60

Kont taf li l-blat u l-;ebel li naraw fil-widien, fuqix-xtut, fil-bajjiet u fil-[amrija tag[na g[anduaktar minn 5 miljun sena^

Il-blat ta’ Malta u G[awdex bedajifforma madwar 25 miljun sena ilufil-qieg[ tal-ba[ar. Fil-fatt il-blatkollu tal-G]ejjer Maltin humag[mul minn frak u qxur ta’[lejjaq tal-ba[ar. Dan it-tip ta’ blatjissejja[ blat Sedimentarju.

Miljuni ta’ snin ilu l-Ba[ar

Mediterran

kien kompletament differe

nti

mil-lum. L-Afrika u l-Ewro

pa kienu

[afna aktar ’il bog[od u l-b

a[ar ta’

bejniethom kien ferm akba

r.

Il-blat tag[na fforma kollu kemm hu ta[t il-ba[ar minn materjal li n;arr

mix-xmajjar u tpo;;a fil-qieg[ tal-ba[ar. Dak i]-]mien, ix-xmajjar kienu ferm

akbar u kienu jbattlu l-ilmijiet tag[hom fil-Ba[ar Mediterran. Fil-qieg[ ta’ dan

il-ba[ar beda jin;ema saff fuq ie[or ta’ sediment b[al ng[idu a[na frak, ramel,

çag[aq, [ama u tajn li kien jin;arr mix-xmajjar. Fuq dan is-sediment kienu jg[ixu

g[add kbir ta’ [lejjaq b[all-bebbux, rizzi u arzell. Meta dawn kienu jmutu kienu

jintradmu b’dan is-sediment li kienu jni]]lu mag[hom ix-xmajjar. Mal-medda

ta]-]mien, bil-pressa u bit-toqol tieg[u stess dan il-materjal g[aqad u bbies u

fforma blat ;did li nsej[ulu blat sedimentarju.

61

Nag[mlu Blat Sedimentarju

{allat qisien indaqs ta’ ramel u ;ibs ver;ni. Waddabhom ;o flixkuntal-[;ie; jew flixkun tal-plastik biex tag[mel saff ta’ 2 cm.Issa [allat ftit ]rar u ;ibs ver;ni u waddabhom ukoll fil-flixkun. Komplig[amel hekk billi ]]id ramel [amrani, çag[aq ]g[ir, ftit terriççju jew

kompost dejjem mal-;ibs ver;ni. Jekk trid tista’ tpo;;iwkoll xi arzella jew bebbuxu tal-ba[ar.Imla bl-ilma l-flixkun sax-xifer.L-g[ada jkollok blat sedimentarju e]att kif ifformal-blat tag[na fil-qieg[ tal-ba[ar.

F’dan il-perjodu ta’ ]mien kienu jse[[u terremoti kbar[afna, [afna akbar minn tal-lum. Min[abba f’hekkil-kontinent ta’ l-Afrika beda bil-mod il-mod jersaq lejn dak ta’l-Ewropa. Is-saffi ta’ sediment li kien hemm f’qieg[ il-ba[ar bdewjitg[aff;u u jitg[aw;u. Xi w[ud minnhom telg[u f’wiçç l-ilmaba[ar u ffurmaw l-G]ejjer Maltin.

Kif telg[u fil-wiçç

il-G]ejjer Maltin^

Po;;i 4 saffi ta’ pl

asticine

wa[da fuq ’l o[ra

Ag[fas il-plasticin

e bejn ]ew;

blokki ta’ injam

Innota sewwa x’ s

e

ji;ri.

Biçça njama

jew riga

62

It-tpin;ija turina li f’pajji]na g[andna [ames saffi ewlenin ta’ blat. Il-Qawwita’ Fuq li jinsab fuq nett, kien l-a[[ar wie[ed li fforma fil-qieg[ tal-ba[ar

filwaqt li ]-}onqor kien l-ewwel saff li ssawwar xi 30 miljunsena ilu.

I;bor kampjuni ta’ blat differenti li

nsibu fil-G]ejjer Maltin. {dejn

kull kampjun ikteb l-isem tal-blat u

l-post minn fejn ittie[ed. It-tag[rif

mog[ti f’dawn il-pa;ni jg[inek

tag[raf a[jar it-tip ta’ blat. Tista’

tarma mejda fil-klassi biex turi tipi

differenti ta’ blat.

B’[arsa mill-;enb lejn xi g[olja jewxi rdum mal-ewwel nindunaw lil-blat tag[na hu mag[mul minn saffi,wie[ed fuq l-ie[or. Is-saffi jkunu ta’kulur u [xuna differenti.

63

Fl-img[oddi [afna o;;etti, b[alng[idu a[na, borom, platti, kziezel,buqari u katusi kienu jsiru tal-fu[[ar. Il-fu[[ar huwa tafalmo[mi ;ewwa forn ja[raq.

Fil-barrieri tal-Franka l-blat jinqata’ forma ta’ knaten bil-magni. Il-Franka hija;ebla ratba u mhux diffiçli tinqata’ u tin[adem, i]da fl-istess [in b’sa[[ithabi]]ejjed biex nibnu biha. B’[arsa lejn il-bini ta’ pajji]na wie[ed jista’ jammiral-;miel ta’ din il-;ebla - ma[duma f’balavostri, [nejjiet, kolonni, skultura u mitt[a;a o[ra.

Il-blat tal-Qawwi jitfarrak fi ]rar u ramel.Dawn jit[alltu mas-siment biex nipproduçukonkos, briks u planki g[as-soqfa. I]-]rarjintu]a wkoll g[at-toroq.

Fittex stampi li juru kif il-blat differenti linsibu f’pajji]na ntu]a matul i]-]minijiet.Tista’ ssib stampi ta’ mqades neolitiçi,swar, lukandi, knejjes, breakwaters,skultura, statwi, balavostri, torrijiet . . . Arajirnexxielekx tinduna x’tip ta’ ;ebelintu]a. Wa[[alhom fuq chart u semmiehaIl-:ebla Maltija matul is-Snin.

64

:ebla s-Safra

Kulur> {amraniKwalitajiet> Jitfarrak malajrU]u> {itan tas-sejjie[Fejn Jinsab> {ad-Dingli u fl-irdumijiet tar-Ramla l-{amra

Qawwi ta’ Fuq

Kulur> Blat bajdani fil-gri]Kwalitajiet> Iebes [afna u jifla[ sa[[a kbiraU]u> :ir, ]rar u ramelFejn Jinsab> Rabat, {ad-Dingli, Nadur, Qala

Kulur> Gri] jew ik[al skur skond jekk ikunx

niexef jew imxarrab

Kwalitajiet> Artab

U]u> Isiru o;;etti tal-fu[[ar b[all-va]uni u

pasturiFejn Jinsab> G[ajn Tuffie[a u x

-Xatt l-A[mar

Tafli

Kulur> Bajdani jag[ti fl-isfarKwalitajiet> Ratba i]da fl-istess [in b’sa[[itha bi]]ejjed biex nibnu bihaU]u> Knaten g[all-bini u xa[xFejn Jinsab> Si;;iewi, Qrendi, San Lawrenz u Kerçem

Franka

65

Kulur> Blat bajdani fil-gri]

Kwalitajiet> Blat iebes [afna

U]u> }rar u ramel. Fl-img[oddi kien jintu]a

g[all-bini ta’ djar [dejn il-ba[ar.

Fejn Jinsab> Rdumijiet ta’ {ad-Dingli u Ta’

Çenç

Qawwi t’Isfel jew }onqor

G[aqqad kolonna m’o[ra u ni]]el l-ittra isfel.

1 2 3 4 5 6

1amroffijadebatlaM'attalb-lI

a .ffasqufffasnnim

2moh[gamul]]injuneikrabkrajjamX

b.ssetsu[geitloqot-tuasserp-libseibbi

3ra[ab-li[geiq'fame;niltnemides-sI

ç .ulianesnujlim03

4

ruxquama[,karfnnimlum[gamtalBra[ab-latqajjel['at

d

akirfA-luaporwE-l'attnenitnok-lilsserep.nixluxnjeluqser

5nukjullokujratnemideStalb-lI

lum[gam

e.ar[oitnemidesulemar,njat,ama[

6amli-l//iw'f'alettnemides-sI

f.ujratnemideStalb[ajjessj

66

Fit-tpin;ija ta’ hawn ta[t da[[al l-isem tal-[ames saffi tal-blat ta’ Malta kif jinsabuta[t xulxin. Ag[]el minn>

Imla l-vojt billi tu]a dan il-kliem

• Il-blat ta’ Malta jissejja[ __________________ peress li fforma fil-qieg[

tal-ba[ar.

• Il-blat ta’ Malta fih [ames __________________ .

• Il-blat Malti beda jifforma __________________ sena ilu.

• Materjal li jin;arr mill-ilmijiet tax-xmajjar jissejja[ __________________ .

• Mis-saff tal-Qawwi ta’ Fuq nie[du ]- __________________ .

• Il-;ebla tal- __________________ nu]awha biex nibnu d-djar tag[na.

• F’ __________________ u Ta’ Çenç tista’ tara l-[ames saffi kollha wie[ed

fuq l-ie[or.

• Ir-ramel [amrani li nsibu fil-bajja tar- __________________ f’G[awdex hu

mag[mul mill-:ebla s-Safra.

Franka sediment {ad-Dingli ]rar s

affi

Ramla l-{amra 30 miljun Sedimenta

rju

Franka Qawwi ta’ Fuq :ebla s-Safra }onqor Tafli

67

Immarka jekk dawn humiex veri jew le.

• Il-blat kollu ta’ Malta g[andu aktar minn 5 miljunsena.

• Il-blat ta’ Malta ifforma ta[t il-ba[ar.• Miljuni ta’ snin ilu l-Afrika u l-Ewropa kienu aktar

qrib ta’ xulxin milli huma llum.• Meta l-bebbux, ir-rizzi, l-arzell u [lejjaq o[ra tal-ba[ar

imutu dawn jintradmu ta[t is-sediment.• Il-G]ejjer Maltin telg[u f’wiçç l-ilma meta l-kontinenti ta’

l-Ewropa u ta’ l-Afrika imxew ’il bog[od minn xulxin.• Il-blat Malti hu blat sedimentarju peress li hu mag[mul

minn frak, ramel, [ama u qxur ta’ [lejjaq tal-ba[ar.

Er;a’ ikteb is-sentenzi li m’humiex veri billi tirran;a l-i]balji li fihom.

VeruMhuxVeru

_____________________________________________________________________

_____________________________________________________________________

_____________________________________________________________________

_____________________________________________________________________

_____________________________________________________________________

teijinifanfa[la[gata]wi;itajitlaMalbe;-lI aknarF iwwaQ ilfaT

qorot-tifu]u-lla[grar]

ra[[uf

inib-lla[gnetank

ri;

li[kit-ta[glemar

soknok-lla[grar]

li[kit-ta[gx[ax

-lla[grar] skcirb

lebe;-lifarutluks

Il-:ebla Maltija

Immarka mil-liema ;ebla n;ibu jew nistg[u nag[mlu dan il-materjal.

68

Imla din it-tisliba

Il-materjal li jni]]lu mag[hom ix-xmajjar b[al

frak, ramel u [ama.

Çaqliq kbir ta’ l-art.

Il-blat kollu ta’ Maltainsibuh wie[ed fuql-ie[or.

Il-blat li nibnu bih.

Blat li fl-img[oddi kien jintu]a [afnag[all-fu[[ar.

Post fejn jaqtg[u l-blat.

L-ewwel blat Maltili fforma f’qieg[il-ba[ar.

G[andek b]onn it-tafal biex tag[mlu.

Grupp ta’ ;eolo;isti ;ew Malta biex jistudjaw bir-reqqa s-saffi kollha ta’ blat linsibu f’pajji]na. :abu mag[hom apparat apposta biex ikunu jistg[u j[affru ujtellg[u kampjuni ta’ blat. Wara li daru dawra sew ma’ Malta ddeççidew li l-a[jarpost minn fejn jistg[u janalizzaw il-blat hu minn {ad-Dingli.

• G[aliex ta[seb li g[a]lu {ad-Dingli mill-postijiet kollha ta’ Malta^

__________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

• Liema kien l-ewwel kampjun ta’ blat li tellg[u^______________________________

• Liema kien it-tielet kampjun ta’ blat li ltaqg[u mieg[u^ _______________________

• Liema kampjun sabuh l-aktar iebes meta kienu qed i[affru^ ____________________

• Liema ]ew; saffi [affruhom f’kemm trodd salib^ ____________________________

• Kemm-il saff ta’ blat kellhom i[affru sakemm waslu sa]-}onqor^ _______________

69

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

• Semmi t-tip ta’ blat li jidher fir-ritratti ta’ hawn ta[t. Ag[]el minn>

lafaT

lefsI'tiwwaQ

aknarF

• X’tissejja[ din it-tip ta’ barriera^

aknarF-latareirraB

iwwaQ-latareirraB

• Fejn insibu barriera b[al din^

• G[al xiex tintu]a din it-tip ta’ ;ebla^

http://schoolnet.gov.mt/geography/primary/workbook

Fi t tex f l - In te rne t

U]a l-website t’hawn ta[t biex issib>

• Kif ifforma l-blat sedimentarju.

• Ritratti tal-[ames saffi ta’ blat fil-G]ejjer Maltin.

• Tag[rif u ritratti dwar l-u]u tal-blat li nsibu fil-G]ejjer Maltin.

airotciVuameilS-saT

znerwaLnaSuiwei;;iS

alaQ-lua[eilleM