Upload
aurela-elezaj
View
849
Download
15
Embed Size (px)
DESCRIPTION
Krijueshmëria Tek Fëmijët e Arsimit Fillor...!!!E për ti ilustruar ato më mirë unë do t’iu informoj për cështjet kryesore që kam trajtuar në këtë teme.Ne do të njihemi se c’është në të vertete krijueshmeria, ku konsiston ajo, karakteristikat të cilat i bëjnë fëmijët të jenë të dallueshëm nga njëri-tjetri për aftësite e tyre kreative.#MesueseAurela
Citation preview
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
1
TEM
DIPLOME KRIJUESHMRIA TEK
FMIJT E ARSIMIT FILLOR
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
2
Prmbajtja Abstrakt fq 2
Hyrje fq 4
Kapitulli 1 fq 5-18
1.`sht krijueshmria, proesi krijues? fq 5-10
2.Shpirti krijues tek fmijt e arsimit fillor. fq 10- 14
3.Karakteristikat e fmijve krijues. fq 14-18
Kapitulli 2 fq 18-35
1.Roli i msuesit n inkurajimin e krijueshmris. fq 19-28
2.Roli i familjes n nxitjen e krijueshmris. fq 28-34
3.Klima krijuese n shkoll dhe familje. fq 34-39
Kapitulli 3 fq 36-45
1.Loja dhe roli i saj n krijueshmri. fq 40-46
2.Krijueshmria n praktik. fq 46-49
3.Roli i personaliteteve krijuese ne progresin e prgjithshm shoqror. fq 49-53
Konkluzione. fq 54
Bibliografia. fq 55
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
3
ABSTRAKT
Individi i mijvjecarit t tret duhet jo vetm t kuptoj dhe t jetoj realitetin, por duhet t
shoh me sy dhe me mendje, t kap, t imagjinoj dhe t jetoj n botn e ireales. Ky funksion do ta
ndihmoj individin pr t prballuar kaosin dhe dinamizmin e shoqrise dhe t jets n kt mijvjecar.
Qllimi kryesor arsimit sht q t krijojm njerz, t cilt jan t aft t bjn gjra t reja, jo
thjesht ta prsritin at q e kan br brezat e tjer, njerz q jan krijues, shpiks dhe zbulues.
Mungesa dhe nevoja q ka arsimi yn pr kt kategori t t menduarit, njoftimi me kt kategori
dhe vetdijsimi pr rndsin e t menduarit krijues, mund t na ndryshoj mnyrn e t jetuarit n t
ardhmen .
E pikrisht shkas pr prgatitjen e ksaj teme, u bn konstatimet mbi rolin kryesor q ka
msimdhnia n kompleksitetin e saj, n zhvillimin e krijueshmrise tek fmijt e arsimit fillor
Krijueshmria sht nj tem e gjer ku n t ndrthuren koncepte, terma, metoda, faktor nga m
t ndryshmet.
E pr ti ilustruar ato m mir n kt abstrakt prej disa paragrafesh un do tiu informoj pr cshtjet
kryesore q kam trajtuar n kt teme.
ne do t njihemi se csht n t vertete krijueshmeria, ku konsiston ajo, karakteristikat t cilat i bjn
fmijt t jen t dallueshm nga njri-tjetri pr aftsite e tyre kreative.
M pas do t trajtojm rolin e familjes dhe t shkolls n nxitjen e zhvillimit t nj mndjeje krijuese.
Gjithashtu do t trajtojm dhe komponent t tjer plotsues si dhe ann praktike t ktij
procesi nga prvoja personale e imja dhe kolegve t mi n fushn e msimdhnies.
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
4
HYRJE
do fmije sht nj bot e vogl m vete. Njeriu sht nj qnie komplekse polivalente, me shume
kahe, me nj potencial t madh personaliteti. Njeriu sht nj fmij i natyrs. Duke qen nj qnie
biologjike sht kthyer n nj qnie sociale. Ktu qndron ndryshimi midis tij dhe t gjitha qnieve t
gjalla, sado t zhvilluara t jen ato. Ktu qndron dhe eprsia e tij mbi do lloj qnie tjetr. Tek njeriu
sht i zhvilluar proesi njohs, intelektual, nga ndijimi e prceptimi, e deri tek t menduarit abstrakt.
Dy fuqit e mdha t njeriut jan:
prcaktuese prgjithsuese
Me an t ktyre njeriu deprton n t fshehtat m t fshehta t natyrs, t shoqrise njerzore. Ai ka
ndjenja dhe emocione t fuqishme t cilat e shtyjn at m tej pr veprimtari, pr pun, pr zhvillim
dhe pr krijueshmri.
Njeriu ka nj vullnet t fort e t uditshm, durim, kmbngulje t madhe pr arritjen e qllimit, pr
nxitjen e krijueshmrise n t gjitha fushat ku mundet dhe i krkohet.
Fmijt jan t ndryshm q kur lindin, jan me ngjyresa t theksuara individuale dhe t trashguara.
Tek ata hasim prirjet e tyre, dhuntit, aftsit, talentin t cilat nse zbulohen me koh, ndihmohen, ato
zhvillohen dhe arrijn rezultate krijuese.
E kundrta ndodh kur ato nuk gjejn terrenin e duhur, vendin pr tu zhvilluar m tej. Pr kt nevojitet
nj ndihmes e posame profesionale, t ciln ia jep shkolla gjat procesit msimor, gjithmon n
bashkpunim me familjen.
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
5
Kapitulli 1
1. `sht krijueshmria, proesi krijues?
Qllimi kryesor i arsimit sht t krijoj njerz q jan t aft t bjn gjra t reja, jo thjesht t prsritin at q kan br brezat e tjer, njerz q jan krijues shpiks dhe zbulues. (- Piazhe-)1
T nxnt riprodhues, prvetsimi i nj mase t dhn njohurish kulturore, aftsit e pranuara,
pikpamjet, metodat dhe rregullat e prcaktuara ishin t mjaftueshme pr tu orientuar n situatat e
njohura dhe t prsritura. T nxnt riprodhues ishte i drejtuar nga nj model i prcaktuar i shoqris.
Ai zhvillonte aftsin e zgjidhjes s problemeve pr nj gam t prcaktuar dhe t njohur problemesh.
T nxnt riprodhues i prgjigjej nevojave t mbijetess s individve t shoqris s kaluars. Ai
vazhdon t jet i nevojshm sot, por nuk sht i mjaftueshm. Ajo q nevojitet pr mbijetesn n t
ardhmen sht t nxnt novator. Jetojm n nj bot q ndryshon do minut, do or dhe do
vazhdoj t ndryshoj, si pasoj e ksaj del si detyr kryesore e msuesve e shkolls t prgatit nxns,
individ t aft pr t`iu prshtatur ksaj bote, t aft pr t qen pjes e saj dhe t aft pr ta ndryshuar
at.
1.1 `sht t menduarit krijues?
Krijueshmria ka t bj me aftsin e nj individi, t nj grupi pr t imagjinuar, ndrtuar, vn n loj
nj koncept, objekt t ri, pr t zgjedhur n mnyr origjinale nj problem.
Krijueshmria lidhet m tepr me imagjinatn se sa me arsyen. Krijueshmeria sht nj prpjekje e
shpirtit dhe mndjes njerzore. Ajo ka t bj me predispozitn q ekziston te do inivid n nj
mjedis t caktuar. Diskutohet shpesh rreth faktit se akti krijues prbn nj fakt t rndsishm, q
manifestohet nga nj numr i caktuar artistsh dhe shpiksish origjinal, n momente frymzimi.
T menduarit konvergues, i cili ka t bj me konformizmin, me gjetjen e nj prgjigje t vetme, i
prshtatet t msuarit riprodhues .T menduarit divergues, i cili ka t bj me origjinalitetin, me gjetjen
e t gjitha prgjigjeve t mundshme, i prgjigjet t menduarit novator, t menduarit krijues.Pra
krijueshmria, sht e lidhur me t menduarin divergues sepse krkon nj zgjidhje origjinale t re.
1 Psikologji edukimi, Bardhyl Musai fq 35
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
6
1.2 far krkon krijueshmria?
Idet krijuese t jen t nj frymzimi t veant. Kjo do t thot se idet krijuese vijn pas nj prpjekje t gjat n nj aktivitet t caktuar.
Krijueshmria krkon nj nivel t lart inteligjence. Krijueshmria ekziston vetm n forma specifike, pr shembull: krijimtari shkencore-teknike, artistike
etj..Nj nxns krijues n letrsi nuk e manifeston krijueshmrin n lndt e tjera.
Nj evolucion t vazhdueshm (kjo do t thot, se krijueshmria tek individi sht me periudha). Ka periudha me krijimtari maksimale, por, ka edhe periudha me krijimtari modeste.
Krijueshmria sht nj process, q kultivohet n mnyr t vazhdueshme nga faktort social,
kulturor, institucional. Krkimet kan nxjerr n pah se fmijt jan m tepr krijues se t rriturit. Kjo
krijueshmri nuk qndron n boshllk, por mbshtetet tek aftsit e arsyetimit dhe tek
inteligjenca.Vlera e t menduarit krijues sht q ai on fleksibilitet n zgjidhje.
T menduarit krijues sht mjet pr gjenerimin e ideve q, n nj far mnyre, mund t zbatohet n
botn e vrtet. Kjo shpesh ka t bj me zgjidhjen e problemeve, duke prdorur aspekte t veanta t
inteligjencs, pr shembull inteligjenca gjuhsore, matematike dhe ndrpersonale.
Proesi shpesh sht m i rndsishm n nxitjen e shpirtit krijues sesa zgjidhja apo produkti
prfundimtar. Produktet mund t jen sende jetshkurtra, por prgatitja gjat proesit mund t ket nj
vler q zgjat pr t gjith jetn.
Meq krijueshmria sht nj mnyr t menduari dhe mnyrat e t t menduarit u japin form
qndrimeve, krijueshmria, gjithashtu, sht nj proes pr t zhvilluar qndrimet.
Jan identifikuar disa hapa n funksionimin e proesit krijues.
Kto jan:
Nxitja Zbulimi Planifikimi Veprimtaria Rishikimi
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
7
Kto hapa mund t bien mbi njri- tjetrin dhe fmija mund t hyj ose t dal nga proesi n secilin prej
tyre. Fmija mund t mos e kaprcej fazn e nj nxiteje fillestare, mund t qndroj n fazn e
zbulimit( si shum prej lojrave krijuese)
Ose mund t ngec n fazn e planifikimit dhe t mos zbatoj asnjher skemn krijuese. Disa fmij
mund t japin produkte, por t mos arrijn kurr tek rishikimi dhe vlersimi i puns s tyre krijuese.2
A. Nxitja
T menduarit krijues nuk ndodh n boshllk, ai krkon nj nxitje, nj lloj prmbajtje mbi t ciln t
punohet, dhe ska sesi nj njeri t jet krijues kur nuk ka njohuri mbi t. N secilin fmij ekziston nj
impuls krijimi i gatshm pr t`u zgjuar. Ai vjen nga prirja pr t qn kureshtar, pr t vrar mendjen
dhe pr t br pyetje.Nxitja fillestare mund t jepet nga t qnit i ndrgjegjshm, se ka nj problem q
duhet zgjidhur, ose nga nj ndjenj e mjergullt, se ekziston nj ide q nuk shte kapur mir apo
realizuar plotsisht. Shpesh kjo gjendje shkaktohet nga nj sfid q i bhet t t menduarit t fmijs
nga prindi apo msuesi. Detyra e msimdhnies sht q t ndez shkndijen e impulsit krijues brenda
fmijs dhe t mbshtes proesin e zbulimit.3
B.Zbulimi
sht thn se krijueshmria prbhet n nj mas t madhe nga riorganizimi i asaj q dim, pr t
gjetur at q nuk dim. Shum fmij nuk e realizojn potencialin e tyre krijues sepse ata kapin iden e
par apo zgjidhjen e par q u del prpara mund t jen t vjetra dhe t rndomta. Fmijt mund t
ndihmohen t shkojn prtej ideve fillestare dhe t marrin parasysh alternativa t tjera prpara sesa t
marrin vendime. Pr t menduar n mnyr krijuese fmijve u duhet t jen n gjndje t shqyrtojn m tej dhe t
shohin edhe nj hre gjrat q zakonisht i marrin si t dhna e t pandryshueshme.
2 Hyrje ne teori dhe filozofi edukimi, M.Topciu, M. Tulina. fq 66-70 3 Po aty
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
8
Disa parime ose teknika mund t zbatohen pr t prmirsuar gamn dhe cilsin e ideve t mbledhura
jan:
-T menduarit divergjent -Lloji i t menduarit q sjell shum prgjigje t ndryshme dhe q nuk kufizohen n t menduarit kovergjent, q krkon nj prgjigje absolute apo t drejt.
-Shtyrja e gjykimit -Parimi Mendo tani, gjyko m von q heq ankthin e t pasurit t drejt dhe nuk lejon q prfytyrimi t pengohet nga gjykimi. sht i dobishm kur fmijt punojn vetm,
bluajn ide apo nxjerrin mendime n grup.
-Shtrirja e prpjekjeve. -Dhnia e mundsis q sasia t oj n cilsi. Mnyra m e mir pr t pasur nj ide t mir sht t kesh shum ide.(-Lains Poling-)4
-Koh e mjaftueshme.-Ashtu si artistt krijues, q punojn me disa projekte njkohsisht, fmijve mund t`u duhen minuta, or ose dit pr t ngrohur zgjidhjen e nj problemi. Ata
mund t msojne kt teknik t dobishme pr do veprimtari q ka t bj me zgjidhje
problemesh, ta ln at pr nj far kohe dhe t`i kthehen m von me forca t reja.
-Nxitja e lojs. -Pr t par se sa larg shkon ideja, nxitni lojn me t, silleni nga t gjitha ant, zbatojeni n situate t reja, ndrtoni mbi t, vizatojeni, prfaqsojeni me sende, dramatizojeni dhe
provojeni n veprim.
C.Planifikimi
Kur analizohen ndryshimet midis fillestarve dhe specialistve, n fardo fushe krijuese, del n pah
nj element ky. Specialistt priren t harxhojn m shum koh me planifikimin. Kjo faz zakonisht
prfshin tri pjes q shpesh przihen me njra-tjetrn.
Prkufizimi i nj problemi ose detyre. -Cili sht qllimi i t menduarit? Fmijt shpesh humbin sensin
e drejtimit ose ngatrrohen sepse, nuk e kan t qart problemin apo detyrn.T`u krkosh t
prkufizojn at q po bjn, shpesh mund t`i ndihmoj pt t sqaruar idet.
-Mbledhja e informacionit. -Faktet dhe vzhgimet jan ndihmse t t menduarit. Mund t ket fakte pa menduar, por nuk mund t ket t menduar pa fakte (-Xhon Djui-)
Sa m shum fakte dhe prshtypje shqisore t ket femija aq m i sofistikuar bht modeli i ideve t tij.
4 http://www.dardania.de/vb/upload/showthread.php?t=21758
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
9
-T menduarit bhet i dukshm, kur fmijt mund t ndihmojm q t ndrgjegjsohen pr proesin e tyre t t menduarit prmes t menduarit me z t lart, prdorimit t figurave, vizatimit apo shkrimit. T
menduarit mund t prmirsohet duke ua thn t tjerve ose duke e mbajtur shnim. Blloqet e
shnimeve t Leonardo DA Vinit, fletoret e skicave t Bethovenit, projekt-punimet e poetve dhe
planet e arkitektve jan t gjitha mnyra pr t shprehur t menduarit dhe pr t treguar t menduarit n
process. Konkretizimi i mendimeve i lidh idet me realitetin e letrs dhe nuk lejon q ato t humbin apo
t zbehen n kujtes. Konkretizimi i brendshm ndihmon gjithashtu t menduarit me z t lart dhe
krijimin e figurave mendore.5
D.Veprimtaria
Proesi krijiues fillon me nj ide ose me nj grup idesh. Ai bn me idet dika q ka rndsi n jet.
mund t bjm me kt ide?; Ku na on ajo?; Si mund ta vm n zbatim?- T gjitha kto jan
pyetje q na ndihmojn t prqndrohemi n prodhimtarin e ideve. Ne duhet t`u japim fmijve
mundsin pr t realizuar t menduarit e tyre krijues n veprim.
E.Rishikimi
Kjo sht faza kur proesi krijues i nnshtrohet t menduarit kritik. Duke i ndihmuar fmijt t
reflektojn mbi prpjekjet e tyre krijuese, ata njkohsisht do t nxiten q t jen m aktiv n
vlersimin e parrullave dhe mendimeve t gatshme, si edhe t bindsve t fshehur q jan pjes e
mjedisit t tyre.
Edhe kjo faz prshkohet nga nj seri pyetjesh. far kemi br?; A iu arrit qllimit?; A duhet
prmirsuar?; Etj
Kjo mund t ofrohet q n mosha t vogla, dhe kshtu ata do t jen aktiv n vlersimet e mendimeve
t gatshme.
5 Drejt edukimit te n je humanizmi te ri, F.gjini fq 55
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
10
2. Shpirti krijues tek fmijet e arsimit fillor
Shpirti krijues sht konsideruar si nj tipar i veant dhe misterioz .Studiuesit e kan lidhur kt tipar
m nj ose disa prej katr aspekteve t shpirtit krijues:
Ideja dhe produkti krijues Proesi i krijimit Personaliteti krijues Mjedisi krijues
2.1 Ideja dhe produkti krijues
Shpirti krijues sht dika q njerzit krijues e prdorin pr t br produkte krijuese. Idet ose
produktet krijuese zakonisht prkufizohen si origjinale dhe t prshtatshme. Produktet krijuese
prfshijn vepra arti dhe teori shkencore. Nj produkt i riprodhuar apo stereotip nuk quhet krijues sado
i prkryer t jet nga ana artizanale. 6
2.2 Proesi i krijimit
Shpirti krijues sht, gjithashtu, nj bashksi qndrimesh dhe aftsish q e bjn nj njeri t prodhoj
mendime, ide apo imazhe krijuese. Nj pjes ktij proesi qndron n prdorimin e intuits dhe t
lidhjeve t rastsishme q japin frut.
Shpirti krijues lidhet me:
Intuitn Dijen Imagjinatn
6 Hyrje ne teori dhe filozofi edukimi, M.Topciu, M.Tulina fq 69-73
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
11
Imagjinata sht m e rndsishme se dija. Sepse dija sht e kufizuar, kurse imagjinata prfshin tr
botn (-Ajshtajni-)7
Arsyeja pse intuita dhe aspektet e tjera t shpirtit krijues duken kaq misterioze sht se ato mbshteten
tek elementt e ndrgjegjes. N shum drejtime, mendja sht si nj ajzberg, ku ne jemi n dijeni
vetm pr pjesn e dukshme, t ndrgjeshme, t modeleve t fshehura dhe t njohurive t harruara.
2.3 Personaliteti krijues
Ka dy lloje t proesit t t menduarit njerzor: njri i vullnetshm, i mundimshm dhe i
ndrgjegjshm, tjetri i automatizuar, pa mund dhe i pandrgjegjshm. T mendosh dika t re krkon
mund. sht m e leht t mbshtetemi n proeset tona automatike, sepse ato krkojn pak mendim,
pak mund, por kan dhe dy t meta t mdha. Ato kan prirje ta bjn mendimin t varur nga nxitja dhe
t varur nga shprehja. Imagjinata mund t ngatrrohet me inteligjencn. Individ me koifient t lart
inteligjence quhen GJENI, dhe tek kto individ krijueshmria zhvillohet q n mosh t vogl. Pra,
krijueshmria sht aftsia, mundsia e nj individi, pr ti dhn sa m shum zgjidhje nj problemi t
caktuar. Gjithka q tejkalon kufinjt e rutins dhe prfshin qoft edhe 1 gram risi mund t quhet
proes krijues.
Sipas Thrstou nj aspekt ky i inteligjencs sht q ajo mund t vr n kontroll
paprmbajtshmrin.8 Sjellja e paprmbajtur synon tek plotsimi i menjhershm i nj nevoje, dshire
apo impulse, ajo nuk arrin t marr parasysh zgjedhje alternative t cilat mund t sjellin rezultate t
knaqshme.
Inteligjenca qndron tek aftsia pr t marr parasysh dhe vlersuar drejtime t ndryshme veprimi, pa u
angazhuar vrtet n to. Vlera e t menduarit krijues sht q ai on fleksibilitet n zgjedhje.
Shum shkrimtar kan kontrastuar dy lloje t t menduarit. Disa dallime midis ktyre dy lloje t t
menduarit jan:
7 http://www.dardania.de/vb/upload/showthread.php?t=21758 8 Po aty
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
12
T menduarit krijues T menduarit kritik
Zbulues Analitik
Induktiv Deduktiv
Krijim hipoteze Provim hipoteze
T menduarit joformal T menduarit formal
T menduarit aventuror T menduarit e mbyllur (Bartlett)
T menduarit divergjent T menduarit kovergjent
T menduarit ansor T menduarit vertikai ( De Bono)
Nj nga konceptet e gabuara q mund t dal pr shpirtin krijues sht se ai, sht dika krejt e
shkputur nga t menduarit kritik.
Krijueshmria nuk sht e lidhur me t menduarit kritik.
Ndarja e t menduarit n dy lloje reflekton ndarjen fizike t funksioneve midis hemisferave t trurit.
Reflekton, gjithashtu, ndryshimin konceptual midis analizimit t elementve t nj problemi logjik(
trajtimi kritik) dhe rikombinimi i ktyre elementve, ose t parit e nj problemi nga nj kndvshtrim
krejt i ndryshm( trajtimi krijues).Shumica e problemeve i krkojn t dyja llojet e t menduarit.
2.4 Mjedisi krijues
Shpirti krijues nuk sht thjesht shtje e krijimit t zgjedhjeve t reja pr problemet, por krijimit t
zgjedhjeve m t mira dhe kjo krkon t menduarit kritik. Pr t gjetur zgjidhje origjinale pr nj
problem t ndrlikuar nga ana logjike mund t krkoj aftsi krijuese t shpikjes. Nj arsimim q
mbshtetet vetm n njrin prej llojeve t t menduarit do t ishte i paplot dhe jo i baraspeshuar.
Kur prmenden fjalt krijim, krijueshmri zakonisht mendojm pr nj piktur nj piktor, pr nj
shkrimtar nj poezi, por rrall mund t na shkoj mendja tek shkencat apo matematika. Kjo sepse
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
13
shpirtin krijues e kemi menduar si nj funksion t arteve, por jo t shkencs. Por do veprimtari q ka
t bj me prfytyrimin dhe origjinalitetin mund t mendohet si krijuese.9
Nj sup e klasit t par sht m krijuese sesa nj piktur e dors s dyt(-Abraham Maslo-).10
do zbulim shkencor prmban nj element t paarsyeshm apo intuitn krijuese.(-Karl Popper-)11
Gjja m e bukur q mund t prjetojm sht misteriozja. Ajo sht burimi i t gjith artit dhe
shkencs. (-Ainshtajni-).12
Shprehjet e msiprme na tregojn q veprat e artit dhe studimet shkencore jan t dyja zbulime,
vzhgime t aspekteve t ndryshme t natyrs, t dyja krkojn prfytyrim, arsyetim dhe angazhim
emocional.
Krijueshmria sht m e thjesht t bsh sipas mndjes tnde.
Shpesh na duket se specialistt q punojn me ndonj fush krijuese krijojn me nj aftsi t
pamundimshme. Mosvmendja e tyre, n dukje, mund t vij prej dy arsyeve: mbshtetja n nj
frymzim t nndrgjegjshm, ose prdorimi i nj aftsie t rafinuar nga nj prvoj e gjat. Astronomi
Kepler kishte shtat vjet q po punonte ligjin e tij pr levizjen nderplanetareThomas Edison
punonte deri n 20 or n dit, pr 13 vjet, prpara se t arrinte momentin e suksesit me shpikjen e
fonografit. N krkimin e tij pr filamentin e duhur t llamps s par elektrike ndriuese ai bri
eksperimente me mbi 1800 substanca, prandaj dhe sht shprehur Gjenia sht 99% djersitje dhe 1%
frymzim.
T menduarit krijues krkon motivim t lart me kmbngulje t madhe, dhe ndodh gjat nj kohe
relativisht t gjat ose me nj intensitet mundi t madh. Nj virtyt i fmijris sht se ka koh t
msoj vlern e praktiks dhe t kmbnguljes, t msoj se n fardo fushe prpjekjet do t sjellin nj
ndryshim krijues.
Athere prindrit dhe msuesit duhet t nxisin fmijt t jen kmbnguls dhe t`i motivojn ata, kjo
nprmjet krijimit t klims s prshtatshme krijuese.
9 Hyrje ne teori dhe filozofi edukimi, M.Topiu, M.Tulina fq 75-78 10 http://zunal.com/teacherspage.php?w=62386 11 Po aty 12 Po aty
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
14
3.Karakteristikat e fmijve krijues
Kreativiteti sht aktiviteti i cili lind dika t re nga ana cilsore q n t kaluarn nuk ekzisonte kurr.
Kjo tem mund t preket edhe nga pikpamja filozofike ashtu si edhe nga ajo psikologjike. Psikologjia
e kreativitetit studjon proedurn, mekanizmin psikologjik nga ku buron veprimi i kreativitetit
Nxnsit krijues kan kto karakteristika:
3.1 Aftsi konginitiv pra, t lindura
Tek kto nxns elemett konigitiv prbjn bazn pr t menduarit krijues. Nga kto mund t
prmendim kujtesn dhe vlersimin. Elementt e tjer divergjent jan t pranishm si fleksibiliteti,
ndjeshmria dhe origjinaliteti. Nj tjetr veori karakteristike e mendimit krijues sht edhe aftsia pr
drejtimin e proesin te zgjidhjes s problemeve.
Duke iu referuar krijueshmris sipas Lesnr dhe Hillmen ata mendojn se ka tri stade t
ndryshimeve krijuese.
a.Nga lindja deri n moshn 11 vje sht periudha e pasuris s brendshme. Gjat ksaj
periudhe, fmijt zhvillojn personalitetin e tyre, i cili sht i dallueshm.
b.Nga mosha 12-60 vje sht koha e pasuris s jashtme krijuese. Gjat ksaj periudhe
ndodh tranzicioni drejt orjentimit t jashtm dhe vetdijes sociale.
c.Nga mosha 60 vje e deri n vdekje sht periudh e vetvlersimit krijues n kt periudh
individt vlersojn prfundimet e jets s tyre.
3.2 Motivimi interesi
Njerzit krijues jan kurioz, ata shprehin dshirn pr t punuar, pr t vn n veprim idet. Kan
nevoj pr nivel t lart arritjesh, jan kmbnguls, krkojn sfida, tolerojn pasigurin.
Gjrat i vshtrojn n nj mnyr t re, kan vendosshmri t madhe n punn e tyre.
Personaliteti sht veori tjetr e ktyre njerzve . 13
13 Psikologji edukimi, Bardhyl Musai, fq 195-198
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
15
3.3 Karakteristikat te tjera jan edhe keto ne vazhdim:
Lehtsi shprehjeje. Fleksibilitet -Individi sht i aft t analizoj nj gam t madhe afrimesh pr ndonj problem, por
pa humbur nga syt qllimet kryesore t tij.
Ndjeshmri ndaj problemeve -Merret me zbulimin, jo vetm pr t zgjidhur problemet, atje ku t tjert nuk kuptojn asgj t uditshme.
Origjinaliteti- Ai ushqehet me habin, ndryshimin (udhtimet, ndryshimin e aktiviteteve, zhytje drejt s papriturs), ka nevoj t rinovoj eksperiencat.
Kureshtja- sht aftsia pr t admiruar. Nevoja sht nna e t gjitha zbulimeve , por babai sht kureshtja.
Hapje ndaj mallngjimeve dhe nnvetdijes- Nevojitet q dikush t ket m tepr energji, me tepr vrull, tu prgjigjet mallngjimeve dhe ndjenjave m mir se gjith t tjert.
Ka kauza- Ka nj dshir t fort pr t krijuar, nj ndjenj t thell t prgjegjsis dhe detyrs, si dhe t qllimit q do t arrij. Jeton n t tashmen.
Durim dhe prqndrim- Nj total i prpjekjeve t dshtuara nxit krijimtarin, aktivizon proesin e vetdijshm t meditimit dhe inkubacionin e ideve. Pa seanca pune, vetdija ruan qndrueshmrin
e saj.
Aftsia pr t menduar me figura- Nevojitet q dikush ti prceptoj figurat mendore para se t kaloj tek stadi i formimit eklektik t koncepteve q gjeti, sepse prndryshe mund t shkoj n
pikn e prishjes s tyre.
Aftsia pr t luajtur me idet, si nj nj stretching psikologjik.-E ndihmon individin q t gjej rastsisht zgjidhje fantastike pr probleme disa vjeare.
Aftsia e analizs dhe sintezs- Analiza sht coptimi i t dhnave, ndrsa sinteza krijuese sht q t riformoj elementt e ndryshm n mnyr q t rezultoj nj element i ri, rezultat i gjykimeve
trsore.
Durim n gjrat e ndryshme- Nuk i ka frik paqartsit. sht i vetdijshm dhe i sigurt pr shumicn e gjndjeve q jan t nderlikuara, absurde, dhe kaotike.
Dallueshmri dhe eklektizm-Aftsia q t dalloi dikush thelbsoret nga ato q jan jo thelbsore.
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
16
Aftsia e durimit gjat izolimit, n mnyr q t jet i aft q t krijoj. Kujtes krijuese, e cila ka nevoj pr rrjedhshmri dhe dinamik n elementt e saj dinamik.14
Njerzit krijues jan t pavarur, t prirur pr t marr prsipr rreziqe, jan t pashtershm ,aventurier
dhe kompleks. Kan nj sens shum t lart humori dhe jan t shoqrueshm me t
tjert.
Nse do t shikojm prfundimet e prpjekjeve t Deisit (1989), ku ai thekson se shum njerz mund t
prpunojn aftsit e tyre krijuese duke konkluduar pr periudhat kulmore t krijimtaris shohim kto
rezultate:
Periudhat
Moshat
Pr meshkuj (vje) Pr femra (vje)
1 0-5 0-5
2 11-14 10-13
3 18-20 18-20
4 29-31 29-31
5 40-45 40-45
6 60-65 60-65
Pr qllimin e studimit tim, un do ti referohem moshs nga parashkolloret e deri n moshn 13 vje.
E nj rndsie t veant sht periudha 10-14 vje, ku nxnsit e ksaj moshe bjn prpjekje pr t
prcaktuar vet konceptet e tyre dhe sipas Deisit, sht mosha m ideale pr t nxitur krijueshmrin,
pasi n kt mosh kta nxns jan t hapur ndaj ideve t reja dhe shtrojn pun pr krkimin e
identitetit t tyre.
14 http://www.dardania.de/vb/upload/showthread.php?t=21758
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
17
3.4 Si mund ti ndihmojm kto nxns q t plotsojn potencialin e tyre krijues? Krijimtaria nga natyra krkon nj terren pjellor me t cilin ajo do t lulzoj. N rastin e shkolls m i
rndsishmi sht klasa dhe pr kt msuesi duhet t marr parasysh disa sygjerime si:
1.Sigurimi i materialit t duhur pr t nxitur krijimtarin n klas n prputhje me zhvillimin mendor t nxnsit. Materiali t jet sa me konkret dhe i deprtueshm n botn e fmijs.
2.Tu jap nxnsve prvoja q t ken sa m shum prgjigje t mundshme. Psh: pr far mund t prdorim nj libr? E lexojm ,si mas, pr peshim, pr vizore, pr penges etj...
3. Tu jap nxnsve ushtrime imagjinare pr t shkuar prtej t dhnave. Psh: Bni nj udhtim imagjinar me disk fluturues.
4. T nxis nxnsit t krijojn lidhje ose marrdhnie. Provat e krijimtaris krkojn lidhje ose marrdhnie psh: fjala sport- atletik, futboll, not, etj...
5.T ndihmojn nxnsit t tolerojn ambiguitetet (fjale me dy kuptime). Kjo aftsi sht nj nga aspektet m t rndsishme pr krijimtari.Frika nga dshtimi ose frika nga e
panjohura, i detyrojn nxnsit q t gjejn disa zgjidhje t drejta apo jo. N kt rast duhet tu
edukojm nxnsve q sht m e favorshme heshtja, zhytja n mendime, krkime pr zgjidhje sa
m t arrira.
6.T inkurajoj tek nxnsit q t jn fleksibl n punn e tyre, n zgjidhjen e problemeve duke prdorur metoda q ai i mson vet, pra t provoj.
Duke u nisur nga prfundimet q kan kryer studiues t ndryshm q nxnsit krijues karakteizohen nga: optimizmi dhe vetbesimi, prania ambiguitetit dhe pasiguris, interesa t gjra, fleksibiliteti,
kompetenca t gjera, kompetenca linguistimi, kurioziteti, energji dhe kmbngulje, pavarsia, jo
konformizmi dhe rreziku, ndodh q kta nxns jan pesimist dhe nuk kan besim tek vetja, nuk
durojn pasigurin dhe paqartsin, kan interesa t ngushta dhe jan t ngurt, ndihen t varur dhe
kan frik t rrezikojn. N kt rast kemi t bjm me dy shtje:
a.Jan, nuk jan apo sa krijues jan nxnsit. b.Si t ndihmojm kto nxns t jen krijues ose t zbulojn kapacitetin e vet krijues.
Prandaj, msuesi duhet t jet i kujdesshm n rradh t par pr zbulimin e tij dhe m pas pr
kapacitetin dhe potencialin e tij. Pra, msuesi gjithmon duhet t jet mbshtets dhe inkurajues.15
15 Psikologji edukimi, Bardhyl Musai, fq 195-198
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
18
Kapitulli 2
1. Roli i msuesit ne inkurajimin e krijueshmeris
Shpesh flitet pr edukimin e nxnsve me mendimin krijues, por msuesit kt e shohin si shum t
leht pr tu zbatuar. Akoma msuesit vazhdon ti shoqroj nj empirizm, q i pengon ato n punn e
prditshme pr faktin se ata vazhdojn t edukojn nxns riprodhues dhe kan frik t dalin nga
kornizat e teorizmave brenda ors s msimit dhe shum pak msues e shohin dhe e testojn etapn e
pasmsimdhnies duke e par at etap n kndvshtrimin e krijimtaris, dhe duke reflektuar pak n
kt drejtim. Vetm nj msues reflektiv krijues mund t edukoj nxns krijues. Esht diskutuar
shum, q mesimdhnia sht art apo shkenc? N prgjigje t ksaj pyetje n lidhje me krijimtarin,
mund t theksojm , se nj msues ekspert q zotron artin dhe shkencn e msimdhnies , jo vetm q
e instrukton nxnsin n punn e tij krijuese, por e mbshtet dhe e vlreson at n kt proes.
Nxnsit
Tmenduarit
kritik
Tmenduaritkrijues
Tmenduaritproblemor
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
19
Msuesi duhet t dij se jo gjithnj nj nxns inteligjent sht krijues dhe anasjelltas, duhet ta ket t
qart nj baz njohse me aftsi, q ndikon n aftsit krijuese t nxnsit luan klima e krijuar n
klas.Ai duhet t mendoj se strategji didaktike duhet t prdor pr kt qllim, gjithashtu duhet t
mendoj mir sesi t ndrtoj pyetjet pr t inkurajuar kto nxns.Krijimtaria nuk konsiderohet si
pron e nj individi t vetm, aftsia e nj truri t veant dhe brilant, por si fryt i ndrveprimit t tre
prbrsve q jan:
Individi me potencialin dhe aftsit e tij. Bagazhi i njohurive q ai ka. Ambjenti social q e rrethon.
Msuesit ndoshta nuk e marrin si krijamtari veprimin e nj fmije q prballet pr her t par me nj
situat krijuese.
1.1 Puna e msuesit n lidhje me kreativitetin, veprimtarit e tij n klas
Zhvillimi i mendimit krijues n fushn e msimdhnies dhe t nxnit n nivelin ndrpersonal dhe n
fusha shkencore dhe teknike prbn nj pririoritet. Mendimi krijues sheh prpara, parashikon,
ushqen, plotson, planifikon, zbulon, avancon, bn t lind, eksploron, kombinon, transeferon,
prpunon dhe trajton eksperienca n mnyr globale, realitetin n mnyr novatore (-Alex Osborn 98-)16
Zhvillimi i forcs krijuese t fmijs duhet t realizohet shum hert, q n moshn parashkollore dhe
ciklin fillor nprmjet edukimit. Gjat puns s tij msuesi duhet ti kushtoj kujdes indetifikimit t
nxnsit krijues. Megjithse se nxnsi krijues mund t jet i vshtir t indetifikohet, edukimi i
krijimtaris sht me shum vler.
Pr t kryer kt proes para msuesit ofrohen teknika dhe metoda t reja pr msimdhnien , t cilt
bjn t mundur, q ai t ndihmohet n kt drejtim.
16 Drejt nje humanizmi te ri, F. Gjini, fq 160
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
20
Pse u japim pun krijuese nxnsve?
Sepse:
o Fantazin o Vullnetin o Kmbnguljen o Prgjegjsin o Punn e pavarur o Krkesn ndaj vetes o Krenarin pr punn o Konurencn
E D U K O J M :
o Individualitetin o Luftn ndaj egoizmit o Luftn ndaj mndjemadhsis o Vmendjen ndaj puns o Komunikimin me t tjert o Ndergjegjen o Mendimin krijues o Mendimin kritik
Duke u nisur nga ka thash m sipr, duhet q t prcaktohen kushtet n t cilat duhet t zhvillohet
krijimtaria, vendin q do t zr ajo n hartimin e programeve n ciklin fillor.
Duke iu referuar kurrikuls shkollore pr ciklin fillor, n t gjitha lndt duke filluar nga Gjuha shqipe,
Matematika, Dituri Natyre, Vendlindja, Edukimi Figurativ, Edukimi Fizik, Edukimi Muzikor, ka vend
t flitet q secila lnd m vete me temat e tyre kan vlera t shumta pr nxitjen e krijueshmris.
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
21
1.2 Kreativiteti n matematik
Pyetje q t gjith i bjm jan: A mund t jemi krijues n matematik? Si mund t jemi krijues?
Shum mund t mendojn se nuk mund t jemi krijues n matematik mjafton t msojm disa rregulla
dhe t`i zbatojm ato n ushtrime. Edhe n matematik sht e nevojshme t jemi krijues. Gjetja e
zgjidhjes s nj ushtrim, i cili haste pr her t par nga nxnsi, duke vne n zbatim at q ka msuar
n teori sht nj krijim.Pasi nxnsi i rikompozon disa element pr t marr nj produkt t ri, zgjidhjen
e ushtrimit.Pr nj ushtrim t caktuar ai mund t gjej disa zgjidhje t ndryshme t cilat nuk jan thn
m par edhe n kt rast ai sht krijues .Nj nga qllimet e arsimit sht t nxisim t menduarit
krijues.Prpara msuesit shtrohet problemi i gjetjes s rrugs s duhur, t metodave t duhura pr t
nxitur dhe pr t zhvilluar m tej potencialin krijues tk nxnsit. Msuesi n prgjithsi dhe ai i
matematiks ka nj ndikim t madh n zhvillimin e potencialit krijues t nxnsit.
Prvetsimi formal i njohurive matematike frenon zhvillimin e mendimit llogjik dhe krijues t
nxnsve.
Shpesh n shkollat tona mbizotrojn shabllonet e gatshme, ku kujtesa mbizotron mbi prmbajtjen
dhe teoria shkputet nga praktika. Nxnsit nuk duhet thjesht t msojn prmndsh, n mnyr
mekanike vetm ann e jashtme t shtjeve matematike,q por duhet t deprtojn n thelbin e tyre.At
q ai e mson prmndsh e harron shpejt dhe duke qn se e ka msuar n mnyr mekanike do t
has vshtirsi n zbatimin e tyre n ushtrime, problema dhe m von do t has vshtirsi n zbatimin
e tyre n praktik, n jetn reale.
Si do disiplin edhe matematika, fizika kan nj struktur logjike t ndrtimit t saj, ku prfshihen
ligjet, teorit, dukurit.nxnsi gjat prdorimit t librit duhet t synoj t vr n dukje komponentt
themelore dhe t analizoj informacionin e marr, t mendoj n mnyr kritike rreth tij. N kt
mnyr puna me librin do t jet aktive, krijuese dhe dijet e nxnsit do t jen m t qndrueshme.
Proesi i vetveprimit te nxnsve n msimin e matematiks, sht gjallrimi tek ata i veprimit krijues
n ushtrime, problema dhe n shtje teorike.
Duke vendosur nxnsin n pozitat e rizbuluesit, t vertetimeve matematike, duke prmirsuar
do dit, do or msimi kto pozita nuk ka se si t mos gjallrohet vazhdimisht aftsia e nxnsit, pr
t kaprcyer situata problemore q shfaqen para tij n saj t prvojs, pra n mnyr krijuese. Krkohet
q nxnsit t jen m shum krijues. Rol t dukshm ka luajtur dhe luan tendenca pr t thjeshtuar
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
22
konceptet matematike, pr t konkretizuar n mnyr q msimi t mos duket abstrakt, i
pakuptueshm.qllimi i matematiks dhe detyra e saj n shkoll sht t zhvilloj tk nxnsit aftsin,
pr t manovruar me numra, ekuacione, figura etj. Dhe t zhvilloj tek ai forcn e abstraksionit.
Vetveprimi krijues sht e lidhur ngusht me aftsin pr t abstraguar, pr t`u shkputur nga sendet q
e rrrethojn.
Metodat tradicionale e transmetimit t njohurive, shprehive e vendosin nxnsin n nj gjndje
pasive. Nxnsi vetm degjon msuesin i cili shpjegon gjat gjith kohs duke mos drejtuar pyetje ose
duke drejtuar pyetje q krkojn vetm riprodhim t asaj q sht lexuar.
Msuesi duhet t prdor metoda do t nxisin mendimin krijues.
Ai duhet t udhheqi prpjekjet e nxnsit pr t dprtuar n thelbin e shtjeve duke stimuluar
nismn krijuese t tyre. Nxnsi duhet t hulumtoj nn udhheqjen e msuesit lidhje e teoris me
praktikn, zbatimi i teoris n praktik do t rriste interesin e nxnsve pr matematikn si dhe do t
nxiste nismn e tyre.
1.3 Metodat dhe teknikat inciuese pr t menduarit krijues:
Ndryshimi i sistemit t msimdhnies nga ai klasik (tradicional) n at interaktiv (bashkkohor).
Komunikimi i ndrsjell verbal dhe jo verbal n klas.
Mnyra e parashtrimit t pyetjeve dhe dhnia e prgjigjeve.
Planifikimi i ors msimore me metoda q do t ndikojn n aftsit e t menduarit.
Futja e aktiviteteve t lira, dhe kreative n plan dhe programin msimor.
Vmendje e posame secilit nxns, dhe hapsir pr problemet e tyre personale.
Zgjimi I t menduarit kreativ dhe zbulimi I talentit t nxnsit n ndonj lmi t veant.
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
23
1.4 Metodat me n qndr nxnsin
Metodat me n qndr nxnsin nxisin t menduarit krijues.Kto metoda kan n qndr
veprimtarin e nxnsve, prshkohen nga parimi se nxnsi nx m mir duke vepruar vet.
Nj nga kto metoda sht msimi zbulues.
T msuarit e nxnsve sht m i plot e i kuptueshm kur zbulon dhe nxjerr vet njohurit, se sa kur
nxnsi i merr t gatshme ato nprmjet shpjegimit.T msuarit e nxnsve n shkoll duhet t imitoj
t menduarit e shkenctarit dhe hulumtuesit t ardhshm.Element thelbsor n msimin zbulues sht
nxjerrja prfundimeve nga nxnsit, prgjithsimi ose zbatimi i tyre n situate t reja.Kjo mund t
arrihet n dy mnyra: nj mnyr esht pajisja e nxnsit me informacionin e nevojshm pr t nxjerr
m pas prfundime, mnyr e dyt nxnsit argumentojn vet nj ose disa prova e pastaj nxjerrin
prfundimet vet. N kt mnyr nxnsit arrijn vet t krkoj, hulumtoj e zbuloj. Pjesa m e
madhe e shtjeve n msimin zbulues, mund t jet nj kombinim i msimdhnies induktive me at
deduketive. Pr t qen t suksesshm n msimin zbulues, msuesi duhet t ndrtoj situate
problemore, t shfrytzoj, prvojat e fituara m par, t cilat e ndihmojn n paraqitjen e elementve
thelbsore. N kt metod roli i msuesit sht t udhheq proesin e t msuarit e jo t`i tregoj
nxnsit far duhet t bj e far jo.Msimi zbulues nxit mendimin krijues.
Metoda problemore sht nj metod q vn nxnsin n pozita aktive dhe ndihmon n zhvillimin e t
menduarit krijues.
Metoda problemore sht nj metod e bazuar mbi pse-t dhe n argumentin llogjik t gjithkaje q
zhvillohet n orn e msimit. N praktikn e punn msimore-edukative metodat nuk prdoren t
izoluara, prkundrazi ato prdoren t kombinuara.
Konceptet nuk msohen por formohen.17
17 Hyrje ne teori dhe filozofi edukimi, M.Topciu, M. Tulina 2011.
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
24
1.5 Ushtrimet dhe problemat
Nj tjetr element n matematik prve metodave q nxisin mendimin krijues jan ushtrimet
dhe problemat.
Puna me ushtrime dhe problema sht shprehje konkrete e t msuarit krijues ku nxnsi vihet para nj
situate t panjohur dhe prdor njohurit q ka pr ta trajtuar situatn.
Nprmjet qndrimit kritik t nxnsve ndaj ktyre problemave pr t gjetur zgjidhjen i strvit ata t
jen krijues. Msuesi mund t nxiste nismn krijuese t nxnsit nprmjet ushtrimeve problemave me
nj pafundsi zgjedhjesh, ose pa zgjidhje, problema me munges ose tepric t dhnash ose problema
me mangsi n kusht e prfundim.
Ushtrimet n lndn e matematiks, lozin rol prcaktues n zbrthimin , konkretizimin dhe ilustrimin e
fakteve matematike, ndihmojn intensivisht n zhvillimin e aftsive prgjithsuese dhe krijuese t
nxnsve dhe n veanti, shpien n formimin e shkathtsive e shprehive zbatuese t tyre. Nga ana tjetr
ajo krijon mundsi t madhe pr t pr t vn n jet krkesn pr t`i aftsuar ata t vetmsojn n
jet.
N punn me ushtrime duhet patur kujdes n dy drejtime kryesore: n zgjedhjen me kujdes t
ushtrimeve dhe ne mnyrn e paraqitjes, trajtimit t zgjedhjes s tyre.
1.6 Disa krkesa t prgjithshme pr zgjidhjen e ushtrimeve, t cilave mund tu
referohemi jan:
1. Ushtrimet q prdoren pr ilustrime t ndryshme, pr interpretiminme apo si kundrshembuj n
fakte teorike me t cilat nxnsi sapo njihet t jen sa m t thjeshta, me qllim q t mbahen
mend dhe t mos largohet vmndja nga eshtja kryesore.
2. Q nj koncept apo shtje t prvetsohet n mnyr llogjike dhe aktive, krkon q trsia e
ushtrimeve ta ndrioj at nga t gjitha ant dhe t prmbaj situata t atilla ku nxnsi t vihet
n pozita aktive vepruese, duke mobilizuar trsisht potencialin mendor t tyre.
3. Nj aspekt i rndsishm jan dhe detyrat e shtpis t cilat duhet t jen vazhdim dhe thellim i
puns s br n klas dhe s bashku me to t realizoj formimin e plot matematik t nxnsve
pr shtjen q shqyrtohet.
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
25
4. Vend t rndsishm n seancn e ushtrimeve duhet t zen problemat praktike t marra n
konditat reale e q prbjn nj ndr hallkat e lidhjes s matematiks me jetn. N kt drejtim
nxnsit vihen prball detyrs q informacionin e caktuar shkencor, q prshkruan situatn
reale, ta shndrroj e madeloj matematikisht.
5. Me rndsi n formimin matematik t nxnsve jan edhe ushtrimet komplekse dhe
prgjithsuese.18
1.7 Komente q ndikojn n nxitjen e t menduarit krijues:
Komente de motivuese Komente nxitse
Njher nuk e qllove pyetjen ! Mendim I mir, vetm duhet t plotsohet.
Ku ishe me mendje kur un e shpjegova? Ku e ke t paqart pr ta sqaruar?
Prgjigju tani n at q t pyeta. Mundohu t shprehesh me fjalt e tua ashtu si e ke kuptuar.
Hern tjetr mos gabo t flassh gjra koti. Radhn tjetr bashkrisht do ta zgjedhim kt.
St vjen turp pr moshn q ke t japsh prgjigje t ktill!
Dika ndryshe, por interesante, vazhdo m tej.
Mos gaboni t kopjoni prej dikujt! Prpiquni vet ta bni sht e leht,e di se secili do ta bj
shum mir. 19
18 Mesimdhnia dhe te nxenet nderveprues, Modele per zhvillimin e te menduarit kritik te nxenesve, B.Musai 19 http://zunal.com/teacherspage.php?w=62386
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
26
1.8 Msuesi dhe nxnsi n nj bashkveprim aktiv
Msuesi q shpjegon gjithka, q prgjon me vigjilenc do gabim, qorton dhe jep kshilla
moralizuese sht n distanc t madhe me t msuarit aktiv. Nxnsi q kryen nj veprimtari, q
punon dhe jep prgjigje, ndoshta edhe t gabuara duhet respektuar m shum se sa ai q prgjigjet
prmndsh pa futur gjykimin e tij , qndrimin vetjak ndaj atyre q riprodhon.
Msimdhnia duhet t konceptohet si nj proces i gjall e dinamik. Nuk duhet t kemi frik nga zhurma
q krijohet n klas nga pyetjet e nxnsve, nga diskutimet e tyre, pasi kjo ndihmon n prvetsimin m
mir t asaj q ata jan duke msuar n klas.N klasat e shkollave tona, ku ka nj numr t madh
nxnsish msuesit priren t mos e lejojn kt gjallri n klas, pasi e kan t vshtir t ruajne
qetsi n mnyr q nxnsit t dgjojn njri-tjetri. sht e vshtir t menaxhohet nj klas me 30-
40 nxns t ndryshm.Por q nxnsi t jet i prfshir duhet t bej pyejte, t`i drejtohen pyetje edhe
kur prgjigjet e tij t jen t gabuara t mos paragjykohet.Nj nga arsyet q nxnsi nuk bhet aktiv
gjat mesimit dhe nuk i drejton pyetje msuesit, nuk prfshihet n diskutim sht frika q ka nga
mendimi q mund t krijoj msuesi pr t. Ajo q duhet t bj nj msues i mir sht t krijoj nj
mjedis n klas t till q nxnsi t ndihet i mirpritur pr t br pyejte, pr t diskutur, pr tu br
aktiv gjat ors s msimit duk nxitur kshtu tek ai mendimin krijues.
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
27
2. Roli i familjes n nxitjen e krijueshmris
Sado q pavarsia si cilsi e personit sht e lidhur ngusht me ambjentimin n shoqri, suksesi dhe
gjeturin n pun,marrdhniet me t tjert etjparakusht i rndsishm sht edhe zhvillimi i
kreativitetit individual ,mungesa e pavarsis varet n mas t madhe nga liria e paraqitjes s ideve
kreative, mendimeve, veprave
Pasi familja sht mjedisi i pare shoqror i fmijs, un ktu do t ndalem n rolin e saj n zhvillimin e
pavarsis dhe kreativitetit t fmijve.
Para s gjithash, prindrit duhet t jen t hapur ndaj ideve t reja, duke nxitur pavarsine dhe
vetiniciativn dhe duke trimruar fmijen pr punn e tij. Edhe pse qllimi i tyre sht ti ndihmojn
n pun, duhet ta lejojn q me vetiniciativ t kryej disa pun t caktuara.
Fmija pas mundit t br dhe pasi ka dika q ka br vet do t ndihet m kopetent dhe i knaqur me
at ka br.
Do t jet i vetdijshm q kt e ka br me vetiniciativ dhe jo si produkt i pun s prindrve.Kjo
prparsi do t sjell vetiniciativn plotesuese pr ide t reja kreative.
Marrdhniet ndrnjerzore n familje diktojn zhvillim t kreativitetit fmijror .
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
28
2.1 Marrdhnia shkoll- familje
Roli i familjes n formimin e fmijs sht determinant dhe i pallogaritshm. Fmija sht dhe
mbetet produkt i familjes.
Shkolla i mson fmijt si t zgjidhin t panjohurat, ndrsa familja e formon fmijn. Shkolla e drejton
fmijn si t msoj , kurse familja e ka formuar fmijn jo vetm fizikisht dhe psikologjikisht por edhe
moralisht ,pr t zene nesr nj vend , nj shoqri apo mjedis shoqror q jan n funksion t vlerave
t msuara n mjedisin familjar.
Me t vrtet krijueshmria si vecori e personalitetit sht e lidhur me socializimin , por suksesin dhe
gjeturin n pun , fmija e ka n raport me njerzit e tjer.
Prandaj ky raport sht predispozit e rndsishme pr zhvillimin kreativ t personalitetit , sepse
pikrisht nga mvetsia n mas t madhe varet dhe liria e kreativitetit n realizimin e ideve.
Mvetesia dhe fryma garuese nxitin kreativitetin fminor , por duhet patur kujdes q prpjekje t
tilla edukuese t mos sjellin skajshmri, ashtu, q mund t shkaktojn kundrefekt n edukimin kreativ
t fmijs. Nga ana tjetr ndrvarsia e antarve t familjes mund t ket efekte t mira
edukuese.Esht konstatuar q fmijt q arrijn rezultate t larta shkencore rrjedhin nga familje q jan
kohzive dhe t orjentuara drejt fmijs dhe n t cilat indetifikimi prind-fmij sht i fuqishm , gj
q rezulton me shkall t lart.
Pra, mvetsia dhe pavarsia nga prindrit sht parakusht i mir i zhvillimit kreativ t fmijs
prderisa lidhshmria e tij me prindrit sht parakusht pr zhvillim t mir intelektual.
Prapseprap, m s miri sht q n shtjen e mvetsis s fmijve t gjendet mesi, d.m.th ti
mundsohet fmijs shprehje e lir e ideve dhe pun e mvetsishme, por prap t mos lihet fmija q
t punoj plotsisht vet, por her pas here t kontrollohet puna e br, t lavdrohet fmija pr
rezultatin e arritur , t mbshtetet , t ndihmohet dhe t drejtohet dhe nse sht e nevojshme t
trimrohet pr punn e mtejshme.
Nj fmij q flet dhe nuk merr prgjigje , mson se nuk ia vlen t flas. Ai trhiqet ,bhet
indiferent dhe nuk krkon t tregoj vlerat e tij.20
Me rndsi t vecant sht fakti q fmjve t mos ua imponojm zgjidhjet kreative sepse po t
ndodh kshtu vem re se, ata do t kopjojn punn e t rriturve dhe me kt ata do t stopojn
idet e tyre krijuese. 20.Psikologji per femijet, J.Kincher
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
29
Pr ta ilustruar kt un po jap nj shembull nga praktika:
Me rastin e fests s 1 Qershorit n klasn time disa prindr bisnezmen shprndan disa dhurata pr
nxnsit. Dhuratat ishin pr cdo nxnes. Pasi ia shprndava fmijv n prani t tyre ,i udhzova q ata
ti hapin n shtpi , ti shikojn me kujdes dhe t punojn vet me to, pasi iu komunikua q i kan
sjell fletore pr ngjyrosje ,(formim figurash me ane te ngjyrosjes pasi t kryenin disa veprime
matematike) dhe lodra formimi t cilat me an t bashkimit t pjeszave t shkputura mund t
formonin figura t ndryshme (kafsh ,personazhe prrallash etj..)
Cfar/rezultoi?
Kur erdhn t nesrmen n shkoll zhvilluan nj bised rreth dhuratave , knaqsive q u kishin dhn
ato ,dhe i pyeta pr punn q kishin br. Nga biseda doli se 5 nga 23 fmij q kam n klas nuk
kishin punuar fare ,por ua kishin zbuluar t rriturit n familje. 6 t tjer kishin punuar me ndihmn e t
rriturve , ndrsa pjesa tjetr kishin punuar t pavarur , madje ata than q dhuratn prindrve ua kishin
treguar pasi kishin zbuluar enigmn.
2.2 Konflikti n familje Nj fenomen tjetr q bhet penges pr frenimin e krijueshmris sht edhe konflikti n familje.Konflikti sht pjes e jets s do individi.N familje individi prballet pr her t par me
konfliktin dhe aty mson mnyrn e zgjidhjes s tij. Konflikti ndikon n gjendjn psikologjike dhe
emocionale t individit, sidomod tek fmijt duke u br penges dhe frenues I mendimeve dhe
ndjenjave t tij.Tensionet dhe grindjet n familje kan pasoja negative tek fmijt, ata bhen shkas pr
frenimin e kreativitetit tek ata.Nj fmij q rritet n nj familje me konflikte mund t harroj shum
gjra nga jeta e tij, vullneti dhe ndrrat e tij marrin nj drejtim t caktuar.sht detyr e familjes t
mbroj fmijt, botn e tyre dhe t jet shtytse dhe shembull pr t ardhmen e tij.Familja sht baza ku
fmija mson t bashkbisedoj dhe bashkpunoj me njerz dhe gjithka q ai ka prreth.Brnda
familjes ai mson sit sillet, sit msoj, sit krijoj dhe sit doj t tjert.N familje ai formohet nga
do drejtim.N jetn reale prindrit n mnyr t vullnetshme ose jo, u transmetojn fmijve qendrime
positive ose negative. Fmijt jan pasqyr e prindrve dhe ata mundohen ti imitojn prindrit e tyre.
sht detyr e prindrve q t mos vendos kritere t vshtira ndaj tij, port a lr at t lir n veprimet
e tij, duke e br nxits n at q ai krijon dhe jo frenues.
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
30
2.3 Prindr jokreative Krijues mund t jet ai fmij , i cili ,me gzim, zbulon aftsit dhe sukseset e tij pa kufizim nga
jasht e pa imponim pr qellim final, ndrsa fmija duhet t ket dshirn nga elementet q i ka pron
te tij , t krijoj dika n loj pr vete dhe pr ne ,ashtu si ai mundet dhe ka dshir t shprehet
lirshm.
Kjo ndodh tek ata prindr t cilt duke mos ditur q te fmija shuajm shkndijen e tyre kreative, duke
menduar se ata po ua lehtsojn kryerjen e ndonj pune fmijs s tyre duke ia imponuar zgjedhjet e
veta. M posht jap disa shembuj n t cilat prindrit bhen shkak pr prishjen e kreativitetit tek
fmijt:
Nuk i lejojn fmijs t vizatoj , t pres me grshr ose t bj pis duart me ngjyra t ndryshme.
Injorojn punn e tyre duke mos i dhn rndsi krijimtaris s tij. Nuk e nxisin fmijn q t hulumtoj vet. Nuk u interesojn ato fusha n t cilat fmijt shprehin aftesi , deshire . Mundohen q fmija verbrisht t pasoj idet , mendimet dhe qendrimet e tyre si rrjedhoj e
bjn fmijn konformist dhe jo personalitet t lir qe t jet i hapur pr ide t reja.
Fmijs nuk i kushtojn koh t mjaftueshme q ai t ket mundsi t gjej veten atje ku do dhe jo tu imponohet zgjidhja.
Nuk shprehin interes q ata vet t hulumtojn pr t br dika kreative por e prqndrojn n gjra dhe ndodhi monotone.21
Pra ,nga raporti i prindrve ndaj kreativitetit varet dhe zhvillimi kreativ i fmijve.
Rrethi dhe klima familjare luajn rndsi t madhe n nxitjen dhe zhvillimin e ksaj cilsie.
Mjerisht ndodh q n vend t kreativitetit , prindi tek fmija nxit sjellje t ngurtsuara.
21 http://www.ikub.al/GJENIU_CATEGORY/1005047472/Article-Si-te-mesosh-gjera-kreative-femijeve-.aspx
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
31
3. Kushtet n mjedis q frenojn kreativitetin dhe nxisin sjellje t ngurtsuara jan :
o Detyrat q orientojn individin q tefiksohet pas nj metode t caktuar . o Faktort q zvoglojn motivimin intensiv pr zgjidhjen e problemit . o Stresi pas zgjidhjes s problemit , irritimi . o Pasojat potenciale negative te mossukesit n zgjidhjen e problemit . o Pevoja e varfr individuale n sfern e zgjidhjes s problemit . o Kufizimet e pakufijshme, pengesat dhe hutimi n situata problematike .
T rriturit jan ato qe rrnojne zhvillimin e kreativitetit tek fmijt ,sepse iu imponojn
pikpamjet e veta rreth jets , zgjidhjet e veta , qndrimet , pra ato vet jan jokreativ dhe si t till pa e
kuptuar rrnojne dhe kreativitetin tek fmijt e tyre .
Prandaj pr t qen ne gjndje t nxisin kreativitetin tek fmijet e tyre ,ato fillimisht duhet t punojn
per kreativitetin e vet .
Pr t mundsuar rrjedhjen e ideve kreative dhe shprehjen e lir t kreativitetit ,t rriturit
(prindrit)duhet t lirohen nga egoizmi i tyre , nga normat e vendosura t sjelljes , nga stereotipat .
Duhet t kuptojn se nuk jan t vetmit q kan cdo her t drejt , se gjrat mund t vshtrohen n
aspekte t ndryshme dhe se pr cshtje t caktuara nuk ka vetm nj prgjigjje , prkundrazi mund t
jepen shum prgjigje , por patjter ato duhen t jen t sakta . D.m.th duhet liruar nga mendimi
tradicional sipas t cilit ,mund t jet akoma i pamenduar , q dicka n jet mund t jet ndryshe nga
ajo e zakonshmja madje edhe m e bukur .
Prvec ksaj ,nj nga arsyet q t rriturit nuk e shprehin lirisht kreativitetin e tyre ose nuk e
mbshtesin dhe nxisin at pr faktin ,se tek ata sht krijuar bindja se kjo karakteristik (kreativiteti)
sht virtyt vetm i shkenctarve , artistve , apo disa njerzve t posacm, pa u thelluar nga fakti q
edhe kto njerz kan dal nga radht e tyre...
Kjo bindje e ktyre prindrve sht apsolutisht e gabuar , sepse duke menduar kshtu ata harrojn se
ndrydhin shpirtin krijues t fmijve t tyre , dmtojn individualitetein dhe personalitetin e tyre .
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
32
Pr kt sht nj arsye m tepr q t rriturit t lirohen dhe lvizin naventure pr krkimin e
kreativitetit , pr vet faktin q nga kreativiteti dhe qndrimi i tyre varet n mas t madhe dhe
kreativiteti i fmijve t tyre .
2.5Kshilla pr prindrit q t gjejn kreativitetin te vetja :
sht e rndsishme q prindrit t kuptojn q pr kreativitet nuk nevojitet mund ,as ushtrime t vecanta t prqndrimit , por ndryshime t zakonshme t mnyrs s jetess . Nevojitet edhe
imagjinata e cila sht e lidhur ngusht me kreativitetin pr ndryshim telogjiks dhe mndjes,
sepse eleminojnat q sht e re dhe e panjohur duke e kthyer dhe br t njohur n mnyr
q mund ta prpunojn .
Me rndsi sht q prindrit t kuptojn se kreativiteti sht brnda tyre dhe mund ta gjej nse vrtet kt e dshirojn, dhe mundohen ta gjejn . Kyci i rndsis sht q ata t kuptojn
se sa i rndsishm sht kreativiteti n jetn e secilit individ , duke i kushtuar gjetjes s tij , nj
vmndje dhe rndsi t vecante. Deri te idete kreative nuk arrihet me pun mentale t
mundshme , por pr kt mjafton t lirohet shpirti dhe ti lejojm ata q t vijn vet .
Rndsi gjithashtu pr prindrit sht q t shohin cfar jan idet kreavtive . Ndodh q monotonia ,rutina dhe veset e prsritura nganjher t paraqesin shprehje kreative si psh.
mnyra e veshjes , mnyra e shtrimit t tryezs , e rregullimit t vitrinave t librave , mnyra e
komunikimit , e zgjidhjes s problemeve etj. Pra nuk ekziston fush veprimi njerzor , q nuk
mund t vshtrohet aspekti kreativ . Nuk ekziston vetm nj zgjidhje kreative . Sa m shum t
ket aq me afr jemi ne prsosjen e ndjenjave tona pr kreativitet . Aq m t mira do t jen
dhe rezultatet .
Vetm kur prindrit t bhen vet kreativ , do e munden q et cilsi shum t rnsishme ta
nxisin dhe zhvillojn edhe tek fmijt e tyre .
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
33
3.Klima krijuese n shkoll dhe familje
T gjith fmijt lindin me aftsi krijuese, por varet nga ne q t`u sigurojm atyre nj klim q
mbshtet prpjekjet krijuese t fmijs. Psikologu Karl Roxhrs ( Carl Rogers) thot se qniet
njerzore kan nevoj pr dy kushte q t funksionojn n mnyr krijuese:
1.Siguria psikologjike
2.Liria psikologjike
Kuptimi i fmijs pr sigurin psikologjike mund t vij nga tri proese t lidhura me njri-tjetrin:
1.Pranimi i fmijs si individ me vler t pakushtzuar dhe pasja besim tek ai, pavarsisht nga gjndja e tij e e
tanishme
2.Shmangia e vlersimeve t jashtme dhe nxitja e vetvlersimit
3.Vnia e vetes n pozitat e fmijs, prpjekja pr ta botn nga kndvshtrimi I tij, t kuptuarit dhe t pranuarit e
saj.
3.1 Siguria psikologjike
I rrituri udhrfyes nuk duhet t ngurroj t shpreh reagime t tilla si sjellja jote nuk m plqen ti
je mistrec, je gabim, je dembel. Ndryshimi sht shum i vogl, por ka nj ndikim ky n klimn e
krijueshmris. Shpirti krijues i fmijs ushqehet nga ngrohtsia dhe nga miratimi pozitiv i t rriturve
t rendsishm n jeten e tij. Fmijt, ashtu si ne t gjith, do t priren t krijojn at q duan.22
3.2 Liria psikologjike Liria psikologjike nxit krijueshmrin, duke u lejuar fmijve lirin e shprehjes. Sjellja e fmijve ka nevoj t kt kufinj dhe t formohet sipas nevojave t shoqris, por
shprehja e tyre simbolike nuk duhet t jet e prcaktuar rigorozisht, fmijt duhet ta ndjejn veten mjaft
t sigurt q t provojn gjra t reja dhe tu jepet liria pr ta br kt, brnda kufinjve. Liria e tyre e
shprehjes nuk duhet t pengoj lirin e t tjerve. N nj klim krijuese t rriturit dhe fmijt vlersojn
origjinalitetin ndaj konformizmit, jo njllojshmrin, por ndryshueshmrin e ideve. N duhet t
mbshtesim veten ton eksperimentuese dhe jo at ruajtse.23
Tek fmijet ne duhet t forcojm veten arsyetuese, ruajtse, n nj bot krcnimesh dhe reziqesh, por
gjithashtu duhet t nxitim veten shprehse dhe eksperimentale.
22 Hyrje ne teori dhe filozofi edukimi, M.Topiu, M. Tulina 2011. fq 77-78 23 Po aty
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
34
M posht disa nga karakteristikat e t dy vetve:
Vetja ruajtse Vetja eksperimentuese
Dyshuese pr t ren E hapur ndaj prvojave
E kujdesshme Kureshtare
I qndron metodave t njohura Hamndson
Konvencionale Jokomvencionale
I plqen t ndjek rregullat Esht intuitive
Mbshtetet tek t tjert Tregon pavarsi
U shmanget rreziqeve Ndrmerr rreziqe
Dnon gabimin Nuk e ka problem gabimin
Vigjilent pr reziqet Krkon modele t reja
Ka frik nga pasojat I plqen t luaj
sht serioze Shikon ann e knaqshme t gjrave
U shmanget t papriturave I plqen t papriturat
Krkon miratim Prdor prfytyrimin e vet
I mban ndjenjat t mbyllura. Flet pr ndrrat
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
35
3.3 Komunikimi
Klima krijuese realizohet nprmjet komunikimit. Shpesh, mnyra sesi shprehesh, ka rndsi dhe
krijon impakte t ndryshme.
Duke prdorur shprehje si m posht ne rrezikojm t zbehim besimin n vetvete t fmijes:Ku e gjete
kt budallallk?, Mos bj pyetje t tilla idiote!, Nuk bn dot nj her nj gj tamam?, S`ka pr
t qen kaq e leht sa e mendon ti., Si nuk mendove nj her., kaq mund t mendosh pr kt?,
Pse nuk mendon para se t flassh?, Gj t menur na the.Prdorimi i shpesht me fmijt i ktyre
thnieve nuk e nxit mendimin krijues, prkundrazi, e frenon at. Ai zbeh shum besimin n vetvete t
fmijs, e dekurajon at, hern tjetr ai do t jet m i trhequr, do t shprehet m pak nga frika e
gjykimit ton.
Ne duhet t`i trajtojm fmijet me mirkuptim, duke lavdruar prpjekjet e tyre n vend t vnies
gjithmon n dukje t gabimeve t tyre, sepse n rast t kundrt fmija do t mendoj se ai mund t bej
vetm gabime dhe do t mbyllet n vetvete.
Krkesat e larta t prindrve ndaj fmijve do t ndikojn n reagimet e fmijs ndaj t menduarit dhe
t nxnit. sht e rndsishme q fmija t nxitet dhe t lejohet t merret me fushn e vet t suksesit.
T menduarit krijues prfshin dhe ndrrmarrjen e rreziqeve. Gadishmria pr t mbrojtur idet dhe
djenjat e veta krkon nje baz t shndosh vlersimi pr veten dhe kjo arrihet nga besimi q i japim
fmijs npermjet fjalve, veprave tona si dhe nga shembulli q japin ne si prindr dhe si msues.
Asnjhre nuk duhet t harrojm se ne jemi modeli me i afrt dhe m i shpesht q fmija priret ta
imitoj.
A. FRENIMI
Shpesh shkolla nuk e stimulon si duhet krijueshmrin. Frenon mendimin krijues:
Mos stimulimi e ideve t reja t nxnsve nga ana e msuesve duke dmtuar aftsit krijuese t nxnsve. Nxnesit duhet ti stimulojm t mendojn at ka sht origjinale dhe, se nuk ka
rndsi sesi mendojn t tjert pr kndvshtrimin e tyre. Edukimi i ktyre shprehive ndihmon
n zhvillimin e mendimit krijues, n rritjen e respektit pr veten, uljen e ankthit para nevojs s
zgjidhjes s detyrave.24
24 Hyrje ne teori dhe filozofi edukimi, M.Topiu, M.Tulina. fq. 80
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
36
Konformizmi, t qenurit konform vlerave krkesave t t tjerve, t msuesve t shokve, sht nj tipar q frenon mendimin krijues.
Dnimi i guximit t nxnsve pr t br pyetje, kritikat e parakohshme, jan qndrime t msuesve q frenojn mendimin krijues,
Faktor t tjer q frenojn mendimin krijues jan: mbingarkesa n shkoll, manual t ngjeshura dhe t
organizuara n mnyr dedukitve, duke paraqitur nj abstrakt t fushs n mnyr konize, duke i
krijuar prshtypje nxnsit se njeriu i ka zbuluar t gjitha.
B. NXITJA
Nj msues sht nxits ather kur:
Komunikimi i tij m nxnsin sht i lirshm, i natyrshm larg skenave shkollore, stilit t fryr e t shtrir.
Komunikimi sht shoqror e miqsor larg stilit zyrtar e autoritarist. Komunikimi i edukatorit sht demokratik, i hapur me alternativa, larg stilit direkt, arbitrar e
detyrues.
Komunikimi i edukatorit sht i but, i qet larg stilit komandues udhrues.komunikimi sht nxits dhe i diferencuar sipas ndryshimeve individuale dhe jo globalizuese dhe mbikqyrs i
vrazhd.
Komunikimi i msuesit me nxnsin sht i bazuar n mirkuptim dhe respektin e ndrsjellt dhe jo diskriminues paragjykues.
Komunikimi prcjell mesazhe besimi optimizmi. Studimet t psikologjis eksperimentale, vrojtimi i gjat pedagogjik dhe prvojat tona n fushn e t
msuarit provojn se komunikimi me tiparet e msiprme sht ve t tjerash edhe nj parakusht
kryesor i edukimit mendor t nxnsve.
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
37
3.4 Karakteristikat e te menduarit te nxenesve
Me nj msues q mbart cilsit e msiprme, t menduarit e nxnsve kan kto karakteristika:
Produktiv Logjik Kritik Intuitiv dhe racional Krijues e imagjinar Analitik Krahasues Konvergjent Divergjent Fleksibl Alternative Aktiv dhe realizues25
T menduarit krijues sht mjet pr gjenerimin e ideve, q n nj far mnyre mund t zbatohen n
botn e vrtet.
Per kete eshte detyre e shkolles dhe e familjes qe ne bashkepunim me njera-tjetren, te krijojne nj klim
nxitse, pr t rritur kreativitetin tek fmijt.
25 Po aty
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
38
Kapitulli 3
1 .Loja dhe roli i saj n krijueshmri
Loja sht aktiviteti kryesor i fmijs ku ai tregon vetveten duke pasqyruar botn q e rrethon. Fmija n loj krijon ato situata q percepton m shpesh n jet. Duke imituar lojn, jetn, marrdhniet
shoqrore t njerzve q e rrethojn, mendimet dhe veprimet e tyre, aktivitetin e kryer n pun, n
mikromjedisin shoqror dhe n familje.
N loj krijohen kushtet pr zhvillimin e gjith proeseve psiqike. Loja gjithmon e detyron fmijn t
vrej, t mendoj, t riprodhoj dhe t zhvilloj kuriozitetin pr dije dhe imagjinat krijuese.
Imitimi
Fmijt duke imituar veprimet e t rriturve, punn e tyre, me imagjinatn e tij krijon n loj nj situat
t till, s cils i nnshtron gjith vullnetin e tij. Po t shohim nj fmij ai e vzhgon me kujdes
shoferin si e nget makinn, si i bie boris dhe kto veprime ai i bn n loj me lodrat e tij.
Fantazia
Fantazia e tij shkon edhe m tutje duke krijuar shum gjra t ndryshme, q nuk i kan par nga t
tjert. Pr kt prindrve u duhet t bjn ndrhyrjen e tyre pr pasqyrimin e prmbajtjes s lojs dhe
pr edukimin e vullnetit pr ti prfunduar deri n fund detyrat e veta para lojs.
Imagjinata dhe krijimtaria lidhen me veprimtarin.
U prket prindrve dhe msuesve q t nxisin kto proese pr t inkurajuar kreativitetin tek fmijt.
Formimi i personalitetit
Loja sht bashkudhtare e pandar n jetn e fmijs. Ajo luan rolin kryesor n formimin e
personalitetit t tij. Esht vrtetuar se loja sht mjeti m i mir ku fmija zhvillohet si nga ana psiqike
ashtu dhe nga ana fizike. Loja q bn nj fmije n marrdhnie me t tjert, me normat, krkesat dhe
rregullat shrben si shkoll e par pr fmijt.
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
39
Loja nuk e largon fmijn nga bota e t rriturve, prkundrazi, sht prpjkje e suksesshme e fmijs
pr ta njohur botn e tyre. Ajo sht rruga e prfshirjes n jetn e t rriturve. Loja i shkakton fmijs
ndjenja, gjndje emocionale pozitive si: gzim, optimizm, besim n forcat e veta, siguri dhe humor t
kndshm. Loja i jep fmijs ndjenja t ngrohta dashurie pr bashkmoshatart e tij, msuesit dhe
prindrit. 26
1.1 Loja n shkoll
N loj fmija sht krijues, v n pun imagjinatn, prandaj sht e rndsishme prfshirja e lojs n
praktikn shkollore, n klas. Nprmjt lojs edhe n matematike, msuesit arrijn q nxnsit t
prfshihen n orn e msimit, t jen t interesuar, t japin mendim dhe nxitin mendimin krijues.
Shembuj:
Si mund ti prdor msuesi avantazhet e lojs n matematik; -Pr t dhn kuptimin e trupave
gjeometrik , n nj or msimi t zhvilluar me nxnsite klass s katr,ata t ndar n grupe, duke
prdorur letra me ngjyra, ngjitse, dhe me ndihmn e msuesit ndrtuan disa trupa gjeometrik si kube,
kuboide, piramid, prizm etj.. M pas prcaktuan sa faqe ka secili trup. N tabel msuesja u dha
formulat pr gjetjen siprfaqes s secilit trup. Kjo veprimtari q nxnsit e quajtn loj i ndihmoi ato
t ndrtojn m mir konceptet pr trupat gjeometrik dhe pr gjetjen e siprfaqes s tyre. Puna e
pavarur e tyre pr ti ndrtuar vet trupat, ia lehtsoi konceptin mbi siprfaqen dhe kto nohuri tek
nxnsit rezultuan m t qndrueshme.27
Fmijt e vegjl kan dshir t luajn e t flasin pr lojn. Loja luan nje rol t rndsishm n
procesin krijues .Loja sht interaktiv dhe shoqerore. Loja bhet pa presion . Loja sht
simbolike.Nprmjet lojs fmijt iniciojn ide t reja dhe situata t ndryshme,marrin vendime,
planifikojn, gjejn alternativa, zgjidhin probleme, hulumtojn dhe shpjegojn idet e tyre. Kto te
gjitha jan tipare t rndsishme t procesit t t nxnit q u nevojitet nxnsve t zbatojn n
jet .
Fmijt i konstruktojn njohurit e tyre dhe t kuptuarit e bots, nprmjet ktyre proceseve q
nxisin nprmjet lojs.
26 Psikologji e femijes. J. .Kincher 27 Marre nga praktika, nga zhvillimi i nje ore te hapur ne kuadrin e kualifikimit bdrenda shkolles, Kl IV
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
40
Nse msuesi si msimdhns do ta prdor lojn n kontekst t kurrikuls shkollore, kjo mund ta
shtoj suksesin n mnyr t konsiderueshme. Rreth zhvillimit t lojs ka pikpamje t
ndryshme . Disa msues jan t mendimit se loja shte me kuptim plot kur fmijet e lidhin
at me dika . (msimin ). Disa t tjer mendojn se aktivitetet e lojs jan jasht kontekstit t
kurrikuls s shkolls, duke besuar se fmijet gjat lojs duhet t zhvillojn ide dhe tema t
veta.
Hapsira e lojs mund t jet klasa apo ndonj hapsir tjetr , ku gjnden fmijt dhe
msimdhnsit . Loja mund t prfshij nj varg aktivitetesh dhe msuesi mund t vendos se
far sht m e prshtatshme pr nj koh t caktuar . M posht po paraqes disa aktivitete ku
mund t zhvillohet loja :
Loj imagjinative |loj me role psh : (n shtpi , n dyqan , n ambulanc .) Loje n arte psh :(vizatim , kolazh ose vizatim me shkums) Hulumtim psh :(me balt , me uj e dhe) Aktivitete leximi dhe shkrimi psh:(recituesi m i mir , shkrimi m i bukur ) Matematik psh:(aktivitete me trajta t ndryshme , apo me koncepte kohore ) Aktivitete muzikore psh : (koncert me kngt m t bukura , duke perfshir edhe instrumenta
me goditje ose dhe kasetofon).
Konstrukion psh:(modelime , aplikacione etj).
1.2 Roli I lojs n aspekte t ndryshme
Fmijt krijojn situata te tilla ku bhen protagonist pr t shfaqur individualitetin dhe kjo
shte e lidhur ngusht me lojrat e tyre dhe shprehjen prmes tyre . Prandaj kreativiteti sht i
domosdoshm pr t shfaqur botn e tyre shpirtrore .
Lojrat i japin zhvillim fmijve si n aspektin shpirtror ashtu edhe n at fizik .Prmes lojrave
fmijt arrijn deri n at shkall t prfyryrimit objektiv dhe subjektiv , zhvillimit t fantazis pr
gjra reale dhe joreale dhe kjo arrihet fal kompleksitetit q lojrat prbjn n vetvete . Ato jan
pjes t pandashme , t ndjeshme, emocionuese ,t lira saq nuk mund t paramendojn q n
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
41
aktivitetet e tyre t prditshme t mos ket lojra (pikrisht ato i japin impulsionin e duhur n
zgjerimin e mundsive dhe shkathtsive pr t shprehurr dhe treguar individualitetin ). Prmes tyre
vihen n pah aftsit e tyre t brndshme t trashguara n mnyre gjenetike , pozicionimet
individuale , fantazia (pr objektet reale dhe imagjinare )kreativiteti , interpretimi (i pavarur ) dhe
prms aktiviteteve dgjimore t vazhduesheme bhen protagonist t vrtet t individualitetit n
grup dhe n rreth . Loja fmijve u sjell knaqesi, argtim , vetbesim , ndjenj pr t bukurn , ku
prms saj , ata perceptojn , prekin botn meteriale dhe shpirtrore dhe bhen pjes e realitetit t
cilit jetojn. Rndsia e lojs pr fmijt konsiston n deprtimin drejt bots s tyre t brndshme n
shprehjen e tr potencialit shpirtror , n ekzistencn e jovarsis tek ta pr gjra t prekshme dhe
t paprekshme , ku pikrisht prms lojs fmijt reagojn , reflektojn e krijojn n mnyren e tyre
individuale .
Loja sht ajo q sjell freskin e kujtess tek fmijt , nxjerr n pah ant pozitive ku fmijt
vetevetiu paraqesin pozitivitetin , pastrtin shpirtrore , pavarsin dhe n loj fmijt krijojn
idealet e tyre dhe reflektojn si lider . Kreativiteti nprmjet lojs z nj vend t posam n
do lnd .
N lndn e gjuhs mund t prnendim, lojn me role,dramatizimet, t cilat nxisin shpirtin krijues tek
fmijt.
N lndn e matematiks mund t prmendim gjetjen e enigmave .
N lndn e edukates shoqrore mund t prmrndim veprimtari praktike si psh : shtrimi i tryezs pr
ngrnie .
Pra kreativileti tek fmijt zhvillohet nprmjet lojs n t gjitha lndt msimore . Por un do t
ndalem m konkretisht n lndn e edukimit muzikor , e cila sht baza e zhvillimit t kreativeitetit
n t gjtha lndt e tjera .
Roli artit muzikor tek fmijt sht mjaft i rndesishm n edukimin e prgjithshm dhe n
zhvillimin intelektual dhe spiritual t fmijeve . Tek fmijt e ciklit fillor ska qllim t vetdijshm per
t krijuar dika konkrete artistike , por n kt mosh ata nisin hapat e para t krijimit dhe pr kt
mosh rndsi paraqet proesi i fillimit t krijimit dhe jo rezultatet .
T gjitha ato q i bjn fmijt e ksaj moshe i realizojne prms lojs me materiale tingullore pa
ndihmn e msuesit .
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
42
Fmijve i duhet mundsuar q t knaqen , t shfaqin natyrn e tyre pr fillimet e t krijuarit
duke i prpunuar prjetimet e tyre prms kngve , pjesve melodike t shkurtuara , gjesteve e
lvizjeve .
Tgjitha energjit q ato akumulojn (premes prjetimevem]duhet ti shndrrojn n praktik ,
duke qen vet nismtar pr t krijuar at q do t jet produkt i tyre dhe vetm i mndjes
s tyre . I tr aktiviteti krijues (ku ne sygjerojm q tek ata t rritet ndjenja e kreativitetit t
bhet n formn e lojs , ku ata duhet t motivohen sepse ky sht parakushti i
krijueshmris .
Kjo do t ishte baza e nj `proesi me t ciln ata do t shfaqin talent dhe kt talent ta
zhvillojn edhe ne fusha t tjera. Lvizja dhe vallzimi paraqesin aktivitetin baz perms, t
cilave nxnsit shprehin prjetimet e tyre muzikore por ata duhet t inkurajohen q edhe
kreativitetin ta shprehin prmes artit figurativ dhe shprehjeve gjuhsore, n kt rast nxnsit n
mnyr spontane krijojn at far ndjejn.
Ktu dua t theksoj se t gjith fmijt e talentuar, talentin e tyr e shperhin aty ku ata e ndjejn
m t leht dhe m t mundur (prmes vizatimeve dhe ngjyrosjeve , prmes poezive , tregimeve ,
prmes ritmit dhe melodies dhe prmes imagjinats individuale ).
Prmes lojrave artistike, ne arrijm te realizojm pjesn m t rndsishme t edukimit
muzikor,ata eksperimentojn materiale t ndryshme prmes dgjimeve muzikore . Dgjimet
muzikore zbulojn botn e tyre te brndshme , bhen shprehjes te kreativitetit tek ata .
Arti muzikor sikurse dhe cdo art tjeter mund te shprheje dhe korrelacionin e shprehjes s
kreativitetit dhe t tjera mjaft aktive ,mbreslnse edhe n fusha t tjera t artit (artin
figurativ, dramatik , koreografik ,aplikativ, gjuhsor etj.)
Prandaj shfrytezimi i potencialit muzikor per te arritur rezultate edhe ne arte te tjera eshte i
deshiruar . Degjimet muzikore japin impuls pre te perfytyruar , imagjinuar dhe zhvilluar
kreativitetin tek femijet sepse ngjall ndjenjen e shpirtit krijues .
Pra nprmjet lojs forcohet puna krijuese e fmijve, rritet kreativitet tek ata , gj q on n
formimin e tij si individ .
Loja ka nj forc t jashtzakonshme edukimi . n loj fmijt e ndjejn veten t lir, t
ngroht , t pavarur dhe jasht pasioneve dhe tutelave t ndryshme. Kjo sht e vrtetuar edhe
nga trajtimi q i ka br pedagogu i madh Frobel, rolit dhe rndsis s lojs n edukimin e
fmijve , i cili mbetet aktual pr t sotmen dhe t ardhmen .
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
43
Loja sht emocion, lvizje , fantazi, prfyryrim, mendim krijues , prgatitje fizike , menuri, etj
.Aty fmijt vetveprojn pa tutor . Madje n loj fmijt shpenzojn energjit e teprta te
organizmit . 28
1.3 Videolojrat
Hulumtimet kan treguar q fmijt e zhvillojn kreativitetin edhe nprmjet videolojrave .
Fmjet q luajn n videolojra jan m kreativ .
Nga hulumtimet q ka kryer nj studiuese psikologe, e cila quhet Linda Jaskson, ka
rezultuar se :
Djemt dhe vajzat qe luajn n videolojra jan m kreativ se ata q nuk luajn. Prdorimi i telefonit dhe kompjuteri nuk shte i lidhur me zhvillimin e imagjinats. sht zbuluar se djemt luajn lojra t dhunshme , kurse vajzat luajn lojra ku
ekziston nje lloj ndrveprimi.
Megjithat , pavarsisht nga gjinia , rraca apo lloji i lojs, studimet kan zbuluar q
videolojrat jan teknologjia e vetme q ka lidhje me kreativitetin .
Linda Jakson ka thn se ky studim do ti ndihmoj dizanjert e videolojrave q t nxisin
sa m shum kreativitetin tek fmijt .29
sht detyr e msuesit dhe prindit q t zbatojn dhe t vzhgojn lojn si veprimtari inkurajuese e
domosdoshme pr t nxitur kreativitetin tek ata nprmjet imitimit, fantazis, imagjinats dhe lojrave
q zhvillohen n kuadrin e praktiks shkollore.
28 Musa Kraja Pedagogjia fq.195-198 29 http://edugamesresearch.com/blog/tag/linda-jackson/
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
44
2.Krijueshmria n praktik
Ky funksion do t ndihmoj individin pr t prballuar kaosin dhe dinamizmin e shoqris dhe t jets
n kt mijvjear.Prandaj sht detyr e shkolls dhe e edukatorve t nxisin krijueshmrin tek
fmija duke mbshtetur aftsit e tyre t lindura krijuese.
Krijueshmria n praktik krkon nj reagim q lidhet si me ndjenjat, ashtu dhe me t menduarit,
qndrimet krijuese t kombinuara (me fusha t ndryshme te shkencs) dhe me aftsit njohse.
Qndrimet krijuese apo prirjet emocionale e bjn fmijn t jet kureshtar, t ndrmarr rreziqe, t
prdor ide t ndrlikuara dhe t ushtroj prfytyrimin.
Aftsit njohse i lejojn fmijs q t krijoj, t prpunoj dhe t luaj me idet e tij.
Esht zbuluar se ekzistojn katr aspekte t aftsive divergjente krijuese t t menduarit, si:
rrjedhshmria, prshtatshmria, origjinaliteti dhe prpunimi.
2.1 Rrjedhshmria
Rrjedhshmria e t menduarit: sht lehtsia q i krijohet individit pr ta prdorur informacionin e
ruajtur kur ai e ka t nevojshme.Sa m shum t prdorn mendja dhe muskujt, sa m shum ti nxitim
ata dhe t shfrytzohen burimet e saj, aq m e madhe do t jet aftsia prpunuese e informacionit.
Thn ndryshe sa m shum ide ti lindin fmijs gjat lojs, aq m i rrjedhshm do t jet ai n gjetjen
zgjidhjeve pr problemet e vrteta dhe t rdsishme t jets. Prandaj msuesi duhet ti stimuloj
fmijt, qe ti shprehin idet e tyre q i lindin gjat puns dhe lojs.
Pr shembull: Loj fjalsh
Sa fjal fillojn me t njejtn shkronj? Etjj
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
45
2.2 Prshtatshmria Prshtatshmria sht aftsia q ka individi pr t kaprcyer pengesat mendore duke ndryshuar metodn
e trajtimit t problemit. Pr shembull:
Vizatoni katr vija t drejta q t kalojn npr nnt pika.
Vizatoni nj peshk pa e shkputur lapsin nga fleta.
Nxnsi me prpjekjet e tij mundohet pr t dal nga situata duke shfrytzuar t gjitha njohurit e
marra, potencialin e tij pr ta kaprcyer kt penges mendore dhe n rastin tjetr, sht msuesi ai q e
orienton drejt gjetjes s mundshme.
2.3 Origjinaliteti Origjinaliteti shfaqet me nj reagim t pazakont ose t rrall.Shfaqet si risi. Tipike pr pyetjet q
provojn kt aftsi, sht thirrja pr prdorime interesante pr sende t zakonshme. Pr shembull: Sa
prdorime t tjera mund t ket nj laps? Po libri
2.4 Prpunimi Prpunimi realizohet nga numri i shtesave q mund ti bhet nj nxitjeje t thjesht pr ta br at m
t ndrlikuar.
Numri i krkesave dhe mjeteve pr ta nxitur krijueshmrin sht i pafund, por kjo nuk ka shume
rendesi pr vet faktin, se pr t nxitur krijueshmrin mjafton ta lm fmijn t lir qoft edhe
zhgarravis, sepse ai kshtu do t fantazoj.
Tendenca pr t rritur krkesat dhe pr t siguruar sa m shum mjete pr nxitjen e krijueshmris sht
nj tendenc denigruese, sepse fantazia dhe krijueshmria kan nevoj pr nj baz solide informacioni
dhe njohurish.30
30 Hyrje ne teori dhe filozofi edukimi M.Topiu, M.Tulina fq 77
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
46
2.5 Disa teknika t reja: Pr t gjeneruar idet tek fmijt dhe msuesit jan krijuar disa teknika si:
1.Lista SKAMPER q zbrthehet n:
-Seleksiono Mendo far mund t vendossh n vend t tij. -Kombino Bashko me t tjert idet dhe kombino. -Adapto Mendo far tjetr sht si kjo. -Modifiko Zmadho, zvoglo etjj.. Prdor gjra t tjera:
-Elimino Hiq at q duhet shmangur. -Riorganizo Provo model tjetr -Plus ant e mira.
2.PMI: -Minus ant e kqija.
-Pse ju duket interesante.
Prdorimi i ktyre teknikave ka si qllim t prmirsoj planifikimin dhe marrjen e vendimeve.
2.6 Ushtrime pr nxitjen e kreativitetit n praktik:
1.Rishikon mesazhin e pjess: -Pr shembull: (Breshka & Lepuri) Jep mundsi tjetr.
2.A t plqen prfundimi? Rishiko mbylljen. Mund t ket prfundim tjetr? Jep mendimin tnd.
3.Prshkruaj nj personazh filmi q ty t plqen. Pr shembull: (Shreku).
4.Prdorimi i inversionit nj element material mund t vishet nga aftsi pr t vepruar njsoj si nj
qnie njerzore. Pr shembull: Uji nuk sht nj substanc q e pim, por nj substanc q pi.Pr kt
mund t arrihet n shprehjen poetike O Zot , ki mshir pr ujrat e mija q po shuhen nga etja.
5.Mendoni nj kompozim prej mse dhjet fjalish me tem: far thot qeni im pr mua?
6.Si i mendoni njerzit n vitin 2200? Si do ta ken pamjen, far gjuhe do t flasin, me far do t
udhtojn dhe far filozofie do t ken pr jetn? Etj
7.Si mund ta ndalojm kohn n vend?
8.far mund t bjm pr mbrojtjen e natyrs?
9.Numroni sa m shum gjra t pamundura.
10.Si e mendon veten pas 50-vjetsh?
11.Jepet nj shkronj: Cili gjen m shum emra t prvem me kt shkronj? (emra t ndryshm).
KRIJUESHMRIA TEK FMIJT E ARSIMIT FILLOR #MesueseAurela
47
3. Roli i personalitetit krijues n progresin e pergjithshm shoqror
N historin e njerzimit ka shum q kan ndryshuar rrnjsisht mnyrn e jetess duke e
prmirsuar at.Po p