehe ka to e ‘omai ha fakamatala fakamahino

fakapatonu kehe, ko e lea “Konifelenisi Fakafonua” ‘oku mahino ko e ‘uhinga ia ki he

Konifelenisi Fakafonua ‘a e Siasi Uesiliana Metotisi ‘o Nu’usila

(5) Konifelenisi Fakafeitu’u. Tukukehe ka to e ‘omai ha fakamatala fakamahino fakapatonu

kehe, ko e lea “Konifelenisi Fakafeitu’u” ‘oku mahino ko e ‘uhinga ia ki he Konifelenisi

Fakafeitu’u ‘a e Pasifiki Tonga ‘a e Siasi Uesiliana Metotisi.

(6) Konifelenisi - Fakavaha’apule’anga. Tukukehe ka to e ‘omai ha fakamatala fakamahino

fakapatonu kehe, ko e lea “Konifelenisi Fakavaha’apule’anga ‘oku mahino ko e ‘uhinga ia

ki he Konifelenisi Fakavaha’apule’anga ‘a e Siasi Uesiliana Metotisi.

(7) Konifelenisi lahi fakaluukufua. Tukukehe ka toki ‘omai ha fakamatala fakamahino

fakapatonu kehe, ko e lea “Konifelenisi lahi Fakaluukufua” ‘oku mahino ko e ‘uhinga ia ki

he Konifelenisi Lahi ‘a e Siasi Uesiliana ‘o ‘Amelika Tokelau.

(8) Poate Pulelahi. Tukukehe ka toki ‘omai ha fakamatala fakamahino fakapatonu kehe, ko

e “Poate Pule Lahi” ‘oku mahino ko e ‘uhinga ia ki he Poate Pule Lahi ‘o ‘Amelika Tokelau.

H. Fakamatala Fakahahaa

Ko hotau tu’unga ‘i he Sino ‘o Kalaisi

20. Ko e Siasi Uesiliana Metotisi ‘o Nu’usila ‘oku ne fakapapau’i pea ne poolepole mo laukau’aki

’ene kauki he Siasi Tapu Faka’apositolo Fakamaamanilahi ‘aia na’e paloomesi mai kiai ‘a e

‘Eiki ‘i he’ene Folofola, ‘aia na’e kamata ‘i he hisitolia ‘o fakafou mai ‘i he mo’ui, pekia mo e

toetu’u ‘a Kalaisi Sisu ko hotau ‘Eiki, pea fakaivia ‘i he hifo mai ‘a e Laumaalie Ma’oni’oni ‘i

he Penitekosi.

21. ‘Oku tau haakahaka fiefia ‘i he tukufakaholo mo ohi mai ‘a e Tui ‘a e Kau ‘Apositolo pea mo

hono tali lelei ‘o e ngaahi tefito’i mo’oni ‘o e ngaahi tui ni mo e Liliu Fakapalotisani. Ko ia

‘oku tau fakamahu’inga’I ‘a e tukufakaholo mai ‘a e Siasi ‘i he ngaahi laui ta’u kuohili pea

tau fakatokanga’i he ‘i he Tataki ‘a e ‘Otua, na’e tupu mo’ui hake ai ‘a e Tui Fakametotisi ke

ne fakamafola ‘a e Maa’oni’oni Fakatohitapu ‘i he fonua ‘aki hono talaki ‘o e tui

faka’evangelioo pea ‘oku tau fakahaa’i fakapapau ‘o ta’e ha teteki ‘etau piikitai ki he ‘ene

misiona faka’otua kuo ‘osi kotofa.

Kamata’anga Tukufakaholo

24.‘Oku tau mahu’inga’ia ‘aupito ‘i hotau hisitolia kamata’anga ‘i he Fakafo’ou Fakauesiliana

na‘e hoko ‘i he senituli 18 ‘i hono popongo hake ‘e he ‘Otua ‘a Sione mo Salesi Uesilee. Ko

Sione Uesilee(1703-1791)ko e faifekau hook ‘i he Siasi Faka’ingilani, ko e ma’u faka’ilonga

mei he ‘Univeesiti ‘o ‘Okisifooti pea ko e tokotaha na’a ne hohoi mo fekumi ki he

maa’oni’oni ‘a e loto kau ai mo e liliu fakasosiale. ‘I Mee, 1738 ‘i ha fakataha fakalotofale’ia


na’e fakahoko ‘i ha fale ‘i he hala ‘Alatasikate ‘i Lonitoni, “na’a ne ongo’i ai ‘a e maafana

makehe hono loto” ko e fakamo’oni fakapapau ‘o e tuiki hono huhu’i ‘o’ona. Na’e fakapuho

mo fakaivia ‘e he Laumaalie Ma’ono’oni ‘e ne ngaaue fakalotu, pea tuaiekemo ‘ene hoko ko

e faifekau pe tangata malanga ‘evangelioo fononga mo hikihiki holo mo veekeveke ke

fakahoko ‘a e misiona mo e fekau ‘a Kalaisi Sisu.

25. Na’e mafola ‘a e Fakaakeake Fakauesiliana mei ‘Ingilani ki ‘Amelika ‘aki hono fokotu’u ‘o e

Siasi Metotisi Fakapiisope ‘o a’u mai ki he senituli 19 kuo hoko ia ko e Siasi lahi mo tokolahi

taha ‘i ‘Amelika.’I he 1843, na’e mavahe ai ha kau faifekau mo ha ngaahi fai’anga lotu mei

he Siasi ko e’uhii ko’enau fakafepaki’i ‘a e nofo popula mo hono fakapopula’i ‘o e kakai, pea

mo ’enau vilitaki mo faka’amua ha siasi ‘oku pule’i mo fakalele fakatemokalati ange. Na’a

nau ohi ‘a e hingoa “Uesiliana Metotisi” pea ‘i he 1881, na’e hoko ai ‘a e siasi ni ko e

paionia mo e fuofua memipa ‘o e Kosilio ‘o e Koosilio Metotisi Fakamaamanilahi. ‘I he 1968,

na’e fakataha ai ‘a e Siasi Uesiliana Metotisi mo e Siasi Pilikimi ‘o e kau Maa’oni’oni ‘o

fokotu’u ‘a e Siasi Uesiliana. Talu me i he taimi ko’eni mo e tupu fakautuutu ‘a e siasi ‘i

maamani pea ‘oku nau lolotonga fai fatongia ‘i he ngaahi fonua ‘e 90.

Ko e Pasifiki Tonga

28. Ko e Potungaue fakamisiona ki muli ‘a e Konifelenisi ‘a e Metotisi ‘i Pilitaania, na’a ne

fakanofo ‘a Faifekau Samiuela Lii ke ngaue ‘i Niu Suele, ‘Aositelelia ‘i he 1815. Na’e ‘a’ahi

mai ‘a Lii ki Nu’u Sila ni ‘i he mahina ‘e hiva ‘i he 1819 ‘i ha fakaafe na’e fai kiate ia ‘e he

faifekau ‘o e Sosaieti ngaue fakamisinale ‘o e Siasi Faka’ingilani ko Samiuela Maasiteni.Ko

e Sosaieti Ngaue Fakamisinale koia ‘a e Uesiliana ‘i Pilitaania na’e toki fokotu’u kuo kamata

fokotu’u ‘enau ngaaue mai ki he Pasifiki Tonga, ‘o kau ai hono fokotu’u ‘i he 1823 ha

nofo’anga misinale ‘i Nu’u Sila ni ofi ki Kaeo ‘i he Feitu’u Fakatokelau.Ko e kau ngaaue

fakamisinale ‘o Uelesiliitale, kau ai ‘a Faifekau Samiuela Lii, Faifekau Nataniela Tana,

Faifekau Viliami Uaiti mo honau ngaahi faamili, na’e ‘ikai ke ola lelei ‘enau ngaaue, ka na’e

to e fakahiki kinautolu ‘o kamata ha nofo’anga fo’ou ‘i Mangungu ‘i Hokianga.Ko e kau

ngaaue fakamisinale Uesiliana fakataha mo e kaungaaue fakamisinale o e Siasi

faka‘Ingilani, na’a nau tu’u kaaivi ‘i hono poupou’I ‘o e fakamo’oni Talite ‘o Uaitangi, ke

malu’i ‘a e totonu mo e lelei ‘a e kainga Mauli. Ko e lahi taha ‘o e fakamo’oni ki he Talite

na’e fakahoko ia ‘i he fale nofo’anga fakamisinale ‘o e Uesiliana ‘i Mangungu(‘aia ‘oku kei

tu’u lelei he ‘aho ni ‘o hoko ko e potu fakahisitoolia), ‘aia na’e hoko ‘a e faifekau ko Sione

Hopesi ko e tokotaha fakatonulea.

29. Muimui mai ‘i he tu’a ‘o e kau Uesiliana Pilitaania, na’e kau mai mo ha ngaahi va’a kehe ‘oe

faamili Metotisi ‘i ‘Ingilani ‘o fokotu’u ‘i Nu’u Sila: ‘I he1844, na’e fokotu’u ai ‘a e Fekau’aki

Fakametotisi motu’a; ‘I he 1860, na’e fokotu’u ai ‘a e Siasi Fakatahataha Fakametotisi

Tau’ataaina pea ‘i he 1877, ko e Kau Kalisitiane Fakatohitapu. Na’e nga’unu ‘a e

fakamama’u mo e tokanga mei he kau Mauli ki he kau Paalangi. Ko e tohi kakai ‘o e 1901

na’e haa ai ko e 11% ‘o e kakai na’a nau fakahaa ‘enau kau ki he ngaahi va’a kehekehe ‘o

e Tui Fakametotisi. Pea ‘i he ngaahi feitu’u lahi ‘o maamani, tautau tefito ki ‘Amelika mo

‘Aositeleelia, ‘oku haa mahino ai ‘a e kaunga tonu mo fakau’aki lelei ‘a e Metotisi pea ola

lelei ‘ene ngaaue fakamisinale, pea meimei ko kinautolu ia ‘oku nau fuofua kamata ‘a e

ngaaue fakamisinale ‘i he ngaahi feitu’u fo’ou.

Ko e Tui Faka-Metotisi ‘i Nu’u Sila

32. ‘I he 1854 ko e ngaahi ngaue fakamisinale ‘a e Uesiliana Metotisi ‘i ‘Aositeleelia,

Tasimeenia, Nu’u Sila, Tonga mo Fisi na’e fakataha’i ia ‘o ui ko e Fakatahataha ‘o e


vahenga pe feitu’u ‘Aositeleelia ‘aia ‘oku kau kiai ‘a ‘Aositeleelia mo e ngaahi feitu’u

fakatonga hihifo, pea ko e fuofua konifelenisi na’e fakahoko ia ‘i Senee ‘i Sanuali 1855.’I he

1874, na’e fakahoko ai ha konifelenisi lahi ‘o kau kiai ha ngaahi konifelenisi fakata’u ‘e faa,

‘aia ko e taha ai ko e kau Mauli mo e kau paalangi ngaaue ‘i Nu’u Sila. Ko e ngaahi va’a

kehe ‘o e faamili Metotisi ‘i Nu’u Sila, na’a nau kei tauhi pe ‘enau ngaahi fekau’aki

hangatonu mo e ngaahi konifelenisi ‘i ‘Ingilani.

33. ‘I he 1896, na’e kau atu ai ‘a e ngaahi Siasi Uesiliana Metotisi Fakatahataha Tau’ataaina ki

he Uesiliana Metotisi ko e konga ‘o e Konifelenisi lahi ‘o e Siasi Metotisi ‘o e vaahenga

‘Aositeleelia. Na’e hoko ‘o tau’ataaina ‘a e Konifeleni fakafonua ‘a Nu’u Sila ‘i Sanuali 1913,

pea ‘i he maahina hoko pee na’e huu atu ai ‘a e Mu’aki Siasi Metotisi ‘o kau ki he Siasi

Uesiliana Metotisi ke fa’u ‘a e Siasi Metotisi ‘o Nu’u Sila. Na’e ‘ikai to e ngaue’aki ‘a e

hingoa Uesiliana ‘e ha siasi ‘i Nu’u Sila ‘o a’u mai ki he ta’u 2000, ka e toki taalunga mo

hono fokotu’u ‘o e Siasi Uesiliana Metotisi ‘o Nu’u Sila ‘i he ta’u 2000 ke to e fakamo’ui ai ‘a

e hingoa Uesiliana.

34. ‘I he ngaahi vaa’i ta’u ‘o e 1930 mo e hili ‘a e tau hono ua na’e fakautuutu ai hono ohi ‘e he

Siasi Metotisi ‘o Nu’u Sila ha founga ako ‘i ‘o e kau ngaaue ‘oku fu’u faka’atamai ‘o kau ai ‘a

hono anga’i ‘o efounga hono ako’i ‘o e hisitoolia ‘o e Tohitapu, ngaahi fakamamafa ‘i he

fale’i fakatausipi, pea holoki mo fakama’am’a’i mo e fakamama’u mo e tokanga ki he

maa’oni’oni mo e ngaaue faka’evangelioo,fakamelino, ngaaue fakataha ‘a e kau Kalisitiane,

ngaahi faingata’a fakasosiale hili ‘a e tau. ‘I he taimi tatau na’e pule’i ‘a e konifeleni si ‘e he

kau taki ‘o e tui fakaetangata ‘o nau teke malohiange ‘a e tui fakaetangata ‘i he siasi

tautefito ki he kau faifekau.

35. ‘I he ngaahi ta’u ‘o e 1970 mo e 1980 na’e liliu lahi ‘a e fakamama’u mo e tokanga ki he

ngaaue fakamisinale ‘i he Siasi Metotisi ‘o Nu’u Sila. Na’e ‘ikai ke to e ‘ave ha kau ngaaue

fakamisinale ki hengaahi‘otu motu Pasifiki. Na’e lahiange ‘a e tokanga ‘a e siasi ki he

ngaahi faingata’a fakasosiale. Kau mo ia ko e feinga ke ngaaue fakataha ‘a e Siasi

Palesipita, ‘Ingilani, ngaahi Siasi Kongukulesinolo mo e ngaahi Siasi ‘o Kalaisi na’e ‘ikai

lava ke fai ha fakatahataha ‘i Nu’u Sila, ka e hoko ai ha tupu ia ‘a e fanga ki’i siasi fakakolo

mo fakavahe ka e’uma’aa ‘a e ngaahi fanga ki’I fai’anga lotu fakatahataha.

36. Ko e taimi ko’eni ‘a e holo ‘i he tui fakametotisi na’e maalohi ‘a e hopo hake ‘a e ngaahi

tala’otua kehekehe pea fu’u fakalongolongo ‘a kinautolu na’a nau kei loto pukepuke ‘a e

ngaahi makehe’anga ‘o e tui fakametotisi kau ai ‘a e uho ‘i mo’oni na’e tangata kakato pea

‘Otua kakato ‘a Sisu Kalaisi, toetu’u hono sino, mo’oni ‘o e Tohitapu, mahu’inga ‘o e

maa’oni’oni Fakatohitapu mo e pau ‘o e tui. Talu mei he 1983 mo e maalohi ‘aupito ‘a e

ngaahi me’a faka matakali pea hoko ‘a e nggahi me’a koia ko e makatu’unga tefito

kinautolu ‘o e ngaaue fakamisinale mo e ngaahi faitu’utu’uni ‘i he loto siasi.

Fa’unga ‘o e Siasi Uesiliana Metotisi ‘o Nu’u Sila

40. Ko e Nga’unu ‘i he Tohoaki Kakai Fakaetangata, na’a ne tohoaki’i ai ‘a e tokolahi ‘o e kainga

Metotisi ke nau hiki ki he ngaahi siasi ‘Ivenselikolo(Tali kakato ‘a e Tohitapu) mo e ngaahi

siasi Fakapenitekosi. Ko e ngaahi siasi faka ‘Iveniselikolo na’a nau feinga ke ‘iai hanau

tu’unga mahu’inga ‘i he Feohi’anga Fakakeake ‘a e Metotisi, ‘aia na’e fa’u ‘i he 1984 ke

hook ko e Komiti Kakato ‘o e konifelenisi ‘o hangee ko e Feohi’anga ‘Alatasikate, pea ‘i he

1994 na’e to e fakahingoa fo’ou ia ko e Nga’unu Tonu mo Pau. Faka’osii, ‘i he 1997, ko e

ta’efiemaalie mo e kehekehe ‘i he tala’otua mo e tui Fakatohitapu na’e to e fu’u kovi mo

pango ange ‘I hono fakanofo ‘e he Konifelenisi ha tokotaha fakasootoma ke hoko ko e


faifekau. Na’e fakahaa pea tali ia ‘e hePalesiteni mo e konifelenisi neongo na’e ta’eloto kiai

‘a e 1/3 ‘o maumau ai ‘a e founga paaloti mo hono fakapaasi ha fokotu’u ‘i he founga

ngaaue totonu.

41. Ko e Nga’unu Fakauesiliana Metotisi, na’e fa’u fakavavevave ke kau fakataha mo e ngaaue

‘a e kau ‘Iveniselikolo na’e ‘ikai ken au tetei tali ‘a e tu’utu’uni ‘a e Konifelenisi ‘o e 1997.

Na’e fokotu’u pea fakalao’i ‘a e Talaasiti Tokoni ’ofa ‘a e Metotisi ‘i Sune, 1998. Na’e tali ‘e

he Konifelenisi ‘a e Metotisi ‘o e 1998 ke fa’u pea tali ‘a e fakaukau ‘o e Sinoti ‘a e kau

‘Iveniselikolo ke ‘iai pe ha’anau me’a mavahe, ka na’e ‘ikai ke tali ke fakahoko ‘a e

fakakaukau ni koe’uhii ko e ngaahi fakafepaki ‘a e ngaahi kulupu fakasootoma, mali pe

fefine mo e fefine, mo e ni’ihi na’a nau fakatou tali pe ‘a e mali ‘a e tangata mo e fefine mo e

fakasootoma. Ko e me’a fakaoli taha, ko e ngaahi kulupu pee ko’eni na’a nau ta’eloto ki he

fokotu’u ‘o e Konifelenisi ‘o e 1997 ke to e fai hano talanoa’i ‘o e me’a fekau’aki mo e kau

‘Ivenislokolo. Na’e fu’u lahi fau e vaalau mo e fakafekiki ‘i he ngaahi mo’oni

fakatohitapu.‘Ikai ngata ai kae to e lahi moe hoha’a ‘i he too nounou ‘a e founga

faitu’utu’uni, pea kuo lahi mo e ta’efalala ki he tataki ‘a e siasi. Ko hono ola, ko e mavahe ‘a

e tokolahi mei he siasi ‘o kau ki he ngaahi fai’anga lotu kehe pea ni’ihi na’a nau mavahe

kinautolu ‘o fokotu’u ‘a e Ngaahi Feohi’anga ‘o e Kelesi, Nu’u Sila. Ko e ngaahi fai’anga lotu

Ha’amoa lahi na’a nau fakataha kinautolu ‘o fokotu’u ‘a e Siasi ‘Iveniselikolo Metotisi

Uesiliana Ha’amoa ‘i he konga kimu’a ‘o 2000.

42. Tefito ‘i he Nga’unu Fakauesiliana Metotisi, na’e fakakaukau ai ha kau faifekau mo ha

ngaahi fai’anga lotu ken au ngaue fakataha ko e kulupu lotu fakamatakali kehekehe ka e

kei nofo pe ‘i he Uho’i mo’oni fakaauesiliana, ‘o tuiaki mo kikivi ‘i ha Tui faka’iveniselikolo

fo’ou, mo ha kaha’u ngaaue fakamisinale ‘o lahi ki he pipiki ki he Tohitapu mo e ngaahi

fakamamafa ‘o e Tolu-taha’i -‘Otua. ‘I Ma’asi 2000 ‘i ha lotu fakatahataha na’e fai ‘i he Siasi

Uesiliana Tolu-taha’i-‘Otua ‘i Hauiki/ Pakulanga, ‘Okalani, ko Toketaa Simi Litisiue( tokoni

Palesiteni ‘o e Siasi Uesiliana Metotisi ‘o ‘Aositeleelia) na’a ne taki mai ‘i ha kau folau ko e

kau taki ‘o e siasi mei ‘Aositeleelia, na’e fakaafe’i mai ‘o kau kiai Ueini Mekipefi(ko e

Taleekita ‘o e Kaungaangaaue Fakamaamanilahi ‘o e Siasi Uesiliana, ‘Amelika ki he

Pasifiki. Hili ha fevahevahe’aki mo e lotu na’e fai leva ‘a e loto taha ke fokotu’u ‘a e Siasi

Fakamatakali Uesiliana Metotisi ‘o Nu’u Sila. ‘I he katoanga fiefia mo e loto maafana na’e

taapuaki’i mo faka’ilonga’i ‘a e Siasi ‘i heua(2) ‘o Siulai, 2000 ‘i ha lotu mo e malanga na’e

fakahoko ‘i he Siasi Katolika Sangata Ane, Manuleua, ‘Okalani. Na’e tuaiekemo ‘a e kau

mai kiai ‘a e ngaahi fai’angalotu Siaina, kau paalangi, kau Fisi, Lotuma mo e ngaahi

fai’angalotu Tonga.

43. Na’e fuofua fakahoko ‘a e ‘uluaki Konifelenisi fakafonua ‘a e Siasi Uesiliana Metotisi ‘o Nu’u

Sila ‘i he ‘apiako lautohi ko e Mataatahi Pakileni ‘i ‘Okalani pea tali ai ‘a e Konisitutone kuo

‘osi tohi fakaangaanga. Ko e Siasi Uesiliana Metotisi ‘o Nu’u Sila ko e fuofua Siasi pe ‘e

taha makehe ‘o taki ai ‘a e kakai Nu’u Sila kau ai ‘a e fuofua Palesiteni ko Faifekau ‘Etikaa

Hoonipolou. Na’e fakahoko ‘a e fakakaukau ni ke fakataha’i ai ‘a e Feohi’anga Uesiliana ‘o

Mamani ko e siasi fakafonua ‘i he Mala’e ‘o e Kaungaa fakamafola lotu mo e Uesiliana

Metotisi ‘o ‘Aositeleelia. ‘I he ngaahi ta’u na’e hook ko e tokoni mo e fakalotolahi na’e fai

mai ‘e he Siasi Uesiliana Metotisi ‘o ‘Aositeleelia, tautau tefito ki he Palesiteni, Faifekau

Siteni Peika na’e mahu’inga fau ia ki he tupu mo e fakalakalaka ‘a e Siasi.


Ko e ngaahi ta’u ‘o e kamata’anga

46. Na’e fa’u ai ha alea fengaaue’aki ta’u nima (5)’i he vaa ‘o e Siasi Uesiliana Metotisi ‘o

Nu’uSila mo e Siasi Uesiliana ‘i he vaahenga fakahihifo ‘o Misikeni, ‘Amelika mei he 2003-

2008. Na’e kau he alea fengaaue’aki ko ‘eni ‘a e siasi ki he siasi mo e kau faifekau ki he

kau faifekau pehee foki ki he ngaahi tokoni fale’i mo e palani ki he fokotu’u siasi. Na’e lahi

‘a e ngaahi fua mo ola lelei ‘i he vaa fengaaue’aki ko’eni ‘o langa ai ‘a e ngaahi me’a lahi

pea ‘oku kei hokohoko ni atu pee.

47. ‘I he fuofua ta’u ‘e hongofulu (10) na’e fakautuutu ‘a e tupu ‘a e Siasi tu’unga ‘i he langa siasi

mo e ngaaue faka’evangelioo. ‘I he 2003, na’e fakataha ai ‘a e Siasi mo e Viisone Fekau’aki

(‘aia na’e liliu ki mui ‘o ui ko e Fekau’aki ‘a e ku Klisitiane ‘o Nu’u Sila) ‘o hoko ko e memipa

mo’ui pea ‘i he Sepitema 2004, na’e hoko ai ko e ko e memipa ‘i he Fakataha ‘a e kau taki

‘o e Siasi. ‘I he he fakataha ‘a e na’e fai ki Senee ‘i Sepitema 2007 na’e tali ai ‘a e Siasi

Uesiliana Metotisi ‘o Nu’u Sila ke hoko ko e memipa ‘i he Koosilio Fakamaamanilahi ‘a e

Metotisi (ko e siasi ‘aki pee ia hono ‘I Nu’u Sila ni kuo hook ko e memipa kakato ‘i he

Kosilioo.

48. ‘I he 25 ‘o ‘Aokosi, 2012 na’e faka’ilonga’i mo taapuaki’i ai ‘a e Konifelenisi ‘ae Pasifiki

Tonga ‘o e Siasi Uesiliana ‘i Pilisipeini, ‘Aositeleelia, ‘i hano tali ia ‘e he Konifelenisi lahi ‘a

‘Amelika Tokelau pea mo e Konifelenisi Fakavaha’apule’anga ‘a e Siasi Uesiliana. Ko e

Konifelenisi ko’eni ko e fuofua fokotu’u ia mo kamata ha me’a pehee ‘i he Siasi Uesiliana, ‘o

ne taanaki fakataha’i mai ai ‘a e ngaahi kupu sino ‘o e siasi ‘i he Pasifiki Tonga ‘aia na’a

nau kamata pe toki kau mai ki he Siasi Uesiliana. Ko e ‘uluaki Palesiteni ko Toketaa Lisiate

Uoa. Ko e taumu’a ‘o e Konifelenisi ko e faka’ai’ai mo teke ‘a e fakamafola lotu pe

‘evangelioo maa’oni’oni ‘i he Pasifiki Tonga ko hono tauhi mo pukepuke ‘a e misiona ‘a e

Siasi Uesiliana; fakafelaave’i pe fakafekau’aki ‘a e ngaahi ngaaue ‘a e Siasi Uesiliana

Metotisi ‘i he Pasifiki Tonga; talanoa’i ‘o e ngaahi fiema’u mo e hoha’a ‘a e kaainga ‘i he

Pasifiki Tonga; faka’ai’ai mo faka’aasili ‘a e feohi fenaaue’aki, femmahino’aki, lotu pea

katoanga’i fakataha ‘a e fakamo’oni fakatokolahi ‘i he tapa kotoa pee ‘o e Siasi ‘i he Pasifiki

Tonga. Ko e Siasi Uesiliana Metotisi ‘o Nu’u Sila, fakataha mo e Siasi Uesiliana Metotisi ‘o

‘Aositeleelia, Siasi Uesiliana Metotisi ‘o Poukenivila mo e Siasi Uesiliana Metotisi ‘o e ‘Otu

motu Solomone ‘oku nau ngaaue fakataha ko e memipa kakakato ‘e taha ‘i he Konifelenisi

‘a e Vaahenga Pasifiki Tonga ‘a e Siasi Uesiliana Metotisi.

I. Ko ‘etau Viisione

49. Ko e liliu mo’ui, ‘a e siasi mo e kainga (kakai) ‘o fou ‘i he ‘amanaki mo e haohaoa ‘a Kalaisi

Sisu.

K. Ko hotau ui

50. Ko e’uhi ko e Siasi kitautolu ’i Nu’usila ‘oku uho ‘ia Kalaisi pea fou ‘i he founga faka-

Uesiliana, ‘oku ui ai kitautolu ke tau hiki e langilangi ‘o Kalaisi ‘aki ‘etau

1. Teuteu’i mo fakanaunau’i ‘a e kaainga tui:

2. Teuteu’i ‘a e kau taki

3. Fakatupulekina mo fakalahi e ngaahi siasi

4. Liuanga e kainga mo e

5. Fakaakonga’i pe fakatisaipale’i ‘a e ngaahi to’utangata


51. Ke fakamo’oni’i pe fakapapau’i ‘a e mo’oni ‘o e ngaahi kaveinga ko’eni ‘e fakakau atu mo e

ngaahi fakakaukau ko’eni.

(1) Ke haakeaki’i mo hiki ‘a Kalaisi Sisu

Ke haa ‘a Kalaisi Sisu ‘i he’etau malanga mo‘etau fakama’unga. Ko e tefito ia mo e

fakama’unga ‘o e ‘evangelio, tisaipale mo e ongo’i. Na’e folofola ‘a Sisu ‘o pehee “‘I hono

hiki au ki ‘olunga……te u tohoaki ‘a mamani kiate au” (Sione 12:32) Ko e mafu tefua ia ‘o

‘etau lotu fakaluukufua pea pehee ‘i he’etau mo’ui mo e ngaahi ouau ‘i hotau ngaahi siasi.

(2) Teuteu’i e kainga tui

‘Oku tau tali ‘a e Fekau Lahi ke tau oo ‘o ngaohi ‘a e ngaahi kakai ko’ene kau ako. ‘Oku kau

ai mo hono fakaafea ‘a e kainga tui ke nau tali ‘a e me’a’ofa ‘a e ‘Otua ko e Laumaalie

Maa’oni’oni, ke malava ai ke nau mo’ui maa’oni’oni, ‘o fakakakato ‘a e Tu’utu’uni Ma’olunga

taha, ke nau ‘ofa kakato ki he ‘Otua mo e kaungaa’api ‘o hangee ko’enau ‘ofa kiate

kinautolu.

(3) Teuteu’i e kau taki

Ko e taki lelei mo ako, ko e konga mahu’inga ‘aupito ia ‘i he fakamo’oni mo e ngaaue faka

Uesiliana.‘Oku tau teuteu’i mo fakaivia ‘a kinautolu kuo ui ki he lakanga taki ‘o fou ‘i he ako

ki he ‘ulu (fakakaukau),loto, nima mo e to’onga mo’ui (fakakaukau, loto mo e ngaaue). Ke

mo’ui’aki pea fai pehee. Ko e Siasi Uesiliana ‘o Nu’usila ‘oku nau kikivi ke ma’u mo

fakahoko ha ako ‘oku faka’otua ma’a hotau kau taki ke malava ai ke nau mateuteu pea fua

to’ulu mo lahi ‘enau ngaue.

(4) Fokotu’u (Langa) mo fakalahi Siasi

‘Oku tau ‘ilo ‘a e tu’unga ‘oku ‘iai ‘a kinautolu ‘oku ‘ikai ke nau ‘ilo ‘a Kalaisi pea ‘oku tau tali

kakato ‘a e Fekau Lahi (Matiu 28: 18-20) ‘Oku ne hanga heni ‘o fakahaa’i mo’oni ’a e ‘ofa ‘a

hotau ‘Eiki Huhu’i na’a ne ha’u ke kumi pea haofaki’i ‘a e hee mo e mole. ‘Oku tau feinga ke

fakahoko ‘eni ‘aki ‘etau fokotu’u ha ngaahi siasi fo’ou ‘i Nu’u Sila ni, ‘o tau ngaaue fakataha

mo e ngaahi kulupu Kalisitiane ke fakamakalohi ai ‘etau fakamo’oni fakakalisitiane pea

pehee ki he’etau kau ki he ngaue fakamisinale ki hengaahi fonua muli.

(5) Liuanga mo e fakafo’ou ‘o e kainga

Na’e fanau’i kitautolu ‘i ha sosaieti kuo fakafo’ou ‘o fakapapau’i ai ko e ngaahi mo’ui

ma’oni’oni ‘oku nau ’omai ha ngaahi ola lelei ki he anga fakafonua ‘o tatau pe ‘i he fakaului

kakai(ngaue faka’evangelio) mo e ongo’i loto’aki mo veekeveke. ‘Oku tau ‘ilo’I lelei kotoa pe

ko e kii ki he liuanga pe fakafo’ou ‘a e mo’ui ‘o e sosaieti ko hono ‘uluaki liliu ‘o e mo’ui

fakafo’ituitui ki ha kakai fo’ou ‘aki ‘a e kelesi ‘a e ‘Otua .’Oku tau fakalotolahi’I mo fakaivia

kinautolu ke faka’ataa ‘a e ‘Eiki ke liliu kinautolu ki he kakai mo’ui fo’ou (Loma 12:2), pea ke

vahevahe atu ‘a e lelei ‘o e Kosipeli ki he kakai he feitu’u kotoa pe. ‘Oku tau feinga ke tau

tokoni’i hotau takitaha kainga ‘aki ‘a e kelesi mo e poto faka Kalaisi, ‘aki ‘etau ngaue

fakataha mo lotua ‘a e pule’anga mo e kau taki.

(6) Fakatisaiple’i ‘a e ngaahi to’utangata.

‘Oku tau mahu’inga’ia ‘I he ngaahi to’utangata kehekehe ‘I he sino ‘o Kalaisi pea ‘oku tau

faka’ai’ai ‘ae to’utangata takitaha ke ako’I mo fakatisaipale’I ‘a e to’utangata ‘oku muimui

mai(Taitusi 2). ‘Oku tau mahu’inga’ia foki ‘i he fengaaue’aki ‘a e to’utangata kotoa pee,

tatau pe ‘a e fanau iiki, fanau lalahi mo e kau talavou mo e finemui, pea ‘oku tau

‘osikiavelenga hono tokoni’i ‘a e kakai ‘i he’enau tutupu hake ‘o ‘iai hanau tu’unga ‘i he siasi

‘i he ‘aho ni.


L. Ngaahi Uho’i mo’oni mo e Kanoloto

55. Ko e ngaahi uho’i mo’oni mo e tefito’i me’a mahu’inga ko’eni ‘oku ne tala mo fakahaa’i ai pe

ko hai ‘a e kau Uesiliana pea ko e ha hono ‘uhinga ‘oku nau fai ai ‘a e ngaahi me’a ‘oku nau

fai. ‘Oku nau feinga ke fakaha’I mo fakamatala’i ‘a e uho mo e kanoloto ‘o e Siasi Uesiliana

Metotisi ‘o Nu’usila. Ko e ngaahi uho tefito kinautolu he ‘oku nau ‘i he ‘elito ‘o e ngaahi

ngaaue ‘oku nau fakahoko.

(1)Mo’oni mo e Mafai Fakatohitapu

Ko e Tohitapu ko e fakamo’oni mo e fakamatala ma’olunga taha ia ki he mafai ‘o e ‘Otua

fekau’aki mo ‘ene palani mo ‘ene ngaahi taumu’a; ‘oku ne fakahaa’i mai ‘a e founga ke tau

mo’ui fakafo’ituitui mo fakatokolahi ‘i he palani koia. Ko e ngaahi tui, muimui’i pe fakahoko

‘uma’aa hono fakahokohoko ‘o honau ngaahi mahu’inga kuo pau ke taula ma’u pe ‘i he

akonaki ‘a e Folofola. Ko e tapa e faa faka-Uesiliana ‘o e Folofola, ‘a e Tala tukufakaholo,

‘uhinga mo e Taukei ‘oku ‘ikai ke nau mahu’inga pe tapa tatau ka ‘oku nau fakamahino

ma’u pe ko e Tohitapu ‘a e mahu’inga taha.

(2)Tatau‘o Kalaisi

Ko Sisu Kalaisi ko hotau ‘Eiki mo hotau Huhu’i. ‘Oku tau ma’u ‘iate ia ‘a e ‘uhinga loloto

taha pea mo e fakataataa mahino taha ki he fakalelei mo e mo’ui ma’oni’oni ki he fa’ahinga

‘o e tangata. Ko Kalaisi ko e siipinga mo e ivi maalohi ‘i he kikivi mo e vilitaki ‘a e kau

Uesiliana ke nau mo’ui mohu ‘i he kelesi mo e mo’oni.

(3)Kelesi

Ko e kelesi ‘a e ‘Otua ‘oku ‘i he uho ia ‘o ‘ene misiona pe ngaaue. Ko ‘ene kelesi toomu’a,

kelesi fakatonuhia, mo e fakatau’ataaina ‘oku fakahaa’i mai ‘e he Folofola pea ‘oku

fakatolonga ia ‘i he ngaahi tefito’i mo’oni ko’eni.

(a) Ko e tokotaha kotoa pe ‘oku fiema’u ke haofaki’i (ko e fiema’u ‘e mamani pe taha kotoa

‘a e huhu’i)

(b) Ko e tokotaha kotoa pe ‘e malava ‘o huhu’i (Huhu’i ‘i he kelesi fou ‘i he tui)

(c) Malava ke ‘ilo ‘e he kakai kotoa pe ‘oku huhu’i kinautolu (‘ilo pea ongo’i pau)

(d)Tokotaha kotoa pe ‘oku malava ‘o huhu’i mo’oni (Ke mo’ui fakataapui mo Kalaisi’ia)

(4) Ako fakatisaipale

Ko e ngaohi tisipale ko e fekau mahino ia ’a Kalaisi. ‘Oku fiema’u lahi heni ‘a e fakamama’u

‘i he ngaaue faka’evangelio, tutupu fakalaumalie mo e mo’ui ma’oni’oni. ‘I he hisitolia ‘o e

siasi, kau ai mo e fakafo’ou ‘a e Uesiliana ‘oku ne fakae’a ‘a e lavame’a ‘ae fanga ki’i kulupu

‘i hono tokoni’i mo ‘aasinga’i ‘a e fakamatu’otu’a fakalaumalie ‘i he kainga tui.

(5) Sino ‘o Kalaisi

Ko e Siasi Uesiliana Metotisi ‘o Nu’usila ‘oku ne fakapapau’i mo mahu’inga’ia ‘i hono

tu’unga ‘i he Siasi Tapu ‘o mamani ‘a ia ko e Sino ‘o Kalaisi. ‘Oku tau fiefia ‘i he’etau ma’u

tukufakaholo ‘a e tui ‘a e kau ‘Apositolo, tali ‘a e ngaahi tefito’i mo’oni ‘o e ngaahi tui

tukufakaholo mo e Liliu Fakapalotisani.

(6) Kautaha uho’aki e fakamafolalotu

Ko e Kautaha fakamafola lotu mo ngaaue fakamisinale kitautolu pea ‘oku ‘i he uho mo e

lotolotoi ‘o e ngaaue ni ‘a e ngaahi siasi fakakolo ‘oku nau ngaaue fakalotu fe’unga mo tuha

mo honau takitaha feitu’u. Ko ‘etau kautaha ko e “fakafekau’aki” (ko e fakafekau’aki e

ngaahi siasi fakakolo pe fakataautaha ‘o ‘i lotomaalie ai ‘a e kolosi) ‘o fefakalotolahi’aki ai ke


tau ‘ofa ki he ‘Eiki ‘aki ‘a e loto, ‘atamai, laumaalie mo e maalohi kotoa. Ko e fanga ki’i siasi,

‘oku fakafekau’aki kinautolu ‘i he tui, visone, ngaahi mata’ikoloa mahu’inga, pea mo e

ngaahi to’onga mo’ui tatau ‘oku nau tauhi. Ko e kau taki maa’olunga fakafonua ‘oku ui

kinautolu ke teuteu’i, fakanaaunau mo fakaivia ‘a e fanga ki’i siasi fakakolo ki he ngaaue

fakamisinale ‘i honau feitu’u, ‘i he fonua pea ‘i mamani foki.

(7) Taki fakasevaaniti

Ko e kau Uesiliana Metotisi ‘oku nau faka’apa’apa’i ‘a e kau taki kuo tuku kiate kinautolu. ‘I

he taimi tatau, ‘oku nau ‘ilo ko e mafai mo ola lelei ‘o e taki fakalaumaalie ‘oku ‘ikai ko e

foaki ‘ata’ataa, ka ‘oku ngaue’i mo fakafou mai ‘i ha loto ‘ofa mo talangofua ‘oku ne ngaue

fiefia ki he ‘Otua mo e kakai kotoa. ‘Oku pole pea loto’aki ‘e he kau Uesiliana ke nau

takimu’a ‘i he ngaaue ki he kakai kehe.

(8) Mo’ui mo e uouongataha

‘Oku fu’u mahu’inga fau ki he Uesiliana Metotisi kotoa ‘a e toputapu ‘o e mo’ui. ‘Oku ‘iai ‘a e

mahu’inga fakafo’ituitui ‘o e tokotaha kotoa. ‘Oku makeheange ‘a e mahu’inga ‘o e

uouongataha ‘i he ‘etaufakatokanga’i mo tali ‘a e kehekehe hotau ‘ulungaanga fakafo’ituitui,

anga fakafonua, matakali, fefine pe tangata, ta’u motu’a, taleniti mo e fakakaukau. Ko e

fe’ofo’ofani ‘oku ne fakamahu’inga’i e mo’ui. ‘Oku ne ta’ofi pea faka’auha hono

ta’efakamahu’inga’i mo ngaaue tavale’aki e mo’ui.

(9) Ngaaue Tefito ‘Oku uki ‘a e kau Uesiliana ke nau ngaaue fakatamaio’eiki ki he to’utangata lolotonga. ‘Oku

faka’apa’apa’i pea langa ‘a e siasi ‘i he tuku’au mei he kuohili ka ‘oku ‘ikai hoko ‘a e kuohili

mo e tukufakaholo ke tau popula kiai. ‘Oku ako’i ‘a e kau Uesiliana ‘i he ngaahi ‘ulungaanga

fakafonua mo e ngaahi ta’au ‘o e lolotonga ni ke malava ai ‘a hono fakaului mai ‘a e kakai

kia Kalaisi, ka ‘e ‘ikai ke hoko ‘a e ngaahi ‘ilo koia ke tau popula ai ki he taimi mo e anga

fakafonua ‘o mole ai ‘etau ngaahi mata’ikoloa, tefito’i tui mo e to’onga mo’ui. Ko e siasi ’oku

tuifio ai ‘a e ngaahi matakali kehekehe pea ‘oku ne faka’apa’apa’i ‘a e matakali kotoa ‘i

he’ene mo’ui mo ‘ene founga fai ‘ene lotu.

(10) Founga ‘o e ma’u’anga Kelesi mo e ngaahi ngaaue ‘o e meesi

Ko e kau Uesiliana, ‘i he’enau mo’ui faka-kalisitiane, ‘oku nau fakahaohao mo fakamama’o

mei he fai ha ngaaue kovi mo pango.’Oku nau fai lelei pea ‘oku nau kaungaa kumi

taapuaki(‘i he lotu, fekumi fakafolofola, sakalameniti pe feohi ma’oni’oni, ‘aukai, fakataha

mo e kakai kehe mo e ngaue’i ‘a e meesi). ‘Oku tau kaungaa ngaaue fakataha mo e kau

masiva ‘i hono ‘ofeina hotau kaunga’api ‘o hangee pe ko’etau ‘ofa ‘iate kitautolu.

M. Ko e ngaahi tefito’i mo’oni fakakonisenisi mo’ui

56. Ko e ngaahi mo’oni fakakoniseenisi tu’uma’u mo ta’etoele’eia ko’eni ko e fale’i ia mo e

fakahinohino ke tokoni’i ‘a e kau memipa ‘i he’enau fehangahangai mo e ngaahi pole ‘o e

mamani angahala kuo ‘ikai ke nau kei muimui ki he finanglo ‘o e ‘Otua. ‘Oku fakalotolahi’i ‘a

e kaainga lotu ke nau mo’ui’aki ‘a e ngaahi tefito’i mo’oni ko’eni, ke nau hoko ko e kau

fakamo’oni pe memipa ‘o e sosaieti ke fakafepaki’i ‘a e ngaahi palakuu mo e kovi

fakasosiale pea ke malu’i kinautolu mo e to’utupu mo e ni’ihi ‘oku te’eki makalohi ‘enau tui.

‘Oku totonu pe ke mahino ko e ngaahi mo’oni ko’eni ‘oku ‘ikai ke ne kaapui ‘a e me’a

kotoa pe kuo tau faehangahangai mo ia , ngaahi me’a ‘oku tau lolotonga fehangahangai

mo ia pe ‘amanaki fehangahangai mo ia ‘i he kaha’u pea ‘oku fakalotolahi’i ‘a e kaingalotu


ke nau ngaue’aki ‘ae Founga ‘o e ma’u’anga Kelesi(55(10)) ke kumi haakili ki he finangalo

‘o e ‘Otua ke fai’aki ‘enau fehangahangai mo e ngaahi me’a ‘oku hoko. Ko e ngaahi ‘uu

mo’oni ko’eni ‘oku lisi fakamata’itohi atu ia ka ‘oku ‘ikai ‘uhinga ia ‘oku nau mahu’inga

kehekehe. ‘Oku nau mamafa tatau kotoa pe.

57. ‘Olokaholo (kava malohi). ‘Oku tu’u ma’u ‘aupito ‘a e Nga’unu faka-Uesiliana ‘i hono

fakafepaki’i hono ngaaue tavale mo ta’e fakapotopoto’aki ‘a e ‘olokaholo. ‘Oku tau tali ‘oku

‘ikai ko ha angahala hono ma’u ‘o e ‘olokaholo ka ‘oku fakamamafa’i ‘e he Tohitapu ‘a e

kovi ‘o e fa’a konaa mo e ta’emapule’i hoto loto mo e fakakaukau---- he ‘oku fakatupu

maumau. ‘Oku tau tukupaa ke ngaaue ki he fakamaau totonu mo e mafatukituki ‘i he

tafa’aki ‘o e ngaaue tavale’aki ‘o e ‘olokaholo, fakaakeake mei he nunu’a kovi ‘o e

olokaholo, lao fekau’aki mo e ngaahi ola kovi ‘o e ngaue’aki ‘o e ‘olokaholo, ngaahi founga

ngaaue ‘a e ngaahi pisinisi, vakai ‘a e kakai ki he ma’u ‘olokaholo ‘a ee ‘oku ne uesia ‘a e

tu’unga mo’ui lelei ‘a e kakai, ‘uma’aa ‘a e malu mo e mo’ui ‘a e faamili. ‘Oku tau

fakalotolahi’i ‘a e ngaahi kulupu fengaaue’aki kotoa pe ke nau ngaaue longomo’ui’aki ‘enau

mo’oni fakakonisenisi ki he ma’u ‘olokaholo ‘o taau mo e mo’ui ‘a e kalisitiane ‘o kau ai mo

e fakakaukau ke tuku ‘aupito ‘a e ma’u ‘o e ‘olokaholo, ka e tataki kinautolu ‘e he laumaalie

ke afe mei he hoko ko e makatuukia’anga ki he kakai kehe pea fakafepaki’i ‘a e ngaahi

pisinisi ‘olokaholo ‘oku nau ngaaue’aki ‘a e ngaahi founga kovi mo ta’efe’unga.

58. Nofo Ta’emali, Holi Fakakaekakano mo e Nofo mali. ‘Oku tau tali mo fakamahu’inga’i ‘a

e nofo ta’emali ko e to’onga mo’ui laulootaha ia ‘o hangee koia na’e haa ‘i he mo’ui ‘a Sisu

mo Paula. ‘Oku tau poupou mo fakamahu’inga’i ‘a e nofo ta’emali ‘okapau ‘oku ‘ikai fiema’u

‘e ha ni’ihi ia ke nau mali. ‘Oku tau faka’amua ha kainga pe feohi’anga ‘oku ho’ata ai ‘a e

mo’ui fonu ngutungutu, ma’a, fakalaumaalie, vaa lelei mo fe’ofo’ofani ko e konga ia ‘o e

palani ‘a e ‘Otua ma’a hono kakai.

Ko e palani ‘a e ‘Otua ki he vaa ‘o e tangata mo e fefine ‘oku fiema’u ke fakahoko pe ia ‘i he

vaa ‘o e fefine ‘e taha ki he tangata ‘e taha ‘i he nofo mali. Ko e nofo mali koia ‘oku ne

fakasino ‘a e ulungaanga ‘o e ‘Otua. Ko e fakatooli’a ‘o e holi fakaekakano ‘i tu’a mei he

nofo mali pe fakahoko ‘a e fiema’u koia mo hato tatau (tangata mo e tangata, fefine mo e

fefine) ‘oku fepaki ia mo e akonaki ‘a e Tohitapu fekau’aki mo e mo’ui faka-kalisitiane mo e

palani ‘a e ‘Otua.

‘Oku maateaki’i mo tauhi ‘e he Siasi Uesiliana Metotisi ‘a e tukufakaholo faka-kalisitiane

ko’eni ‘a e nonofo fakamali ‘a e tangata ‘e taha mo e fefine ‘e taha he ko e kovinanite pe

aleapau na’e fakahoko ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otua pea ko e konga ia ‘o e palani fakalangi ‘a e ‘Otua

ki he fakatupu peepee fo’ou mo hono tauhi ‘a e faanau.

Ko ’etau poletaki leva ia ko e mali ko e tefito mo e fakava’e mahu’inga ia ‘o e Sosaieti, ko e

konga ‘o e fokotu’utu’u mo e fekau’aki fakaenatula ‘oku tau maataa tonu ‘i hotau fo’i

maamani, na’e fakahaa mahino ‘i he ngaahi tohi fakakalisitiane pea fakamo’oni’i kakato ‘i

he ngaahi faiako ‘a Sisu fekau’aki mo e nofomali.

59. Tauhi mo tokangaekina ‘a e fakatupu pea malu’i mo e ‘aatakai. ‘Oku mahu’inga’ia

‘aupito ‘a e kainga Uesiliana Metotisi ‘i honau ngaahi fatongia ko hono tauhi mo tokanga’i ‘a

e fakatupu ‘a e ‘Otua. ‘Oku ‘omi ‘ia Senesi 1&2 ‘a e ngaahi tefito’i mo’oni fakafolofola ‘oku

fakaongo atu ‘i he kotoa ‘o e Tohitapu fekau’aki mo hono tokangaekina ‘o e fo’i mamani kuo

fakatupu ‘e he ‘Otua ‘o ne fakakoloa’aki ‘a e mo’ui pea ne tuku ki ha’a tangata ke nau

fatongia’aki hono tauhi mo tokanga’i. Na’e malanga’i ‘e Faifekau Sione Uesilee ‘a e


fakakaukau ‘o e huhu’i mo e fakamo’ui ke ne kaatoi ‘a e kotoa ‘o e fakatupu, kau ai ‘a e

fakamonumanu mo natula pea ne malanga’i ‘a e huhu’i mo e fakamo’ui ‘o e kotoa ‘o e

fakatupu. ‘Oku tau fakalotolahi’i mo faka’ai’ai ‘a e kau Kalisitiane kotoa, ngaahi faamili mo e

ngaahi siasi ke nau tauhi mo tokangaekina ‘a e ‘aatakai ‘i he ngaahi founga ‘oku malu mo

fakatupulekina.

60. ‘Ulungaanga Fakafonua mo e fakamatakali. ‘Oku mahu’inga tatau ‘a e kakai kotoa pe ki

he fofonga mai ‘a e ‘Otua. ‘Oku tau fakamahu’inga’i hotau tukufakaholo mo hotau anga

fakafonua ‘o tau fakatokanga’i ma’u pe ko e ngaahi tefito’i mo’oni fakatohitapu ‘o e Kosipeli,

ko e ngaahi tefito’i mafai aofangatuku ia mo e ngaahi mo’oni ‘oku ne hinoi’I mo fakapapau’i

‘a e tonu ‘o e anga hono fakahaa’i ‘o e anga fakafonua ‘i he ‘etau too’ongamo’ui

fakakalisitiane. ‘Oku tau fakamahu’inga’i ‘a e ngaahi founga ngaaue fakaului kakai ‘i he

ngaahi matakali takitaha, tali mo e pole mo e misiona ‘o e a’u mo ngaaue ki he ngaahi

to’utangata kehekehe ‘o e kakai kuo hikifonua mai ki Nu’usila ni, pea ‘oku tau fakaafe’i ‘a e

memipa mo’ui kotoa pe ‘o hotau ngaahi siasi ke tau ngaaue ‘o mavahe pe fakalaka atu ‘i

hotau ‘aatakai angamaheni mo faingofua ‘o tau mo’ui‘aki ‘a e finangalo ‘o e ‘Otua ‘o

fekau’aki mo e fengaaue’aki fakamatakali ke tau hoko ko e kakai pe ‘e taha.

61. Fakamamahi ‘i he nofo faamili. Ko e Fekau Lahi ‘oku ne fekau’i hangatonu kitautolu ke

tau tokangaekina ‘a e ngaahi fiema’u ‘a e sosaieti ‘o fai ‘i he ‘ofa mo e laumaalie na’e ‘ia

Kalaisi Sisu. He’ikai ke tau tukunoa’i, fakama’ama’a’i pe faka’ikai’i ‘a e ngaahi fakamamahi

mo e houtamaki ‘oku hoko tonu ‘i he ngaahi faamili ‘i hotau ngaahi siasi ‘uma’aa hotau

ngaahi feitu’u. Kapau ‘e ‘ikai ha’atau fakafepaki pe tokoni ‘e ‘alu ke koviange ‘a e

palopalema ni. Kuo pau ke tau ma’u ha ngaahi me’angaue mo ha feitu’u hufanga’anga

ma’ae ni’ihi kuo mo’utaamakia/uesia kovi ‘i he faingata’a ni. Kuo pau ke tau ngaaue kiate

kinautolu ‘oku nau fai ‘a e pango ni ke nau ‘ilo’i pea nau tali ‘oku kovi ‘enau me’a ‘oku fai,

pea ke nau fakatomala pea liliu foki. Kuo pau ke tau ngaaue fakataha mo poupou ki he

ngaahi va’a ngaaue ‘a e sosaieti hangee ko e ngaahi fale huufanga, fale’i, polisi mo e

ngaahi fale’i fakalao, ke solova ‘a e faingata’a ni. ‘Oku tau fafanga, fakavala’i pea tangi mo

kinautolu ‘oku faingata’a’ia. ‘Oku tau malanga ‘o fakafepaki’i ‘a e kovi mo e too’onga

fulikivanu ni. ‘Oku tau fakamaatoato ‘i he feinga ke fakangata ‘a e fakamamahi ‘i he famili

mo e to’onga fakamamahi kotoa pe pea ke tau fokotu’u ha falehuufanga mo ha tokoni ‘ofa

kiate kinautolu kuo mo’utaamakia/uesia. ‘Oku tau fakatokanga’i pea tali hotau fatongia

fakatohitapu koia ke vahevahe pea fakaa’u atu ‘a e ivi liliu tangata mo fefine koia ‘o Kalaisi

ki he kau fai fakamaalohi mo fakamamahi pea pehee foki ke fakaa’u ‘a e ‘amanaki lelei mo

e fakamo’ui ki he ni’ihi kuo uesia tamaki ‘i he palopalema ni.

64. Va’inga Talamonuu. ‘Oku tau faka’ikai’i ’a e va’inga talamonuu(peti, ta misini, loto etc) he

‘oku ta’e fakatohitapu ia pea ‘oku ne faka’ai’ai ‘a e maanumanu. Ko e ngaahi va’inga ko’eni

‘oku kau ai ‘a e TAB, kasino mo e lotto, peti ‘i he ‘initaneti mo ha ngaahi va’inga tatau mo ia.

‘Oku tau fakalotolahi’i ‘a e kainga lotu ke ngaue’aki ‘enau ngaahi mo’oni fakakonisenisi ‘i he

ngaahi lulu monuu’ia ‘oku fakahoko ‘i he sosaieti, ‘o fua tautau ‘a e ngaue taumu’a ke tokoni

‘ofa mo e tauele ke maanumanu. ‘Oku tau pole ke tau tu’u tafa’aki ‘iate kinautolu kuo

mo’utamakia ‘i he palopalema ni pea ke tau taaimu’a ‘i hono teke ke fokotu’u ha lao ke ne

fakasi’isi’i ‘a e hoko ‘a e faingata’a ni ‘i he sosaieti.

65. Kaiha’a tangata, Fakapopula, Fakaehaua. ‘Oku tau poletaki ke faka’auha/fakangata ‘a e

kaiha’a tangata, Fakapopula mo e ngaue tavale’aki ‘a e kakai ‘i ha fa’ahinga founga pee.

‘Oku tau fakatokanga’i pea tali hotau fatongia fakafolofola koia ki he tukuhaausia, popula,


faingata’a’ia, li’ekina, tuenoa mo e ngaohi kovia. ‘Uma’aa ‘etau tu’u ko e taukapo kiate

kinautolu ‘oku ‘ikai si’I lava ‘o lea; pea mo e fiema’u ke tau kalanga fakapalofita le’o lahi ‘o

fakafepaki’i fefeka ‘a e tefito’i angahala fakafo’ituitui mo fakasosiale koia ‘o e kaiha’a

tangata fakaehaua mo e fakapopula. Te tau fakahaa’i ‘etau hoha’a mo e ongo’i mafatukituki

‘i hotau ngaahi feitu’u, hotau fonua mo e fakavaha’a pule’anga ‘i he ngaahi founga ko’eni.

1. Tau lotu huufia fakamaatoato ke ‘osi ‘a e kaiha’a tangata, popula, fakaehaua.

2. Ke tau fakatokanga’i pea ‘ilo ‘a e ngaahi me’a ‘oku hoko ‘i hotau feitu’u takitaha fekau’aki

mo e ngaahi palopalema ni.

3. Ofongi ‘a e tokanga fekau’aki mo e kaiha’a tangata, popula mo e ngaahi faingamalie ki ha

nga’unu fakakalisitiane ‘aki ‘etau fakafaingamalie ha ngaahi naunau fakafaiako mo teuteu’i

ha kau taki ‘i he ngaahi ‘eelia/tafa’aki ko’eni.

4. Fakafaingamaalie ha ngaahi founga ke faito’o ‘a kinautolu kuo nau kafo ‘i he ngaahi

palopalema ni.

5. Hoko ko e taukapo ma’ae fa’ahinga kuo kafo ni mo fa’u ha lao ke ta’ofi ‘a e ngaahi ngaue

fulikivanu ni.

6. Ofongi ‘a e tokanga (kau ai hono fakafou ‘i he malanga) ‘a e ngaahi me’a fekau’aki mo e

ngaahi palopalema ni kau ai mo e fiema’u holi kovi mo e fakamaalohi ki he ngaahi ‘ata mo

e fakataataa fakalielia, fakalielia ‘i he ‘initaneti, fale fakalielia, ngaahi faingamalie ke ngaohi

kovia ‘a kinautolu ‘oku vaivai mo ma’ulaloange.

7. Poupou ke faka’ilo ‘a kinautolu ‘oku nau fai ‘a e fefakatau’aki fakmalohi ‘o e kakai mo

kinautolu ‘oku nau ngaue’aki ‘a e kakai kuo kaiha’asi ke faktooli’a ‘a e holi kovi pea

fakapoopula’i.

66. Ko e maalooloo mo e fiefia. ‘Oku tau poupou’i ‘a e ngaahi polokalama maalooloo

fakafo’ou, sipoti, maalie mo fakafiefia ke ne fakatupulekina ‘a e mo’ui lelei ‘a e sino, ‘atamai

mo e laumaalie. ‘Oku tau fakafepaki’i ‘a e ngaahi me’a ‘oku fai ke ne faka’ai’ai ‘a e

houtamaki mo e angakovi pea ne maumau’i ‘a e sino, ‘atamai mo e laumaalie, he ko e tolu

ni ko e temipale ia ‘o e Laumaalie Ma’oni’oni. ‘Oku tau fakalotolahi’i ‘a e kaaingalotu mo e

ngaahi maatu’a ‘etau faanau ke mapule’i lelei ‘etau fanau fekau’aki mo e televisone, filimi,

ngaaahi tohi, va’inga komipiuta mo e ngaue’aki ‘o e mitia fakasosiale (telefoni, feisi puka.)

67. ‘Ata fakalielia. ‘Oku tau tali ‘a e faka’ofo’ofa mo e ifo ‘o e fehokotaki fakasino ‘o fakatatau

ki he founga ‘a e ’Otua na’a ne fai ‘a e fakahoko ‘o e ongo me’a mali ke fakamaalohi’i ‘a e

va ‘i he’ena nofo mali. Ko hono fa’u, tufa pe fakatau atu mo e mamata ki he ngaahi ‘ata

fakalielia ‘oku fehangahangai ia mo e mo’oni fakatohitapu. Ko e ‘ata fakalielia ‘oku ne

maumau’i ‘a e lelei ‘o e feohi fakasino ‘o iku ai ki he ngaahi maumau faka’atamai mo

fakasino. Ko e pisinisi ‘o e ‘ata fakalielia ‘oku ne faka’ai’ai fakapa’anga ‘a hono maumau’i

mo holoki ‘a e ngeia fakaetangata ‘o uesia lahi ai ‘a ha’a fafine mo e faanau ‘aia ko honau

tokolahi ‘oku nau fihia pea ma’u tangii ‘i he fe’aaveaki fakafufuu holo mo e ngaahi founga

fakamalohi pehee. ‘Oku tau fakafepaki’i fefeka ‘a e ‘Ata Fakalielia, ‘a e ngaaue ‘oku ne

faka’ai’ai ‘a e ngaaue pango ni ka e’uma’aa ‘e ne faka’aasili ‘a e maumau lao. ‘Oku tau

fakafaingamalie’i ‘a e tokoni mo e fiekaungaa kau mo kinautolu ‘oku nau feinga ke nau

tau’ataina mei hono ngaue’aki ‘o e ‘ata fakalielia mo hono kuumoa kinautolu ‘e he

‘ulungaanga fakalielia ni.

68. Tangata’i mo e Fefine’i fonua lelei. ‘Oku fiema’u kitautolu ke tau hoko ko e kau tangata’i

mo e fefine’i fonua lelei, ‘o tau fekumi ‘aki ‘etau hoko ko e sipinga ‘i he lea mo e ngaue ke

tataki ‘a e sosaieti ki he ngaahi mo’oni faka-kalisitiane ‘i he fonua mo e feitu’u ‘oku te nofo


ai, fakatou’osi. ‘Oku fiema’u ke tau ‘ilo pea tau kau ‘i hono fakafepaki’i ‘a e ngaahi tevolo mo

e maumau fakasosiale, ta’efakamaau totonu, faikehekehe pea tau langa ha sosaieti ‘oku

faka’otua ‘oku fepoupou’aki hono kakai ‘o nau nofo fekoekoe’i mo fefaka’apa’apa’aki.

71. Ngaahi me’a fakatu’utamaki. ‘Oku tau fakafepaki’i hono ngaue’aki ‘o e faito’o kona tapu.

‘Oku ‘ikai ke tau poupou’i ‘a e ifi ‘o e tapaka he ‘oku fakatu’utamaki ki he mo’ui. ‘Oku tau

‘ilo’i ‘a e mahu’inga ‘o e kava tonga ki he ouau fakafonua ‘oku fa’a fakahoko pea mo hono

ngaue’aki ‘i he fale’i fakatoketaa, ka ‘oku ‘ikai ke ‘ataa ia ke ma’u tavale.

72. Talite ‘o Uaitangi. Ko e Siasi Uesiliana Metotisi ‘o Nu’u Sila ‘oku ne fakamahu’inga’i mo

fakamanatu ‘a e mahu’inga ‘o e kau Misinale Uesiliana Metotisi Pilitania na’a nau kau ‘i he

alea, fa’u mo fakamo’oni ‘i he Talite. ‘Oku tau ‘ilo ko e Talite ‘i he va ‘o e Kalauni Pilitania

mo e kau Mauli pea ‘oku ne kei fakaongo mai pe ki he kau fai talite ke nau tauhi ‘a e ngaahi

tefito’i mo’oni ‘o e aleapau.

73. Ngaue mo e Ngaue’anga. ‘Oku tau vilitaki ko e kainga tui ke fakapapau’i ‘oku ma’u ‘e he

tokotaha kotoa ‘a e tu’unga mo’ui ‘oku lelei ‘o ‘ikai fihia ‘i he mo’ui maanumanu ‘o e sosaieti

fe’au’auhi, ka e ngaue ki ha sosaieti ‘oku ‘ikai ke ‘iai ha masiva ‘I he ngaahi tefito’I fiema’u ‘o

e mo’ui. ‘Oku tau tui ki he vahenga lelei lelei mo fe’unga ki he ngaue lelei mo e fengaue’aki

fakataha ‘i he va ‘o e pulengaue mo e tokotaha ngaue.


KONGA 2

KONISITUTONE ‘A E KONIFELENISI ‘O E VAHENGA PASIFIKI TONGA

’A E SIASI UESILIANA METOTISI

Hokohoko ‘o e kanoloto

80. Ko e Konisitutone. Ko e palakalafi 80 ki he 185 ‘o e Tohi ‘o e Fa’unga ‘oku ha ai ‘a e

Konisitutone ‘a e Konifelenisi ‘o e Vahenga Pasifiki Tonga ‘o e Siasi Uesiliana Metotiai. Ko

e konga ‘e ni’ihi ‘o e Konisitutone ‘e toki liliu pe ‘i he loto kiai ‘a e Konifelenisi Fakamamani

lahi. Ko e liliu ki he Konisitutone ‘e toki malava pe ia ‘i hono ngue’aki ‘a e ngaahi founga

ko’eni.

1. Ko e fokotu’u ke fai ha fakalelei ke fakafou mai ia ‘i he Konifelenisi Fakavahe,

Konifelenisi Fakafonua, Poate pe Kosilio Fakafonua pe Poate Fakafeitu’u. Ko e

fakalelei ke ‘ave ia ki he Sekelitali fakavahe, pea mei ai ki he Memipa ‘o e Konifelenisi

Fakafonua ke hikinima’i mo fakahaa loto kiai ka ‘oku ‘ikai ‘uhinga ia ko e fakalelei ke

fakahoko leva.

Ngaahi Konifelenisi Fakataha ‘a e Ngaahi Vahenga IIki

2. ‘I he Konifelenisi Fakafonua ‘oku kau kiai ‘a e ngaahi Konifelenisi fakavahe iiki, ko e

Konifelenisi fakavahe iiki taautaha kotoa pe kuo pau ke nau paloti pea ko e fakalelei ‘e

toki tali ka loto kiai ‘a e tokolahi.

a. Ko e Sekelitali Fakavahe IIki kotoa pe kuo pau ke ne fakahoko ki he Sekelitali

Fakafonua ‘i he tohi ‘a e ola ‘o e paloti ‘I loto ‘I he ‘aho ‘e 14 hili hono tali ‘e he

Konifelenisi. ‘Oku ‘ikai ngofua ke tomu’a fakaha ‘a e ola ‘o e paloti ki he ngaahi

konifelenisi kehe kimu’a pea toki fakahoko ‘enau paaloti.

e. ‘Oku fiema’u ke tali ‘e he vahe 2/3 ‘o e Ngaahi konifelenisi fakavahe iiki ‘a e

fokotu’u fakalelei pea toki fakahoko ki he Konifelenisi Fakafonua ‘aia kuo pau ke

loto kiai ‘a 2/3 ka e toki paasi.

Ngaahi konifelenisi ‘a e vahenga fakfo’ituitui

3. ‘I he ngaahi feitu’u ‘oku ‘ikai fakakau ai ‘a e Fakavahe iiki ‘i he Konifelenisi Fakafonua,

‘oku fiema’u ke loto ‘a e 2/3 ki he fokotu’u ka e toki paasi.

Founga ngaue Fakavahenga lalahi

4. ’I he hili ‘a e paloti ‘a e Ngaahi konifelenisi Fakavahenga Lalahi pea fakahoko ki he

Sekelitali Fakavahenga Lalahi ‘a e ola, ‘e fakahoko leva ‘e he Sekelitali ki he kau

Takilotu mo e Sekelitali Fakafonua mo e Palesiteni Fakavahenga Lalahi ‘i he tohi ‘o

fakahaa ‘a e ola fakakau kiai mo e ngaahi hingoa ‘o e ngaahi Konifelenisi Fakafonua

na’a nau tali pe ta’etali ‘a e fokotu’u fakalelei.

5. ‘Oku fiema’u ‘a e fakalelei ke tali ‘i he loto kotoa kiai ‘a e ngaahi Konifelenisi Fakafonua

‘oku memipa

6. Ko e ngaahi tafa’aki Fakamisiona ‘e pule’I kinautolu ‘e he Konifelenisi Fakafonua ‘oku

ne fakapa’anga kinautolu, pea ‘oku ‘ikai ke nau kau kinautolu ‘i he paaloti ki he ngaahi

fakalelei ki he Konisitutone.


Ngaahi me’a tuku makehe

7. Ko e fakalelei ‘e fakahoko ia fakataha mo e fakahaa mei he Sekelitali Fakavahe Lalahi

pea kuo pau ke fakakau ia ‘i hono paaki ‘o e Tohi Ngaue hoko, tukukehe ‘o ka fiema’u

‘a e fakalelei ke ‘uluaki tali ‘e he Konifelenisi Fakamamanilahi ‘o hange ko’eni.

a. Kapau ‘e fiema’u ‘e he Fakalelei ke liliu ‘a e ngaahi fiema’u ki he hoko ko e

memipa(130-135), ‘e fiema’u ke tali ‘e he Poate Fakamamanilahi. Kuo pau ke

fakahu ‘e he Sekelitali Fakavahe Lalahi ‘a e ngaahi fokotu’u ke liliu ‘a e ngaahi

fiema’u ki he memipa na’e tali lelei ‘e he kau Memipa ‘o e Ngaahi Konifelenisi

Fakafonua ki he Sekelitali ‘o e Poate Fakamamanilahi. He’ikai ke ngaue’aki ‘a e

fakalelei kae’oua kuo tali kakato pea fakangofua.

e. Kapau ko e Fakalelei ‘oku ne feinga ke liliu ‘a e ngaahi Tefito’i Uho/Makatu’unga

kau ai ‘a e Ngaahi Fakamatala ‘o e Tui(103-126), kuo pau ke ‘uluaki fiema’u ‘a e

loto kiai ‘a e ngaahi konifelenisi lahi ‘i mamani. Ko hono tali fakamamanilahi

kuopau ke fakakakato ia ‘aki hono ‘uluaki fakahoko ‘a e fakalelei ki he Konifelenisi

Lahi ‘a Noate ‘Amelika. ‘E fakahoko ‘e he Sekelitali Fakavahe Lalahi ‘a e Fokotu’u

Fakalelei ‘aia kuo ‘osi tali lelei ‘e he kau Memipa ‘o e ngaahi Konifelenisi

Fakafonua ki he Sekelitali ‘o e Poate ‘a Mamani pea he’ikai ngaue’aki ‘a e Ngaahi

Fakalelei kae’oua kuo tali pea fakangofua.

8. Ko e ngaahi Konifelenisi Fakafonua ‘oku fakamafai’i kinautolu ke feliuliuaki ‘a e fakafika

mo e fakafekau’aki ‘i hono paaki ‘o e Konisitutone ‘i he‘enau Tohi Ngaue.

9. ‘Oku fakamafai’I ‘a e Ngaahi Konifelenisi Fakafonua ke fakatou ngaue’aki ‘a e ongo

hingoa Poate Fakafonua pe Kosilio Fakafonua ‘i hono paaki ‘enau Tohi Ngaue pe

ngaue’aki pe ‘e kinautolu ‘a e Poate pe Kosilio Fakafonua.

81. Ko e Lao Ngaue kuo tohi. Ko e toenga ‘o Tohi Ngaue mei he Konga I ki he 10 ko e Lao

kuo Tohi ke ne pule’i mei he Fakafonua, Fakavahe iiki ‘o a’u hifo ki he ngaahi siasi ‘o e

Siasi Uesiliana Metotisi pea ‘e malava pe ‘o kehekehe ‘ae Ngaahi Konifelenisi Fakafonua.

1. Ko e Ngaahi Fakalelei ki he Lao Ngaue ‘e lava ia ‘I he loto kiai ‘a e tokolahi ‘o e Konifelenisi

koia ‘o fakatatau ki he ngaahi tu’utu’uni kuo fokotu’u atu ‘i he Tohi Ngaue.

2. ‘E tu’u ma’u pe ‘a e Lao Ngaue ka e’oua pe kuo toki fakalelei’i, taamate’i pe fakamo’oni’i

‘oku ta’efakakonisitutone. Ko e Lao Ngaue ‘oku mu’omu’a ia ‘i he ngaahi ngaue ‘a e

Konifelenisi Faka fonua mo Fakavahe mo ‘enau ngaahi tu’utu’uni.

82. Ouau mo e ngaahi me’a kehe.

1. Ouau. Ko e ouau ‘o e Siasi Uesiliana Metotisi ‘oku kau kiai ‘a e ngaahi tootoo’onga lotu

mo e founga pau ‘oku ‘oatu ‘i he Tohi Ngaue ‘a e Siasi Uesiliana Metotisi ‘aia kuo tali ‘e

he Poate/Kosilio Fakafonua.

2. Me’akehe. Ko e ngaahi Fotunga, Tu’unga, Tu’utu’uni mo e Fakahinohino ‘oku fakakau

kinautolu ko e taanaki fakamatala pe.

100. Ko e paaki fakamuimui taha ‘o e Tohi Ngaue ‘aia kuo fakangofua ‘e he Poate/Kosilio ‘oku

ne ma’u ‘a e mafai ki he Siasi Uesiliana Metotisi ‘oku ne fetongi ‘e ia ‘a ngaahi paaki kotoa

pe kimu’a ‘o e Tohi Ngaue mo ha to e ngaahi paaki kehe pe.

A. Ngaahi Kupu ‘o e Konisitutone

Kinikini / Huluhulu


101. ‘E fokotu’u ‘a e Konifelenisi Fakafeitu’u ‘a e Siasi Uesilina Metotisi ‘i he Pasifiki Tonga ‘i

he taumu’a ke teke ‘a e faka’evngelio ‘o e mo’ui haohaoa ‘i he Pasifiki Tonga ke hoa mo e

misiona ‘a e Siasi ke fakafekau’aki mo tataki ‘a e ngaahi ngaue ‘a e Siasi ‘i he Pasifiki

Tonga ‘o tokangaekina ‘enau ngaahi hoha’a , faka’aasili ‘a e feohi mo e femahino’aki,

fokotu’u atu ha ngaahi founga ki he palani fakataha, fale’i, ngaue fakataha, feohi, lotu pea

katoanga’i fakakatoa ‘a e ngaahi kaungaa fakamo’oni ‘i he ngaahi tafa’aki kehekehe ‘o e

Siasi ‘i he Pasifiki. Ko e konifelenisi ‘a e Vahenga Pasifiki ‘a e Siasi ‘e kau kiai ‘a e ngaahi

kupu ‘i he Pasifiki Tonga na’a nau kamata pe kau mai ki he Siasi Uesiliana ‘aia na’e tali

kinautolu ‘i he fili ‘a e Konifelenisi Faka vahenga lalahi pea ‘oku nau muimui ki he mafai ‘o e

Konisitutone Fakafeitu’u. ‘E fokotu’u mo e ngaahi tu’utu’uni fekau’aki mo e ngaahi va’a fo’ou

‘oku nau fie memipa ‘aia na’a nau kamata pe toki kau mai ki he Siasi Uesiliana ka ‘oku nau

tali ‘a e ngaahi Tefito’i Mo’oni ‘a e Siasi Uesiliana.

1. Ko e ngaahi vahenga faka siasi fakafonua ‘o e konifelenisi ko’eni ‘i hono faka’ilonga’i mo

tapuaki’i ko e Siasi Uesiliana Metotisi ‘o ‘Aositelelia, ko e Siasi Uesiliana Metotisi ‘o Nu’u

Sila, ko e Siasi Uesiliana ‘o e ‘Otu Solomone pea mo e Siasi Uesiliana Metotisi ‘o

Poukeinivila.

2. Ko e lisi kakato ‘o e kau memipa ‘i he taimi ni ‘o e Konifelenisi ‘e ma’u ia mei he Sekelitali

Fakafeitu’u.

Kupu I. Hingoa

102. Ko e hingoa faka’ofisiale ‘o e kautaha pe kulupu ko’eni ‘e ‘iloa Ko e Konifelenisi ‘a e

Vahenga Pasifiki Tonga ‘a e Siasi Uesiliana. ‘I hono fakatokanga’i ‘o e mahu’inga ‘o e fo’i

lea “metotisi” ‘i he feitu’u Pasifiki Tonga ‘e ngaue’aki kiai ‘a e Ko e Konifelenisi Pasifiki

Tonga ‘a e Siasi Uesiliana Metotisi ‘i he’enau fetu’utaki faka loto feitu’u pe ‘a kinautolu.’Oku

ma’u ‘e he Memipa Konifelenisi Fakafonua takitaha ‘a e mafai ke nau ngaue’aki ha hingoa

pe ngaahi hingoa ‘i honau vahenga pe

Kupu 2: Fakamatala ki he Tui Fakalotu

1. Tui ‘i he Tolu Taha’i ‘Otua

103. ‘Oku tau tui ki he ‘Otua mo’ui mo mo’oni pe ‘e taha, ‘oku ma’oni’oni, ‘ofa, ta’engata, mafai

ta’efakangatangata, poto, lelei, Fakatupu mo e Fakatolonga ‘o e me’a kotoa. ‘I loto ‘i he

taha ko’eni, ‘oku ‘iai ‘a e pesona ‘e tolu ‘oku nau taha pe ‘i he natula, mafai, mo e ‘itaniti- ko

e Tamai, ko e ‘Alo, ko e Laumalie Ma’oni’oni.

Senesi 1:1, ‘Ekisoto 3:13-15; 33:20; Teuta. 6:4; Saame 90:2; Isa 40:28-29; Matiu 3:16-

17, 28:19; Sione 1:1-2; 4: 2; 16:13; 17:13; Ngaue 5:3-4; 17:24-25; 1 Kolin. 8:4,6; ‘Efe.

2:18; Filip. 2:6; Kolo. 1:16-17; 1Tim.1:17, Hep. 1:8; 1 Sione 5:20.

2. Ko e Tamai

104. ‘Oku tau tui ko e Tamai ko e tupu’anga ia ‘o e me’a kotoa pe ‘oku ‘iai, sino pe laumalie.

Fakataha mo e ‘Alo mo e Laumalie Ma’oni’oni, na’a ne ngaohi ‘a e tangata ‘i hono ‘imisi.’I

hono finangalo ‘o’ona ‘oku ne fetu’utaki mo e tangata ko e Tamai, ‘o ne fakaha’I ma’u pe

‘ene ‘ofa ki he tangata. ‘Oku ne kumi mai ki he tangata pea ne tali ‘a e kau angahala kuo

fakatomala.

Saame 68:5; Isa 64:8; Matt 7:11; Sione 3:17; Loma 8:15; 1 Pita 1:17


3. Ko e ‘Alo ‘o e ‘Otua

105. ‘Oku tau tui kia Sisu Kalaisi ko e ‘Alo pe ‘e taha ‘o e ‘Otua ne fakatupu. Na’e feitama’i ia ‘e

he Laumalie Ma’oni’oni pea ‘alo’i ia ‘e he Taaupo’ou ko Mele ‘o ‘Otua kakato mo tangata

kakato. Na’a ne pekia ‘i he kolosi pea telio ko e feilaulau ma’ae Motu’a’i Angahala (‘Atama

motu’a) mo e ngaahi kovi kotoa pe ‘a e tangata pea ke fakafoki kitautolu ki he ‘Otua. Na’e

toetu’u ‘a Kalaisi ‘i hono sino mo’oni ’ona mei he pekia, ‘o ne ‘alu hake ki hevani ‘o ne ‘afio ‘I

he to’omata’u ‘o e Tamai ‘o hoko ko hotau Taukapo ki he Tamai ka e’oua kuo ne to e ha’ele

mai ke fakamaau’i ‘a e fa’ahinga ‘o e tangata ‘i he ‘aho faka’osi.

Saame 16:8-10; Matiu 1:21,23; 11:27; 16:28; 27:62-66; 28:5-9, 16-17; Ma’ake 10:45;

15; 16:6-7; Luke 1:27, 31, 35; 24:4-8,23; Sione 1:1,14,18; 3:16-17; 20:26-29;21; Ngaue

1:2-3; 2:24-31; 4:12; 10:40; Loma 5:10,18; 8:34; 14:9; 1 Kolinito 15:3-8,14; 11 Kolinito

5:18-19; Kaletia 1:4; 2:20; 4:4-5; ‘Efeso 5:2; 1Timote 1:15; Hepelu 2:17; 7:27; 9:14,28;

10:12; 13:20; 1Pita 2:24; 1Sione 2:2; 4:14.

4. Ko e Laumalie Ma’oni’oni

106. ‘Oku tau tui ki he Laumalie Ma’oni’oni ‘oku ha’u mei he Tamai pea mo e ‘Alo ‘aia ‘oku ne

ma’u ‘a e natula,ngeia mo e langilangi ‘o hange koia ‘oku ‘i he Tamai mo e ‘Alo, ko e ‘Otua

mo’oni mo ta’engata. Ko Ia ‘oku ne tokanga’i mo pule’i ‘a e kelesi ma’a ha’a tangata pea ko

Ia ia ‘a e Fakafofonga Tonunga ke tokangaekina ‘a e tautea ki he fai angahala, fakatupu

fo’ou, fakatonuhia mo e Tukukololia. ‘Oku ne fafale ‘i he tangata tui kalisitiane ma’u aipe ke

fakalotolahi’i, fakatu’uma’u, tataki, mo faka’ai’ai ia.

Siope 33:4; Matiu 28:19; Sione 4:24; 14:16-17; 15:26; 16:13-15; Ngaue 5:3-4; Loma

8:9; 11 Kolinito 3:17; Kaletia 4:6

5. Ko e fe’unga mo e mafai kakato ‘o e Tohitapu ki he huhu’i

107. ‘Oku tau tui ko e ngaahi tohi ‘o e Fuakava Motu’a mo e Fuakava Fo’ou ‘oku nau fa’u ‘a e

Tohi Tapu. Ko e ngaahi Folofola Tohi kuo Fakamanava’i ‘e he ‘Otua, ‘ikai ha kehekehe mei

he ‘uluaki tohi pea ma’olunga mavahe mei he mafai fakaetangata, pea tukufakaholo mai ki

he kuonga ni ‘o ta’e ha feliliuaki ‘a e tefito’i tokateline. ‘Oku tau tui ‘oku ‘i loto kotoa heni ‘a e

ngaahi akonaki felaave’i mo e huhu’i; ‘aia ko ha me’a ‘oku ‘ikai hiki ‘i he tohi ni pea ‘ikai ala

fakamo’oni’i he’ikai fiema’u ke tau lau ia ko e Fakamatala ‘o e Tui pea ‘oku fekau’aki pe

kaunga ki he huhu’i. Tatau pe ‘i he Fuakava Motu’a mo e Fuakava Fo’ou, ko e mo’ui na’e

‘ofa’aki mai ki he tangata ‘o fakafou mai ‘ia Kalaisi Sisu, ko e Taukapo pe ‘e taha ‘i he va ‘o

e ‘Otua mo e tangata. ‘Oku hanga ‘e he Fuakava Fo’ou ‘o ako’i ‘a e Kalisitiane ke ne

fakakakato ‘a e ngaahi tefito’i mo’oni faka’ulungaanga faka- Fuakava Motu’a ‘o uki ‘a e loto

talangofua ki he ‘Otua tu’unga ‘i he fafale ‘iate ia ‘a e Laumalie Ma’oni’oni.

Ko e ngaahi tohi ‘o e Fuakava Motu’a kuo sivi pea tali ko e Senesi, ’Eikisotosi, Levitiko,

Nomipa, Teutalonome, Siosiua, Fakamaau, Lute, 1 Samiuela, 2 Samiuela, 1Tu’i, 2 Tu’i, 1

Kalonikali, 2 Kalonikali, ‘Esela, Nehemaia, ‘Eseta, Siope, Saame, Palovepi, Koheleti(Lea

Fakataataa Tangata Malanga), Hiva ‘a Solomone(Hiva ‘o e Hiva), ‘Aisea, Selemaia,

Tangilaulau, ‘Isikeli, Taniela, Hosea , Sioeli, ‘Emosi, ‘Opataia, Siona, Maika, Nehumi,

Hapakuki, Sefanaia, Hakeai, Sakalaia, Malakai.

Ko e ngaahi tohi ‘o e Fuakava Fo’ou kuo sivi pea tali ko e: Matiu, Ma’ake, Luke, Sione,

Ngaue, Loma, 1 Kolinito, 2 Kolinito, Kaletia ‘Efeso, Filipai, Kolose, 1 Tesalonaika, 2


Tesalonaika, 1 Timote, 2 Timote, Taitusi, Filimone, Hepelu, Semisi, 1 Pita, 2 Pita, 1 Sione,

2 Sione, 3 Sione, Siuta, Fakaha.

Saame 19:7; Matiu 5:17-19; 22:37-40; Luke 24:27,44; Sione 1:45; 5:46; 17:17; Ngaue

17:2,11; Loma 1:2; 15:4,8; 16:26; 2 Kolinito 1:20; Kaletia 1:8; ‘Efeso 2;15-16; 1 Timote

2:5; 2 Timote 3:15-17; Hepelu 4:12; 10:1; 11:39; Semisi 1:21; 1 Pita 1:23; 2 Pita 1:19-

21; 1 Sione 2:3-7; Fakaha 22: 18-19.

6. Taumu’a ‘a e ‘Otua ma’a e Tangata

108. ‘Oku tau tui ko e ongo Fekau Lalahi ‘e ua ‘oku na fekau’i kitautolu ke tau ‘ofa ki he ‘Otua

‘aki ‘a e loto kotoa mo e ‘ofa ki hotau kaungaa’api ‘o hangee ko’etau ‘ofa kiate kitautolu,

‘oku na fakama’opo’opo ‘a lao faka’otua ‘oku fakahaa’i ‘i he Tohitapu. Ko e me’afua

haohaoa mo e angamaheni ‘o e fatongia ‘o e tangata ke ngaue’aki fakatou’osi ki he tataki

mo e ma’uma’uluta ‘o e ngaahi famili mo e ngaahi pule’anga kae ‘um’aa ‘a e ngaahi sino

fakasosiale kehe, pea mo e ngaue fakafo’ituitui, ‘oku fiema’u ai kitautolu ke tau

fakatokanga’i ‘a e ‘Otua ko e Pule Fakaleveleva, pea ko e tokotaha kotoa pe ko’ene

fakatupu pea tatau ‘i he ngaahi totonu fakaenatula kotoa pe. Koia ai ko e tangata mo e

fefine kotoa pe ke nau fakahoko ‘enau ngaue fakafo’ituitui, fakasosiale mo fakapolitikale ke

momoi ‘a e talangofua kakato ki he ‘Otua pea fakapapau’i ki he tangata mo e fefine kotoa,

‘a e fiefia mo e lelei ‘o e totonu fakaenatula takitaha pea kau ai ke faka’ai’ai ke fakakakato

‘a e totonu kotoa koia ‘i hono ma’u mo hono ngaue’aki ‘a e ngaahi totonu ni.

Levitiko 19:18,34; Teutalonome 1:16-17; Siope 31:13-14; Selemaia 21:12; 22:3; Maika

6:8; Matiu 5:44-48; 7:12; Ma’ake 12:28-31; Luke 6:27-29,35; Sione 13:34-35; Ngaue

10:34-35; 17:26; Loma 12:9; 13:1,7-8,10; Kaletia 5:14; 6:10; Taitusi 3:1; Semisi 2:8; 1

Pita 2:17; 1 Sione 2:5; 4:12-13; 2 Sione 6.

7. Mali mo e Famili

109. ‘Oku tau tui ko e tangata na’e fa’u ia ‘i he ‘imisi ‘o e ‘Otua pea ko e fiema’u fakaekakno ‘a e

tangata ke ho’ata ai ‘a e ‘imisi koia ‘i he ‘ofa haohaoa, fetu’utaki, feohi, fakam’uma’u,

ko’e’uhii ko e fiefia ‘oku lahiange mo kakato. ‘Oku hanga ‘e he Folofola ‘o ngaue’aki ‘a e va

‘i he nofo mali ko e fakataata ma’olunga taha ia ki he va ‘o e ‘Otua mo ‘ene kakai fili pea ne

fakae’a ai ‘a e mo’oni ‘o e va koia ko e ‘Otua ‘e taha mo e kakai ‘e taha. Koia ai ko e palani

‘a e ‘Otua ki he fiema’u fakaekakano ‘a e tangata ke fakahaa’i pe ‘i he fetauhi’aki ‘i he va ‘o

e fefine ‘e taha mo e tangata ‘e taha ‘i he mo’ui ‘I nofo mali. Ko e v ape ‘eni ‘e taha na’e

palani ‘e he ‘Otua ke fanau’i mo popongo hake ai ‘a e fanau, pea ko e aleapau nonofo

fakataha ko’eni na’e fakahoko ia ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otua, ‘o mu’omu’a ia ‘i ha to e va

fakaetangata.

Senesi 1:27- 28; 2:18,20,23,24; Isa 54:4-8; 62:5b; Selemaia 3:14; ‘Isikeli 16:3ff; Hosea

2; Malakai 2:14; Matiu 19:4-6; Ma’ake 10:9; Sione 2:1-2,11; 1 Timote 5:14; 1 Kolinito

9:5; ‘Efeso 5: 23-32; Hepelu 13:4; Fakaha 19:78.

8. Fili ‘a e tangata mo e fefine

110. ‘Oku tau tui ko e fakatupu ‘o e tangata ‘i he ‘imisi ‘o e ‘Otua na’e kau mo hono ‘oange mo e

mafai ke ne fili ki he lelei pe kovi. ‘I he’ene pehee na’e pau ki he tangata ke ne fuesia ‘a e

nunu’a lelei pe kovi ‘o ‘ene ngaahi ngaahi fili pe ‘a’ana. Ka ‘i he hoko ‘a e hinga ‘a ‘Atama,

kuo ‘ikai ke lava ai ‘e he tangata ‘i hono mafai pe ‘o’ona ke ne fai ‘a e me’a ‘oku taau mo

totonu. ‘Oku tefito ‘eni mei he motua’i angahala ‘oku ‘ikai ko e muimui pe ki he sipinga ‘a


‘Atama ka ko e natula maumaulao ‘i he tangata kotoa pe pea ‘oku hokohoko mai ia ‘i he

tukufakaholo ‘o ‘Atama. Pea koe’uhii ko e hoko ‘a e me’a ko’eni, mo e aafe ‘a e tangata ki

he kovi kuo ne mama’o ai mei he Mu’aki Fakatonuhia. ‘Oku ‘ikai ai te ne malava ‘iate ia pe

ke tautapa fakahangatonu ki he ‘Otua pe ngaue pe ‘i he’ene tui ke huhu’i ia. Ka ‘i he fou ‘ia

Kalaisi Sisu ko e kelesi toka mu’a ‘a e ‘Otua, ‘oku malava ai ke fakahoko ‘a e me’a ‘oku ‘ikai

lava ‘e he tangata ‘iate pe ke fakahoko. ‘Oku foaki ta’etotongi ‘a e kelesi ni ki he tokotaha

kotoa ‘o ne fakaivia ‘a kinautolu kotoa pe ‘oku nau tali pea loto’aki ke nau liliu pea haofaki’i

‘enau mo’ui.

Senesi 6:5; 8:21; Teuta. 30:19; Siosiua 24:15; 1Tu’i 20:40; Saame 51:5; ‘Isaia 64:6;

Selemaia 17:9; Ma’ake 7:21-23; Luke 16:15; Sione 7:17; Loma 3:10-12; 5:12-21; 1

Kolinito 15:22; ‘Efeso 2:1-3; 1 Tim. 2:5; Taitusi 3:5; Hepelu 11:6; Fakaha 22:17.

9. Totongi huhu’i pe Fakatonuhia

111. ‘Oku tau tui ko e foaki taa tu’o taha ‘e Kalaisi ‘a Ia ia ‘aki ‘ene mamahi’ia pea pekia

mahu’inga ‘i he kolosi ‘oku ne ‘omai ai ‘a e huhu’i mo e fakatonuhia kakato ki he ngaahi

angahala ‘a mamani kotoa, ‘a e motua’i angahala mo e angahla faikovi.’Oku ‘ikai mo ha to e

founga huhu’i ka ko’eni pe. ‘Oku fe’unga ‘aanoa ‘a e huhu’i mo e fakatonuhia ko’eni ma’ae

tokotaha kotoa ‘i he hako ‘o ‘Atama. ‘Oku fu’u ‘aonga fau ki he huhu’i ‘o kinautolu ‘oku

muunoa talu mei honau fa’ele’i, ‘a kinautolu kuo nau ului ka e kei ‘atamai noa pe,

kae’uma’aa ‘a e fanau ‘oku nau kei anganoa. Ka ‘oku ‘aonga lahi foki ki he kakai matu’otu’a

‘i he’enau fakatomala pea tauhi ‘enau tui ‘ia Kalaisi.

‘Isaia 52:13-53:12; Luke 24:46-47; Sione 3:16; Ngaue 3:18; 4:12; Loma 3:20,24-26;

5:8-11,13,18-20; 7:7;8:34; 1Kolinito 6:11; 15:22; Kaletia 2;16; 3:2-3; ’Efeso 1:7;

2:13,16; 1Tim. 2:5-6; Heplu 7:23-27; 9:11-15,24-28; 10:14; 1Sione 2:2; 4:10.

10. Fakatomala mo e tui

112. ‘Oku tau tui, ke ma’u ‘e he tangata ‘a e kelesi toomu’a, kuo pau ke ne pole tau’ataina ke

fakatomala pea tui. Ko e malava ‘oku ha’u ia mei he ‘Otua ka ko e ngaue ‘e fai ‘e he

tangata. Ko e fakatomala, ‘oku tupu ia ‘i he ngaue mai ‘a e Laumalie Ma’oni’oni. ‘Oku kau ai

‘a e loto ke liliu ‘a e fakakaukau ke fakafepaki’i ‘a e angahala pea faka’amua ‘a e ma’oni’oni,

pea mamahi mo’oni mo fakatomala’i ‘a e ngaahi angahala mu’a pea fai hono fakalelei ‘o e

ngaahi fehaalaaki ke tuha mo taau pea tukupa ke liliu ‘a e mo’ui. Ko e fakatomala ko e

‘uluaki me’a ia ke fai ka e ma’u ‘a e tui ‘oku mo’ui. Ka ‘ikai ha fakatomala pea ‘e ta’e’aonga

‘a e tui. Ka ko e Tui ko e founga pe ia ‘e taha maatee ‘e ma’u ai ‘a e huhu’i. ‘Oku kamata ia

‘i he fakatou tali fakataha ‘e he ‘atamai mo e loto ‘a e mo’oni ‘o e Kosipeli, ka e fakatefito

kakato ‘i he mafai fakahuhu’i ‘o Sisu Kalaisi pea mo e falala kakato fakafo’ituitui kiate Ia ko

e ‘Eiki mo e Huhu’i. Ko e tui ki he Huhu’i ko’eni ‘oku fakahaa’i ‘ete tali ia ko e ‘Eiki ‘i he ‘ao ‘o

e kakai mo’ete kau ki hono siasi.

Ma’ake 1:15; Luke 5:32; 13:3; 24:47; Sione 3:16; 17:20; 20:31; ngaue 5:31; 1o:43;

11:18; 16:31; 20:21; 26:20; Loma 1:16; 2:4; 10:8-10,17; kaletia 3:6; ‘Efeso 2:8; 4:4-6;

Filipai 3:9; 11 Tesalonaika 2:13; 11 Tim. 2:25; Hepelu 11:6; 12:2; 1Pita 1:9; 11 Pita 3:9.

11. Fakatonuhia mo e Fanau’ifo’ou

113. ‘Oku tau tui ko e taimi pe kuo fakatomala’i ai ‘e ha taha ‘ene angahala pea ne tui kia Sisu

Kalaisi, kuo fakatonuhia, fakamo’ui pea ohi ia ki he family ‘o e ‘Otua pea fakapapau’i ‘a


hono huhu’i ‘i he fakamo’oni ‘a e Laumalie Ma’oni’oni. ‘Oku tau tui ‘oku lau ia ma’a ‘etau

ma’oni’oni ‘i he ‘Otua tu’unga pe ‘i he anga’ofa ‘a hotau ‘Eiki ko Sisu Kalaisi, ‘o fakatonuhia

‘i he tui ‘ata’ataa pe ‘o ‘ikai kau ai ‘etau ngaue.’Oku tau tui ko e fakahaohaoa ko e ngaue ia

‘a e Laumalie Ma’oni’oni ‘o hoko ai ‘a e tokotaha angahala kuo fakama’oni’oni’i ko e foha pe

‘ofefine ‘o e ‘Otua. Ko e mo’ui fo’ou ko’eni ‘oku ma’u ia ‘i he tui kia Sisu Kalaisi pea ‘i he

‘uhinga koia, ko e tokotaha kuo fakamo’ui kuo hamusi ia mei he ha’i ‘o e angahala ‘a ia

‘oku ne pule ki he kotoa ‘o e kau mate fakalaumalie, pea nau ‘ofa ki he ‘Otua, pea ‘I

he’ene kelesi ‘oku nau fakafeangai kiate ia ‘aki ‘a e loto mo e ‘ofa ‘o tali ‘a e Laumalie

Fakatamaohi.

Fakatonuhia: Hapakuke 2:4; Ngaue 13:38-39; 15:11; 16:31; Loma 1:17; 3:28; 4:2-5; 5:1-2;

Kaletia 3:6-14; ‘Efeso 2:8-9; Filipi 3:9; Hepelu 10:38.

Fanau’ifo’ou: Sione 1:12-13; 3:3,5-8; 11Kolinito 5:17; Kaletia 3:26; ‘Efeso 2:5,10,19; 4:24;

Kolose 3:10; Taitusi 3:5; Semisi 1:18; 1 Pita 1:3-4; 11 Pita 1:4; 1 Sione 3:1.

Ohi: Loma 8:15; Kaletia 4:5,7; ‘Efeso 1:5.

Fakamo’oni ‘a e Laumlie: Loma 8:16-17; Kaletia 4:6; Sione 2:3; 3:14, 18-19.

12. Ngaahi Ngaaue Lelei

115. Neongo ‘oku ‘ikai ke tau tui ‘e ‘ikai malava ‘e he ngaue lelei ke fakahaofi kitautolu mei

he’etau ngaahi angahala mo e fakamaau ‘a e ‘Otua, ka ko e ngaue koia ko e ngahi fua ‘o e

tui pea ‘oku muimui mai ia ‘i he fanau’ifo’ou. Koia ai ‘oku finangalo lelei pea hooifua kiai ‘a e

‘Otua ‘ia Kalaisi pea ‘I he ngaahi ngaue lelei koia, ‘oku ho’ata ai ‘a e tui ‘oku mo’ui ‘o hange

ha ‘akau ‘oku tala ‘i hono fua.

Matiu 5:16; 7:16-20; Sione 15:8; Loma 3:20; 4:2,6; Kaletia 2:16; 5:6; ‘Efeso 2:10; Filipai

1:11; Kolose 1:10; 1Tesalo. 1:3; Taitusi 2:14; 3:5; Semisi 2:18,22; 1Pita 2:9,12.

13. Angahala hili ‘a e Fanau’ifo’ou

116. ‘Oku tau tui he ‘i he hili ‘a ‘etau a’usia ‘a e fanau’ifo’ou, ‘oku malava, ‘oku malava pe ke tau

to e to ki he angahala, he ‘i he mo’ui ko’eni, ‘oku ‘ikai ke ‘iai ha malohi ‘o e mo’ui ma’oni’oni

ke ne ta’ofi ‘a e to pe hinga. Ka ‘i he kelesi ‘a e ‘Otua, ko e tokotaha koia na’e hinga, kapau

‘e fakatomala mo’oni pea tui te ne ma’u ‘a e fakamolemole mo e fakafoki ki he tu’unga

motu’a.

Malakai 3:7; Matiu 18:21-22; Sione 15:4-6; 1Tim. 4:1,16; Hepelu 10:35-39; 1Sione 1:9;

2:1,24-25.

14. Fakataapui: Toki, Lolotonga, Kakato

117. ‘Oku tau tui ko e fakataapui ko e ngaue ia ‘a e Laumalie, ‘oku ne fakamavahe’i ai ‘a e foha

pe ‘ofefine ‘o e ‘Otua mei he angahala ma’ae ‘Otua, pea ne ngaohi ia ke ‘ofa ki he ‘Otua

‘aki ‘a e kotoa ‘o hono loto pea ne fononga ‘i he kotoa ‘o ‘ene ngaahi fekau ‘o ‘ikai ha mele.

Ko e fakataapui ‘oku kamata ia ‘i he momeniti ‘o e Fakatonuhia mo e fanau’ifo’ou. Mei he

fo’i momeniti koia ‘oku ‘iai ‘a e tupulaki ‘o e fakataapui ‘i he fononga ‘a e tokotaha tui mo e

‘Otua ‘o ne tutupu aipe ‘i he kelesi pea ‘i he talangofua kakato ki he ‘Otua. ‘Oku ne

mateuteu heni ki he ngaahi fakafe’aatungia ‘o e fakataapui kakato ‘aia ‘oku mole

fakafokifaa pe ‘i he taimi ‘oku momoi ai ‘e he tokotaha tui ‘a ia ko e feilaulau mo’ui pea

toonunga ki he ‘Otua ‘i he tui kia Sisu Kalaisi, ‘aia na’e uesia ‘e he papitaiso ‘i he Laumalie

Ma’oni’oni ‘aia ‘oku ne fakama’a ‘a e loto mei he angahala takaloto kotoa pe. Ko e ngaahi

fakafe’aatungia ‘o e fakataapui kakato, ‘oku ne fakatupulaki ‘a e toktaha tui ‘i he ‘ofa pea ne


fkaivia ia ki he faifatongia lelei. ‘Oku muimui mai kiai ‘a e tupulekina ‘i he kelesi mo e ‘ilo ‘a

hotau ‘Eiki Huhu’i, ‘a Sisu Kalaisi. Ko e mo’ui ma’oni’oni ‘oku hokohoko atu ia ‘i he tui ki he

ta’ata’a fakataapui ‘o Ka

Documents

KO E KONISITUTONE FAKAFONUA ‘A E SIASI UESILIANA … · hono tali lelei ‘o e ngaahi tefito’i mo’oni ‘o e ngaahi tui ni mo e Liliu Fakapalotisani. Ko ia ‘oku tau fakamahu’inga’I