Kontributi I shqiptareve ne mbrojtjen e hebrenjeve gjate Luftes se II Boterore.

Hebrenjte q u bn Katolik Famullia e kishs katolike e Tirans ishte famullia m e rndsishme e Shqipris pr vet faktin se ishte pjes e institucioneve qendrore qeveritare, parlamentare, diplomatike, kulturore, ekonomike, shoqrore etj. t kryeqytetit t vendit. Prej vitit 1938 e deri m 1947 kjo famulli drejtohej nga famullitari dekan i saj Dom Shtjefn Kurti. Studimi i qindra e mijra shkresave, korrespondencave, letrave, buletineve, raporteve, t ksaj famullie q gjenden n Arkivin e Shtetit, jan vendimtare pr t hulumtuar historin e ksaj periudhe. Kjo edhe pr faktin se brenda ktyre viteve ndodhn ndryshime dramatike si rnia e ish-Mbretris s Zogut, pushtimi italian e m von nazist, ardhja n pushtet e fituesve t Lufts s Dyt Botrore. lirimtart e Tirans dhe Shqipris ksaj radhe ishin komunistt e udhhequr nga PKSH-ja. Po ashtu, periudha e siprcituar shnon prurjet m t mdha t hebrenjve nga vendet fqinje, Evropa Qendrore e vise t tjera t nxehta antisemite, duke gjetur streh e mbrojtje tek shqiptart. Sipas studimit t prof. dr. Shaban Sinani, t titulluar N Shqipri ska pasur holokaust, jan mbi 2264 hebrenj q kan hyr n Shqipri para dhe gjat Lufts.Duke studiuar pr kt qllim dosjet e shumta t fondit Arqipeshkvia Durrs-Tiran, famullia e kishs katolike, Tiran n Arkivin Shtetror, u befasova nga disa dokumente zyrtare n t cilat shkruhej se disa hebrenj t ardhur n Tiran krkonin, nprmjet procedurave liturgjike, ndrrimin e fes s tyre hebraike n katolike. N kto rrethana natyrshm lindin disa pyetje. Cili ishte roli i famullis dhe i drejtuesit t saj, Dom Shtjefn Kurti, n kt proces? A ishte kisha katolike e Tirans pjes e ndrgjegjes dhe e solidaritetit human t popullit t cilit ajo i shrbente? Pse famullitari i saj, Dom Shtjefn Kurti, si rezulton nga dokumentet, duke thyer t gjitha afatet procedurale mjaft t ngurta t konvertimit fetar, u hiqte pasaportn hebraike hebrenjve duke i pajisur ata me pasaport katolike?Pr kto le t analizojm disa dokumente autentike t ksaj famullie. Me shkresn nr. 458/43, dt. 22.VII.1943 t zyrs famullitare t kishs katolike Tiran, firmosur nga famullitari Dom Shtjefn Kurti, drejtuar zyrs ordinariate t Arqipeshkvis Durrs thuhet: Venko Verah, ifut prej Shkupi, asht prgatit n msimin e fes son ma se miri prej At Pjeter Meshkalles, edhe nep sheje te mira konvikcioni. Kejo Zyr Famullitare krkon leje me e pagzue. Shrbyesi i asaje Zyre Ordinariate, Famullitari (Dom Shtjefen Kurti).Me po at dat, 22 korrik 1943, me shkresn nr. 348/43, Curia Archiepiscopalis Durrachiensis i prgjigjet zyrs famullitare Tiran: Mbasi kenka gatue ma se miri e po nepka sheje te mira konvikcioni, n ditn qi tu duket ma e prshtatshme mundeni me i dhan Pagzimin Shejt ifutit prej Shkupit Venko Verah. Vinenc Prendushi - Arqipeshkev.Posht ksaj letre lexojm shnimin: U muer ditn 31.7.1943 dhe m posht: Ditn 3 gusht 1943 , Venko Verah kje pagzue e u regjistrue ne Librin e te Pagzuemeve me numrin 138. T dyja shnimet firmosur Dom Shtjefn KurtiSi shihet, krkesa pr leje pagzimi nga famullia e Tirans dhe miratimi nga Arqipeshkvia n Durrs sht br brenda dits. Kuptohet, ka pasur nj interesim direkt, personal dhe drgim dorazi i krkess dhe marrjes s prgjigjes, pa pritur kohn e gjat me post. Pas 10 ditsh do gj ishte prfunduar dhe Venko Verah ishte konvertuar n katolik. Gjithashtu, me shkresn 324/43, dt. 11.VI.1943, nga famullia e Tirans krkohet miratimi me marr sakramentin e pagzimit nesr, nata e Rrrshajve, pr 5 ifuten te tjerPo kshtu kemi krkesn me shkres nr. 565/43, dt. 2 shtator 1943, nga famullia e Tirans pr Zojushen Olga Nikolic, e bija e Blogota e Danica Kovacevic, lindur n Tandi (USA) me 22 korrik 1913, ardhur n Tiran prej Kotorrit pr me u ba katolikeHistoria e hebrenjve t Elbasanit, dshmitar t revansheveHebrenjt dhe shqiptart nj lidhje q i mbrojti nga revanshi gjerman dhe internimi n Aushvic bn pjes tashm n kujtesn e popujve. Kjo mikpritje ka marr vlersim prtej kufijve duke e renditur popullin ton prkrah mbshtetsve dhe mbrojtsve t shum personave madje edhe familjeve q gjetn streh duke i shptuar vdekjes s sigurt. Populli shqiptar ruajti integritetin e tij dhe shtja e hebrenjve u cilsua si nj shtje e brendshme. Shum vite pas, ende familjet shqiptare ruajn kujtimet, kan marr vlersimet dhe madje mirnjohjen e atyre q shptuan nn mbrojtjen e shqiptarve. Nuk jan shum, madje me certifikatn e mirnjohjes T drejt midis popujve. Nj prej ktyre familjeve sht familja Nosi n Elbasan. Nipi i ksaj familjes Sknder Kosturi sjell kujtimet e nns s tij Adelins, e cila u nda nga jeta pak koh m par. N kt familje ka jetuar nj hebre, Marko Manehami, i cili nprmjet nj letre ka treguar historin e tij, por edhe vlersimin pr familjen Nosi q e mbajti dhe e mbrojti n do rast. Nj tjetr rast i njohur pr strehimin e hebrenjve sht familja Biaku nga Qarrishta e Librazhdit. Nga kjo familje nuk kan mbetur dshmitar, pasi shumica prej tyre emigruan n mundsin e par drejt Ameriks apo vendeve t tjera. Nj prej tyre n kujtimet e tij tregon se si i strehuan 26 hebrenj, t cilt ruajn edhe kujtime t bukura nga prpjekjet pr tu fshehur. Nj prej tyre n shtpin e Biakajve u b baba.Hebrenjt e Lufts s Dyt BotroreGjat Lufts s Dyt Botrore n Elbasan u strehuan dhjetra familje hebrenjsh. Mbiemrat e njohur elbasanas kan qen edhe pritsit e familjeve hebreje, t cilat krkonin ti shptonin genocidit nazist. Mes familjeve q strehuan hebrenj prmenden familja e madhe e Biakinjve, Shuteriqt, familja e Vasil Nosit, Adelina Nosi, Qemal Karaosmani, Destan Kurmaku, Besim Zyma, Niko Piluri etj. Banort e lagjes Kala i mirpritn pasi pan tek hebrenjt besimin dhe respektin q kishin ata pr shqiptart. Edhe pse pushtuesit gjerman ishin t rrezikshm dhe mund t masakronin familjet e tyre, ata srish ruajtn traditn shqiptare t bess. Gjat periudhs s lufts hebrenjt kan qndruar brenda katr mureve t shtpive ku strehoheshin. Jo vetm familjet ku jetonin, por edhe familjet e tjera t ksaj lagjeje ofronin ndihma materiale dhe ushqimore pr hebrenjt. Pas prfundimit t lufts ata u rikthyen n Elbasan duke ju ofruar ndihm banorve t ksaj lagjeje. Hebrenjt i ndihmuan m pas familjet elbasanase me viza, bursa studimi etj.Miqsia mes familjeve elbasanase dhe hebrenjve ka ekzistuar deri von. Hebrenjt u vlersuan si njerz t zgjuar, t suksesshm dhe t respektuar nga t gjith.