ECURIT ZHVILLIMORE T PRGJITHSHME DHE THEMLORE T S DREJTS S PUNS

PARAQITJA DHE ZHVILLIMI I S DREJTS S PUNS GJAT HISTORISSi shumica e degve t tjera juridike, edhe e drejta e puns ka historin e vet t paraqitjes dhe zhvillimit.

Kjo i referohet puns dhe marrdhnieve individuale t puns.

Pr nga etimologjia dhe ecuria zhvillimore, e drejta e puns sht shkenc dhe disciplin relativisht e re, por e pakontestueshme pr nga rndsia dhe pesha krahasuar me degt dhe shkencat tjera juridike.

Vshtruar historikisht, e drejta e puns respektivisht marrdhniet e puns, q n fillim t shek. XIX midis subjekteve rregulloheshin me kontrat mbi punn dhe kishin karakter individual.

Kto kontrata i prkisnin legjislacionit civil dhe pr to vlenin dispozitat e kontrats mbi qiran.

N fund t shek. XIX dhe n fillim t atij XX, ndodh procesi i diferencimit t shkencs unike mbi administratn gjegjsisht specializimit t saj, me rast fillon edhe ndarja e saj n disciplina t veanta si sht: e drejta e puns, financiare, ose disciplinat teknike, si p.sh. shkenca mbi organizimin, shkenca mbi organizimin dhe afarizmin e ndrmarrjeve, etj.ZHVILLIMIN E S DREJTS S PUNS E KARAKTERIZOJN 4 PERIUDHA:

1. N PERIUDHEN E PAR formohen shoqatat e para t puntorve q kishin qllim mbrojtjen e t drejtave elementare t tyre, si dhe prmirsimin e kushteve tejet t vshtira t puns dhe t jets.

Lindin edhe krkesat e para pr marrveshje kolektive, grev si mjet t presionit etj, me rast paraqitet nevoja e intervenimit t shtetit n rregullimin e marrdhnieve t puns.

M von do t ndodh zbatimi i liris s plot t kontraktimit (gjat periudhs s kapitalizmit liberal).2. PERIUDHA E DYT fillon n fund t shek. xix dhe zgjat deri n mbarim t lufts s par botrore.

N kt periudh shnohet intervenim i fuqishm i shtetit n fushn e rregullimit t marrdhnieve t puns, nxirren edhe ligje t shumta q rregullojn shtje nga fusha e marrdhnieve t puns.

Vhet n pah ndarja e shkallzuar e legjislacionit t puns dhe kodifikimit t par t s drejts s puns - nxjerrja e ligjit t puns n franc - code du travai, paraqitja e organizatave puntore nga t cilat lindin sindikatat, plus kontraktimi kolektiv i kushteve t puns - d.m.th. kontratat kolektive.3. PERIUDHA E TRET zhvillimore ndodh midis dy luftrave botrore 1919-1939.

Karakterizohet me intensitetin e madh t nxjerrjes s legjislacionit t mbrojtjes s puntorve dhe me kodifikimin e s drejts s puns n shum shtete, n t cilat nxirren ligje t veanta t puns si n holand n vitin 1919 dhe 1930, n belgjik m 1922, n itali m 1927, austri 1928, gjermani 1934, dhe n shba n vitin 1935.

Kshtu n kt periudh e drejta e puns krijohet si deg e veant n shum vende t bots.

Ndikim t theksuar n zhvillimin e s drejts s puns do t ket organizata ndrkombtare e puns onp e themeluar m 1919 n konferencn e paqes n paris, si organizat brenda lidhjes s kombeve.4. PERIUDHA E KATRT ndodh pas prfundimit t lufts s dyt botrore, n kt periudh e drejta e puns n t gjitha vendet e bots do t konsolidohet dhe kodifikohet si deg e t drejts kombtare.E DREJTA BASHKKOHORE E PUNS DHE KARAKTERISTIKAT E SAJKarakteristikat e t drejts bashkkohore t puns jan edhe specifike edhe t rndsishme.1. Tendenca pr zgjerim t vazhdueshm, qe d.m.th. e drejta e puns vazhdimisht zhvillohet dhe zgjerohet n t gjitha aspektet, krijohen institute, shrbime por edhe fenomene t ndrlidhura me t drejtn e puns si jan: greva dhe e drejta n grev, e drejta n organizim sindikal, sigurim social etj.

2. Organizimi i puntorve n sindikata, sht poashtu i nj rndsie t veant pr t drejten bashkkohore t puns ngase sindikata si asociacion i puntorve aktualisht sht br faktor i pazvendsueshm n realizimin e shum t drejtave t puntorve si: sigurim social, paga m t larta, siguri n pun dhe mbrojtje, orar m t shkurtr etj.3. Kontraktimi kolektiv, pr shkak t kompleksitetit t marrdhnieve t puns dhe pamundsis s rregullimit t do gjje me ligj, kontratat kolektive po fuqizohen si instrument relevant pr rregullimin e kushteve t puns, t drejtave dhe obligimeve midis pundhnsve dhe punmarrsve, krahas dispozitave shtetrore t cilat prcaktojn bazn e ktyre marrdhnieve.

Edhe shteti sht i interesuar q marrdhniet e puns t rregullohen me kontrata kolektive, sa m mir q t jet e mundur, ngase kshtu do t funksionoj m mir edhe sistemi ekonomik shoqror i vendit.4. Integriteti i puns - puna si vler universale dhe e domosdoshme e qenies dhe mirqenies s njeriut, sht faktori m integrativ midis njerzve pa dallim prkatsie etnike, shtresore, racore etj.E DREJTA KRAHASIMORE E PUNSE drejta krahasimore e puns sht rezultat i normave juridike ndrkombtare, sidomos konventave t shumta t organizats ndrkombtare t puns dhe kohve t fundit edhe t akteve t bashkimit evropian, ngase shumica e vendeve kan miratuar konventat m t rndsishme: pr kohn e puns, mbrojtjen e nnave, t rinjve dhe fmijve, pr pushimin e paguar vjetor, mbrojtjen e veant, etj.

shtja kryesore dhe themelore n t drejtn e puns dhe t sigurimit social, vshtruar historikisht sht puna, liria e puns dhe marrdhnia e puns.

Q n deklaratn mbi t drejtat e njeriut dhe t qytetarit t vitit 1789 sht prcaktuar liria si e drejt natyrore dhe e pa parashkruar e njeriut.

Dekreti freng mbi lirin e puns e konsideron si parsore dhe si t drejt t zgjedhjes s lir t profesionit, shkathtsis, puns dhe punsimit.

Kushtetuta frenge e vitit 1793 prcakton t drejtn e qytetarit pr qfardo forme t angazhimit n pun.

Liria e puns kufizohej vetm me lirin e t tjerve, por jo edhe me interesat e pergjithshme.

E drejta ndrkombtare m shum flet pr lirin e zgjedhjes s profesionit, se sa pr lirin e puns.E DREJTA N PUN sht zgjedhje e lir dhe e pavarur e puns e cila ngrthen t drejtn n pun t lir, n zgjedhje t pavarur t puns, n t drejtn e sigurimit material t puntorit dhe t familjes s tij, n rast t papunsis.QSHT PUNA? Veprimtari universale e ndrgjegjshme e vullnetshme, objekt i marrdhnies s puns, veprimtari e dobishme, burim i mundimeve, tensioneve shpirtrore, zemrimit, pjes qensore, tipar i personalitetit, vler dhe dobi universale.E DREJTA N PUNE, Konsiston edhe n obligimin parsor t shtetit pr ti siguruar qytetarit mundsi pr pun, mbshtetur n aftsit e tij dhe kualifikimet gjegjse.PRKUFIZIMI I T DREJTS DHE T DREJTS S PUNSSipas teoris integrale ose tridimensionale juridike, e drejta sht sublimim i prmbajtjeve normative, shoqrore dhe t vlerave.I. E drejta e puns ndrkaq sht trsi e dispozitave juridike, me t cilat rregullohet marrdhnia e puns dhe raportet kolektive n ekonomi.II. Ajo mtutje paraqet trsin e marrdhnieve juridike t ndrlidhura me punn e paguar.III. Nj definicion i veant pr t drejtn e puns, konsiston n faktin se e drejta e puns mbshtetet n rregullat e caktuara me ligjin mbi marrdhniet e puns.IV. Definicioni i katrt e prkufizon t drejtn e puns, si grumbull i dispozitave juridike, me t cilat rregullohen raportet, midis puntorit dhe pundhnsit (marrdhnia e puns individuale).

Organizimi i puntorit dhe pundhnsit (kolektiv) i shtetit dhe pundhnsit, dhe shtetit dhe puntorit (juridik publik - relevante sht intervenimi i shtetit).

Prkufizimi prmbledhs i s drejts s puns, n kuptimin e ngusht konsiston n at se, ajo sht trsi apo sistem i dispozitave juridike, me t cilat rregullohen marrdhniet e puns, ndrsa marrdhniet e puns prbhen nga: marrdhniet individuale dhe kolektive.E DREJTA E PUNS N KUPTIMIN E GJR, SHT SISTEM APO Trsi e dispozitave juridike n njrn an, dhe trsi e rregullave t pashkruara jasht-juridike, nga ana tjetr, me t cilat pcaktohen respektivisht rregullohen marrdhniet juridike dhe shoqrore t caktuara, n sfern e puns s varur.NATYRA JURIDIKE E S DREJTS S PUNS

1. Natyra juridike private dhe juridike publike - marrdheniet juridike publike jan raporte t rregulluara me norma kogente, ndrkaq marrdhniet juridike private rregullohen me norma dispozitive gjegjsisht prmes vullnetit t palve.

E drejta e puns sht kryesisht e natyrs juridike publike. konsiderohet se dallimi themelor midis t drejts s puns dhe t drejts s npunsve publik apo m mir t drejts administrative, konsiston n at se e drejta e puns mbshtetet n bashkpunimin dhe koordinimin e pundhnsve dhe puntorve, ndrsa e drejta administrative konsiston n raportin e pushtetit me npunsin e punsuar.

N kt kontekst e dretja e puns sht lex generalis, ndrsa ajo administrative-lex specialis.

E DREJTA E SIGURIMIT SOCIAL - E DREJTA SOCIALEE drejta e sigurimit social sht deg e veant e s drejts dhe disciplin shkencore e veant e cila n shum vende sht e ndar nga e drejta e puns.

Objekt i studimit t saj kryesisht jan format dhe modalitetet e ndihms kolektive publike e m pak ato individuale private t ndihms, t sigurimit, t rasteve apo rreziqeve t caktuara sociale, mbrojtjes s nevojave dhe gjendjeve sociale, si dhe mbrojtjes nga rreziqet.

Fillimisht kjo e drejt sht manifestuar prmes bmirsis si form e veant e ndihms, dhurimit, mshirimit ndaj gjendjes dhe nevojave sociale pr t varfrit, bashkndjesia me varfrin, dhimbjen dhe prjetimin e tyre prmes mirbrjes hyjnore dhe fetare.

Ndihma publike sht e pranishme n shoqri q nga zanafilla kryesisht si e drejt e t varfrve e zhvilluar n angli, ndrsa m pak n kontinent.

M von, n shek. XVIII paraqitet ndihmesa huazore shoqrore kryesisht prmes shoqrive t puntorve, ndrsa n shek. XIX sigurimi reciprok - huazor prmes arkave t ndihms.

KUPTIMI I T DREJTS S SIGURIMIT SOCIALE drejta e sigurimit social n kuptim t gjr sht sistem i normave juridike prmes t cilave shteti realizon funksionin e tij t ekuilibrimit dhe zbutjes s dallimeve sociale, me qllim t sigurimit t barabarsis.

Prmes ksaj vhet fondamenti dhe qllimi kryesor e i prgjithshm shoqror - barazia e njerzve n dinjitet dhe t drejta e cila rregullohet me norma juridike publike shtetrore.

E drejta e mirqenies sociale ngrthen: sigurin sociale, shrbimet e mirqenies (shrbimet e shndetsis publike etj).RAPORTI MIDIS T DREJTS S PUNS DHE T DREJTS S SIGURIMIT SOCIALBaz e s drejts s puns sht marrdhnia e puns, ndrsa e t drejts s sigurimit social, marrdhnia sociale-juridike.

Qllimi dhe natyra kryesore e t drejts s puns sht ekonomike, ndrsa e t drejts s sigurimit social siguruese, prestative t mirqenies s njerzve.

E drejta e puns bn pjes n grupin e disciplinave private - publike, ndrsa ajo sociale n publike - private.Sistemi i sigurimit social sht trsi publike obligative sociale, n disa raste edhe vullnetare.

Ngrthen n vete t siguruarit, familjet e tyre, rastet e siguruara - rreziqet, prestacionet, financimin dhe drejtimin.Sistemi i sigurimit social ndahet edhe nga aspekti i llojeve t rasteve sociale t cilat definohen si raste paraprakisht t parapara me ligj, si rreziqe etj, t cilat pamundsojn ose zvogelojn t hyrat nga puna, ngase e godasin njeriun punonjs.Rreziqet sociale themelore jan: smundja dhe amsia, fatkeqsia n pun, papunsia dhe ngarkesa prindore, pleqria e thell, invaliditeti dhe vdekja.

Pr dallim nga rastet sociale, nevojat sociale jan gjendje ekzistuese-aktuale dhe jo e ardhmris gjegjsisht e dmit t shkaktuar n t ardhmen.

Kjo gjendje mbretron te ata q nuk kan mjete t mjaftueshme pr prmbushjen e nevojave jetsore themelore.Nevoja sociale sht institut i mbrojtjes sociale ndrsa rasti social i sigurimit social.

PRESTACIONET SOCIALEJan dhnie ose shrbime, t cilat n varsi nga rastet e siguruara mund t jen afatshkurtra dhe afatgjata. Parimet kryesore n t drejtn e sigurimit social jan reciprociteti dhe solidariteti.

Financimi i sigurimit social bhet kryesisht nga kontributet n parim ekuivalente n prqindje t puntorve dhe t pundhnsve, nga burimet e tjera edhe nga baza e financimit t shtyllave suplementare t kombinuara publike ose private, apo obligative dhe vullnetare.

Sistemi i sigurimit social prbhet nga sigurimi pensional e invalidor q prfshin, pleqrin, invaliditetin dhe vdekjen, sigurimi dhe mbrojtja shndetsore, sigurimi n rast t fatkeqsis n pun, papunsis, dhe mbrojtjes nga ngarkesa e prindrve.BURIMET E T DREJTS S PUNSN teori ndahen n: burime t krijimit t s drejts ose faktet reale, dhe burime t njohjes ose aktet juridike.Me burime juridike nnkuptohen t gjith faktort q e krijojn t drejtn dhe t gjitha modalitetet nprmjet t cilave fitojm njohuri pr t drejtn.

Elementet e kuptimit-nocionit t burimit juridik jan faktet reale dhe aktet juridike.Burimet shtetrore mund t jen kushtetuta dhe parimet e saj, kodi apo ligji mbi punn dhe marrdhniet e puns, aktet nnligjore, standardet juridike dhe praktika gjyqsore, vendimet e gjykats supreme, marrveshjet e mirkuptimit dhe vendimet e arbitrazhs, interpretimi i rregullave juridike.

BURIMET JURIDIKE PROFESIONALE T S DREJTS S PUNSJan burime specifike t s drejts s puns q krijojn rregulla juridike brenda profesionit, degs, ndrmarrjes, veprimtaris ose territorit t caktuar prmes autonomis normative, dhe jan: kontratat kolektive, burimet kontraktore, burimet jashtkontraktore, zakonet - doket.HIERARKIA E BURIMEVE JURIDIKE SHTETRORE

Hierarkia e burimeve juridike shtetrore sht si vijon: kushtetuta, si burimi m i lart i s drejts s puns, ligji, aktet nnligjore ose udhzimet administrative.

E DREJTA NDRKOMBTARE PRIVATENgrthen n vete t drejtn ndrkombtare publike dhe private t puns. Ajo sht e drejt e organizatave ndrkombtare publike dhe private.E drejta ndrkombtare publike sht edhe sistem i dispozitave juridike, t cilat rregullojn marrdhniet e subjekteve t pranuara n bashksin ndrkombtare.

Prbhet nga rregulla juridike materiale dhe procesuale t prcaktuara n nivel ndrkombtar.

E DREJTA NDRKOMBTARE E PUNSAktet juridike nga e cila prbhet e drejta ndrkombtare e puns, i nxjerr organizata ndrkombtare e puns, q sht nj organizat ndrkombtare publike komplekse e prbr nga prfaqsuesit e qeverive, pundhnsve dhe puntorve.BURIMET E ORGANIZATS NDRKOMBTARE T PUNSJan kontratat ndrkombtare - si kontrata nga lmia e puns, q mund t jen bilaterale dhe multilaterale, konventat dhe rekomandimet e organizats ndrkombtare t puns, dhe akte t tjera juridike t organizats si: rezolutat, konkluzionet dhe interpretimet, e drejta e rastit, aktet e konferencave t veanta t miratuara n bashkpunim me organizatn ndrkombtare t puns.

KOLIZIONI MIDIS AKTEVE NDRKOMBTARE DHE VENDOREN rast t till vjen n shprehje mos pajtimi i dispozitave ndrkombtare t konventave dhe legjislacionit vendor.E DREJTA KOLEKTIVE E PUNSE drejta kolektive e puns aktualisht paraqet pjesn m t pasur dhe m origjinale t s drejts s puns me t ciln direkt afirmohen vlerat, specifikat dhe pavarsia e saj.

E drejta e puns prndryshe ndahet n t drejtn individuale dhe n t drejtn kolektive t puns.

E drejta e puns si trsi prndryshe definohet si nj trsi e normave q rregullojn marrdhniet individuale dhe kolektive t puns ndrmjet pundhnsve dhe puntorve.

E drejta kolektive e puns prfshin normat juridike q rregullojn marrdhniet kolektive t puns.

Marrdheniet individuale t puns vendosen midis pundhnsit individual dhe punmarrsit individual n baz t kontrats mbi punn, ndrsa marrdhniet kolektive t puns, paraqiten n interes t m shum subjekteve, gjegjsisht t grupit t pundhnsit dhe t punmarrsit me interesa t kundrta. t dy kto marrdhnie kan t bjn me raportet n mes t prfaqsuesve t kapitalit dhe t puns.

Dallojn n efektin, sepse marrdhniet kolektive t puns prodhojn efekte pr t gjith puntort, grupacionet ose sindikats.

E drejta kolektive e puns sht produkt i konfliktit t interesave t subjekteve kolektive, t marrdhnieve t puns, por edhe prfaqson kompromisin normativ institucional t interesave t tyre t kundrta.Kjo e drejt kolektive ngrthen n vete interesat tripartite, pra t tri subjekteve:

- 1. T pronarit t kapitalit,

- 2. Interesit t pronarit t fuqis puntore dhe

- 3. T shtetit-shoqris.Pra, e drejta kolektive e puns, trajton, krijon, rregullon dhe realizon ato institucione t s drejts s puns q kan t bjn me mbrojtjen dhe avansimin e interesave kolektive (sindikatat, marrveshjet kolektive, kontratat kolektive, raportet e sindikatave me pundhns dhe zgjidhjen e konflikteve kolektive.SINDIKATATSindikata sht bashksi, organizat apo bashkim q kujdeset pr mbrojtjen e interesave ekonomike dhe t drejtave sociale t antarve t saj. Organizohet n forma dhe nivele t ndryshme.

Roli i saj relevant qndron n zhvillimin e marrdhnies s puns, t drejts s puns e sidomos n avancimin e pozits, kushteve dhe rolit t puntorve.

Sindikata ka nj histori t bujshme zhvillimi si lvizje dhe si institucion q nga viti 1851 si sindikat e puntorve mekanik n Angli, e puntorve tipografik n vitin 1860 n Austri dhe si sindikat e puntorve t prpunimit t duhanit n vitin 1866 n Gjermani.

N kosov sindikatat formohen von, q n vitin 1936, ndrsa n vitin 1990 formohet BSPK-ja m koncept organizativ policentrist. Antarsimi n sindikat sht i lir dhe nuk mund t pengoj lidhjen e kontrats s puns.

Mbrojtja e t drejtave sindikale sht objekt i konventave dhe rekomandimeve t ONP-s.

Konventa nr. 87 e ONP mbi lirit sindikale dhe mbrojtjen e t drejtave sindikale parasheh mundesin e puntorve dhe pundhnsve q t formojn organizatat e tyre pa leje paraprake, t hyjn n to pa parakushte.

Konventa mbi t drejtat e puntorve n organizim dhe negociata kolektive, prcakton q puntort duhet t shfrytzojn mbrojtje konkrete kundr t gjitha veprimeve diskriminuese n lmin e punsimit e cila do t mund t dmtonte lirin sindikale t puntorve.

Konventa poashtu parasheh edhe mbrojtjen nga aktet e drejtuara n largimin e puntorve nga puna etj.

KONTRATAT KOLEKTIVEJan burime specifike t s drejts s puns, n t cilat rregullohen qshtjet e puns dhe t marrdhnieve t puns.

Kto kontrata jan paraqitur von-n gjysmn e dyt t shek. XIX, fillimisht n angli, po edhe n Franc ku kontrata e par kolektive sht midis puntorve dhe pundhnsve sht lidhur n Lion n vitin 1831, n Gjermani n vitin 1873 ndrsa n Austri n vitin 1898.

Me koh roli dhe rndsia e tyre shtohet pr t qen aktualisht instrument i pazvendsueshm pr prcaktimin dhe rregullimin e kushteve t puns, pozits dhe t punsimit t puntorve.NOCIONI, DEFINICIONI DHE KARAKTERISTIKAT E KONTRATAVE KOLEKTIVEKontratat kolektive t puns jan instrument pr rregullimin e kushteve t puns dhe punsimit, burim i t drejts s puns, por edhe do marrveshje me shkrim ndrlidhur me kushtet e puns e t punsimit e lidhur n mes t pundhnsit, grupit t pundhnesit n njrn an dhe t nj apo m shum organizatave reprezentative t puntorve apo sindikatave n ann tjetr.

Dispozitat e kontrats kolektive kan efekt t prgjithshm juridik dhe ato i plotsojn apo i zvendsojn normat ligjore.

N parim ato nuk aplikohen direkt, por shrbejn si akte t prgjithshme n baz t t cilave lidhen kontratat individuale mbi punn.

Ato prmbajn normat e prgjithshme mbi kushtet n baz t t cilave lidhen kontratat individuale mbi punn.

Kontratat mbi punn jan m t hershme se ato kolektive dhe jan n raport t ngusht n mes veti prkundr dallimeve midis ktyre dy instrumenteve.

Si kontrata individuale, ashtu edhe kontrata grupore mbi punn, duhet t jen n pajtim me dispozitat e kontrats kolektive.

Dallimi kryesor n mes t kontrats mbi punn dhe asaj kolektive qndron n at se:

E para si baz juridike ka krijimin direkt t marrdhnies s puns midis puntorit dhe pundhnsit, ndrsa kjo e dyta nuk e ka kt qllim, por vetm prmbajtjen e marrdhnies s puns kolektive.

Nse shkelen dispozitat e kontrats kolektive, palt kontraktuese mund t ushtrojn padi sindikats ndrkaq, i njihet e drejta q t krkoj anulimin e kontratave individuale mbi punn nse ato nuk jan n pajtim me dispozitat e kontrats kolektive.

RNDSIA E NEGOCIATAVE KOLEKTIVE T KONTRATAVE KOLEKTIVEKontratat kolektive jan rezultat i negociatave kolektive dhe institucion relevant i rregulativs shoqrore. negociatat kolektive jan metod e prhapur e rregullimit t problemeve t puns.RNDSIA E KONTRATAVE KOLEKTIVE SHT E TREFISHT:- 1. Sociale,

- 2. Ekonomike dhe

- 3. Juridike.

Ato shtrihen mbi t gjith puntort, pozitn e tyre ekonomike dhe sociale.

N aspektin juridik, kontratat kolektive kan rndsi t madhe sepse me to shum m shpejt mund t intervenohet n marrdhniet e puns se sa me ligj.

Ato kan rndsi edhe politike, ngase n sfern e puns sjellin rend e rregull n rregullimin e marrdhnieve midis dy subjekteve me interesa t kundrta-pundhnsit dhe punmarrsit, duke e ruajtur kshtu qetsine sociale.NATYRA JURIDIKE E KONTRATAVE KOLEKTIVEEkzistojn tri botkuptime lidhur me kt.A. SIPAS T PARIT - Teoris kontraktuese, kontrata kolektive ka t gjitha karakteristikat e punve civilo-juridike, dmth t kontrats civile.B. SIPAS T DYTIT - Autort konsiderojn se, kontrata kolektive sht akt normativ apo ligj n kuptimin material (teoria statusore apo jasht kontraktuese).C. SIPAS T TRETIT - Teoria mikse apo e duplicitetit, kontrata kolektive sht edhe akt normativ edhe kontraktues, apo i ka edhe karakteristikat e t dyja akteve juridike.LLOJET E KONTRATAVE KOLEKTIVEKontratat kolektive t puns mund t jen t prgjithshme, t veqanta dhe t lidhura n nivel t ndrmarrjes.A. Kontratat e prgjithshme kolektive jan ato q kan t bjn me kushtet e puns dhe t punsimit.

Dispozitat e saj vlejn pr t gjith punonjsit dhe pundhnsit e nj shteti, mirpo ato mund t vlejn edhe vetm pr nj njsi administrative politike. Kto kontrata jan tripartite.B. Kontratat e veqanta kolektive jan lloj i kontratave kolektive t puns q kan t bjn me t drejtat dhe obligimet nga sistemi i puns dhe i marrdhnieve t puns q krijohen brenda nj veprimtarie ose deg prodhuese ose joprodhuese, apo nndeg q lidhet n mes t organizats sindikale t veprimtaris-degs s caktuar dhe organizats prkatse t pundhnsve, ku pr deg t caktuara me interes vital t shtetit me lidhjen e ksaj kontrate marrin pjes edhe organet kompetente t pushtetit shtetror.

Kto lidhen pr degt e industris, xehetaris, tregtis etj, ndrsa n jo ekonomi, n arsim, shkenc, kultur, shndetsi etj.

Kontratat e veqanta kolektive jan me konkretizuese sepse me to rregullohen m pr s afrmi qshtjet e puns dhe t marrdhnies s puns pr veprimtari dhe deg t caktuara.C. Me kontratat kolektive t puns q lidhen n nivel t ndrmarrjes, rregullohen qshtjet nga sfera e puns dhe e marrdhnies s puns n nivel t nj ndrmarrje apo institucioni t caktuar.

Ajo lidhet midis sindikats e cila i prfaqson puntort dhe organit udheheqs-pundhnsit.

Kontratat kolektive t puns, mund t lidhen pr afat t caktuar, rndom 3-5 vjet, varsisht nga marrveshja e palve kontraktuese, por ato mund t jen edhe t paafatzuara dhe t vlejne deri n qastin kur krkohet ndryshimi eventual nga njra pal kontraktuese.MARRDHNIET E PUNSMarrdhniet e puns jan pjes e marrdhnieve shoqrore.

E drejta e puns prfshin trsin e normave juridike t cilat rregullojn nj fush t caktuar t marrdhnieve shoqrore-marredhniet e puns midis njerzve si pjesmarrs n proces t puns ku individi ushtron nj aktivitet personal.

Vshtruar historikisht, marrdhniet shoqrore t puns kan trajtuar aktivitetin e njerzve t t gjitha formacioneve ekonomike e shoqrore.

N kt kontekst, kontrata mbi punn sht e pandashme nga marrdhniet e puns.

Q n sistemin skllavopronar njerzit me talent pr art, aktrim, kuzhin etj, do t lidhnin kontrat pune me skllavopronart. Kjo kontrat quhej locatio-conductio operarum.

Edhe n sistemin feudal nuk kishte marrdhnie t puns, por kishte raporte midis feudalve dhe bujkrobrve dhe midis tregtarve, zejtarve dhe ndihmsve t tyre- kallfeve dhe shegertve.

Me fuqizimin e revolucionit industrial, shpikjen e makinave do t avansohet edhe roli i marrdhnieve shoqrore t puns fillimisht si marrdhnie kontraktuese t karakterit personal, themelimi dhe ndrprerja e t cilave mbshtetej n autonomin e vullnetit t plot t palve kontraktuese.

Me von kontrata mbi shrbimin, do t emrtohet si kontrat e puns e cila prcakton raportin n mes t pundhnsit dhe punmarrsit dhe njherit do t paraqes marrdhnie t reja shoqrore t puns.

NOCIONI I MARRDHNIES S PUNSNuk i ka prfshir gjithmon t gjitha elementet e marrdhnies s puns n periudha t caktuara historike.

Marrdhniet e puns jan t vullnetshme e t rregulluara me ligj, me t cilat puntori punsohet t pundhnsi, pra, inkorporohet, lidhet pr vendin e puns, personalisht kryen pun t caktuara dhe merr shprblim pagn. Marrdhnia e puns bhet nocion baz e t drejts s puns.

Kontrata mbi punn gjithnj e m shum merr karakter t instrumentit pr themelimin e marrdhnies s puns e m pak t rregullimit t marrdhnies s puns.

N literaturn e t drejts s puns jan formuar teori t ndryshme pr marrdhniet e puns, ndr t cilat veohen: 1. Teoria gjermane (e lojalitetit),

2. Teoria kontraktuese dhe 3. Teoria frnge institucionale.

A. TEORIA GJERMANE (LOJALITETIT)sht teori antinjerzore e botkuptimeve naciste dhe fashiste.

Sipas saj puntort duhej t gzonin mbrojtjen nga pundhnsit q duhej t punonin pr rajhun e tret, ndrsa n praktik bhej eksploatimi i egr i fuqis puntore, puna detyruese, poshtruese dhe me frik.B. TEORIA KONTRAKTUESEMarrdhnien e puns e trajton si marrdhnie juridiko-civile, ku raportet n mes t puntorit dhe pundhnsit duhet t rregullohen me kontrat.

C. TEORIA FRANQEZE (INSTITUCIONALE)Marrdhnien e puns e sheh si inkorporim apo inkuadrim n ushtrimin e veprimtaris s caktuar si institucion, me rast me t hyr n institucion-ndrmarrje e fabrik, subjekti bhet puntor dhe n pajtim me kontratn fiton t drejtat e caktuara. ktu dominon kombinimi i teoris institucionale dhe teoris kontraktuese.

ELEMENTET E MARRDHNIES S PUNSNdahen n elemente esenciale dhe joesenciale t marrdhnies s puns.Elementet esenciale jan: A. Vullnetarizmi, B. Lidhja personale-funksionale, C. Inkorporimi n procesin e puns D. Paga.VULLNETARIZMISipas ktij elementi marrdhnia e puns lind n baz t vullnetit t lir t subjektve q e vendosin at n pajtim me parimet e prgjithshme dhe universale.Vullnetarizmi nnkupton lirin e puns, ndalimin e puns s detyrueshme apo t dhunshme. T dy subjektet lirisht vendosin pr vendosjen e marrdhnies s puns.LIDHJA PERSONALE FUNKSIONALENnkupton kryerjen e obligueshme t punve dhe t detyrave t puntorit n vendin e puns pa zevndsim t askujt.

Te kontrata mbi veprn-shrbimi, kemi marrdhnie juridike civile dhe jo juridike t puns.

INKORPORIMI N PROCESIN E PUNSNnkupton hyrjen n proces t puns sipas kushteve t prcaktuar me aktin mbi themelimin e marrdhnies s puns.

Akti i hyrjes sht manifestim i vullnetit t kontraktuar dhe i kryerjes s obligimeve t marrura. puntori duhet ti kryej punt sipas rregullave me prpikmri dhe profesionalizm.

PAGA-SHPRBLIMIsht element esencial i marrdhnies s puns. N shumicn e shteteve bashkkohore, parashihen edhe t drejta q kan t bejn me sigurimin e obliguar social, shndetsor dhe pensional e invalidor.ELEMENTET JOESENCIALE T MARRDHNIEVE T PUNSMarrdhnia faktike e puns sht ushtrim faktik i puns s caktuar n ndrmarrje, institucion apo t personit tjetr juridik, n organe shtetrore. ajo konsiderohet si pun e rregullt, shrbim apo funksion n formen dhe mnyrn e rregullt, me kusht q t jet e autorizuar. Legjislacioni yn nuk e njeh marrdhnien faktike t puns.

Ajo prndryshe ekziston kur marrdhnia e puns nuk sht themeluar me akt t parapar, ose kur puntori vazhdon t punoj pa fajin e tij pas ndrprerjes s marrdhnies s puns.

Pra, marrdhnia faktike e puns nuk ka baz juridike, nuk ka uzurpim, mashtrim apo lajthim, Te ajo i ka t gjitha elementet e marrdhnies juridike t puns dhe punn e kryen vet puntori. Kto ishin elementet e marrdhnies faktike t puns.PERSONAT JASHT MARRDHNIES S PUNSJan:

- Deputetet e parlamentit dhe t kuvendeve komunale,

- Personat q kryejn pun t rastit, t herpashershme dhe momentale, n mnyr vullnetare apo obligative, me apo pa kompenzim psh. pensionistt, dshmitart etj, dhe

- Personat q ushtrojn veprimtari t pavarur: avoketrit, zejtart, artistt, taksistt etj.

KRYERJA E PUNVE Q SIPAS LIGJIT T PUNS T KOSOVS NUK JAN N MARRDHNIE PUNE

A. Puna e herpashershme e bazuar n solidaritetin familjar, q nuk kryhet pr prfitim direkt financiar.B. Ofrimi i shrbimeve apo prodhimeve nga pala jo e varur pr nj pal tjetr n baz t kontrats dheC. Puna me interes t prgjithshm q kryhet pa prfitim direkt financiar.

SISTEMI I MARRDHNIEVE T PUNS N KOSOVsht edhe i mangt edhe joadekuat. rregullohet me rregulloren pr ligjin themelor t puns n kosov nr. 2001/27. Kjo rregullore e vn n pozit t nnshtrimit puntorin ndaj pundhnsit, nuk posedon mekanizma mbrojts t t drejtave t puntorve n formn, mnyrn dhe prmbajtjen si q parashihet me legjislacionet e vendeve tjera dhe nuk ofron siguri minimale juridike.

PARIMET E SISTEMIT T PUNS DHE MARRDHNIEVE T PUNSMund t klasifikohen si vijon: 1. Parimi i liris s puns, 2. Parimi i t drejts pr pun,3. Parimi i ndalimit t puns s detyruar, 4. Parimi i ndalimit t diskriminimit n punsim dhe 5. Parimi i liris sindikale dhe negociatave kolektive.1. PARIMI I LIRIS S PUNSNnkupton t drejten e puntorit n themelim dhe ndrprerje t marrdhnies s puns, por edhe lirin absolute t pundhnsit n angazhimin e puntorit n pun.

Ky parim prjashton punn e dhunshme dhe t detyruar. Liria e puns nnkupton themelimin e marrdhnies s puns, zgjedhjen t kush do t punoj, ku dhe pr sa koh dhe prmbajtjen nga veprimet q do ta kufizonin ose anulonin trajtimin e barabart t puntorit n aspektin e liris s puns.

2. E DREJTA PR PUNNnkupton t drejtn n lirin dhe pavarsin e kryerjes s punve t caktuara, ushtrimin e profesionit, lirin e aktiviteteve dhe sjelljeve personale si dhe themelimin e marrdhnies s puns ku dhe me kend t dshiroj. Ky parim dallon nga parimi i t drejts n pun q sht i parealizueshm.

3. PARIMI I NDALIMIT T PUNS S DETYRUARLIdhet me parimin e t drejts n pun. Ligji themelor i puns me nenin 4 ndalon punn e dhunshme apo t detyruar. Kt e ndalon edhe konventa nr. 29 mbi punn e detyruar e vitit 1930 i ONP-s.

Neni 8 i kodit t puns s shqipris ndalon punn e detyruar n t gjitha format e saja.

4. PARIMI I NDALIMIT T DISKRIMINIMIT N PUNSIMMbshtetet n instrumentet ndrkombtare dhe ato ndrkombtare. N Shqipri ky parim parashihet me nenin 25 t ligjit kushtetues, ndrsa konkretizohet ne nenin 9. t kodit t puns n Shqipri.

Tek ne neni 2. i ligjit themelor t puns thot: diskriminimi n punsim dhe n profesion sht i ndaluar. Edhe konventa nr. 111 mbi diskriminimin n fushn e punsimit dhe t profesionit e onp e vitit 1958, e elaboron n detaje diskriminimin n pun.5. PARIMI I LIRIS SINDIKALE DHE NEGOCIATAVE KOLEKTIVE

Liria sindikale dhe negociatat kolektive jan t drejta t garantuara edhe me akte kombtare edhe me ato ndrkombtare.

N asnj dispozit nuk mund ti kushtzohet apo kufizohet e drejta e puntorit q t jet antar i nj sindikate ose t pushohet nga puna se sht antar i saj.

Edhe n dispozitat e nenit 5 t ligjit themelor t puns, puntort jan t mbrojtur ndaj akteve t diskriminimit sindikal.THEMELIMI I MARRDHNIEVE T PUNSThemelimi i marrdhnieve t puns sht i nj rndsie t veqant prkitazi me prcaktimin e statusit juridik dhe vital t puntorit.

Ndaj doemos lypset t prcaktohen edhe kushtet dhe kriteret e krijimit t ksaj marrdhnie apo statusi juridik.

Procedura sht mjaft komplekse dhe prcaktohet me t drejtn procedurale t puns.

Marrdhniet e puns vendosen midis dy subjekteve, n baza vullnetare, n lidhje juridike-funksionale n raport me objektin e puns juridike, dhe duhet t ekzistoj interesi objektiv-shoqror i cili i lidh subjektt pr punn juridike.

Sipas nenit 9 t LTHP t kosovs, palt e marrdhnies s puns jan punonjsit dhe pundhnsit.

Pundhnsi mund t jet person fizik ose juridik i cili siguron pun dhe i paguan pagn punonjsit.

Punonjsi sht person fizik i punsuar te pundhnsi, pr t cilin, nn autoritetin dhe kontrollin e t cilit kryen pun ose shrbime gjegjse.

Subjektt e marrdhnies s puns duhet ti prmbushin obligimet, dhe ti ushtrojn t drejtat e tyre n pajtim me ligjin pozitiv, kontratn e puns dhe marrveshjs kolektive.

Si subjekte t marrdhnies s puns mund t jen edhe: ndrmarrjet, shoqrit aksionare dhe bashksit e tyre, organet shtetrore, institucionet, npunsit, personat fizik, q kryejn pun administrative n organet e administrats dhe t tjera.KUSHTET PR THEMELIMIN E MARRDHNIEVE T PUNSKryesisht ekzistojn dy lloje kushtesh t tilla:- A. T prgjithshme dhe

- B. Kushtet e veqanta.

A. Ndr kushtet e prgjithshme minimale bn pjes:

- Mosha e caktuar e cila duhet t jet s paku 15 vjet dhe

- Aftsia shndetsore (fizike dhe psiqike).B. Kushtet e vaqanta jan t lidhura pr cilsin apo kriteret e vendit t puns apo t procesit t puns.

LTHP nuk parasheh kto kushte, ani q pundhnsi mund ti caktoj ato dhe kjo nuk do t jet n kundrshtim me ligjin.

Ndr kushtet e veqanta pr themelimin e marrdhnies s puns jan:

- Prgatitja e caktuar profesionale,

- Kushtet e veqanta shndetsore,

- Prvoja e caktuar n pun,

- Njohja e gjuhs s huaj, puns me kompjutor etj.

Psh. punt radioreleistike, n ushtri, n inspekcione, shndetsi, telegrafi, pilot etj.PROCEDURAT E THEMELIMIT T MARRDHNIEVE T PUNS- Ekzistimi i vendit t lir t puns,

- Marrja e vendimit pr nevojn e plotsimit t atij vendi,

- Shpallja publike,

- Procedurat e rekrutimit dhe t pranimit,

- Caktimi n pun me kontrat.

LTHP nuk parasheh se a duhet apo jo t merret vendim lidhur me nevojn e plotsimit t vendeve t reja t puns.

Konsiderohet se qshtja e plotsimit t vendeve t reja sht n dorn e pundhnsit.

N baz t parimit t vullnetarizmit, lypset t vendoset kontakti midis dy subjektve t interesuara pr themelimin e marrdhnies s puns.

Kjo bhet parimisht prmes shpalljes publike t nevojave t puns n mjetet e informimit ose n shpallje interne.

Pr tu vendosur marrdhnia e puns, lypset plqimi i dyanshm, i vullnetshm, pa mashtrim, lajthim apo kushtzim t subjektve, por edhe n prputhje me ligjin.

LTHP parasheh madje sanksionet ndshkuese pr pundhnsin i cili nuk i respekton dispozitat e tij pr mnyrn dhe formn e themelimit t marrdhnieve t puns.KONTRATA E PUNSsht baz pr themelimin e marrdhnies s puns. Sipas nenit 10 t LTHP ajo lidhet n form t shkruar dhe n njrn nga gjuht zyrtare n Kosov.

Lidhet para se t fillohet puna, duhet t nnshkruhet nga t dy palt dhe duhet ti prmbaj t gjitha elementet e parapara n LTHP.

Ajo nuk duhet t prfshij elemente kufizuese dhe as favorizuese nga ato q parasheh LTHP-ja.

2. Kontrata e puns bn pjes n kontratat e pajtimit apo marrveshjes s palve kontraktuese lidhur me kushtet dhe kriteret e lidhjes s saj.

3. N shkencn bashkkohore juridike, mbizotron mendimi se kontrata e puns sht kontrat adhezive-kontrat e aksesit, ku njra pal gjat lidhjes i formulon paraprakisht kushtet e lidhjes s saj, kurse pala tjeter pajtohet ose jo me ato.

NDRYSHIMET E KARAKTERIT T KONTRATS S PUNSN fillim kontrata e puns kishte karakter juridik-privat, m von gjat shekujve u transformua dhe fitoi karakter juridik publik.

N kt transformim shekullor t kontrats s puns, pati ndikim edhe shteti edhe sindikata.

Shteti ndikoi me an t legjislacionit, ndrsa sindikata prmes kontratave kolektive.KOHZGJATJA E KONTRATS S PUNSMarrdhniet e puns themelohen prmes kontrats, ndrsa kontrata lidhet n:- A. Koh t caktuar dhe

- B. Koh t pacaktuar.Kt mnyr e parasheh edhe LTHP n koh t pacaktuar, nuk dihet paraprakisht se sa do t zgjas marrdhnia e puns, gj q subjektt mund ta shkpusin n qdo koh prmes dorheqjes ose nderprerjes s marrdhnies s puns.

Marrdhnia apo kontrata e puns n koh t caktuar zakonisht lidhet n kto raste:

- Pr punt sezonale dhe turizm, hotelieri, ndertimtari, bujqsi etj.

- Zevndsimi i puntorit kur ai mungon nga puna,

- Puna n projekte t caktuara dhe

- Puna si pasoj e rritjes s vllimit t punve veqanrisht atyre sezonale.

N kto kontrata, shprehimisht caktohet afati i zgjatjes s kontrats.PRAKTIKANTTN LTHMK nuk sht rregulluar qshtja e praktikantve, m hert n kosov po.

Praktikantt jan persona fizik, q themelojn marrdhnien e puns n koh t caktuar.

Stazhi i praktikantit, parashihet parimisht, pr pun dhe detyra komplekse dhe relative.VERTETIMI PARAPRAK I AFTSIVE PUNUESE DHE PUNA ME PROVPr themelim t marrdhnies s puns ka rndsi t caktuar. Parashihet me akt t prgjithshm.

Vrtetimi paraprak i aftsive punuese bhet prmes audicionit, veprs s shkruar etj, nga komisioni profesional.

Puna me prov mund t caktohet si kusht i veqant pr vendin gjegjs t puns dhe zgjat deri 6 muaj.

Statusi i puntorit t till sht i njejt me t tjert, por jo edhe ai q gjendet n procedurn paraprake t vrtetimit t aftsive punuese, sepse ky nuk e ka statusin e puntorit n marrdhnie pune.

Puna vullnetare mundson aftsimin profesional, pa themelim t marrdhnies s puns. LTHPK nuk parasheh punn vullnetare. Kta persona parimisht kan t drejt n pushim dhe n kompensim, si dhe n sigurim social, shndetsor, pensional nga bugjeti i pundhnsit. Kjo pun, pr nga qellimi sht e ngjajshme me at t praktikantve.E DREJTA E PUNTORVE DHE E PUNDHNSVE N ORGANIZIME DREJTA N ORGANIZIM MBSHTETET N LEGJISLACIONIN E BRENDSHM DHE NORMATIVN NDRKOMBTAREEdhe lthp e njeh kt t drejt t subjektve t marrdhnies s puns, madje edhe pr themelimin e organizatave sindikale, t drejten e hartimit t statutit dhe rregullave t tyre, zgjedhjen e prfaqsuesve, formulimin e programeve etj.

Organizatat e puntorve-sindikatat lypset t regjistrohen doemos, pr t zhvilluar aktivitetet dhe veprimtarit e tyre t lir.

Kto organizata si dhe ato t pundhnsve, obligohen q t respektojn dispozitat ligjore prkitazi me t drejtn n organizim (neni 5 i LTHP). Ministria e puns nuk mund ti shprbej e as ti pezulloj kto organizata sindikale.

LTHP mbron puntort nga aktet e diskriminimit sindikal, si dhe ato t ndrhyrjes nga organizatat tjera.

E DREJTA N GREVGreva sht nj nga mjetet m t rndsishme t presionit sindikal kundr pundhnsit dhe form e organizuar e ndrprerjes s puns.

Qllimi i saj sht realizimi i t drejtave dhe interesave ekonomike e sociale pr puntort, ather kur ato nuk mund t realizohen me mjete paqsore. E drejta n grev prcaktohet me ligj t puns ose me ligje t veqanta.

LTHP nuk e rregullon qshtjen e grevs, ndrsa ligji mbi shrbimin civil me nenin 5 e prcakton antarsimin sindikal, por prjashton t drejtn e policve dhe korrektusve q t mund t bjn grev ose ndonj veprim tjetr sindikal i cili do t pengonte qensisht shrbimet prkatse.LLOJET E GREVAVEEkzistojn disa lloje syresh siq jan:

- Grevat e ligjshme dhe t kundrligjshme, Grevat paralajmruese, Grevat befasuese, Grevat qarkore, Grevat me ndrprerje, Grevat e paorganizuara dhe Grevat trombozoide (pr nga forma e ushtrimit),

Ndrsa pr nga qllimet q tentojn ti realizojn organizatat sindikale prmes grevave, grevat ndahen n: Greva kundr pundhnsit ose n prkrahje t grevave tjera,

Grevat me presion ndaj shtetit ose pundhnsit, Grevat profesionale dhe politike etj.GREVAT E LIGJSHME DHE KUNDRLIGJSHMET ligjshme jan ato lloje grevash t puntorve me t cilat nuk shkilen normat institucionale dhe ligjore pr organizimin e tyre. N t kundrtn jan t kundrligjshme-jo legale.GREVAT PARALAJMRUESE DHE ATO BEFASUESEGrevat paralajmruese kan pr qllim trheqjen e vrejtjes pundhnsve lidhur me seriozitetin e krkesave sindikale, prkitazi me lartsin e pagave, kushteve t puns dhe qllimeve profesionale. Kto greva zgjasin shkurt dhe pr to informohet m hert pundhnsi.

Grevat befasuese po ashtu zgjasin shkurt dhe jan m tepr shprehje e nj lloj paknaqsie t puntorve dhe sindikatave. Ndrsa m pak jan mjet i presionit. Pr to nuk informohet paraprakisht pundhnsi.

GREVAT QARKORE DHE ATO TROMBOZOIDEGrevat qarkore ekzistojn kur puntort e m shum njsive (degve) t ndrmarrjes s njjt ose t ndryshme, ndrpren punn sipas rendit t caktuar.

Gjat grevs puntort nuk privohen plotsisht nga pagat dhe t drejtat tjera.

GREVAT TROMBOZOIDETe grevat trombozoide, punn e ndrprejn vetm puntort e nj njsie t ndrmarrjes e cila ndrprerjen e shkakton ndrprerjen totale dhe funksionimin e ndrmarrjes.GREVAT ME OKUPIM T FABRIKAVE DHE ATO T EGRAGrevat me okupim ndodhin kur puntort grevist mbetn n vendet e tyre t puns, duke penguar pundhnsin ta riorganizoj procesin e prodhimit me puntort jogrevist.

Grevat e paorganizuara - t egra, ndodhin kur bhet ndrprerja kolektive e puns e q nuk organizohet nga sindikata.

Mirpo, shtetet me sistem juridik bashkohor i njohin vetm grevat q i organizojn sindikatat.

GREVAT STRUKTURALE DHE GREVAT GJENERALEMe greva mund t prfshihet nj pjes e ndrmarrjes, nj ose m shum ndrmarrje t nj kompleksi korporativ. Grevat gjenerale kan synime t gjera deri te ndryshimi i rendit juridik.

Mirpo kohve t fundit sindikatat nuk organizojn greva gjenerale dhe kshtu integrohen n sistemet juridike t tyre.

GREVAT POLITIKEKonsiderohen t gjitha ato q organizohen me qllim t plotsimit t krkesave nga marrdhniet e puns, por organizohen pr qllime tjera. Me to krkesat i drejtohen shtetit.

GREVAT E SABOTIMIT T IMTNdodhin kur t punsuarit me vetdije ngadalsojn procesin e puns ose bjn pun difiktuoze.

Kto greva nuk pranohen pothuajse askund, ngase puna me defekt konsiderohet edhe si shkelje e kontrats s puns edhe si delikt me pasoja.

GREVA E PUNS VULLNETAREEkzistojn n ato raste kur punonjsit vazhdojn t punojn edhe kur pundhnsi e ndrpret prkohsisht punn dhe e mbyll ndrmarrjen.

Shembull tipik sht fabrika pr prodhimin e orve n Franc, puntort e t cils prkundr vendimit t pronarve pr mbyllje t fabriks pr shkaqe jorentabile, ata kan vazhduar punn, kan shitur produktet dhe profitin e kan ndar pr pagat e tyre.GREVA SI BAZ E PRGJEGJSIS JURIDIKEPrveq efekteve juridike q i prodhon greva si mjet i presionit sindikal, ajo mund edhe t krijoj rrjedhoja negative dhe prgjegjsi pr dmin e shkaktuar pundhnsve (oblig. afariste), ndaj personave t tret etj.

Pra, nga to mund t ket prgjegjsi civile-juridike, penale dhe kundrvajtse, nse psh. gjat grevs, jan kryer veprime inkriminuese.

PRGJEGJSIA E GREVISTVE, NXITSVE T SAJ DHE SINDIKATSBaza themelore pr shfaqjen e ksaj prgjegjsise pr dmin e shkaktuar, konsiston n paligjshmrin e grevs, ose kryerjen e veprimeve t paligjshme gjat grevs s ligjshme. Prgjegjsia pr dmin e shkaktuar nga greva, ka disa specifika.

Psh dmin e plot nuk krkohet, q ta paguajn puntort, por sindikatat, po nse greva sht e organizuar n kundrshtim me dispozitat juridike, pra t ligjit por edhe t kontrats kolektive. Greva politike konsiderohet si rast i rend i grevs s kundrligjshme.

Derisa greva e ligjshme, nuk trajtohet, as si gabim kontraktues dhe as si delikt, ndaj nuk mund t jet baz pr kurrfar prgjegjsie pr pjesmarrsit apo organizatort.

PRGJEGJSIA E PUNDHNSVENse pundhnsi pr shkak t grevs gjendet n situat q t mos mund ti prmbush obligimet ndaj klientit t tij psh. pamundsia e drgimit t prodhimeve e cila i dmton klientt dhe pundhnsit, ather prjashtohet prgjegjsia e pundhnsit pr dmin e shkaktuar nga greva e fuqis madhore.

Mirpo, n pajtim me dispozitat juridike-civile, pundhnsi prgjigjet pr dmin q puntort e tij grevist ua shkaktojn dmin personave t tret.

PRGJEGJSIA PENALE DHE GREVAN numrin m t madh t shteteve greva tash m nuk konsiderohet si vepr penale ndaj edhe nuk trheq prgjegjsin penale.

Por megjithat dispozitat ligjore t disa vendeve bjn inkriminimin e disa veprimeve t cilat mund t kryhen gjat grevs.

Parsisht grevistt mund t prgjigjen pr veprat e prgjithshme penale si: rrebelimi, fyerja, lndimi, mashtrimi, krcnimi, shkatrrimi i prons etj.

N disa vende, me norma juridike parashihen edhe vepra penale t veqanta si psh, pengimi i liris s puns q ka qllim parandalimin e formave t presionit ndaj puntorve nga ana e organizatorve apo pjesmarrsve t grevs.

MJETET E KUNDR PRESIONIT SINDIKAL-LOCK OUT (MBYLLJA E NDRMARRJES)Dihet q greva sht nj mjet i presionit sindikal drejt plotsimit t krkesave dhe synimeve t grevistve.

Mirpo, edhe pundhnsi ka n dispozicion mjetet juridike pr mbrojtjen e interesave t tij. psh. ai ka t drejt q ti pushoj nga puna puntort q kan br shkelje t rnda t detyrave t puns gjat grevs ose kan marrur pjes n grevn e kundrligjshme.

Ai mund ta gjvesh puntorin nga paga ose ta zvendsoj me puntor tjetr, ta ndaloj grevn dhe t krkoj prgjegjsi penale pr grevistet, ose t ndrmerr mjetin e kundrpresionit-lock out-mbylljen e ndrmarrjes.

ELEMENTET, NOCIONI DHE LLOJET E LLOCK OUT-TITDisa e konsiderojn lock-outin t njjt me grevn. Mirpo, ato kan dallime dhe jan diametralisht t kundrta njra me tjetrn.

Lock-outi sht masa kolektive e rrall n praktik e cila godet m shum puntort. At e ndrmerr nj apo m shum pundhns.

Lock-outi shpesh i dedikohet t gjith puntorve t ndrmarrjes si grevistve ashtu edhe jogrevistve.

LLOJET E LOCK-OUTITKemi kto lloje t llock outit: T karakterit preventiv ose ofenziv, Mbrojtes ose defanziv, Kompenzues ose retorzive dhe Lock-outi i solidaritetit.LLOCK OUTI SI BAZ E PRGJEGJSIS S PUNDHNSITLock-outi nuk lejohet gjersisht dhe n t gjitha kushtet. Me t nuk guxon t kufizohet liria sindikale, q punonjsit t heqin dor nga t drejtat e tyre.

Pundhnsi detyrohet ti kompenzoj puntorve ort dhe ditt e humbura pr shkak t lock-outit.

Prveq me lock-out pundhnsi, me qllim q t iu rezistoj aksioneve sindikale, shrbehet me mjetin e kundrpresionit tjetr sindikal q quhet grevthyesia (shtrajkbraherzimi).

T dy kto institute nuk jan rregulluar me dispozita konkrete juridike, por rregulla t tilla i krijon gjykata.

PRGJEGJSIA DISCIPLINORE E PUNTORVE N PUNPrveq t drejtave t shumta dhe t ndrduershme q i gzojn, n teorin e t drejts s puns disciplina e puns s puntorve apo e drejta disciplinore prfshin trsin e normave juridike, t cilat synojn t vendosin rendin e brendshm t puns n ndrmarrje, institucione apo t pundhnsit, norma kto t sanksionuara dhe t obligueshm pr pjesmarrsit e procesit t puns.

E drejta disciplinore apo edhe prgjegjsia disciplinore ka t bj me disciplinn e cila i referohet puns edhe sjelljeve t puntorit n pun apo lidhur me punn.

Konkretisht n rast se puntori shkel apo cenon detyrat e puns dhe sillet n kundrshtim me normat e disciplins s puns, ai i nnshtrohet prgjegjsis disciplinore.

Pr t ekzistuar prgjegjsia disciplinore duhet t kryhet veprimi disciplinor elementet qensore t s cils jan:

Ekzistimi i sistemeve t obligimit t puns, t cilat duhet t respektohen dhe kryhen n forma dhe mnyrn e parapar, t ekzistoj ataku n disciplinn e puns dhe ataku t jet br nga i punsuari.ORGANET DISCIPLINOREJan: komisioni disciplinor i cili mund t shqiptoj masa adekuate puntorit varsisht nga pesha e veprs disciplinore, deri te ndrprerja e marrdhnies s puns.

Antart e komisionit kan mandatin dhe kompetencat prkatse pr t vepruar sipas ligjit dhe akteve t prgjithshme juridike.PROCEDURAT DISCIPLINORE DHE MASAT DISCIPLINOREInicimi i procedurs disciplinore bhet n prputhje me ligjin dhe aktet e prgjithshme t ndrmarrjes.

Iniciativn pr hapje t procedurs mund ta bj pundhnsi, organi pundrejtues dhe do puntor q dyshon pr shkeljen e detyrave t puns.

Afatet e inicimit dhe zhvillimit t procedurs disciplinore zakonisht prcaktohen me akt t prgjithshm t ndrmarrjes ose me kontrat kolektive.

Krkesa pr inicim t procedurs bashk me ftes pr shqyrtim i drgohet puntorit i cili duhet t kt mbrojtjen e tij gjat procedurs. Ekzistojn masa disciplinore n varsi nga pesha e veprimit. Veprat disciplinore ndahen n t rnda dhe t lehta.

Por, varsisht nga pasojat e masave disciplinore pr marrdhnie t puns, ato ndahen edhe n: masa morale, profesionale dhe masat materiale.N MASAT MORALE HYJN:

Vrejtja, Vrejtja me shkrim dhe Vrejtja publike.N masat disciplinore q godasin pozitn profesionale t puntorit hyjn caktimi n vend tjetr pune ose transferimi n vend tjetr t puns me pages m t ult, ndrrimi i pozits, ndalesa n avansim etj.

Masat-sanksionet materiale kan t bjn me ndalesn apo zbritjen e prqindjes s caktuar t pags s puntorit.

Prveq sanksionit t largimit nga puna, masat tjera disciplinore kan natyr korrektuese.PRGJEGJSIA MATERIALE E PUNTORVE N PUNPrfshin: prgjegjsin ndaj pundhnsit dhe prgjegjsin materiale t shkaktuar personit t tret.Kushtet q duhet plotsuar pr t ekzistuar prgjegjsia materiale jan:1. Statusi i t punsuarit,

2. Prgjegjsia duhet t ket ndrlidhur me punn dhe vendin e puns,

3. Duhet t ekzistoj fajsia e puntorit pr dmin e shkaktuar dhe

4. Dmi duhet ti shkaktohet pundhnsit apo personit t tret.

Prgjegjsin e shkaktuar nga disa puntor, ata e ndajn n mnyr proporcionale, pr sa i prket dmit.

Nse puntori nuk e kompenzon dmin me afat, paditet n gjykatn kompetente.

N rast t dmit t puntorit t shkaktuar me qllim apo nga pakujdesia e puntorit shkaktuar personit t tret, n parim ndaj tij prgjigjet pundhnsi i cili dmin e paguar personit t tret, ka t drejt tia kompenzoj puntori.

SHKPUTJA E KONTRATS S PUNS DHE E MARRDHNIES S PUNSsht nj nga segmentt e marrdhnies s puns drejtprsdrejti e lidhur me themelimin e saj.

N vendet me dominim t parimit t s drejts n pun sht institucionalizuar edhe parimi i mosndrprerjes s marrdhnies s puns puntorit kundr dshirs s tij, prveq prjashtimeve specifike. Lypset nj status stabil pr puntorin n marrdhnie pune.

Sipas dispozitave t nenit 11 t LTHP-s, shkputja e kontrats s puns mund t bhet si vijon: 1. Me marrveshje me shkrim midis dy subjektve, 2. Me rastin e vdekjes s puntorit, 3. N rastet e rnda t sjelljes s pahishme t puntorit, shkeljes s detyrave t puns apo cenimit t rregullave t disciplins n pun. kjo bhet kundr dshirs s puntorit, 4. Pr shkak t prmbushjes s paknaqshme t detyrave t puns, 5. Me skadimin e kohzgjatjes s punsimit dhe 6. Sipas fuqis ligjore.SHKPUTJA E KONTRATS S PUNS SIPAS MARRVESHJES-DSHIRS S PUNTORITsht nj form e veqant e shkputjes, q bhet me pajtimin e dyanshm t subjektve.

Marrveshja duhet t jet me shkrim, ndrsa puntori duhet t paiset me nj vrtetim nga marrdhnia e puns, por edhe nj vlersim pr prmbushjen e detyrave t puns gjat qndrimit n punsim.SHKPUTJA E KONTRATS PR SHKAK T SKADIMIT T PUNSIMITLTHP-ja parasheh kontraktime t puns n koh t caktuar dhe t pacaktuar.

Mirpo, neni 10 i ligjit lejon mundsin e lidhjes s kontrats n fardo kohzgjatje, edhe mundsin e shkputjes s kontrats pas skadimit t kohzgjatjes s punsimit.SHKPUTJA E KONTRATS SIPAS FUQIS LIGJORENnkupton se kontrata shkputet pavarsisht nga vullneti i puntorit apo i pundhnsit dhe aty nuk ka vend pr marrveshje n mes tyre.

Ktu vjen n shprehje automatizmi ligjor, q do t thot se nuk ka nevoj pr hapjen e fardo procedure paraprake me rastin e shkputjes s kontrats s puns.

Kjo shkputje e marrdhnies s puns ndodh n rastet kur pundhnsi konstaton se pr shkaqe shndetsore puntori nuk mund ta kryej mtutje punn dhe shrbimet pr t cilat sht punsuar.

N kt rast pundhnsi sht i detyruar q nj muaj prpara ta paralajmroj puntorin pr shkputjen e kontrats.

Kto raste mund t jen: Plotsimi i kushteve pr pension, Vuajtja e dnimit me burg me shum se 6 muaj, N rastet kur puntorit i shqiptohet masa e sigurise, e edukimit ose masa e mbrojtjes prej mbi 6 muaj.

SHKPUTJA E KONTRATS KUNDR DSHIRS S PUNTORITBhet nga pundhnsi n mnyr t njanshme, n rastet e shkeljeve t rnda t detyrave apo rregullave t puns, ose ather kur puntori nuk i prmbush n mnyr t knaqshme detyrat e puns.Si shkelje t rnda t detyrs apo rregullave t puns merren:1. Kundrshtimi i paarsyeshm i puntorit q ti kryej detyrat e puns t prcaktuara me kontratn e puns,

2. Vjedhja, shkatrrimi, dmtimi ose shfrytezimi i paautorizuar i pasuris s pundhnsit,

3. Zbulimi i fshehtsis afariste,

4. Prdorimi i drogs dhe alkoolit n pun dhe

5. Sjellja e natyrs tepr t rnd pas s cils do t ishte e paarsyeshme t vazhdohet marrdhnia e puns.N rastet e prmbushjes s paknaqshme t detyrave t puns hyjn:A. Mungesat e paarsyeshme nga puna dhe

B. Gabimet e prsritura pesha e t cilave rregullon ecurin normale t procesit t puns.

N kto raste pundhnsi detyrohet ta njoftoj me shkrim puntorin pr qllimet e tij. Njoftimi me shkrim bhet nj muaj prpara.

SHKPUTJA E KONTRATS PR SHKAK T NDRYSHIMEVE EKONOMIKE, TEKNOLOGJIKE OSE STRUKTURALE N NDRMARRJEDerisa n rastet e mparme shkputjet e kontrats bhen kryesisht pr shkaqe personale, ktu kemi t bjm me arsye, karakter dhe natyr objektive t shkputjes s kontrats dhe kan pr qllim funksionimin m t mir t procesit t puns.

Ndryshimet e pundhnsit duhet t ndodhin n prodhim, programim, organizim, n struktur dhe teknologji t cilat krkojn zvoglimin e numrit t puntorve, largimi i t paktn 50 puntorve nga puna, q konsiderohet si largim i shkalls s gjer.NJOFTIMI ME SHKRIM I PUNTORVEPundhnsi e ka pr detyr q ti njoftoj me shkrim puntort e sipas rastit edhe sindikatn lidhur me ndryshimet e planifikuara, duke prfshir edhe numrin dhe kategorit e puntorve q duhet larguar nga puna, masat q duhet ndrmarr dhe t drejtat e puntorve t parapara me kontrat t puns dhe me at kolektive.Cilat jan obligimet tjera relative t pundhnsit ndaj puntorit?1. Njoftimi me shkrim pr shkputje t kontrats 3 muaj prpara,

2. Njoftimi me shkrim i byros s punsimit pr largimin e puntorve.

3. Ndrpreja apo kufizimi i punsimit t rinj t puntorve t rinj, risistemimi i brendshm, kufizimi i puns jasht orarit, zvoglimi i orve t puns, ofrimi i riaftesimit profesional etj.

4. Gjat largimit nga puna pundhnsi duhet ta marr parasysh efektshmrin e puns s puntorve, shkathtsit profesionale, prvojen e puns, postin, kategorin dhe llojin e puns, moshn dhe kriteret tjera n kontrat kolektive dhe at t puns.

5. Pagesa e dmshprblimit t bhet, varsisht nga prvoja e puns s puntorit dhe paras ai/ajo t jet larguar nga puna.Shkalla e pagess prcaktohet varsisht nga prvoja e puns si vijon:- Prej 2-4 vjet prvoj pune = nj pag mujore,

- Prej 5-9 vjet, dy paga mujore,

- Prej 10-19 vjet, tri paga mujore,

- Prej 20-29 vjet, katr paga mujore,

- Prej 30 e m tepr vjet, pes paga mujore.

6. Nse pundhnsi rifillon me ripunsim brenda dy vitesh, nga data e shkputjes s kontrats mbi punn, prparsi kan puntort e larguar me kualifikime t njjta.

Kjo nuk vlen pr vullnetart e larguar nga puna pr shkaqe falimentimi.EVIDENCA E PUNTORVESipas dispozitave t nenit 23 t lthp-s, pundhnsi sht i obliguar q t mbaj evidenc pr puntort, me t gjitha t dhnat relative pr ta.

Kt evidenc pundhnsi duhet ta ruaj 3 vjet pas mbylljes s saj.MBROJTJA E T DREJTAVE T PUNTORVEPrveq obligimeve puntort n marrdhnie t puns, kan edhe t drejtat e tyre t prcaktuara me ligj, akt t prgjithshm t ndrmarrjes dhe me kontrat kolektive.Kto t drejta trjatohen si t patjetrsueshme dhe t pacnueshme.

Andaj pundhnsi, institucioni apo ndrmarrja, jan t obliguar q ti respektojn dhe tua realizojn ato t drejta q iu takojn. Nse jo, vjen deri te kontesti i puns.

T drejtat eventualisht t cenuara t puntorit nga marrdhnia e puns, mund t krkohen q t realizohen te organi kompetent si:

Pundhnsi, gjykata kompetente, sindikata, organet e inspektoratit t puns dhe organet tjera t parapara me ligj.

Puntori ka t drejt edhe t kundrshtimit. Kundrshtimi i paraqitet organit kompetent, t prcaktuar me akt t prgjithshm ose me kontrat kolektive.AFATET E KUNDRSHTIMITKundrshtimi bhet n afat prej 15 ditsh, nga dita e pranimit t vendimit ose nga dita, kur puntori sht njoftuar pr cenimin e ndonj t drejte t tij nga marrdhnia e puns.

Paraqitja e kundrshtimit e ndalon zbatimin e vendimit, deri n marrjen e vendimit definitiv, prveq nse me ligj sht parapare ndryshe.

Organi kompetent n ndrmarrje sht i obliguar q lidhur me kundrshtimin t vendos n afat prej 15 ditsh, nga dita e ushtrimit-marrjes s kundrshtimit.

N raste t caktuara parashihet e drejta e puntorit q t marr pjes n seanc, por edhe sindikata ka t drejt ta mbroj puntorin.

Organi kompetent i vendosjes pr kundrshtim ka obligim, q nga sindikata, t krkoj paraprakisht mendim lidhur me kundrshtimin e puntorit.

Nse organi kompetent i ndrmarrjes, nuk vendos n afatin e caktuar ose vendimi i tij sht i paknaqshm pr t, ka t drejt q t drejtat e veta, ti krkoj n gjykatn kompetente.

Nse gjykata e rregullt kompetente vendos n favor t puntorit, pundhnsi sht i obliguar, q n afatin e parapar, ta zbatoj vendimin e gjykats.

INSPEKTORATI I PUNS DHE MBROJTJA E T DREJTAVE T PUNTORVEInspektorati i puns, prmes mbikqyrjes ligjore, mbron t drejtat e puntorve nga marrdhniet e puns.

Ai mbikqyr zbatimin e legjislacionit t puns: ligjet e puns, kontratat kolektive, aktet tjera t sfers s puns dhe kontrats s puns.

Mbikqyrja sht edhe objekt i normativs ndrkombtare dhe jo vetm asaj kombtare.

ONP psh. ka miratuar disa rekomandime dhe konventa lidhur me kt si: konventa nr. 81 e vitit 1947, q ka t bj me inspektimin apo mbikqyrjen n fushn e industris dhe t tregtis, si dhe konventa nr.85 e po t njejtit vit pr mbikqyrjen dhe respektimin ndrkombtar t legjislacionit t puns jasht metropoleve.

ORGANIZIMI I INSPEKTORIATIT T PUNS DHE FUNKSIONET E TIJInspektorati i puns themelohet nga ministria e puns dhe mirqenies sociale.

Me inspektorat udhheq kryeinspektori, q me propozim t mpms emrohet nga qeveria.

Ekzistojn edhe inspekcionet komunale t puns, t cilt koordinojn me inspektorate t tjera si ai i tatimeve, shndetsor, tregut, policor etj.FUNKSIONET E INSPEKTORIT T PUNS1. T bj mbikqyrjen e zbatimit t legjislacionit t puns, kushteve t puns dhe mbrojtjen n pun,

2. Iu siguron informacione teknike dhe kshilla pundhnsve dhe puntorve pr qshtjet m relative pr zbatimin e ligjit,

3. Njofton mpms apo ndonj organ tjetr komp. pr ndonj munges apo shprdorim t ligjit pozitiv,

4. Iu siguron informacione dhe kshilla subjektve t marrdhnies s puns, t cilat jan n pajtim me ligjin dhe paralajmrojn autoritetet kompetente pr qfardo defekti apo shprdorime, q nuk jan prfshir me dispozita ligjore dhe

5. Jep kshilla pr qshtje lidhur me ligjin e puns dhe mbrojtjen e puntorve n pun me rastin e riorganizimit dhe ristrukturimit t ndonj ndrmarrjeje.T DREJTAT DHE DETYRIMET E INSPEKTORIT T PUNSJan t prcaktuara me LTHP dhe me ligjin pr inspektoratin e puns n Kosov.

T drejtat e tij jan:

1. T hyj lirisht n selin e pundhnsit pr inpektim apo mbikqyrje t qdo vendi pune, pa paralajmrim,

2. T bj ekzaminime, inspektime dhe hulumtime t domosdoshme pr sigurim t zbatimit t ligjit,

3. T kontrolloj t gjitha librat dhe dokumentet, t cilat pundhnsi duhet ti mbaj n pajtim me ligjin,

4. Ti merr ekstraktet nga regjistrat dhe dokumentet,

5. T krkoj nga pundhnsi shnime dhe dokumente t tjera q i nevoiten,

6. T merr mostrn e materialeve apo substancave t prdorura, pr analiza.

Ndrkaq kompetencat e inspektorit jan:1. Dhnia e vrejtjeve me shkrim pr parregullsit e konstatuara dhe caktimi i afatit, brenda t cilit duhet t eliminohen ato parregullsi,

2. Prgaditja e raportit zyrtar lidhur me mosrespektimin apo shkeljen e ligjit pozitiv,

3. Urdhrimi i masave immediate, prfshir edhe ndalimin e prodhimit, nse ato rrezikojn seriozisht shndetin dhe sigurin e puntorve. Pas inspektimit inspektori raportin ia jep pundhnsit.

Inspektimi n raste vdekje ose lndimi t rnd n pun t puntorit duhet br menjher pas marrjes s informats nga pundhnsi, puntori, policia apo mjeku i ndihms s par.OBLIGIMET E INSPEKTORIT1. Nuk bn t ket interes personal n ndrrmarrje ku inspekton, 2. Duhet ta ruaj sekretin zyrtar t pundhsit, 3. Ta ruaj n konfidenc burimin e ndonj ankese etj.

Sipas LTHP, ai ka t drejt ti bj vrejtje me shkrim ose shqiptoj gjob pundhnsit. Shkalla e dnimit me gjob-n n.25. par.2.E DREJTA E SIGURIMIT SOCIAL

NOCIONI, QLLIMI, PRMBAJTJA DHE NDARJA E T DREJTS SOCIALE, RRJEDHIMISHT T DREJTS S SIGURIMIT SOCIAL.Pr ta kuptuar m drejt dhe m mir t drejtn e sigurimit social dhe rndsin e saj, sht e nevojshme q paraprakisht ta prkufizojm nocionin e s drejts sociale.

E drejta sociale sht trsi e rregullave juridike, me t cilat rregullohen t drejtat dhe detyrimet e personave t siguruar nga sigurimi social si dhe trsi e masave t mbrojtjes sociale, t cilat ju takojn qytetarve, me qllim t prmbushjes s nevojave t tyre sociale.

Qllimi i s drejts sociale sht sigurimi i ekzistencs jetsore t njeriut si titullar i s drejts, q ti ndihmohet atij tejkalimi ose zbutja e nevojave t tij sociale.

Bazuar n prcaktimin e s drejts sociale n kuptim t ngusht ajo ndahet n:1. Sigurimin social dhe

2. Mbrojtjen socialeSigurimi social mtej ndahet n:A. Sigurimin shndetsor

B. Invalidor dhe

C. Pensional.Politika sociale n kuptim t saj t ngusht prfshin:Sigurimin social dhe

Mbrojtjen sociale.Mbrojtja sociale sipas disa autorve prfshin mbrojtjen e lufttarve, invalidve, invalidve ushtarak dhe viktimave t lufts, mbrojtjen e fmijve etj.

Kujdesi social prkufizohet si pjes e mbrojtjes sociale e cila nuk sht ngritur n nivel t s drejts si disciplin e veqant, por q nnkupton ndihmn e ofruar qytetarit n suaza t parimeve t prgjithshme dhe autorizimeve diskrecionale.

Siguria sociale n kuptim t gjer prfshin nj trsi me t gjer t masave dhe aksioneve shoqrore, q ndrmerren pr garantimin e kushteve t puns dhe jetsore t njeriut (mbrojtja e shndetit, punsimi, t ardhurat personale me t cilat sigurohet t pakten minimumi ekzistencial, mbrojtja n pun, n arsimim, n banes, sigurimi n raste t smundjes dhe rreziqeve tjera nga sigurimi social.

Ndrkaq, n kuptim t ngusht, siguri sociale konsiderohet sigurimi social dhe mbrojtja sociale, ngase direkt, ekzkluzivisht ose kryesisht merren me siguri sociale.

Sipas autorit t njohur lion kaen siguria sociale definohet si veprimtari e cila qytetarve prpiqet t ju siguroj kushte t jetess n rast t rreziqeve t caktuara, paraqitja e t cilave sjell zvoglimin ose humbjen e aftsis profesionale dhe zvoglon standardin jetsor ose imponon obligime ose ngarkesa t reja.SIGURIMI SOCIALsht form e politiks dhe siguris sociale e cila puntorve dhe antarve t familjeve t tyre ju ofron siguri dhe mbrojtje sociale.

Sigurimi social n fakt sht pjes integrale e politiks sociale, respektivisht pjes e masave social-politike.

Shfrytzues t sistemit t sigurimit social jan t siguruarit dhe antart e familjeve t tyre.

Sigurimi instituohet dhe zbatohet pr rreziqet apo rastet sociale paraprakisht t parashikuara. Kto raste jan: smundja, invaliditeti, mosha, papunsia dhe vdekja.

Prmbajtjen e sigurimit social e prbn sigurimi material i cili n parim ngrthen kompenzimin e pjesrishm apo n trsi t humbjes s t ardhurave personale gjat smundjes, lehonis, kujdesit t fmijs, kompenzimit pr dmtim trupor etj.

Parimet themelore t sigurimit social jan: obligueshmria, proporcionaliteti midis pagess s kontributeve dhe t drejtave, solidariteti dhe reciprociteti.

Mirpo, nga theksimet e msiprme ka edhe dallime n trajtim nga autort e ndryshm si psh. ku disa mendojn se prveq parimit t obligueshmris, parim themelor i sigurimit social sht edhe parimi i vullnetshmris.

QLLIMI I SIGURIMIT SOCIALsht q si pjes e politiks sociale t nj vendi, qytetarve t tij t ju siguroj mjete t nevojshme pr jetes, ather kur ata pr shkak t shkaktimit t rrezikut social t caktuar, nuk jan t aft q t punojn.

Qllimi i mtejm i ktij sigurimi sht ti siguroj detyrimisht punonjsit dhe antart e familjeve t tyre kundrull rreziqeve sociale e n mbshtetje t parimeve t reciprocitetit, solidaritetit dhe puns s kaluar.

PRKUFIZIMI I T DREJTS S SIGURIMIT SOCIALN kuptimin objektiv, kjo e drejt sht trsi e rregullave juridike, me t cilat rregullohet sigurimi i punonjsit nga rreziqet e prfshira n at sigurim.

N kuptimin subjektiv e drejta e sigurimit social sht e drejt ekskluzivisht personale e personit fizik si titullar i s drejts e cila e autorizon at q nga shrbimet dhe institucionet gjegjse t krkoj ofrimin e prestacioneve t caktuara sociale.

T SIGURUARITN sigurim social mund t ndahen:- A. N t siguruar,

- B. N antar t familjes s tij dhe

- C. Personat e siguruar n rastet e caktuara dhe rrethanat e caktuara.T siguruarit jan personat q sigurohen n baz t cilsis s tyre vetanake, duke u mbshtetur n parimin e obligueshmris ose t vullnetshmris.

Antart e familjes s t siguruarit, sigurohen n baz t marrdhnies me t siguruarin.

Personat e siguruar pr raste dhe rrethana t caktuara, jan ata q sigurohen vetm n disa rreziqe si psh. si pasoj n fatkeqsi n pun dhe smundjes profesionale, aksionet punuese rinore, praktika e obligueshme, fatkeqsit elementare etj.

RREZIQET E SIGURUARA OSE RREZIQET SOCIALEJan t gjitha ndodhit-ngjarjet t cilat, kan t bjn kushtet e puns e t jets s njeriut, t cilat ia zvoglojn atij/asaj gjasat dhe mundsit pr prparim n jet.

Kto raste apo rreziqe sociale, shkaktojn te njeriu, t cilin e godasin, nj vistr vshtirsish si: keqsimin e kushteve t jets, zvoglimin e mjeteve pr jet, zvoglimine gjasave pr progres, keqsimin e statusit shoqror.

Reziku apo rasti social nnkupton, qdo rast ose ndodhi-fatkeqsi, q mund ti ndodh njeriut gjat puns dhe jets dhe shkaktimi i t cilit implikon nevojen e mbrojtjes shoqrore.

Mirpo, intervenimi i till i shoqris duhet t jet i parapar me ligj gjegjs, nga sfera e sigurimit social.Rreziqet sociale n sigurimin pensional e invalidor jan: invaliditeti, rreziku direkt nga invaliditeti, aftsia e ndryshuar pr pun, dmtimi trupor, vdekja dhe pleqria.

Varsisht nga organizimi i shtetit, njsit e tij mund ti zgjerojn rreziqet me ligjet e tyre.

Disa nga rreziqet e siprmendura, mund t ndodhin si pasoj e lndimit n pun, smundjes profesionale, fatkeqsis jasht puns ose smundjes.

Pr ti realizuar t drejtat e caktuara nga sigurimi social, nuk mjafton vetm shkaktimi i rrezikut social, por ai/ajo duhet t jet person i siguruar dhe duhet ti plotsoj kushtet e caktuara ligjore.PRESTACIONET SOCIALE SI MJETE MBROJTSE

Prestacionet sociale jan dhnie dhe brje, t cilat i gzojn-prfitojn t siguruarit n sigurim social, n qoft se gjenden n gjendje t nevojave sociale, q dmth kur t shkaktohet njri nga rreziqet e siguruara, por edhe nse i plotson kushtet e caktuara dhe nse e kan krkuar at prestacion social me krkes me shkrim nga organi kompetent.

Dhniet mund t jen n para ose gjsende, ndrsa brjet, n ofrimin e shrbimeve.

LLOJET E PRESTACIONEVE SOCIALE

Prestacionet sociale n natyr, mund t jen: dhnia e barnave, ndihmesave ortodentike-dhmbve, mjetet ortopedike etj.

Prestacionet sociale prmes ofrimit t shrbimeve jan: t gjitha llojet e kontrollimeve mjeksore, rehabilitimi profesional etj.Prestacionet mund t ndahen n: t prhershme, t prkohshme, t kohpaskohshme dhe t njhershme.Prestacionet e prhershme sociale iu ofrohen t siguruarve, q kan nevoj t prhershme sociale (psh. pensioni i pleqris pr shkak t pleqris).Prestacionet e herpashershme i ofrohen personit t siguruar, q ka nevoj t prkohshme sociale, psh. n rast smuarje, mund t shfrytzohet prestacion social i shrbimit edhe n para edhe n natyr-gjsende.Prestacionet e prkohshme atij q ka nevoj t prkohshme sociale psh. rehabilitimi profesional dhe kompenzimet monetare lidhur me t.Prestacionet e njhershme sociale i ofrohen personit pr ta zbutur gjendjen momentale t nevojave t tij sociale psh. E drejta e vejs n pagtyr, shpenzimet e varrimit, ndihma e pasvdekjes etj.T DREJTAT NGA SIGURIMI SOCIALJan ato q personi mund ti realizoj, por kjo nuk do t thot doemos.

Kto t drejta, jan t drejta ekskluzivisht personale, q njihen n parim vetm me krkes t pals s siguruar.

Ato mund t njihen, pranohen, dhe realizohen, nn kushte t caktuara, nse

Ekziston: - 1. Rreziku social,

- 2. Nse pala i plotson kushtet e caktuara ligjore,

- 3. Nse ekziston e drejta ligjore.T DREJTAT NGA SIGURIMI SOCIALMund t ndahen n: 1. Themelore, 2. Provizore 3. Subsidiare dhe 4. T tjera.1. Themelore jan ato t drejta, q si t tilla, jan prcaktuar me kushtetut dhe ose me ligjet e tjera.Kshtu psh. si t drejta themelore n sigurim shndetsor, jan: e drejta n mbrojtjen shndetsore dhe t drejtat t tjera n rast smundjeje, pr rast t lindjes etj.T DREJTAT PROVIZOREJan ato q pranohen si zvndsim pr nj t drejt themelore, derisa ajo t mos realizohet.

Shfrytzohen si prestacione sociale t prkohshme, t njhershme. psh, pagtyra e vejs ose kompenzimi monetar i saj (si paradhnie), derisa t bht pensioni familjar etj.

T DREJTAT SUBSIDIAREJan ato q njihen bashk me ndonj t drejt themelore dhe t cilat si t pavarura, nuk munden asnjher t pranohen-njihen psh. n sigurim shndetsor sht e drejta n kompenzim t shpenzimeve t transportit lidhur me realizimin e t drejts n mbrojtjen shndetsore ose pash. n spi. e drejta n shtes mbrojtse t pensionit.T DREJTAT T TJERA NGA SIGURIMI SOCIALJan t gjitha ato t drejta, t cilat nuk mund t inkorporohen n ndonjern grup t t drejtave t siprelaboruara e t cilat jan parapar m rregulativn e njsive federale psh, nse shteti sht federal dhe njsit e tij, kan mvetsi legjislative pr ti rregulluar fushat e caktuara n at nivel.

Degt e s drejts s sigurimit social jan:

- A) Sigurimi dhe mbrojtja shndetsore,

- B) Sigurimi pensional dhe ai invalidor dhe

- C) Mbrojtja sociale dhe e fmijve.T gjitha kto sfera t s drejts s sigurimit social rregullohn me ligje t veqanta bazike dhe specifike dhe jan fusha t definuara, si t interesit t veqant shoqror pr vendin apo shtetin prkats.

Disa autor, konsiderojn se mbrojtja dhe sigurimi shndetsor, jan dy sisteme t ndara dhe t veqanta dhe se prevenca ktu sht tepr e nevojshme.

Mirpo, t tjert mendojn se sigurimi shndetsor sht m i gjr, m gjithprfshirs dhe se n vete ngrthen edhe veprimin preventiv edhe at kurativ t shoqris.

Andaj sigurimi shndetsor sht deg e sigurimit social e cila mundson prmbushjen e nevojave sociale t mbrojtjes s shndetit t qytetarve ndrsa nse ai shndet dmtohet, ky sigurim vepron n mnyr kurative, nn kushte dhe kritere t caktuara ligjore dhe t tjera.SIGURIMI PENSIONAL E INVALIDORQuhet edhe sigurim afatgjat, ngase, n baz t rreziqeve t siguruara n kt sistem, t drejtat q pranohet kryesisht kan natyr t prhershme, pra, jan t drejta n prestacione sociale t prhershme (t gjitha llojet e pensioneve), ndrsa t drejta me prestacione t prkohshme jan:

Kompenzimet n para lidhur me t drejtn n rehabilitim profesional, kurse t njhershme e drejta e pagtyrs etj.Sigurimi pensional sht deg e s drejts s sigurimit social, me t cilen rregullohet pozita shoqrore-materiale e punonjsve-t siguruar, ather kur jan aktiv n marrdhnie pune, por edhe kur nuk punojn aktivisht, pra kur pensionohen.

Kur ndodh rreziku i vdekjes, ky sigurim rregullon pozitn sociale t familjes s dekujusit.Sigurimi invalidor poashtu sht deg e veqant e s drejts s sigurimit social, prmes s cils, qytetarve t siguruar, nn kushte, kritere dhe procedura t caktuara iu njihen prestacione sociale, n rast t shfaqjes s rrezikut t invaliditetit, dmtimit trupor dhe rrezikut t drejtprdrejt nga invaliditeti, n parim pa marr parasysh se si jan shkaktuar ato rreziqe.LLOJET E SIGURIMITMbshtetur n vllimin apo qarkun e rreziqeve sociale t siguruara, t siguruarit n sigurim social, mund t ken:- A) Sigurim t plot (gjithprfshirs)

- B) Jo t plot dhe

- C) Sigurim t zgjeruar.

Me sigurim t plot prfshihen t siguruarit pr t gjitha rreziqet (prveq vdekjes).Me sigurim jo t plot, prfshihen antart e familjes s t siguruarit dhe personat e siguruar pr raste t caktuar, n rrethana t caktuara. Ata sigurohen vetm pr rreziqe t caktuara.

Ndaj pavarsisht nga nevojat e tyre sociale, ata mund ti realizojn t drejtat n vllimin e rreziqeve t siguruara dhe t kushteve ligjore.

SIGURIMI SOCIAL I ZGJERUARN dallim nga dy llojet e para, realizohet jo sipas parimit t obligueshmris, por t vullnetshmris.

Pra, personat q nuk jan inkorporuar n sigurimin social t detyrueshm, munden sipas ktij sigurimi, q veten dhe antart e familjeve t tyre, ti sigurojn m nj vllim m t madh t drejtash dhe prestacionesh,

Psh. prmes blerjes s stazhit, n nj vend t caktuar, me ligj, mund t sigurohet niveli-vllimi m i lart, respektivisht m i gjr i t drejtave, gjegjsisht prestacioneve, se sa me parimin e sigurimit obligativ. N kt rast sigurohet niveli m i lart i pensionit.

Kjo form e sigurimit, n kushtet bashkkohore t zhvillimit dhe avansimit t sigurimit social, manifestohet dhe rregullohet me ligj, si shtylla e ashtuquajtur e tret-vullnetare e SPI-s.BURIMET E S DREJTS S SIGURIMIT SOCIAL

Burimet e s drejts s sigurimit social jan rregulla, norma me t cilat jan rregulluar t drejtat, marrdhniet, institutet, qshtjet dhe kategorit nga lmi i ksaj dege t s drejts.KLASIFIKIMI I BURIMEVE T S DREJTS S SIGURIMIT SOCIAL

- A) Burimet heteronome dhe

- B) Autonome.

Burimet heteronome ndahen n: burimet heteronome t prejardhjes shtetrore dhe asaj ndrkombtare.Burimet heteronome t proviniencs - prejardhjes shtetrore jan: Kushtetuta, ligjet, aktet tjera t organeve shtetrore, interpretimet obligative dhe praktika gjyqsore.

BURIMET HETERONOME T PROVINIENCS NDRKOMBTAREJan:1. Burimet universale, 2. Konventat bilaterale dhe multilaterale ndrkombtare, 3. Aktet normative t organizats ndrkombtare t puns.

Burimet autonome t s drejts s sigurimit social jan: aktet nnligjore dhe t prgjithshme. Kto akte duhet t jen n prputhje me ligjet dhe kushtetutn.

BURIMET HETERONOME T PROVINIENCS NDRKOMBTARE

Jan: 1. Burimet universale, 2. Aktet normative t ONP-s, 3. Kontratat apo marrveshjet bilaterale dhe multilaterale.

BURIMET UNIVERSALE T S DREJTS S SIGURIMIT SOCIALKto burime, vshtruar nga pikpamja ideale, veqmas pr t punsuarit, ndaj burimeve t tjera kan prparsi sepse prcaktojn nj minumum t drejtash pr t punsuarit, nse ata bijn n gjendje t nevojave sociale.

Mirpo, bazuar n gjendjen diferente ekonomike sistemet shoqrore e politike, kto burime t drejtash, me t cilat synohet t arrihet uniteti n minimumin e t drejtave themelore, kan kryesisht karakter deklarativ.

Me dispozitat e nenit 55 t karts s OKB-s, po kjo detyrohet q ti kushtoj kujdes zhvillimit t siguris sociale dhe ekonomike t qytetarve.

Deklarata e prgjithshme mbi t drejtat e njeriut (n.22.) thot: Qdo kush ka t drejt n siguri sociale ndrsa neni. 25. i saj thot: secilit duhet siguruar kushte jetese, t cilat atij dhe antarve t familjes i sigurojn shndet, ushqim, veshmbathje, banes, kujdes shndetsor, ndihm sociale dhe t drejtat n sigurim social, n rast smuarje, paaftsie, pleqrie etj.

Neni 9. i paktit mbi t drejtat sociale dhe ekonomike, shtetet nnshkruese duhet tia njohin secilit t drejtn n siguri sociale.

Deklarata e Filadelfis, e br n seancn e 26 t ONP n Filadelfi dhe sht br pjes prbrse e kushtetuts s ONP-s, sht gjithashtu nj burim sui generis universal i s drejts s sigurimit social, sepse e prcakton si detyr imperativ ONP-s, ndrmarrjen e t gjitha masave t popujt e bots pr sigurim t zgjeruar social, sidomos mbrojtjen shendetsore.

Edhe deklarata mbi t drejtat e fmijs dhe ajo mbi heqjen e diskriminimt t gruas, si akte t OKB-s, kan rndsi t veqant pr mbrojtjen sociale dhe sigurimin social.AKTET NORMATIVE T ONP-SJan: konventat dhe rekomandimet. Rekomandimet, kan fuqin juridike m t vogl se sa konventat.

1. Konventa nr.12 mbi shpagimin e fatkeqsive n pun n bujqsi, Konventa nr.17 mbi kompensimin e fatkeqsive n pun, Konventa nr.18 mbi kompensimet n rast t smuarjeve profesionale. Konventa nr.19 mbi trajtimin e njjt t puntorve t huaj dhe vendor n pikpamje t kompensimit t t fatkeqsive n pun. Konventa nr.24 mbi sigurimin n rast smuarje t puntorve industrial dhe tregtar dhe ndihmsve vendor.

Koventa nr.25 mbi sigurimin n rast smuarje t puntorve bujqsor. Konventa nr.48 mbi instituimin e rregullimit ndrkombtar mbi ruajtjen e t drejtave n rast paaftsie, pleqrie dhe vdekjeje. Konventa nr.56 mbi sigurimin spitalor t detarve. Konventa nr.73 mbi kontrollimet mjeksore t detarve. Konventa nr.102 mbi normat minimale t sigurimit social. Konventa nr.103 mbi mbrojtjen e amsis. Konventa nr.121 mbi prestacionet n rast t smuarjes profesionale dhe lndimeve n pun. Konventa nr. 139 mbi parandalimin dhe kontrollin e rreziqeve profesionale, t shkaktuara nga nga substancat kancerogjene dhe agjenset. Konventa nr.143 mbi migrimet n kushte t keqprdorimit dhe avansimit t mundsive t njjta dhe trajtimit t puntorve migrant.REKOMANDIMET E ONP-S1. Rekomandimi nr.95 mbi mbrojtjen e amsis. 2. Rekomandimi nr.97 mbi mbrojtjen e shndetit t puntorit n vendin e puns. 3. Rekomandimi nr.99 mbi aftsimin profesional dhe tejkualifikimin e invalidve. 4. Rekomandimi nr.102 mbi shrbimet sociale pr puntort. 5. Rekomandimi nr.112 mbi shrbimin e mjeksis s puns n ndrmarrje. Kto konventa dhe rekomandime duhet t ratifikohen.

KONTRATAT MULTILATERALE DHE BILATERALE NDRKOMBTARE

Kontrat apo konvent ndrkombtare sht do lloj ballafaqimi shkrimor ose gojor t s paku dy subjekteve t s drejts ndrkombtare, me t cilat subjektet gjegjse synojn t shkaktojn efekte t parapara me t drejtn ndrkombtare.

Kto kontrata apo marrveshje i lidhin shtetet me shtete t tjera, pr t siguruar n vllim dhe modalitete t ndryshme qytetart e tyre, me banim e pun jasht vendit, pra n ato vende, me t cilat lidhen kto kontrata apo marrveshje.

KONVENTAT MULTILATERALEKan pr qllim zgjidhjen e problemeve sociale t puntorve t huaj, midis disa shtetesh.

Kto konventa mund t ken vlern n fush t prgjithshme dhe vetm pr ndonj profesion ose fush.

N grupin e par bjn pjes: kontratat evropiane mbi sigurin sociale, marrveshjet evropiane pr ndihmn sociale dhe mjeksore dhe konventa evropiane mbi sigurin sociale.

N grupin e dyt bejn pjes marrveshja mbi sigurin sociale t personelit lundrues detarve n rajn dhe konventa evropiane mbi sigurin sociale t puntorve n transportin ndrkombtar.KONTRATAT BILATERALE NDRKOMBTAREM kto realizohet siguria materiale e sociale e qytetarit t nj vendi nnshkrues i kontrats, derisa ai banon n territorin e nj vendi tjetr nnshkrues, t konrtrats apo marrveshjes.

Kto kontrata lidhen n formn e nj konvente t prgjithshme, kur me to rregullohen kompleks-qshtjs nga sigurimi social, midis shteteve kontraktuese.

Ose n form t kontrats s veqant, gjegjsisht marrveshjesh, kur me to rregullohen vetm disa qshtje n raportet midis palve kontraktuese nga kjo lmi.

Ish-Jugosllavia ka nnshkruar nj vistr konventash bilaterale, tash Kosova duhet t filloj dhe ti lidh t tjera m shtete t ndryshme t bots.BURIMET AUTONOME T S DREJTS S SIGURIMIT SOCIALJan akte prkatse si: statutet dhe aktet e tjera t prgjithshme t subjekteve institicionale n kosov, q duhet tani e pastaj t instituohen, s bashku me infrastrukturn e nevojshme ligjore.PARIMET E SIGURIMIT SOCIALParimi ka tri veqori themelore:- Normative

- Logjike dhe

- Objektive.Parimet sipas rregullit, mund t ndahen n: themelore dhe t veqanta.

PARIMET THEMELORE T S DREJTS S SIGURIMIT SOCIALJan: Parimi i detyrueshmris, Vullnetshmris, Reciprocitetit dhe i solidaritetit, Puns s kaluar, Unikueshmris (njtrsishmris), i mostjetrismit dhe paparashkrueshmris, i ligjshmris e brenda tij ai i dyshkallsis dhe mbrojtjes gjyqsore dhe Parimi i humanizmit.

PARIMI I DETYRUESHMRISNnkupton sigurimin obligativ t puntorve dhe t siguruarve t tjer, por edhe t antarve t familjeve t tyre n sigurim social.

Pra, sigurimi social sht obligativ, pr t gjith personat q me ligje ose me dispozita t tjera juridike, jan t prcaktuar si t siguruar.

Krahas zhvillimit t sigurimit social, vjen e zgjerohet numri i kategorive t personave, t prfshir n sigurim social t detyrueshm.

N sigurim shndetsor, me format e detyrueshme t mbrojtjes shndetsore, rndom prfshihen t gjtih qytetart.

Krahas parimit t detyrueshmris, n t gjitha degt e sigurimit social, vjen n shprehje edhe parimi i vullnetshmris.

PARIMI I VULLNETSHMRISPrfshin n sigurim social t gjith ata q, n deg t caktuara t sigurimit social, nuk jan prfshir n sigurim t obligueshm social.

Nse paguajn kontribute t veqanta, t siguruarit vullnetar, mund t sigurohen pr disa ose pr t gjitha rreziqet sociale.

PARIMI I RECIPROCITETIT DHE I SOLIDARITETITN t drejtn e sigurimit social her identifikohen dhe spjegohen si nj parim i vetm, her si dy t veqanta.

Sipas disa teoriticientve, reciprociteti prcakton raportin e t siguruarve, t cilt sigurohen reciprokisht, prmes prcaktimit t t drejtave t caktuara, procedurave dhe kushteve pr shfrytzimin e tyre.

Parimi i solidaritetit manifeston: obligimin dhe prgjegjsin e prbashkket t t siguruarve pr sigurimin e mjeteve dhe kushteve t tjera materiale-financiare, pr realizimin dhe shfrytzimin e t drejtave t prcaktuara me ligj.

Sipas parimit: nj pr t gjith, t gjith pr nj, jan parime t domosdoshme n sigurim social.PARIMI I PUNS S KALUARBazohet n punn e gjall t puntorit, t siguruarit, q shndrrohet n produkt-rezultat, q i pranohet puntorit n stazh pensional.

Stazhi pensional, ndrkaq sht nj nga elementet nga i cili varet lartsia e prestacionit, psh pensionit.

PARIMI I UNIKUESHMRIS-JETRSISHMRISNnkupton nevojn dhe arsyen e rregullimit unik pr tr vendin e sigurimit social.

Pra, jo vetm t drejtave themelore n nj nivel, rndom at qndror e t tjerave t drejta, n nivele m t ulta psh n republika dhe krahina etj.

PARIMI I PATJETRSUESHMRIS DHE MOSPARASHKRMIT T T DREJTAVET drejtat n sigurimin social jan t patjetrsueshme, personale dhe t pavjetrsueshme-parimisht.

Mosparshkrimi i t drejtave n sigurim social sht relative dhe e prcaktuar me normn juridike psh e drejta e kompenzimit t shpenzimeve t transportit, paisja e fmiut t posalindur etj-3 vjet.

PARIMI I LIGJSHMRISLigjshmria dhe siguria juridike e personave t siguruar dhe shfrytzuesve t t drejtave n sigurim social, jan shum relevante.

Ato arrihen me nj varg masash, sidomos prmes mbikqyrjes dhe kontrollit t kushtetutshmris dhe ligjshmris.

Form e veqant t ligjshmris, paraqet dyshkalllshmria dhe mbrojtja gjyqsore (si parime).

PARIMET TJERA T SIGURIMIT SOCIALJan:

Parimi i ndrvarsise s t drejtave dhe kontributit t puns s t siguruarit, Parimi i prevencs ose parandalimit (sidomos n sigurimin shndetsor) etj.

ORGANIZIMI, PLANIFIKIMI DHE FINANCIMI I SIGURIMIT SOCIALDallohet n vende t ndryshme, varsisht nga specifikat zhvillimore dhe shkalla ekonomike e sociale e vendit, si pr nga organizimi, ashtu edhe pr nga zbatimi i tij.- A) Organizimi dhe udhheqja nga shteti:

- B) Organizimi nga organe dhe mekanizma autonome, por nn kontroll t shtetit (si psh. te ne, bashksit vetqeveris t interesit t sigurimit social, shndetsor, pensional dhe t mbrojtjes sociale dhe t fmijve t kosovs.

PLANIFIKIMI DHE FINANCIMI I SIGURIMIT SOCIALPlanifikimi bhet n baza afatshkurtra, afatmesme dhe afatgjata. Financimi, ndrkaq bhet prmes: Mnyrs bugjetore, Sistemit t mbules kapitale (q i siguron mjetet nga pagesa e kontributeve dhe kamatave t realizuara), me vetfinancim (nga kontributet e t siguruarve dhe pundhnsve dhe vetm pjesrisht nga kamatat. Duhet te formohen fondet.

EVIDENCA AM OSE ELEKTRONIKE E T SIGURUARVELypset t inkorporohet me ligj t veqant. Prfshin n vete t gjitha llojet e nevojshme t evidencave, pr t siguruarit dhe shfrytzuesit e t drejtave, n kuadr t sigurimit socal, q nga themelimi i marrdhnies s puns e deri n pensionim, si i siguruar aktiv edhe pas pensionimit (psh. n sigurim pensional e invalidor) n vazhdimsi.

SISTEMI I SIGURIMIT SOCIALEdhe si multisistem edhe si gershe -te degs t s drejts s sigurimit social, prfshin nj shumsi veprimtarish, fusha dhe aktivitete.

SIGURIMI SHNDETSOR

T drejtat nga sigurimi shndetsor, si pjes e t drejtave nga sigurimi social, paraqesin, trsi t dispozitave juridike, me t cilat rregullohen t drejtat, obligimet dhe prgjegjsit n sigurimin shndetsor.Objekt i t drejtave nga sigurimi shndetsor jan: raportet shoqrore, t cilat i rregullon e drejta e sigurimit shndetsor.

Jan t drejta, q paraqiten lidhur me realizimin e mbrojtjes shndetsore, mbrojtjes n rast smuarje, smuarjes profesionale, lndimit dhe fatkeqsis n pun, mbrojtjes lidhur me shtatzenin dhe lehonin, dhe mbrojtjes n rast t vdekjes. Mjet i mbrojtjes, jan prestacionet e caktuara sociale.

MBROJTJA SHNDETSORE

sht objekt i s drejts nacionale dhe ndrkombtare si sht organizata ndrkombtare e puns dhe ajo e shndetsis. Mbrojtja shndetsore sht sigurisht e drejt themelore e puntorit. sht edhe objekt i rregullimit autonom.

Kjo mbrojtje zbatohet me nj vistr masash: Primare, Specifike, Poliklinike-konziliare, Stacionare.

Pr mbrojtjen preventive shndetsore, veqmas jan relevante masat e mbrojtjes primare.

Mbrojtja primare shndetsore sht pjes relative e mbrojtjes shndetsore dhe pjes integrale e sistemit shndetsor dhe e zhvillimit t prgjithshm shoqror-ekonomik t vendit.SIGURIMI PENSIONAL E INVALIDORSi deg e sigurimit social, prbhet nga dy deg kryesore: sigurimin pensional dhe at invalidor.

T drejtat nga sigurimi invalidor, poqese prmbushen kushtet e caktuara ligjore, fitohen dhe realizohen n rast t ktyre rreziqeve:

Invaliditetit, dmtimit trupor, nevojs pr ndihm e kujdes t personit tjetr, rrezikut direkt nga invaliditeti, ndryshimit t aftsis punuese.Rreziqet e sigurimit pensional jan: pleqria dhe vdekja.MBROJTJA SOCIALE DHE E FMIJVEsht deg e veqant dhe relevante e sigurimit social, q merret me mbrojtjen sociale t kategorive t caktuara, q jan n gjendje t nevojave sociale.

Ngrthen edhe format dhe mnyrat e mundshme t parapara me ligj, pr mbrojtjen e fmijve: si shtesat fminore, rekreacioni i tyre etj.

T SIGURUARITPersona t siguruar n sigurim social, jan:

- T siguruarit - puntort, Antart e familjes s t siguruarit, Personat e siguruar n raste t caktuara dhe rrethana t caktuara.

RREZIQET THEMELORE N SIGURIMIN PENSIONAL E INVALIDOR

- Invaliditeti (tri kategori, I, II, III), Rreziku direkt nga invaliditeti, Aftsia e ndryshuar punuese, Pleqria dhe Vdekja.Kto rreziqe me ligj mund t zgjerohen si psh. ndihma e kujdesi i huaj, dmtimi trupor etj.

KUSHTET THEMELORE PR REALIZIMIN E T DREJTAVE N SIGURIMPENSIONAL INVALIDORJan:

Shkaktimi i rrezikut t caktuar me ligj, personi t jet i sigururar, t ket mbushur vitet e caktuara t moshs dhe t stazhit t pensional, respektivisht stazhit t sigurimit.

kemi edhe stazhin e veqant, t benefcuar, institucionin e blerjes s stazhit, stazhit t vazhduar etj.LLOJET E T DREJTAVE NGA SIGURIMI PENSIONAL INVALIDORT drejtat themelore jan:

-E drejta n pension moshe ose t rregullt, E drejta n pension invalidor, E drejta n pension familjar.

T drejtat tjera si e drejta n shtes mbrojtse t pensionit, kur pensionit t siguruar i del m i ulet se sa pensioni minimal ose i garantuar etj.

Pensionet harmonizohen n baz t shpenzimeve t jets dhe t ardhurave personale n vend.

PROCEDURA DHE MBROJTJA E T DREJTAVE NGA SIGURIMI SOCIALProcedura sht dyshkallshe. Mbrojtja e t drejtave bhet edhe n procedurn ligjore administrative edhe n at gjyqsore, n t tri degt e sigurimit social. Edhe mekanizmat mbikqyrs instituohen me ligj dhe duhet t funksionojn.

N praktik kjo nuk ndodh propre, ashtu si do t dshironte doktrina dhe vet t siguruarit, bashk me prfituesit e t drejtave dhe prestacioneve t ndryshme nga sigurimi social, kudo qofte rasti.INICIMI I KONFLIKTIT ADMINISTRATIVParimisht dhe realisht, do e drejt, rrjedhimisht do sistem i lejon mundsin q prmes inicimit t konfliktit administrativ, t mbrohen t drejtat e t siguruarve edhe n procedurn gjyqsore, dhe jo vetm n at administrative, gjegjsisht pran organit kompetent t administrats.

MODALITETE E SIGURIMIT SOCIAL

Jan: Sigurimi i detyrueshm, sigurimi vullnetar.Vlen ktu pr t vequar trendet aktuale t zhvillimeve shkojn edhe drejt kombinimeve t ndryshme ose edhe t restrikcioneve n sigurimet sociale prgjithsisht.

Varsisht nga sistemet mundsit dhe specifikat e ndryshme, vendet e ndryshme, n emr t reformave, por edhe vshtirsive serioze me t cilat ballafaqohen, inkorporojn sisteme kursimesh sociale, n vend t sigurimeve sociale, gj q nuk sht as prafrsisht njjt, as vetm pr t siguruarin-qytetarin dhe as pr prspektivn gjithshoqrore t nj vendi, sidomos jo pr mirqenien sociale t tij.

QFAR SISTEMI T SIGURIMIT SOCIAL I DUHET KOSOVES?I duhet nj model i mirfllt, human, real, i bazuar n solidaritetin intergjenerativ dhe reciprocitetin si parime baz dhe m se t domosdoshme pr mirqenien sociale dhe ekonomike t kosovarve.

Edhe t drejtat diskrecionale, pra t fituara e t realizuara m par, por t rrmbyera me dhun t t siguruarve kosovar, veqmas pensionistve, por edhe atyre n sigurim dhe mbrojtje shndetsore, lypset shpejt e drejt vendosur t drejtat e tyre t nperkmbura, madje edhe q gati nj decenie pas lufts n Kosov.