IL-BULEBBIET John Azzopardi

Il-bu1ebbiet huwa 1-uniku membru mill-fami1ja Picidae (Woodpeckers) 1i jpassi: mhux ir­razez kollha tal-bulebbiet ipassu. Fir­regjun Palaeartiku (li jigbor fih 1-Ewropa kollha, !~Afrika ta' Fuq, il­Lvant Qarib u parti mir-Russja), insibu tliet razez ta1-bulebbiet. Fost dawn, ir-razza li tista' titqies tabilhaqq passajra hija dik li tghix fl­Iskandinavja u 1-Ewropa Centrali u tal-Lvant (Jyny torquilla torquilla). L­ghasafar ta' din ir-razza jaghm1u vjaggi twal biex iqattghu x-xitwa '1 isfe1 rnis-Sahara. Ghasafar ta' din ir­razza nstabu fl-Etijopja, fi Sierra Leone, fis-Senegambia, fi1-Kamerun u fZai:re. Ir-razza li tghix fil-gZ:ejjer ta' Korsika u ta' Sardinja, 1-Italja, i1-Jugos1avja u fit-tramuntana ta1-Grecja (Jynx torquilla tschusii) rna taghmilx vjaggi fit-tul, izda tqatta' ix­xitwa fil-pajjizi ta' madwar il­Mediterran. It-tielet razza hija dik li tghix fil-majjistral ta' !-Afrika ta' Fuq (Jynx torquilla mauretanica). Din ir­razza ftit li xejn hija maghrufa Aktarx 1i rna tpassix h1ief gha1 xi caqliq 1okali fix-xitwa.

It-tliet razez jixxiebhu hafna u kwazi impossibbli 1i taghrafhom

4

minn xulxin jekk mhux fl-idejn. L­aktar 1i jintgharfu huwa mit-tu1 ta1-gewnah. Waqt 1i 1-gewnah tal­bu1ebbiet torquilla jvarja bejn 86mm u 93mm tul u huwa x'aktarx ippuntat, dak tal-bu1ebbiet tschusii jvarja bejn 79mm u 86mm tul u huwa x'aktarx gej ghat-tond. Ir­raguni gha1 din id-differenza fl­ghamla u fit-tu1 hija li ghall-vjaggi twal torquilla ghandu bzonn gewnah akbar u aktar efficjenti, fi1-waqt 1i tschusii m'ghandux dan il­bzonn ghaliex rna jaghmi1x vjaggi twal. Hekk insibu li r-razza mauretanica 1i rna tpassi kwaii xejn ghandha 1-iqsar gewnah, bejn 76mm u 83mm tul.

Il-bu1ebbiet jilhaq tu1 ta' madwar 17-il em, zewg centimetri hiss akbar minn ghasfur tal-bejt. Denbu huwa x'aktarx twil u jlahhaq 6cm. L-i1wien ta' dan 1-ghasfur huma ferm interessanti. Mill-boghod jidher kannella, iida mill-qrib wiehed jista' japprezza s-sbuhija ta' strixxi, hiui, dbabar u tikek suwed, grizi u kannella 1i flirnkien joho1qu ghatja ta' ku1uri 1i jghinuh jinheba fi1-madwar tieghu. Ir-rage1 u 1-mara rna jintgharfux rninn xulxin.

IN-NA TURA Nru. 18

Tliet karatteristici ew lenin jorbtu lil dan 1-ghasfur mal-familja Picidae. Dawn huma: il-munqar twil u ppuntat, is-saqajn li ghandhom zewgt iswaba jharsu '1 quddiem u tnejn lura, u 1-ilsien twil. Izda 1-bulebbiet ftit li xejn jixxabbat maz­zkuk tas-sigar u fil-fatt ir-rix ta' denbu m'humiex iebsin bhal dawk ta' 1-ghasafar 1-ohra ta' din il-familja li jqattghu hafna minn hajjithom jixxabbtu mas-sigar. Dan 1-ghasfur huwa x'aktarx grixti u aktar jippre­feri joqghod mistur, ghalkemm xi kultant jin:Zel biex jaqbad 1-insetti mill-art. Huwa ju:Za lsienu twil, li jwahhal biex jaqbad 1-ikel. In­nemel huma 1-ikel ewlieni tieghu, izda jiekol ukoll insetti ohra.

11-bulebbiet li j idher fil­gzejjer Maltin huwa ghasfur tal­passa. Jidher fostna kemm fir­rebbiegha kif ukoll fil-harifa u xi ghasafar jibqghu jqattghu x-xitwa maghna. IZda hu ta' interess kbir li fil-waqt li fir-rebbiegha 1-aktar razza komuni ta' bulebbiet hija dik torquilla, fil-harifa u fix-xitwa r­razza tal-bulebbiet li tidher fil­gzejjer Mal tin hija dik tschusii li hija hafna aktar komuni. Jidher li fil­harifa 1-ghasafar tar-razza torquilla jaqbzu lill-gzejjer Maltin ghal kollox u jieqfu fuq il-kosta ta' 1-Afrika ta ' Fuq qabel ikomplu triqthom lejn il-pajjizi aktar '1 isfel mis-Sahara. Ghalkemm ir-razza torquilla tpassi fuq medda wiesgha, tevita kemm jista' jkun wesghat

6

kbar ta' bahar. Studji li saru, juru li ghasafar mill-popolazzjonijiet tal­punent u 1-majjistral ta' 1-Ewropa aktarx jin:Zlu minn Spanja u Gibilta u jaqsmu ghall-Morokk, filwaqt li dawk li jghixu aktar lejn il-lvant ta' 1-Ewropa jin:Zlu ghall-Afrika ta' Fuq minn fuq 1-ltalja, il-Balkani u 1-Mediterran Centrali. Madankollu, ghasafar li jghixu fl-inhawi ta' 1-Ewropa Centrali bejn il-Finlandja u fit-tramuntana ta' 1-Isvezja tal-Lvant u fil-Germanja tal-Lvant u fin­nofsinhar ta' 1-Awstrija, instabu kemm fuq rotta, kifukoll fuq 1-ohra. Ghasafar tar-razza torquilla jibdew jitilqu mill-post fejn ikunu tellghu 1-frieh, hekk kif il-frieh ikunu spiccaw johorfu. 11-frieh ta' 1-ewwel bejtiet jitilqu ferm qabel dawk tal­bej tiet ta' wara. Mill-banda 1-ohra 1-ghasafar tar-razza tschusii jqattghu x-xitwa fil-pajjizi ta ' madwar il-Mediterran, bejn Franza u 1-Grecja, kif ukoll fil-pajjiZi ta' 1-Afrika ta' Fuq. Huwa ghalhekk li f'Malta, fil-harifa u fix-xitwa niltaqghu mar-razza tschusii u mhux rna' dik torquilla. 11-passa tal­harifa lejn il-gzejjer Maltin tibda minn Awissu u tibqa' sejra sa Novembru, izda tilhaq il-quccata taghha bejn Settembru u Ottubru.

11-passa tar-rebbiegha lejn il­gzejjer Maltin tibda minn Frar u tibqa' sejra sa Mejju , bl-aqwa taghha f'April. 11-bicca '1 kbira ta' 1-ghasafar li jghaddu f ' April huma tar-razza torquilla. Minhabba li 1-

IN-NATURA Nru. 18

popolazzjori.ijiet tal-bulebbiet tan­nofsinhar Uigifieri ghasafar tar­razza tschusii), ibejtu aktar kmieni minn dawk aktar 'il fuq Uigifieri ghasafar tar-razza torquilla), il-bicca '1 kbira tal-ghasafar tar-razza tschusii li kienu qattghu x-xitwa fl­Afrika ta' Fuq, jghaddu qabel April, filwaqt li sa Mejju jkunu ghadhom ghaddejjin 1-ghasafar tar-razza torquilla . lr-raguni li din ir-razza hija aktar komuni fir-rebbiegha, hija li wara li 1-ghasafar ikunu qasmu s-Sahara fi vjagg bla waqfien, huma jinilu 1-ewwel art li jsibu biex jistejqru qabel ikomplu 1-vjagg taghhom lejn 1-Ewropa Centrali u 1-Ewropa ta' Fuq. Ir-razza torquilla tbejjet aktar tard, u

ghalkemm 1-ewwel ghasafar jibdew jaslu fl-inhawi tal-bejta fl-Ewropa Centrali u tal-Punent ghal nofs Marzu, il-bicca 1-kbira jaslu bejn April u nofs Mejju, u dawk Ii jbejtu fit- Tramuntana u 1-Lvant tal­Ewropa jaslu anke aktar tard.

11-bulebbiet ibejjet f'ambjent b'sigar maturi, izda jevita foresti u mixtliet folti. Minflok jippreferi it­trufijiet tal-foresti, 1-imsagar miftuha, ic-cimiteri, 1-imsagar ta' sigar tal-frott, !-art agrikola, il­gonna kbar, u s-sigar magenb ix­xmajjar. Kemm jista' jkun il­bulebbiet jevita s-sigar koniferi . Minhabba Ii 1-bulebbiet mhux kapaci jhaffer toqob huwa stess, ghandu bzonn Ii jsib toqob fejn jista' jbejjet. Kull tip ta' toqba hija addattata, kemm fis-sigar, kif ukoll f'xi hajt, f'diga, u anke f'bejtiet artificjali (nest-boxes). Spiss jizgombra ghasafar ohra minn gol­bejta biex johdilhom it-toqba. Mafna drabi jitfa' '1 barra 1-bejta 1-qadima u jbid direttament fi1-qiegh tat-toqba.

Barra minn zmien i1-bejta, il­bu1ebbiet ihobb izomm gha1ih wahdu. Ftit jiem wara Ii jas1u fit­territorju taghhom, 1-irgie1 jaghZ1u toqba ghall-bejta u jibdew jghannu biex jattiraw siehba. Ghalkemm monogamu, jigifieri jkollu mara wahda biss, il-bu1ebbiet rna jzommx 1-istess siehba minn stagun gha1 iehor. Waqt il-wirja tan-namra, i1-par joqoghdu fuq zokk faccata ta'

IN-NATURA Nw. 18 -------------------- 7

xulxin filwaqt li jilwu u jghawwgu ghonqhom u jitfghu rashom lura b'halqhom miftuh biex jikxfu bokka roza. Jaghmlu wkoll hsejjes bhas-sriep. Dawn il-wirjiet tan­namra gieli jgebbdu sa erba' gimghat qabel rna !-mara tibda tbid.

Fl-Ewropa Centrali u f'dik tat-Tramuntana, kif ukoll fil-punent tar-Russja, il-Bulebbiet ibid bejn il­bidu u nofs Mejju, filwaqt li fin­nofsinhar tal-Ewropa ibid xi gimgha aktar krnieni. Fl-Afrika ta' Fuq ibid glial nofs April. Il-bulebbiet generalment itella' zewg bejtiet fi stagun, u xi minn daqqiet tlieta. Tqeghida normalment ikun fiha bejn seba' u ghaxar bajdiet, izda sitta, lid ax u tnax m ' humiex rari. Maga ta' 1-iskantament, il-mara kapaci tbid ii:jed minn bajda wahda kuljum. 11-bajd ikun ta' ghamla x'aktarx ovali, ta' lewn abjad, lixx u matt. L-aktar li toqghod fuqhom hija !-mara, filwaqt li r-ragel jibdilha hiss biex tkun tista' tmur tiekol. Il­bajd idum madwar tlettax-il jum biex ifaqqas. Ix-xjuh igibu l-ike! lill-frieh, li jikkonsisti f'nemel u larvi tan-nemel. 11-frieh ihallu 1-bejta wara xi tnejn u ghoxrin gurnata.

Il-bu1ebbiet naqas sewwa f'hafna partijiet ta' 1-Ewropa fejn qabel kien ibejjet. Dan in-nuqqas fin-numru tieghu beda jinhass fis­sek1u dsatax. Madd ghadu rna jaf fi zgur ir-raguni glial dan in-nuqqas, gha1kemm uhud jahsbu li din tista'

8

tkun minhabba 1-qerda ta' 1-ambjent fejn dan ibejjet, it-taqlib fil-klima, 1-uiu ta1-pestiCidi, i1-kompetizzjoni rna' speci ohra ghall-postijiet fejn ibejjet, in-nuqqas ta' ike!, u 1-imwiet waqt il-passa. Madankollu, hafna minn dawn ir-ragunijiet rna tantx jaghmlu sens. L-uzu tal-pesticidi lahaq 1-aqwa tieghu ferm wara li l­bu1ebbiet kien beda jonqos sewwa. Ghalkemm 1-imsagar tas-sigar ta1-frott b'sigar xjuh naqsu gmielhom, ghad fadal bizzejjed ambjent addattat glial dan 1-ghasfur fejn ibejjet. 11-bulebbiet huwa ghasfur aggressiv u kapaci jeghleb speci ta' ghasafar ohra ghall-postijiet fejn ibejjet. Aktarx li wanda mir­ragunijiet ew1enin ghan-nuqqas tal­bu1ebbiet hija 1-bidla fi1-klima. Matul dan 1-ahhar 140 sena li matulhom in-numru tal-bulebbiet beda jinhass 1i qed jonqos, il-klima ta1-punent ta1-Ewropa hadet xejra bi sjuf friski u temp imsahhab. Dan it-tip ta' temp kellu effett dirett fuq i1-popo1azzjoni tan-nemel billi cahhadhom mis-shana tax-xemx mehtiega ghall-izvilupp tal-bajd u tal-1arvi taghhom. B' hekk, naqset il-hazna ta' neme1 li huwa 1-ikel ewlieni tal-bulebbiet, u maghha naqas il-bulebbiet.

Il-bu1ebbiet huwa wiehed mill-ghasafar 1i huwa mhares bi1-1igi fil-giejjer Maltin. lida minkejja dan, numru minn dawn 1-ghasafar jinqatel matul il-mawra taghhom f'dawn il-giejjer. 0

IN-NATURA Nru. 18