Krojaci Srpske Sudbine Nebojsa Bogunovic

8/4/2019 Krojaci Srpske Sudbine Nebojsa Bogunovic

http://slidepdf.com/reader/full/krojaci-srpske-sudbine-nebojsa-bogunovic 1/32

KROJAČI SRPSKE SUDBINE Feljton u Vecernjim Novostima od 13.aprila 2009. Nebojsa Bogunovic

Englezi nude trampu

Ideja o stvaranju jedne nove države na Balkanskom poluostrvu, koja bi nosila nazivKraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, a koju su za vreme Prvog svetskog rata zdušno podržavali srpski političari sa tadašnjim predsednikom vlade Nikolom Pašićem na čelu -nije blagonaklono prihvaćena, ne samo u Rusiji, nego ni u nekim zapadnim zemljama, presvega u Engleskoj i Italiji. Razlog za ovo je sledeći: u Londonu za svog glavnogneprijatelja u ovom ratu nisu smatrali Austrougarsku nego Nemačku, čija jeekspanzionistička politika ugrožavala engleske interese na Bliskom istoku i u jugoistočnoj

Aziji.

Najčvršća brana za nemački “Drang nach Osten” (prodor na istok) mogao je biti, pomišljenju engeskih političara, obnovljeni Balkanski savez iz rata 1912. godine u kojem bise ponovo na okupu našle Srbija, Grčka, Rumunija i Bugarska. Najveće probleme u pogledu obnove balkanskog vojnog bloka stvarala je, međutim, Bugarska jer se kolebalaizmeđu dve zaraćene strane - sila Antante (Rusije, Engleske i Francuske) i Trojnog saveza(Nemačke, Austrougarske i Italije). Da bi pridobili Bugarsku da se priključi Antanti,odnosno da uđe u Balkanski savez, engleski političari su bili spremni da Sofiji ponudenajveće teritorijalne ustupke i to ne na svoj, nego na tuđ račun. Nudili su, naime, Bugarskojdelove Makedonije, koji su bili sporni posle završetka Prvog balkanskog rata, a koje je

trenutno držala Srbija. Kako bi od Beograda dobili pristanak za “određenu teritorijalnutransakciju”, Englezi su bili voljni ne samo da obnove ratom opustošenu Srbiju, nego da jojdaju status i značaj velike Srbije.

Pismo Pašiću

To najbolje pokazuje sadržaj memoranduma koji je polovinom januara 1915. engleskiministar inostranih poslova Edvard Grej uputio ruskoj vladi i u kojem se kaže: “Ako srpska



vlada garantuje Bugarskoj delove Makedonije, srpske aspiracije za veliku Srbiju,uključujući deo jadranske obale, biće zadovoljene.” (Ovaj memorandum na najbolji načindemantuje tvrdnje pojedinih zlonamernih zapadnih političara i novinara, da je pojam i izraz“velika Srbija bio odomaćen u Beogradu”.)

Konkretizujući svoj predlog o velikoj Srbiji, Grej je 13. avgusta 1915. godine uputio drugimemorandum, ovoga puta predsedniku srpske vlade Nikoli Pašiću u kojem je izneo kakvise teritorijalni ustupci nude Srbiji ukoliko se jedan deo Makedonije ustupi Bugarskoj. Tosu: “Bosna i Hercegovina, Slovenija, Srem sa Zemunom, Bačka i jadranska obala od rtaPlanke (nedaleko od Splita - pr. aut.) na severu do tačke 10 km južno od Cavtata, kao iostrva (Veliki i Mali Drenik, Čiovo, Šolta, Brač, Jakljan, Koločep i Pelješac).” Sudbinasrpskih krajeva u jugozapadnom Banatu “biće rešena mirovnim ugovorom, ukolikoRumunija ne uđe u rat na strani saveznika”, ističe se u Grejovom memorandumu.

Šef engleske diplomatije je u još nekoliko navrata isticao da ambicije Londona nisu ustvaranju Jugoslavije, nego velike Srbije. U pismu koje je uputio jednom od najvećih

zagovornika Jugoslavije, engleskom istoričaru Setonu Vatsonu, Grej kaže da će Srbija uslučaju savezničke pobede ujediniti sve okolne srpske teritorije i osigurati širok izlaz naJadransko more. “Tako će nastati velika i potpuno nezavisna i suverena Srbija”, kaže Grej.Povodom ovakvog stava britanskog ministra inostranih poslova, istoričar i akademik Dragoljub Živojinović kaže: “Po svom obimu i političkim implikacijama Grejev predlog predstavljao je korak dalekosežan po značaju i posledicama. Pre svega, on je potpunijenego dotada predstavljao

britansku koncepciju i istovremeno davao podršku ideji velike Srbije. Predlog je predviđaoujedinjenje sa Srbijom svih onih krajeva Austrougarske u kojima je srpski etnički živaljsačinjavao većinu ili bar određeni procenat stanovništva. U slučaju jadranske obale preovladalo je Grejevo uverenje da Srbija treba da dobije ekonomski (trgovački) pristup namore.”

Što se tiče Italije, koja je u međuvremenu napustila Trojni savez i priključila se silamaAntante, i njenog protivljenja stvaranju Jugoslavije, odnosno zalaganju za očuvanjeKraljevine Srbije, treba istaći da je takav stav proizlazio iz straha da bi osnivanje novedržave na jugoistoku Evrope u kojoj bi se zajedno našli Srbi, Hrvati i Slovenci, ugrozilointerese Rima i njegove pretenzije prema Istri, kvarnerskim ostrvima i delovima Dalmacije,teritorijama koje su apeninskoj kraljevini pripale na osnovu Londonskog ugovora, a na koje je istovremeno pretendovalo većinsko hrvatsko i slovenačko stanovništvo.

Raspoloženje italijanskog javnog mnjenja u odnosu na Srbiju najbolje ilustruju pogledi dvaistaknuta rimska intelektualca - Virginija Gajda i Antonija Ćipika, izneti u petrogradskomlistu “Rusko je slovo”, početkom 1915. godine. “Mi ne protestujemo ni najmanje što ćeSrbija dobiti izlazak na more”, kažu Gajda i Ćipiko. “Ako Srbi uzmu Kotor i svu Albanijudo Drača, mi ćemo se tome radovati. Mi ne tražimo čak ni Dubrovnik. Naša je želja daživimo u miru i prijateljstvu sa Srbijom, a naročito sa Rusijom. Mi se borimo isključivo protiv Hrvata, predstavnika tzv. austroslavizma, koji je stvorila habzburška politika.”



U zvaničnim krugovima Italije, u kojima se vodilo računa o raspoloženju javnog mnjenja,takođe se isticala privrženost jačanju Kraljevine Srbije i uvažavali njeni zahtevi za izlazak na more, ali je istovremeno izražavano nepoverenje prema stvaranju Jugoslavije. Italijanskiministar inostranih poslova Sidnej Sonino je 4. avgusta 1915. godine zamolio ruskog

poslanika u Rimu Aleksandra Girsa da Rusija poverljivo saopšti srpskoj vladi da je u jednom članu tajnog Londonskog ugovora predviđeno da Srbija dobije na Jadranskommoru, između ostalog, Split i Dubrovnik i da se Italija tome ne protivi. Što se tiče Rijeke,treba reći da se istaknuti italijanski novinar i političar Salvemino Gaetano u listu “Unita”zalagao da ovaj primorski grad “dobije svoju tradicionalnu autonomiju pod zaštitom Italijei Srbije”.

Život u miru

Pošto je u pogledu stvaranja Jugoslavije skeptično raspoloženje vladalo i u Francuskoj, predsednik Jugoslovenskog odbora Ante Trumbić je u svom dnevniku 11. septembra 1915.

godine zapisao “da se Rusija i Italija protive stvaranju jugoslovenske države, a da im utome Francuska i Engleska sekundiraju”.

Nepoverenje među vodećim političarima Antante u odnosu na stvaranje Jugoslavije vladalo je sve do polovine 1918, takoreći do kraja Prvog svetskog rata. Obrt u stavovima nekihevropskih državnika nastao je posle nagle promene američke politike u ovom ratu u koji jeona ušla krajem 1917. godine. Predsednik SAD Vudro Vilson je, naime, iz osnova promenio mišljenje u vezi sa sudbinom Austrougarske: umesto njenog opstanka i obnoveza šta se zalagao 1917. godine, na kraju rata je zagovarao rasturanje i komadanjehabzburške monarhije.

Najvatreniji privrženici jugoslovenske ideje bili su ohrabreni promenama stava američkog predsednika, jer je samo na ruševinama Austrougarske mogla nići Kraljevina Srba, Hrvata iSlovenaca.

Vilson obećao more



ODLUKA vlade SAD da se početkom 1917. godine umeša u ratni konflikt u Evropi i pomogne silama Antante (Engleskoj, Francuskoj i Rusiji) da pobede svoje neprijatelje,dočekana je sa velikim optimizmom u Londonu, Parizu i Petrogradu. U zemljama Antantese opravdano smatralo da će velika ekonomska i vojna moć Amerike doprineti da se što preokonča krvoproliće u Prvom svetskom ratu.

I srpska vlada na Krfu je očekivala da moćna Amerika materijalno pomogne njenoj vojsci,koja se pripremala za završne operacije na Solunskom frontu. Mada je Amerika bila dalekood ratnog požara na Balkanu, njeni politički i vojni krugovi su bili veoma dobro upoznatisa ulogom male Srbije u ovom ratu i žrtvama koje je ona podnela. Već u decembru 1917.godine SAD su stavile na raspolaganje srpskoj vladi “avans od 3 miliona dolara za prva trimeseca”, s tim što su obećale da će i dalje voditi računa o potrebama njene vojske.

Ratni ciljevi

Srpski političari su očekivali da Amerika pruži ne samo finansijsku nego i političku podršku radi ostvarenja ratnih ciljeva Srbije. Zbog toga je predsednik Vlade Nikola Pašić

obavestio američkog otpravnika poslova na Krfu Percivala Dodža da bi Ministarski savetželeo da uputi u SAD jednu državnu misiju, koja bi upoznala političke krugove i javnost tezemlje sa ratnim zadacima Srbije. Ubrzo je iz Vašingtona stigao odgovor “da će američkavlada biti srećna da primi misiju Srbije kao svog gosta”. Ovako srdačan odgovor nametnuo je Pašiću obavezu da izabere što reprezentativniju delegaciju koja će “dostojno predstavljatisrpski narod u SAD”. I zaista, u Ameriku je otputovala “srpska intelektualna i vojna elita”,kako je izvestila štampa. U delegaciji su bili: ugledni teolog Nikolaj Velimirović (kasnijevladika), rektor Beogradskog univerziteta Sima Lozanić, srpski poslanik u Parizu MilenkoVesnić i general Mihajlo Rašić. Delegacija je stigla u SAD 20. decembra 1917. godine i boravila u ovoj zemlji do polovine februara 1918. godine. Američki domaćini su ukazaliizuzetnu pažnju srpskim gostima; njih je primio predsednik SAD Vudro Vilson. Članovi

delegacije su iskoristili ovaj susret da američkog predsednika “iz prve ruke upoznaju sasrpskim ratnim težnjama”.

Upravo u vreme boravka srpske misije u Americi, u Vašingtonu je pripreman tekst čuvene“Poruke predsednika Vilsona Američkom kongresu u 14 tačaka”, u kojem se iznosila vizijasvetskog mira posle završetka Prvog svetskog rata. U jednoj od tih tačaka spominjala seSrbija, kao i Crna Gora. Doslovni tekst tačke DžI je glasio: “Okupirane teritorije Srbije iCrne Gore moraju se obnoviti, a Srbiji se mora obezbediti slobodan i siguran prilaz moru.”



Lični savetnik američkog predsednika, pukovnik Edvard Hauz pozvao je u predsedničkikabinet šefa srpske delegacije Milenka Vesnića i zamolio ga da pogleda tačku DžI ove poruke, koja se odnosila na Srbiju i da stavi eventualne primedbe, ukazujući na taj načinveliko poverenje srpskoj delegaciji. Na veliko iznenađenje pukovnika Hauza, Vesnić, inačeveliki zagovornik jugoslovenske ideje, stavio je primedbu da bi u ovoj poruci trebalo

spomenuti jedan od glavnih ratnih ciljeva Srbije: ujedinjenje Srba, Hrvata i Slovenaca u jednu državu.

Kada je predsednik Vilson 8. januara 1918. godine pročitao svoju poruku pred Američkimkongresom, Vesnić je bio vidno razočaran, jer njegova primedba nije prihvaćena. Srpski poslanik u Vašingtonu Ljuba Mihajlović je o ovom hitno obavestio srpsku vladu na Krfu,naglašavajući da konzervativni američki političari teško shvataju potrebe jugoslovenskog ujedinjenja i da je “predsednik Vilson utom pogledu personifikacija američkog javnog mnjenja, kojem je potrebno vreme da pravilno shvati naše težnje”.

Nespominjanje “jugoslovenskog ujedinjenja” u poruci američkog predsednika nije,međutim, proisticalo iz konzervativnih shvatanja, nego iz želje američke vlade da u ovomratu Kraljevinu Srbiju tretira kao saveznika, s obzirom na to da su sa njom uspostavljenidiplomatski odnosi još u DžIDž veku.

Razočaranje u poruku američkog predsednika izrazili su i hrvatski i slovenački političari uJugoslovenskom odboru u Londonu. Oni su bili “iznenađeni i frustrirani” Vilsonovimzalaganjem za očuvanje Austrougarske. Takav stav američkog predsednika bio je, naime,iznet u tački h ove poruke, koja je glasila: “Narodima Austrougarske biće obezbeđena izajamčena najšira mogućnost za autonomni razvitak.” Iz ovoga se vidi da se predsednik Vilson nije zalagao za “razaranje Austrougarske”, nego samo za “njenu rekonstrukciju”,koja bi omogućila svim narodima Habzburške monarhije, pa prema tome i Hrvatima iSlovencima, da uživaju autonomna prava.

Nemoguća Juga

PREDSEDNIK Jugoslovenskog odbora dr Ante Trumbić je posle Vilsonovog govora uAmeričkom kongresu posumnjao da je uopšte moguće stvoriti Jugoslaviju, jer se onamogla “sagraditi samo na ruševinama Austrougarske”. Ovakvo “depresivno raspoloženje”među zagovornicima jugoslovenskog ujedinjenja proizlazilo je iz nepoznavanja suštineameričke spoljne politike, koja je bila veoma pragmatična i uvažavala samo trenutneokolnosti. A trenutne okolnosti bile su sledeće: politički krugovi u Americi su smatrali da je moguće razbiti ratni savez Nemačke i Austrougarske i pacifizirati Habzburškumonarhiju. Zato su u Beč slati signali da ratni cilj SAD nije razbijanje Dunavske monarhijenego “njena obnova i napredak”. Ovakav stav preovlađivao je u Vašingtonu sve do maja1918, odnosno skoro do završetka Prvog svetskog rata.

U toku većeg dela Prvog svetskog rata u političkim krugovima Velike Britanije iSjedinjenih Američkih Država preovladavalo je, kao što je rečeno, mišljenje da je mogućeodvojiti Austrougarsku od Nemačke i time razbiti jedinstvo centralnih sila. Prema tom



uverenju, Nemačka carevina bez pomoći Habzburške monarhije pretrpela bi poraz i time biPrvi svetski rat bio okončan.

Predsednik SAD Vudro Vilson i engleski premijer Lojd Džordž su u svojim javnimnastupima obećali Beču da će Austrougarska, ukoliko se odvoji od Nemačke, biti sačuvana

i posle završetka rata obnovljena. Predsednik Vilson je zvanični stav vlade SAD u tom pogledu izneo u svojoj čuvenoj poruci Američkom kongresu. Lojd Džordž je prilikomobrazloženja politike britanske vlade pred sindikalnim prvacima u Londonu, januara 1918.godine rekao: “Ne borimo se za to da uništimo Austrougarsku. Saglasni smo sa predsednikom Vilsonom da rasparčavanje Austrougarske nije naš ratni cilj.”Čvrstu odlučnost da se Austrougarska sačuva posle završetka rata, Lojd Džordž i Vilson suispoljavali sve do leta 1918, a onda je došlo do naglog obrta u njihovim pogledima na budućnost Habzburške monarhije. S obzirom na to da je promena političkih uverenja dvanajmoćnija svetska lidera bitno uticala na tok međunarodnih zbivanja, a u okviru toga i nasudbinu naroda koji su se našli u vrtlogu rata, pre svega na sudbinu srpskog naroda, potrebno je ukazati na razloge zbog kojih je do ovog došlo.

RUSI PROTIV UJEDINJENJA

NIŠKA deklaracija koju je 7. decembra 1914. godine u vreme najkritičnijih trenutakaPrvog svetskog rata usvojila Srpska narodna skupština i u kojoj se isticalo da su prioritetniratni ciljevi Srbije: oslobođenje Hrvata, Slovenaca i Srba koji žive u Austrougarskoj iujedinjenje sa njima - nije naišla na povoljan prijem u Rusiji, Engleskoj i Francuskoj,savezničkim zemljama Srbije. Istoričar Dragoljub Živojinović čak tvrdi da su ove velikesile odbile da prihvate Deklaraciju. Svaka od ovih zemalja imala je svoje posebne razlogezbog kojih nije htela da uvaži ambiciozne zamisli srpskih političara da se na Balkanu stvorinova državna tvorevina - Jugoslavija.

U carskoj Rusiji, koja je bila najverniji saveznik Srbije i u kojoj je pravoslavlje poprimilooblik državne ideologije, nisu mogli da shvate da se u Beogradu tako olako prihvata ideja ostvaranju države u kojoj bi trebalo da zajedno žive narodi koje su delile ozbiljnekonfesionalne razlike. Jedan od najuticajnijih ruskih političara, Sergej DimitrijevičSazonov, koji je za vreme rata obavljao dužnost ministra inostranih poslova a pre toga bioruski poslanik u Rimu i dobro poznavao prozelitističku politiku Vatikana, energično sesuprotstavljao stvaranju države u kojoj bi zajednički živeli pravoslavci i katolici.Predsednik srpske vlade Nikola Pašić, u to vreme jedan od najvatrenijih zagovornikasrpsko-hrvatsko-slovenačkog ujedinjenja, saznao je iz diplomatskih krugova u Nišu, gde su na početku rata

bile smeštene sve srpske državne ustanove, da Sazonov koji je imao veliki uticaj na ruskogcara Nikolu II uporno odbija mogućnost stvaranja jedne pravoslavno-katoličke države na balkanskom prostoru. Vrlo uznemiren, Pašić je telegrafisao srpskom poslaniku uPetrovgradu Miroslavu Spalajkoviću i zahtevao od njega da proveri vesti koje su kolale po Nišu, kao i da zamoli ruskog ministra inostranih poslova za objašnjenje.

Poruka Beogradu



SPALAJKOVIĆ je postupio po nalogu predsednika vlade i 7. aprila 1915. godine bio primljen od strane ruskog šefa diplomatije. Ruski ministar mu je izneo svoju nevericu umogućnost srećnog života Srba, Hrvata i Slovenaca u zajedničkoj državi i tom prilikomnaglasio da Rusija nastoji da posle završetka rata Srbija bude jedna snažna i teritorijalnouvećana država koja će imati širok izlaz na Jadransko more. “Srbija će dobiti najveću

teritoriju i znatan deo primorja, jer je podnela najveće žrtve i učinila najvećeusluge” (saveznicima), rekao je tom prilikom Sazonov.

Srpski poslanik je požurio da Pašića obavesti o razgovoru sa šefom ruske diplomatije i istevečeri poslao u Beograd šifrovani telegram u kojem je izneo sledeće: “Vidi se da Sazonovne smatra za sada ostvarljiv naš program potpunog ujedinjenja Srba, Slovenaca i Hrvata izbog toga se ne oduševljava njime...” Spalajković je mislio da je uzrok ovakvom stavuruskog ministra ratna situacija: “Katolički zapadni Sloveni su daleko od Rusije i za njunemaju mnogo interesa” dodajući da ”ti Sloveni u ovom ratu nisu ništa učinili” (zasaveznike). Kao “potajan razlog” takvom gledištu, Spalajković misli da bimogao biti strah “da Srbija sa katoličkim elementom od nekoliko miliona ne izgubi svoj

raniji karakter u kome je pravoslavlje bilo glavni faktor.”U vreme kada se vodio razgovor između Sazonova i Spalajkovića u Rusiji je boraviohrvatski novinar, političar i član Jugoslovenskog odbora u Londonu - Frane Supilo. I on jenaišao, kako sam kaže, na “čvrst pravoslavni bedem u Rusiji”. U pokušaju da ubedi knezaJusupova, jednog od najuticajnijih predstavnika ruske aristokratske elite, da pet milionaHrvata i Slovenaca žele da se ujedine sa Srbima, od njega je dobio sledeći odgovor: “Sva jenesreća u tome što su tih vaših pet milijuna - katolici. Da su pravoslavni, kako bi sve todrukčije išlo. Vi slušate papu, dakle glavara izvan države.”

Supilo je uspeo da dođe i do Sazonova, ali mu je ovaj otvoreno izneo razloge zbog kojih neuvažava ideju ujedinjenja “jednog naroda sa tri imena” kako se u to vreme govorilo. Vidnorazočaran, hrvatski političar je iz Petrovgrada uputio 11. aprila 1915. godine telegram Nikoli Pašiću u kojem je rekao da mu je Sazonov izrazio “sumnju u uspjeh našihzajedničkih ideala, te je kategorički naglasio, da će Srbija dobiti lijepu odštetu i doći namore, ali da je naš jugoslovenski program neostvariv. On ne vjeruje u njegovo postignuće, jer se Rusija toliko ne može angažovati”. Prema Supilovu mišljenju “Sazonov ne želi toujedinjenje zbog vjerskih razlika između Srba, Hrvata i Slovenaca.”

Troimeni narod

VRATIVŠI se iz Rusije, bez “vidnih rezultata”, Supilo je na sastanku Jugoslovenskogodbora koji je održan 24. juna 1915. godine u Londonu obavestio prisutne da se: “ruskavlada protivi ujedinjenju katoličkih Hrvata i Slovenaca s pravoslavnim Srbima”, a i ruskiambasador (u Francuskoj) Izvoljski, koji je isprva bio zagrijan idejom stvaranja jednevelike južnoslovenske države, sada objašnjava... “da je baza ruske politike pravoslavlje i daRusija iz razloga državne politike ne može dopustiti, da se Hrvati i Slovenci kao katolicizdruže s pravoslavnim Srbima, jer bi katolici kao kulturniji dobili prevlast u budućoj jugoslovenskoj državi.”



Hrvatski i slovenački političari su bili ogorčeni na Sazonova i druge ruske istaknuteličnosti, ne samo zbog toga što su se ovi protivili ujedinjenju “jednog troimenog naroda”,nego i zato što se Rusija zalagala da Srbija posle rata dobije Bosnu i Hercegovinu,Slavoniju, Srem i Bačku, kao i veliki deo jadranske obale sa Splitom i Dubrovnikom i

ostrvima Brač, Šolta, Koločep, Čijovo i dr. odnosno da dobije one teritorije za koje su onismatrali da pripadaju njihovoj naciji.

Nastojanje većine ruskih političara da se Srbija teritorijalno proširi i izađe na Jadranskomore, kao i njihovo protivljenje stvaranju jugoslovenske države, postalo je bespredmetnoonog trenutka kada je u Rusiji izbila revolucija 1917. godine. Nova sovjetska vlast imala je drugačije poglede na međunarodnu situaciju, pa i na prilikena Balkanu, nego carska Rusija. Neki istoričari zbog toga smatraju da je propast ruskecarevine bila fatalna za Srbiju i srpski narod.

STRAH OD RUSIJE

Uloga Velike Britanije u procesu stvaranja jugoslovenske države može se uporediti saengleskom poslovicom “Sva se jaja ne smeju stavljati u jednu korpu”. Iako je, naime,zvanična politika engleske vlade do pred sam kraj Prvog svetskog rata bila usmerena katome da se sačuva Austrougarska, što je isključivalo mogućnost rađanja nove državnetvorevine na Balkanu u kojoj bi zajednički živeli Srbi, Hrvati i Slovenci - Londonistovremeno nije sprečavao aktivnost nekih nezvaničnih krugova koji su se zalagali zastvaranje Jugoslavije.

Među malobrojnim zagovornicima “jugoslovenske ideje” u Velikoj Britaniji, vidnu ulogusu igrale dve ličnosti - Vilijam Siton-Votson i Vikem Stid. Siton-Votson (1879-1951) bio jeugledni engleski istoričar, koji je dobro poznavao prilike na Balkanu, dok je Stid(1871-1956) uživao ugled jednog od najboljih britanskih novinara, koji je jedno vreme biourednik spoljnopolitičke rubrike a kasnije i glavni i odgovorni urednik uticajnog lista“Tajms”. Mada su Stid i Siton-Votson bili nezvanične i nevladine ličnosti, oni su u duhuengleske tradicije, branili interese svoje zemlje, bez obzira na to što se nisu uvek slagali sa politikom svoje vlade. A interesi Velike Britanije na Balkanu bili su decenijama usmerenika tome da se spreči uticaj Rusije na pravoslavne narode koji su tu živeli i da se ovojvelikoj zemlji onemogući izlazak na “toplo more”. Prema mišljenju mnogih engleskih političara i javnih radnika, Srbija je bila produžena ruka Rusije na Balkanu i zato su veoma

često bili podozrivi prema njoj.

I Siton-Votson je delio ovo mišljenje, pa je u svojoj knjizi pod naslovom “Jugoslovensko pitanje u Habzburškoj monarhiji”, koja je izdata 1913. godine i koja je izazvala velikuuzbunu u srpskoj javnosti, tvrdio da bi u rešavanju jugoslovenskog pitanja “trijumf srpskeideje značio trijumf istočne nad zapadnom kulturom i bio bi fatalan udarac progresu imodernom razvoju.” U strahu da Srbija ne postane odskočna daska za rusku dominaciju u jugoistočnoj Evropi, Votson se sve više počeo okretati prema Hrvatskoj, podržavajući



stavove i ideje hrvatskih političara u Jugoslovenskom odboru u Londonu.

Trijumf Istoka

NAŠ ugledni istoričar i akademik Milorad Ekmečić kaže da je Siton-Votson “podržavao

više Hrvate nego Srbe, verujući da su oni više okrenuti Zapadu.” Engleski autor Artur Mejide čak i dalje i tvrdi da je Votson “radio za nezavisnu Hrvatsku”. Najobuhvatniju ocenuovoga engleskog istoričara dao je Ekmečić, ocenjujući da “osnova Votsonovih ideja leži uzagovaranju zajedničke jugoslovenske države u kojoj će katolički Zapad vremenom preuzeti vođstvo.”

U vezi sa delovanjem Siton-Votsona na engleskoj političkoj sceni, treba istaći da je njegovuticaj na zvanične vladine krugove u Londonu na početku rata bio neznatan, ali da jeojačao posle promene stava engleske vlade u pogledu budućnosti Austrougarske, poslerata. Odlučivši se za komadanje Habzburške monarhije što je omogućavalo stvaranje nove jugoslovenske države, londonski zvanični krugovi su počeli sve više uvažavati mišljenje

Sitona-Votsona, kao stručnjaka za balkansko pitanje. Na zahtev Forin ofisa, on je izradio jedan memorandum u kojem je izneo svoje poglede na mogućnost nastanka zajedničkedržave Srba, Hrvata i Slovenaca. Protiveći se stvaranju Velike Srbije, koja bi uključivalaBosnu i Hercegovinu i imala izlaz na more, Votson je uveravao Englesko ministarstvoinostranih poslova da “jugoslovensko pitanje ne bi trebalo rešavati parcijalno, proširivanjem Srbije na Bosnu i Hercegovinu i dajući joj izlazak na more, nego celovito“stvaranjem jedne jugoslovenske države u skladu sa načelima narodnosti”.

U svom memorandumu je detaljno obrazložio zašto je protiv očuvanja i proširenja Srbije aza stvaranje jugoslovenske zajednice, jer bi po njegovom mišljenju “civilizovaniji Hrvati iSlovenci ubrzo preuzeli vođstvo u političkom i kulturnom životu nove države od hrabrih,ali primitivnih srpskih sunarodnika”, što bi po njegovom uverenju bilo u interesu Zapada.Da bi se sprečio navodni srpski hegemonizam, Votson je predlagao da prestonica budućedržave bude u Sarajevu, kao geografskom središtu, ili da se permanentno seli iz jednognacionalnog centra u drugi, tako da bi povremeno mogla biti u Beogradu, Zagrebu iLjubljani. Engleski istoričar Kenet Kalder tvrdi da je ovaj Votsonov dokument bio dobro prihvaćen u Forin ofisu i da je načelnik ratnog odeljenja ovog ministarstva Harold Nikolson “preporučio” da ga britanska vlada uzme u obzir kada se na “konferenciji mira” bude odlučivalo o Habzburškoj monarhiji.

Agresivni stid

ŠTO se tiče Vikema Stida, druge engleske ličnosti koja je zagovarala stvaranje Jugoslavije“u okviru engleskih državnih interesa”, treba istaći da je njegovo političko ponašanje biloveoma agresivno, tako da se nekim srpskim zvaničnicima činilo da ovaj uticajni novinar “sledi englesku imperijalnu i kolonijalnu politiku”. On se, na primer, nije ustručavao da od predsednika srpske vlade Nikole Pašića traži “zvanično objašnjenje” zašto je Ljubomir Mihajlović, srpski poslanik u Vašingtonu, inače veliki pobornik “jugoslovenstva”, penzionisan i zašto namerava da to isto učini i sa poslanikom u Londonu, JovanomJovanovićem Pižonom.



Prema tvrđenju češke istoričarke Milade Paulove ovako Stidovo ponašanje je uvrediloPašića pa je oštro odgovorio da je penzionisanje srpskih diplomata u njegovoj isključivojnadležnosti i da će to svoje pravo demonstrirati i prilikom penzionisanja Jovanovića.Hrvatski istoričar Dragovan Šepić smatra da je “takvo Pašićevo držanje otežalo njegov

položaj. Ostavljao je dojam kao da nije spreman slušati savjete Saveznika i da ne vodiračuna o potrebi usklađivanja politike srpske vlade s gledištima Saveznika.” Šepićočigledno zanemaruje činjenicu da je Stidovo ponašanje Pašić mogao da protumači kao“akt mešanja u unutrašnje stvari Srbije”, što je u stvari i bilo. Ovaj engleski novinar se,verovatno sa znanjem britanske vlade, mešao i u neka druga osetljiva politička pitanja. On je, na primer, od italijanskog premijera Vitoria Orlanda, kod koga su mu, kao uredniku“Tajmsa” vrata bila uvek otvorena, tražio da “prizna Narodno vijeće iz Zagreba kako bi seojačao položaj Hrvatske prema Srbiji”.

Mnogi domaći i strani istoričari su davali veliki značaj ulozi Vilijama Siton-Votsona iVikema Stida u stvaranju Jugoslavije, što je u osnovi tačno, ali su izbegavali da kažu da su

se oni zalagali za jugoslovensko ujedinjenje po meri engleskih interesa, prema kojima je unovoj zajednici trebalo dati prednost “zapadnim katoličkim Hrvatima” u odnosu na“istočne pravoslavne Srbe”.

FIJASKO U ŽENEVI

Interesantno je kako su hrvatski i slovenački političari, čiji su narodi živeli podaustrougarskom čizmom, dočekali vesti o nameri sila Antante da sa političke karte Evropeizbrišu Habzburšku carevinu, čime su stvoreni uslovi za rađanje Jugoslavije. Doktor AnteTrumbić, predsednik Jugoslovenskog odbora u Londonu, jednog, inače, sasvim

nelegitimnog političkog tela, koje nije izabrano voljom naroda, nego je inaugurisanoodlukom predsednika srpske vlade Nikole Pašića - zahtevao je da se u novim okolnostimaovaj Odbor proglasi za “međunarodno priznati organ koji ima ovlašćenje da predstavljaSlovence, Hrvate i Srbe koji žive u Austrougarskoj.”Očigledno da ovom dalmatinskom političkom prvaku, Kraljevina Srbija sada više nije bila potrebna kao na početku rata, kada je njegov zemljak i istomišljenik Frane Supiloizjavljivao pred Pašićem u maju 1915. godine u Nišu da “Srbija mora da bude onajdržavotvorni faktor koji će sabirati i slijevati Južne Slovene, jer je ona dokazala da jedorasla ovakvoj misiji.”

Tri i po godine kasnije, odnosno 4. oktobra 1918, Trumbić je rekao predsedniku srpske

vlade prilikom njegovog boravka u Parizu da nova međunarodna situacija više nedozvoljava da Srbija posmatra jugoslovenske narode u Austrougarskoj kao objekat njenihratnih ciljeva, već ih mora tretirati kao “ravnopravne činioce koji imaju izvor svoga prava bez obzira da li postoji Srbija”.

Što se tiče hrvatskih i slovenačkih političara u Zagrebu i Ljubljani, oni su poziv američkog predsednika Vilsona i britanskog premijera Lojda Džordža da se uništi i raskomadaaustrougarska država, shvatili kao povoljnu mogućnost da njihovi narodi pretrče iz tabora



pobeđenih u tabor pobednika i da na taj način izbegnu sudbinu Habzburške monarhije učijem su se okrilju, ne samo nalazili, nego su se u njenim vojnim jedinicama borili protivčlanica Antante (Engleske, Francuske, Rusije, Italije i Srbije).

Nalog regenta

Radi toga su nekoliko meseci pre završetka rata, odnosno 19. oktobra 1918. godine izabrali jedno političko telo koje su nazvali Narodno vijeće, koje je odmah proglasilo otcepljenjeHrvatske i Slovenije od Beča i pristupilo formiranju Države Srba, Hrvata i Slovenaca kojižive na teritoriji Austrougarske. Pošto se proglasilo za nosioca vlasti na teritorijiHabzburške monarhije gde žive Slovenci, Hrvati i Srbi, Narodno vijeće je izrazilo želju zaujedinjenjem sa Kraljevinom Srbijom.

Predsednik srpske vlade Nikola Pašić, koji je na početku rata bio vatreni zagovornik zajedničke države Srba, Hrvata i Slovenaca, počeo je postepeno uviđati na kakve sve prepreke nailazi njegova “jugoslovenska ideja”. Da bi “zbližio”, kako je mislio, heterogene

elemente buduće države - srpsku vladu, Narodno vijeće iz Zagreba, Jugoslovenski odbor izLondona i srpsku opoziciju sa Krfa, Nikola Pašić je pristao da se od 6. do 9. novembra1918. godine održi konferencija u Ženevi, na kojoj je trebalo “raspraviti sva sporna pitanja”.

Kada je došao u ženevski hotel “Kontinental”, gde se konferencija održavala, zatekao je 12 političara iz Zagreba, Ljubljane i Krfa. Srpsku vladu na ovoj konferenciji predstavljao jesam Pašić a srpsku opoziciju Milorad Drašković, bivši ministar, dok je u ime Narodnogvijeća iz Zagreba na ovom skupu uzeo učešće Anton Korošec a u ime Jugoslovenskogodbora iz Londona Ante Trumbić.

Dobivši nalog od regenta Aleksandra Karađorđevića da prizna Narodno vjeće, Pašić je predložio da se obrazuje koaliciona vlada Kraljevine Srbije, u koju bi trebalo da uđu i predstavnici slovenačkog, hrvatskog i srpskog naroda iz Austrougarske. Trumbić je odbiotaj predlog, izjavivši da srpska vlada može da predstavlja samo Srbe iz Srbije a ne i jugoslovenske narode (uključujući i Srbe) u Austrougarskoj.

Predsednik Jugoslovenskog odbora je zahtevao da se do saziva jugoslovenske ustavotvorneskupštine koja bi trebalo da donese konačnu odluku o “obliku zajedničke države”, Narodnovijeće iz Zagreba prizna kao suvereni i međunarodno priznat organ koji će na svojojteritoriji vršiti vlast, kao što srpska vlada vrši vlast na teritoriji tek oslobođene Srbije.

Radi koordinacije zajedničkih poslova, Trumbić je predložio a konferencija u Ženeviusvojila zaključak, da se obrazuje zajedničko ministarstvo, odnosno jedna vrsta saveznevlade koja bi imala ingerencije u oblasti spoljne politike, vojske, finansija, saobraćaja i dr.Konferencija je, takođe, donela zaključak da predsednik zajedničkog ministarstva ne možeda bude ni Pašić ni Korošec, jer su predsednici “lokalnih vlada”. Isto tako, usvojen je i predlog da ministri iz Srbije polažu zakletvu pred srpskim kraljem a ministri iz Hrvatske iSlovenije pred predsednikom Narodnog vijeća - Antonom Korošecom. Veomanezadovoljan i kako očevici tvrde “vidno utučen”, Pašić je pod pritiskom kralja Aleksandra



morao da prihvati zaključke konferencije, koji su precizirali način ujedinjenja Srba, Hrvatai Slovenaca u buduću državu.

Stvar bi se na ovom završila da Pašiću sa Krfa nije stigao telegram od Stojana Protića, koji je zastupao odsutnog predsednika vlade, u kojem on na veoma oštar način protestuje protiv

zaključaka Ženevske konferencije, i zbog toga podnosi ostavku celog ministarskog saveta.U Protićevom telegramu upućenom Pašiću se kaže: “Ono što gospoda sada ističu i žele to je jedna nakarada od Ministarstva (misli se na Zajedničko ministarstvo- pr. aut.) kakvog nigde nikad nije bilo; to je izraz nepoverenja i Vama lično i Srbiji kojanije zaslužila takvo postupanje; to je nešto što nikad ne biva među ljudima koji istinskihoće narodno jedinstvo.”

Ozbiljan sukob

U vezi sa ovakvim stavom Stojana Protića, treba reći da je on bio jedan od retkih političarau Srbiji, koji je još pre ujedinjenja i stvaranja jugoslovenske države uočio separatističke

tendencije nekih hrvatskih političara. U telegramu koji je 12. novembra 1918. godine poslao Jovanu Jovanoviću, srpskom poslaniku u Londonu, Protić kaže da ako hrvatski političari odustanu od Krfske deklaracije, “to će biti velika šteta, koju ćemo duboko žaliti,ali onda ćemo ići svaki svojim putem: Srbi sa Srbima, a Hrvati i Slovenci sa Hrvatima iSlovencima. Istina, u Parizu i Ženevi pokušalo se da se srpski narod iz Bosne iHercegovine, Srema i Slavonije, Dalmacije i Like, Bačke, Banata i Baranje odvoji odSrbije pa da se s njima napravi front prema Srbiji. Ali mi se nadamo da su ti pokušajiosuđeni na propast.”

Pod pritiskom Stojana Protića, Pašić je obavestio učesnike Ženevske konferencije da srpskavlada ne usvaja zaključke ovog skupa i da on kao predsednik te vlade, s obzirom na to da je potpisao ovaj dokument mora da podnese ostavku.Ženevska konferencija je, kao što se vidi, propala, ali nije propao duh nesloge izmeđusrpskih, hrvatskih i slovenačkih političara koji se tako snažno ispoljio još pre zvaničnog proglašenja ujedinjenja “tri bratska naroda” - 1. decembra 1918. godine.

KRATKO VREME SLOGE

JEDAN od istorijskih paradoksa koji je pratio proces jugoslovenskog ujedinjenja ogledaose u činjenici da najvatreniji zagovornici jugoslovenske ideje među srpskim političarima iintelektualcima nisu dovoljno poznavali civilizacijske, kulturne i verske osobenostihrvatskog i slovenačkog naroda, sa kojima je Srbi trebalo da stupe u zajedničku državu.Mnoge od ličnosti u Srbiji koje su bile odlučujući faktor prilikom donošenja odluke ostvaranju jugoslovenske države nisu u svom životu ni nogom kročile na onaj deo teritorijeAustrougarske gde su živeli Hrvati i Slovenci, pa prema tome nisu mogli steći realnu slikuo raspoloženju ta dva naroda da stupe u zajedničku državu sa Srbima.

Ilirski pokret





granice do kojih se može proširiti vlast i neposredni uticaj austro-ugarski, Hrvati su... prionuli da dadu hrvatsko obeležje svim onim srpskim zemljama koje su ušle... u sferuaustro-ugarske dominacije. To je nova faza ekskluzivnog Hrvatstva koje u službi katoličke propagande i austrougarske politike, nasrće na srpstvo, solidarišući svoje tesnogrude,separatističke, isključivo hrvatske prohteve sa tuđinskim otmičarima. I iz takvih pobuda i

sa takvim umišljajima Hrvatstvo se stavilo u Bosni i Hercegovini u službu austrougarskojokupaciji i katoličanstvu”, konstatuje Milovanović.Mada je kao realan političar uviđao da bi i za Hrvate i za Srbe bilo korisnije da izekonomskih i drugih razloga stvore zajedničku državu, Milovanović je za razliku odvatrenih pobornika jugoslovenstva ukazivao na sve one probleme koji bi mogli biti fatalni,ne samo za buduću jugoslovensku zajednicu, nego i za srpski narod koji je već imao svojumatičnu državu.

NIŠKA DEKLARACIJA

Mnogi srpski poslanici koji su na početku Prvog svetskog rata, odnosno 7. decembra 1914.

godine izglasali takozvanu Nišku deklaraciju, kojom su ozvaničeni ratni ciljevi Srbije isaopšteno javnosti da je jedan od prioriteta srpskog naroda u ovom ratu: oslobođenje iujedinjenje Srba, Hrvata i Slovenaca - nisu nažalost, dobro poznavali, ne samo trenutne političke prilike u Hrvatskoj i Sloveniji, nego, kao što je rečeno nisu mnogo znali ni okulturi, veri i mentalitetu ova dva naroda.

DVA LICA SUPILA

U

U srpskim političkim krugovima nije uočena ni činjenica da se hrvatska i slovenačka politika u toku Prvog svetskog rata kretala na dva koloseka. Hrvatski i slovenački poslaniciu Bečkom parlamentu zalagali su se, na primer, za stvaranje “jedne jugoslovenske državnetvorevine”, ali u okviru Austrougarske monarhije, dok su predstavnici Hrvata i Slovenaca uJugoslovenskom odboru u Londonu, bili za stvaranje Jugoslavije, “čiji bi stožer bilaKraljevina Srbija”.



Nažalost, i neki predstavnici Hrvata i Slovenaca u Jugoslovenskom odboru nisu bili iskreniu svom jugoslovenskom opredeljenju. Oni su, na primer, iznosili i zagovarali tezu “da suSrbi, Hrvati i Slovenci jedan narod sa tri imena”, iako su znali da takvo uverenje nije preovlađujuće u njihovim nacionalnim sredinama. Jedan od najistaknutijih i najuticajnijih

članova ovoga odbora - Frane Supilo, inače novinar iz Rijeke i bivši poslanik u Hrvatskomsaboru, obratio se iz Londona predsedniku Srpske vlade Nikoli Pašiću jednim pismom ukojem je veličao tezu o “troimenom narodu”: “Gospodine predsjedniče! Moja vjera i vjerahiljada nas, koji stojimo na načelu narodnog jedinstva jest, da mi Hrvati, Srbi i Slovenci odTriglava do Timoka sačinjavamo jedan te isti narod sa jednim te istim jezikom, a samo satri narodna imena.”

Iznoseći uverenje članova Jugoslovenskog odbora da srpski narod koji je izašao kao pobednik iz balkanskih ratova i hrabro se suprotstavio nemačkom i austrougarskomhegemonizmu u Prvom svetskom ratu, treba da preuzme “odgovornu misiju oslobođenja iujedinjenja tri naroda”, Supilo u pismu, osim toga naglašava da: “Ova Srbija, koja je tako

lijepo u zadnjih 10 godina, a naročito kroz ove tri poslednje, dokazala da je dorasla ovakvojmisiji, mora da bude onaj državotvorni faktor, koji će sabirati i slijevati Južno Slavenstvo”.

Patetika

Treba reći da su i mnogi srpski politički prvaci, pa i sam Nikola Pašić, govorili da su Srbi,Hrvati i Slovenci “jedan narod sa tri imena”, pogrešio verujući da takvo mišljenje vlada i unjihovim sredinama. Upravo je bilo obrnuto: u Zagrebu je, na primer, preovlađivalomišljenje da Hrvati imaju “svoju nacionalnu individualnost”, kao i “državotvornost”, kojase potvrđuje u “hrvatskom državnom pravu”, i manifestuje kroz pojam “KraljevstvoHrvatske, Slavonije i Dalmacije”. Osim toga, početkom DžDž veka pojavila se i teorija oiranskom poreklu Hrvata, čime je negirana njihova pripadnostslovenskoj rasi, pa samim tim i etnička bliskost sa Srbima.

Uporno insistiranje Supila i nekih Slovenaca na tezi o “troimenom narodu”, proizlazila je,u stvari, iz njihove želje da svoje narode, čiji su se pripadnici borili na strani Austrougarskei mogli biti gubitnici u ovom ratu, etnički izjednače sa Srbima, čija je ratna perspektivaukazivala na to da će se naći u “pobedničkom taboru”. Kao što su Frane Supilo i njegoviistomišljenici, iz taktičkih razloga na “domaćem terenu” upotrebljavali izraz “troimeninarod”, tako su u kontaktima sa diplomatskim predstavnicima i državnicima Rusijemasovno koristili termine “slovenstvo”, “slovenska braća”, “ruska braća” i druge uverenida ova velika zemlja sa svojim saveznicima u Antanti može biti odlučujući faktor prilikomrešavanja posleratnog statusa Hrvatske.

Frano Supilo i predsednik Jugoslovenskog odbora Ante Trumbić plašili su se, osim toga, dadržave Antante ne daju posle rata dalmatinsku obalu Italiji, kao nagradu za njeno pristupanje ovom savezu. Sa puno “slovenske patetike”, Supilo se obratio Anatoliju Nikolajeviču Krupenskom, ruskom poslaniku u Rimu, sa sledećom tvrdnjom: “Jedinoslavensko pravo more jest Jadransko, sa izvrsno razvijenom obalom i sa najčešćimslavenskim življem. Dijeliti, ili čak izgubiti njegovu obalu, nakon ovolikih žrtava Srbije i



Rusije u ovom ratu značio bi golem poraz cijelog Slavenstva, a za nas Primorce narodnoubojstvo.”

U nadi da će Rusi podržati ujedinjenje Srba, Hrvata i Slovenaca, Supilo se u februaru 1915.godine našao u Petrovgradu. Tamo je bio lepo primljen, ali je primetio sumnju ruskih

diplomata u pogledu stvaranja jugoslovenske države, jer njihove narode, kako su mu oniotvoreno rekli, “dele verske razlike”.

Nisu jedno

Kada je, isto tako, i kod ruskog ministra inostranih poslova Sergeja Dimitrijeviča Sazonovauočio “nepoverenje u jugoslovenski projekat zbog konfesionalnih problema”, Supilo ga je pokušao uveriti “da je moguće da se katolici etapno približe pravoslavcima”. Sazonov je, prema Supilovim rečima, “prezrivo odmahnuo rukom i odgovorio da sve te kombinacijenisu ništa dok se god papa bude priznavao vrhovnom glavom crkve.”Prevrtljivi Frane Supilo se od vatrenog Jugoslovena u vreme srpskih vojnih pobeda na Ceru

i Kolubari, ubrzo posle upada austrougarskih i nemačkih armija u Srbiju, krajem 1915.godine preobrazio u hrvatskog nacionalistu.

BRAĆA DRUGE VERE

DOBRI poznavaoci političkih prilika u našoj zemlji, između dva rata, tvrdili su da sumeđunacionalni odnosi u Srpskom dobrovoljačkom korpusu, koji je formiran u leto 1916.godine u Rusiji bili jasan indikator za kasnije probleme koji su potresali KraljevinuJugoslaviju. Istoričar Dragoslav Janković u vezi s tim konstatuje: “Dobrovoljci su bili barometar pravog raspoloženja hrvatskog i slovenačkog naroda u prvom kolektivnomsusretu sa srpskim narodom u toku Prvog svetskog rata.” Svi oni problemi koji suopterećivali odnose između Srba, Hrvata i Slovenaca u staroj Jugoslaviji mogli su se uočitiu ovoj dobrovoljačkoj jedinici i svi oni koji su imali imalo političkog sluha mogli su iz ponašanja vojnika i oficira, pripadnika ova tri naroda izvući korisne pouke za budućnost,ali to, nažalost, nisu učinili.

Politički stavovi Hrvata i Slovenaca koji su donedavno bili austrijski vojnici, zatim ruskizarobljenici, da bi najzad dobili status srpskih dobrovoljaca, podudarili su se sa mišljenjem



predstavnika ova dva naroda u Jugoslavenskom odboru u Londonu, koji je formalnozastupao interese Južnih Slovena iz Austrougarske.

Prazna obećanja

HRVATSKI političar Ante Trumbić, inače predsednik Jugoslovenskog odbora, nije kriosvoje mišljenje. On je 19. aprila 1917. uputio jedno pismo predsedniku srpske vlade NikoliPašiću u kojem mu je otvoreno saopštio: “Ne žalimo žrtve našeg (hrvatskog) naroda uovome ratu za našu zajedničku stvar... ali želimo da te žrtve budu iskorišćene, što je višemoguće, za naš politički cilj, jer se krv u rat ne prilijeva zato da se ratuje, nego zato da se postigne cilj kome su žrtve namjenjene.”

I u drugim slučajevima, vezanim za nastojanja srpske Vrhovne komande da se formira pomenuti korpus, iskrsavale su na videlo ne samo razlike u shvatanju srpskih, hrvatskih islovenačkih političara u pogledu “zajedničkih ciljeva” nego su se ispoljili i različiti politički interesi. Veliko razočaranje je nastalo kada se nisu ispunila Trumbićeva obećanja

da će se “ hiljade Hrvata i Slovenaca”, koji su kao doseljenici živeli u Americi i Kanadi prijaviti u srpske dobrovoljačke jedinice.

Na Krf je iz Amerike stiglo samo 200 Hrvata i još manje Slovenaca, dok je u ovomdobrovoljačkomo transporu bilo više od 4.000 Srba.

Uverenje ili možda iluzija Nikole Pašića da su “Srbi, Hrvati i Slovenci jedan narod sa triimena” i da imaju jedan zavičaj, bilo je ozbiljno uzdrmano kada mu je Trumbić pismenosaopštio razloge zašto se njegovi samoplemenici nisu u dovoljnom broju odazvali pozivuda se upišu u dobrovoljce:

“Shvatite da je kod srpskih elemenata izvan otadžbine mnogo lakše imati uspjeha kada seradi za pomoć Srbiji, jer već samo ime dovoljno je da im objasni stvar i probudioduševljenje za nju”, kaže Trumbić, “ali to nije dovoljno kod Hrvata i Slovenaca, osobitokod nas, kojima, kad ih se zove u dobrovoljce, treba uliti uvjerenje da se ne radi samo ozasebnoj srpskoj stvari, već i o njihovoj i da se borba, u koju ih se zove, vodi zaoslobađanje i njihovog zavičaja, jednako kao i onoga njihove srpske braće.”Kada je posle niza peripetija Srpski dobrovoljački korpus konačno formiran, uz veliku podršku ruskog cara Nikole II, međunacionalni problemi u njemu, ne samo da nisuotklonjeni nego su se i zaoštrili. Malobrojna “slovenska katolička braća” iz Habzburškemonarhije, koja su pristupila ovoj jedinici, ispoljila su nepoverljiv i netrpeljiv stav premasrpskim oficirima i vojnicima.

”Bratska” poruka

MADA je u Korpusu bilo 90 odsto Srba, novopridošli dobrovoljci su zahtevali da se ova jedinica više ne zove “srpska”, nego “jugoslovenska”. Postavljali su i druge zahteve, koji



su odisali šovinizmom i verskom netrpeljivošću. U tom pogledu karakterističan je“ultimatum” koji su hrvatski i slovenački dobrovoljci iz 4. puka II dobrovoljačke divizijeuputili komandantu Korpusa generalu Mihajlu Živkoviću u kojem su zahtevali sledeće:“1. Korpus mora da se zove jugoslovenski;2. Da se odvoje hrvatski i slovenački vojnici od srpskih i da se formiraju zasebni pukovi sa

istonacionalnim oficirima;3. Da se ne mješaju katolici i pravoslavni;4. Da se Korpus nikako ne smatra vojskom pravoslavne Srbije, već zasebnom jugoslovenskom revolucionarnom vojskom, kojoj je jedini zadatak da bude realna političko-vojnička baza u budućim mirovnim pregovorima, poslije završetka Prvogsvjetskog rata”.

PAŠIĆ OKREĆE LIST NEKE od mnogobrojnih zahteva, srpska vlada je usvojila po hitnom postupku. To se, pre

svega, odnosilo na traženje hrvatskih i slovenačkih oficira da im se priznaju činovi koje suimali u Austrougarskoj vojsci i da im se plate izjednače sa srpskim oficirima. I pored togašto je udovoljeno mnogim njihovim željama, veći broj Hrvata i Slovenaca napustio jeKorpus i vratio se u zarobljeničke logore. Više su voleli da budu ruski zarobljenici negosrpski vojnici.

Srpskim dobrovoljcima najteže je pala odluka regenta Aleksandra Karađorđevića izfebruara 1918. godine da se Srpski dobrovoljački korpus preimenuje u Jugoslovenskudiviziju iako su većinu sastava iz ove jedinice činili Srbi. Pod novim, jugoslovenskimimenom ova Divizija je učestvovala u proboju Solunskog fronta i u završrnim operacijamaza oslobođenje zemlje.

U našoj istoriografiji još nije dat celovit odgovor na pitanje zašto je Nikola Pašić, kao predsednik vlade stavio potpis na takozvanu Nišku deklaraciju 1914. godine, kojom je proklamovano stvaranje zajedničke države Srba, Hrvata i Slovenaca, a ujedno označeno brisanje sa političke i geografske karte jedne uspešne i sa mukom stvorene državnetvorevine - Kraljevine Srbije.

Zagonetna i krajnje zatvorena ličnost vođe srpskih radikala iza koje nije ostalo mnogoautobiografskih spisa, otežava iznalaženje objektivnog odgovora na jedno odnajsudbonosnijih pitanja u srpskoj istoriji: Zašto su Pašić i njegovi politički istomišljeniciodustali od ostvarenja davno postavljenog nacionalnog cilja - oslobođenja i ujedinjenjasrpskog naroda i upustili se u stvaranje jedne državne zajednice u kojoj su Srbi trebalo dažive zajedno sa Hrvatima i Slovencima, koji su upravo u trenutku proklamovanja budućeJugoslavije, sa puškom u ruci i uniformama austrougarske armije nasrtali na njih.

Bez dogovora

MEĐU oskudnim istorijskim izvorima mogu se naći dokumenti koji govore da Pašić na početku svoje političke karijere nije bio opsednut jugoslovenstvom. Prilikom svog prvog



kandidovanja za narodnog poslanika, na primer, na jednom predizbornom skupu uZaječaru, koji je održan u jesen 1880, Pašić je prema novinskim izveštajima, “govorio kaovatreni nacionalista o pradedovskom zadatku srpskosg oslobođenja i ujedinjenja”. Istotako, u političkom programu Radikalne stranke koji je donet prilikom njenog osnivanja1881. godine, nedvosmisleno se kaže da će se radikali boriti za “oslobođenje i ujedinjenje

srpstva”, kao i za “savez sa Crnom Gorom i Bugarskom”. Istoričar Đorđe Stankovićukazuje da se u “najvećem broju Pašićevih rukopisa iz vremena osnivanja Radikalnestranke izlaže sa dosta emocija samo njegova ideja o ujedinjenju Srba”.Posle ovih autentičnih potvrda o Pašićevom “srpskom opredeljenju”, opravdano se postavlja pitanje kada je i zbog čega došlo do promene stava u pogledu njegove nacionalneorijentacije. Prema mišljenju nekih istoričara, to se dogodilo posle uspešno završenogPrvog balkanskog rata, kada je u javnosti vladala prava nacionalna euforija, zbog “pobedesrpskog oružja nad turskom silom” i oslobođenja Makedonije.Jugoslovensko pitanje se prvi put postavilo, kako tvrde istoričari, na sednici Poslaničkogkluba Radikalne stranke 27. juna 1913. godine. Tada je jedan od radikalskih prvaka LazaPaču rekao: “Onima koji misle da će Srbija oslobađanjem Makedonije završiti svoju

nacionalnu misiju, skrećem pažnju da je to jedna velika zabluda. Posle oslobođenja StareSrbije i Makedonije postavljaju se prvi krupni zadaci nacionalnog ujedinjenja Srba sasvojom braćom Hrvatima i Slovencima koji su isto tako dobro Južni Sloveni kao i mi”.Ovo mišljenje prihvatio je i Nikola Pašić i od tada stalno isticao da su “Srbi, Hrvati iSlovenci jedan narod sa tri imena” i da je njihovo ujedinjenje neminovno.

U tuđoj službi

VEOMA je čudna ovako nagla promena mišljenja vođe Radikalne stranke, kada se zna da je ranije, ne samo u govorima, nego i u pisanim radovima iznosio sasvim drugačijestavove. U vezi sa ovim, treba reći da je u Arhivu Srspske akademije nauka i umetnosti pronađen jedan Pašićev rukopis koji je on nazvao “Sloga Srbo-Hrvata” iz koga se vidi da jeon, ne samo dobro poznavao Hrvate, nego i prilike u Hrvatskoj i Austrougarskoj.Iz rukopisa se vidi da je Pašić uočio neprijateljsko državanje Hrvata prema Srbima (kao iPoljaka prema Rusima), što je proizilazilo, po njegovom mišljenju, iz njihove prevelikeodanosti i katoličkoj veri. Pašić u svom rukopisu kaže: “Hrvati i Poljaci, iako su se s početka protivili... zameni propovedi slavenske Hristove nauke s latinskom, to nije dugo potrajalo, pa su istu borbu napustili i primili katoličanstvo i u njemu potražili naslona protivu svoje braće. Hrvati protivu Srba, a Poljaci protiv Rusa i neprestano su bili u službizapada protivu pravoslavnoga slavenstva - do najnovijeg doba”.

PROTIĆ UMESTO BAJE Nepunih mesec dana posle proglašenja ujedinjenja tri jugoslovenska naroda u zajedničku

državu, izabrana je 20. decembra 1918. godine prva vlada Kraljevine Srba, Hrvata iSlovenaca. Na njenom čelu stajao je istaknuti radikalski prvak Stojan Protić a potpredsednik je bio slovenački političar Anton Korošec. Ministarstvo inostranih poslova povereno je bivšem hrvatskom poslaniku u Dalmatinskom saboru i predsedniku



Jugoslovenskog odbora Anti Trumbiću a resor unutrašnjih poslova preuzeo je srpski političar iz Hrvatske Svetozar Pribićević.

Vest o formiranju prvog jugoslovenskog vladinog kabineta posle završetka Prvog svetskograta, koja je objavljena sa krupnim naslovima u svim dnevnim listovima, izazivala je pravo

zaprepašćenje u javnosti, jer je iz vlade bio odstranjen jedan od najpopularnijih srpskih političara - Nikola Pašić. Njemu je poverena manje važna dužnost šefa državne delegacijena mirovnim pregovorima u Versaju.

Grub napad

U politiČkim krugovima počela su nagađanja i žučne rasprave oko toga zašto regentAleksandar Karađorđević čelnu funkciju u prvoj jugoslovenskoj vladi nije poverio Pašiću,svom najbližem saradniku, koji je za celo vreme rata bio predsednik srpske vlade, i kako sumnogi smatrali, bio najzaslužniji za “srpsku ratnu pobedu i izbavljenje jugoslovenskih

naroda iz austrougarskog ropstva.”Jedan od dobrih poznavalaca političkih zbivanja u novoj državi, prvak Demokratskestranke Ljuba Davidović pokušao je da opravda postupak novog jugoslovenskog vladaratime što je, po njegovom mišljenju, regent Aleksandar uočio da Pašić “sve sporije radi”, jer je imao preko 73 godine. Međutim, pravi razlozi za Pašićevo udaljavanje iz vlade bili sumnogo dublji. Naime, nekoliko meseci pre završetka Prvog svetskog rata uticajni engleski javni radnik Vilijam Votson je oštro napao Pašića zbog “niza načinjenih političkih grešakau toku rata”.

Regent Aleksandar je strepeo da ovaj napad ne poremeti dobre odnose između Engleske injegove nove Kraljevine, s obzirom na to da je Votson bio veoma uticajna ličnost u britanskom Ministarstvu inostranih poslova. Ovaj Englez je, naime, u listu “Nenj Europe”objavio dva članka u kojima je optužio Pašića da je, između ostalog, za vreme ratanepravedno uklonio sa mesta načelnika srpske Vrhovne komande proslavljenog vojvoduRadomira Putnika, zatim da je najveći krivac što je pukovnik Dragutin Dimitrijević Apis,vođa tajne organizacije “Crna ruka”, osuđen na solunskom procesu na smrt, kao i da je jedan član njegove najuže familije bio umešan u jednu korupcionašku aferu (misli se nasina Radeta), i najzad da je Pašić isuviše star, konzervativan i opterećen “turskom i balkanskom tradicijom”.

Iako je autor članka u vezi s nekim svojim navodima bio u pravu, naročito u pogleduoptužbe za korupcionaško ponašanje Pašićevog sina, opšti ton napisa u “Nenj Europe” bio je krajnje tendenciozan i sračunat da kompromituje, ne samo Pašića, nego i srpsku vladu.To se najbolje moglo videti po tome što je Votson napadao Pašića zbog proganjanja ihapšenja članova organizacije “Crna ruka”, mada je veoma dobro znao da je engleska vladazahtevala od kralja Petra I da odstrani iz vojske i kazni sve članove te organizacije koji su bili umešani u vojni puč i ubistvo kralja Aleksandra Obrenovića i njegove supruge.

Članovi srpske vlade bili su krajnje iznenađeni i ogorčeni što jedan ugledni engleski javni



radnik tendenciozno napada predsednika i vladu savezničke i prijateljske Srbije i to utrenutku kada se očekivao pobednički ishod Prvog svetskog rata za sile Antante i njenesaveznike. Ozlojeđeni srpski ministri zahtevali su da Stojan Protić, koji je u tom trenutkuzamenjivao odsutnog Pašića, napiše odgovor Sitonu Votsonu, znajući da je u veoma prijateljskim odnosima sa ovim Englezom. Pašićev zamenik je u svom odgovoru veoma

argumentovano pobio većinu Votsonovih navoda.

Pismo Votsonu

Na kraju pisma je rekao: “Vi ste se pre nekoliko godina (za vreme Balkanskog rata - pr.aut.) uplašili da se oslobađanje i ujedinjenje našega naroda ne može ostvariti bez propastiTurske koja je u Evropi vojnički logor na tuđem zemljištu, i bez propasti Austrije koja je jedna administracija a ne država... Pre se valja bojati, čini mi se, da tamo bliže vama (uEngleskoj) ima, dragi prijatelju, poluturskih i poluaustrijskih tradicija, koje smetajuizvođenju oslobođenja i ujedinjenja našeg naroda na osnovu Krfske deklaracije...”

Članovi srpske vlade, pa ni sam Protić nisu, nažalost, znali da su iza napada na njihovog predsednika stajali oni politički krugovi u Engleskoj koji su se bojali da Pašić ne nametne“srpski koncept ujedinjenja tri jugoslovenska naroda”, umesto “hrvatskog koncepta” izakoga je stajao i sam Votson, nastojeći da katolički element dobije primat u KraljeviniJugoslaviji, kako bi se, po njihovom mišljenju, “nova država više vezala za Zapad”.

“JUGA” ZADNJA BRIGA

FORMIRAJUĆI prvu jugoslovensku vladu, koja mu je položila zakletvu 20. decembra1918. godine, regent Aleksandar Karađorđević je morao da zadovolji kako svoje ratnesaveznike, prvenstveno Englesku, tako i domaću javnost. Udaljujući Nikolu Pašića izvladinog kabineta, jugoslovenski monarh je izašao u susret uticajnim političkim krugovimau Londonu, koji su, kao što je rečeno, sumnjičili vođu srpskih radikala da namereva danovoj državnoj tvorevini - Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, nametne srpsko-pravoslavni



koncept državnog uređenja, umesto hrvatsko-katoličkog, zašta su se oni zdušno zalagali.Što se tiče domaće javnosti, regent se trudio da zadovolji ne samo partijske, nego inacionalne kriterije, jer se ubrzo posle potpisivanja akta o ujedinjenju ispostavilo da jeJugoslavija ipak višenacionalna država, a ne država zajednice jednog naroda sa tri imena,kako su voleli da filozofiraju malobrojni zastupnici “ideologije jugoslovenstva”.

Fatalni izbor

Izborom Stojana Protića (1857-1923) za predsednika prve jugoslovenske vlade, regent jezadovoljio kako mnogobrojne pristalice Radikalne stranke, tako i širu javnost, jer je novi premijer uživao ugled i kao političar i kao jedan od najboljih srpskih novinara togavremena. Izbor Protića za prvog jugoslovenskog premijera dobro je primljen i u“nesrpskom delu Jugoslavije”, odnosno u Hrvatskoj i Sloveniji, s obzirom na to da se tamoverovalo da se on zalaže za federalističko uređenje države, što je bio glavni cilj političkihkrugova u Zagrebu i Ljubljani.

Što se tiče izbora drugih najodgovornijih ličnosti u vladi (potpredsednika, ministrainostranih i unutrašnjih poslova), regent nije bio srećne ruke. Politički nedovoljno iskusan, jer je u to vreme imao nepunih 30 godina, budući kralj, u želji da zadovolji političku javnost u Hrvatskoj i Sloveniji, opredelio se za tri čoveka iz te sredine koja su, nažalost,zbog svog uskonacionalnog i destruktivnog ponašanja, više doprinosili razbijanju novedržavne zajednice nego njenom učvršćivanju.

Prva od tih fatalnih ličnosti bio je Anton Korošec (1872-1940), bivši katolički sveštenik ivođa slovenačkih klerikalaca, koji je postavljen na položaj potpredsednika vlade. RegentAleksandar ili nije znao, ili je olako prešao preko činjenice da je Korošec bio najveći protivnik Jugoslavije, koja je osmišljena na Krfskoj konferenciji (1917), i najvećizagovornik državne zajednice Hrvata, Slovenaca i Srba u okviru Habzburške monarhije.Kao slovenački poslanik u bečkom parlamentu, ovaj bivši katolički fratar bio je inicijator tzv. Majske deklaracije (1917), kojom je traženo da tri južnoslovenska naroda formirajusvoju državu u okviru Austrougarske.

Protiv Beograda

Dok je bio u vladi, Korošec je vešto prikrivao svoje nacionalističke i separatističke poglede, ali kada je izašao iz nje. javno je izjavio: “Ne tiče me se ni Jugoslavija, ni Srpstvo,ni Hrvatstvo. Ja poznajem samo interes slovenačkog naroda, pa ko okupi sve Slovence u jednu državu i dadne im široku autonomiju, spreman sam da mu palim tamjan, ma bio toMusolini, ili Oto Habzburg...”Slučaj sa Antom Trumbićem (1864-1938), koji je imenovan za ministra inostranih poslova, bio je, u političkom pogledu, još teži, jer ovaj bivši advokat iz Splita i predsednik Jugoslovenskog odbora u Londonu nije na međunarodnoj sceni branio interese Jugoslavije,nego se zalagao za teritorijalne pretenzije Hrvatske i svoje uže domovine - Dalmacije.

Ovakvo ponašanje Trumbića moglo se i predvideti, jer je on na početku karijere pripadaoHrvatskoj stranci prava, čiji je osnivač bio najveći srbomrzac - Ante Starčević, koji se



otvoreno zalagao za genocid nad srpskim narodom u Hrvatskoj.Trumbićevu ličnost najbolje je oslikao naš veliki pesnik Jovan Dučić, koji je kaodugogodišnji jugoslovenski ambasador bio u neposrednom kontaktu sa ovim ministrom.On je rekao: “Trumbić je u mlađim godinama bio starčevićevac, što je ostao celog života, po istom pogledu na svet, kao što balerina ostaje balerina i kad pređe u monahinje.

Trumbić je možda od sviju Hrvata najdublje mrzeo Srbe, što dokazuje činjenica da je međuSrbima najviše voleo one koji su najgori.”Treća fatalna ličnost u prvoj jugoslovenskoj vladi bio je ministar unutrašnjih poslovaSvetozar Pribićević (1875-1936).

Ovaj Srbin iz Hrvatske bio je poslanik jedne hrvatske stranke koja je nosila naziv“Hrvatsko-srpska koalicija”. On je među srpskim političarima, koji su veoma malo poznavali političke prilike u Hrvatskoj, jer većina njih ni nogom nije kročila u ovu bivšuaustrougarsku provinciju - važio kao stručnjak za “hrvatsko pitanje”.

Ubeđivao je srpsku javnost da se Hrvati, kao i Srbi i Slovenci, osećaju kao pripadnici

jednog naroda, koji sticajem istorijskih okolnosti nosi tri različita imena, i da zbog togacentralističko državno uređenje neće naići na veći otpor u Hrvatskoj.Kada je posle izvesnog vremena došao u sukob sa regentom Aleksandrom, vratio se uZagreb i počeo da šuruje sa najekstremnijim hrvatskim nacionalistima. Tada je u Hrvatskoj postao stručnjak za “srpsko pitanje”, i uveravao Hrvate da je najveći problem Jugoslavije“centralistički režim u Beogradu”.

POBUNA U ZAGREBUPET dana posle svečane ceremonije proglašenja ujedinjenja "bratskih jugoslovenskihnaroda" i uspostavljanja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, u Beograd je stigla zlokobnavest da je u Zagrebu izbila oružana pobuna protiv nove državne zajednice. Oduševljene pristalice jugoslovenskog ujedinjenja nisu mogle da veruju da u Hrvatskoj postoji takosnažan otpor ideji o zajedničkom životu Srba, Hrvata i Slovenaca u jedinstvenoj državi.Samo dobri poznavaoci političkih prilika u bivšoj autostrougarskoj pokrajini nisu se tomeni malo iznenadili, jer su znali da većina hrvatskog naroda, kao i većina njihovih partija sanepoverenjem, pa čak i sa mržnjom, gleda na novoproglašenu državu. Napetu atmosferu otpora i protivljenja ujedinjenju stvarali su čelnici dve političkegrupacije - Hrvatske seljačke stranke i Hrvatski pravaši koji su bili najekstremnijieksponenti hrvatskog nacionalizma. Vođa hrvatskih seljačkih masa - Stjepan Radić javno jeizjavljivao da on ne priznaje "takozvano kraljevstvo SHS pod dinastijom Karađorđevića, budući da je ono proklamovao izvan Hrvatskog sabora, bez ikakvog savjetovanja i ikakvogmandata hrvatskog naroda".

Vlast - kralju!

DVA dana pred izbijanje pobune u uticajnom zagrebačkom listu "Hrvatska" pojavio se



provokativni članak u kojem je, između ostalog, pisalo da su neizabrani i nelegitimnihrvatski zastupnici potpisali 1. decembra 1918. godine u Beogradu akt o ujedinjenju, "pa suna taj način hrvatskom narodu oduzeli njegovu suverenost i preneli vladarsku vlast nadhrvatskim narodom na srpskog kralja Petra". Što je najkarakterističnije, vođa Hrvatskeseljačke stranke zalagao se u svojim govorima za stvaranje Nezavisne hrvatske republike,

mada su hrvatski predstavnici iz Jugoslovenskog odbora potpisali 1917. godine na KrfuDeklaraciju u kojoj je nedvosmisleno pisalo "da će država Srba, Hrvata i Slovenaca bitiustavna, demokratska i parlamentarna monarhija na čelu sa dinastijom Karađorđevića". Najzapaljivija antijugoslovenska atmosfera vladala je u kasarnama bivše austrugarskevojske u Zagrebu, gde su još nedemobilisani hrvatski vojnici uzvikivali parole protivujedinjenja i stvaranja jugoslovenske države. U kasarni bivšeg 53. austrougarskog pešadijskog puka i 25. domobranskog puka okupilo se 5. decembra 1918. godine preko 250naoružanih vojnika pod komandom narednika Martina Murka i krenula glavnomzagrebačkom saobraćajnicom - Ilicom prema Trgu Bana Jelačića. Pred njima je išla vojnamuzika, a iz grla vojnika prolamale su se parole "Živjela hrvatska Republika", "ŽivjeoStjepan Radić", "Dolje kralj Petar"...

Uplašeni hrvatski podban Srđan Budisavljević i šef zagrebačke policije Grga Anđelinovićobratili su se predsedniku Srpske vrhovne komande u Zagrebu potpukovniku DušanuSimoviću, čije su jedinice nekoliko nedelja pre izbijanja pobune ušle u glavni gradHrvatske. Od Simovića su tražili da srpska vojska interveniše i spreči nerede. Obazrivisrpski oficir odbio je ovaj predlog, rekavši da je to posao policije (interesantno je da je toonaj isti Simović, koji je posle vojnog puča 27. marta 1941. godine postao predsednik jugoslovenske vlade).

Odgovor mecima

OSTAVŠI bez podrške vojske, Grga Anđelinović je naredio konjičkom odredu policije dau Ilici presretne vojnu kolonu i razoruža je. Zagrebački policajci nisu izvršili naređenjesvoga šefa i 250 naoružanih vojnika stiglo je oko 14 časova na Jelačićev trg. Anđelinović je pre toga u tri zgrade na ovom trgu smestio grupe naoružanih pripadnika organizacije"Soko", u nadi da će oni pružiti otpor pobunjenim vojnicima. Umesto toga, nekolikovojnika je ušlo u jednu od ovih zgrada i ubilo predvodnika "Sokola" Marcela Tičaka. Posletoga je nastala opšta gužva i odjeknuli su plotuni. Vojnici su pucali na prozore zgrada gdesu se zabarikadirali Anđelinovićevi ljudi, a iz ovih zgrada su odgovorili puščanom imitraljeskom vatrom. Masa znatiželjnih građana koja se bila okupila na trgu počela je u paničnom strahu da beži. Ali, rafali su pogađali i njih.Kada su policijski šefovi u kasnim večernjim časovima počeli da sastavljaju izveštaj odogađajima od 5. decembra 1918. godine mogli su samo da konstatuju "da je u nemirima poginulo 15 građana i vojnih lica, a da ih je 20 teže i lakše ranjeno".Vest o krvoproliću na Jelačićevom trgu šokirala je Zagrepčane, a najoduševljenije pristalice"jugoslovenske ideje" izgubile su onaj optimizam sa kojim su dočekali proglašenjeKraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Posle ovog krvavog događaja čelnici Hrvatskognarodnog vjeća (privremene hrvatske vlade) shvatili su da im je prioritetni zadatak darazoružaju bivšu austrougarsku vojsku koja je formalno bila proglašena za oružanu siluovog Vjeća.



Što se tiče predstavnika srpske Vrhovne komande u Hrvatskoj, potpukovnika DušanaSimovića, on je dobio priznanje svojih pretpostavljenih, jer njegovom zaslugom usprečavanju nereda nije učestvovala srpska vojska, nego hrvatska policija. Time je oduzetargument najekstremnijim hrvatskim nacionalistima, koji su bili spremni da optuže "srpsku

okupatorsku vojsku" da je učestvovala u masakru nedužnih hrvatskih građana.

BJELAŠI BRANE CETINJEKRHKE temelje nove jugoslovenske države - Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca već u prvim danima njenog postojanja počeli su potresati dramatični događaji koji su ukazivali dagromoglasno proklamovana ideja jugoslovenskog zajedništva nije u svim nacionalnimsredinama rado prihvaćena. Iz Hrvatske su u Beograd počele stizati veoma zabrinjavajuće,a očekivane vesti da jedan deo stanovništva tih nekada austrougarskih oblasti sa

nepoverenjem, pa čak i sa mržnjom gleda na svoje političare koji su 1. decembra 1918.godine potpisali akt o ujedinjenju sa Srbijom.

Jugoslovenske političare, međutim, mnogo su više iznenadili novinski i policijski izveštajikoji su upozoravali da se u Crnoj Gori priprema oružana pobuna i da su pristalice kralja Nikole Petrovića Njegoša i protivnici ujedinjenja, takozvani “zelenaši” opkolili Cetinje, Nikšić, Virpazar i Rijeku Crnojevića, što je sve ukazivalo na mogućnost izbijanjagrađanskog rata i to na području gde se to najmanje očekivalo.

Nije - nego

Prema pouzdanim informacijama na čelu pobune stajao je Jovan Plamenac, nekadašnjicrnogorski ministar unutrašnjih poslova i jedan od najpoverljivijih ljudi kralja Nikole(prema tvrđenjima nekih istoričara taj čovek je bio veoma sumnjivog morala: za vremePrvog svetskog rata bio je savetnik okupatorskog guvernera Crne Gore, a za vreme Drugogsvetskog rata je streljan pod optužbom da je bio izdajnik).Pobunjenici koji su sebe ustašama (ustanicima) tražili su da s stavi van snage rezolucijaPodgoričke skupštine od 15. novembra 1918. godine u kojoj se zahtevalo:“1. Da se kralj Nikola Prvi Petrović Njegoš i njegova dinastija zbaci sa crnogorskog prestola;2. Da se Crna Gora sa bratskom Srbijom ujedini u jednu jedinu državu pod dinastijomKarađorđevića, te tako ujedinjene stupe u zajedničku otadžbinu našeg troimenog narodaSrba, Hrvata i Slovenaca; Najkritičnija situacija, izazvana ovom pobunom, bila je na Cetinju, jer se u okolnim selimaokupilo oko 1.000 naoružanih ustanika na čelu sa kapetanom Krstom Popovićem.Crnogorsku prestonicu je branilo oko 900 “bjelaša” (pristalica ujedinjenja), kao i jedinicežandarmerije i vojske.

Kapetan Popović je iz svog štaba u selu Bajice uputio ultimativno pismo Izvršnomnarodnom odboru (privremenoj vladi Crne Gore) u kojem se, između ostalog, kaže:



“Skupština održana u Podgorici sazvana je protivu ustavnih odredaba naše zemlje, anajviše protivu volje apsolutne većine Crnogorskog naroda, što je dalo povoda da se protiv skupštinske odluke, kojoj ste vi izvršni organ - digne opšti ustanak uCrnoj Gori”.

Interesantno je da se većina “zelenaša” nije borila protiv ujedinjenja, nego protiv načina nakoje je ono sprovedeno. Oni su, zapravo, bili protiv ujedinjenja samo sa Srbijom, a zaulazak Crne Gore u jugoslovensku državu ravnopravno sa Hrvatima i Slovencima. To sevidi iz prve tačke ultimativnog pisma u kojoj se kaže: “Mi smo svi složni da Crna Gora uđe punopravna sa ostalim pokrajinama u jednu veliku Jugoslovensku državu, bez ikakvihunutrašnjih političkih granica”.

U pismu Krste Popovića izraženo je i nezadovoljstvo pobunjenika postupcima vojske i policije koji mogu, kako se kaže, “dovesti do prolivanja bratske krvi”.Komandant jugoslovenske vojske u Crnoj Gori general Dragutin Milutinović, ocenivši da je situacija postala krajnje kritična, a ne postupajući po naređenju svoje Vrhovne komande

u kojem je izričito rečeno da se sa “pobunjenicima postupa pažljivo i pomirljivo” uputio jeu pobunjenički štab pismo ovakve sadržine: “Volja sam primiti četiri do šest oficira odVaše strane, da budu u mome štabu, koje ću tretirati kao svoje oficire, a koji će mu ukazatina sve nepravilnosti policijskih vlasti i ja sam voljan da ih uklonim... a krivce da kaznim”.

Kralj diriguje

Molbe i razumni zahtevi vlasti i vojske da se “stišaju strasti” nisu pomogli i pobunjenici suna pravoslavni Božić, 7. januara 1919. godine sa svojim odredima napali Cetinje )zato seova akcija u istoriografiji naziva “Božićna pobuna” ili “Cetinjski ustanak”).“Bjelaši” koji su branili Cetinje, potpomognuti od vojske i žandarmerije pružili su snažanotpor i tom prilikom pala je i prva žrtva - poginuo je jedan od vođa “zelenaša” kapetanĐuro Drašković. Nažalost, on nije bio jedini: prema nepotpunim istorijskim izvorima poginulo je 16. branilaca crnogorske prestonice, dok je među pobunjenicima bilo 54ranjenih.Pogibija Draškovića i bekstvo iz Crne Gore organizatora “Cetinjskog ustanka” JovanaPlamenca, obeshrabrili su pobunjenike i oni su položili oružje, a većina ih se vratila svojimkućama”.Prema pouzdanim istorijskim podacima konce “Božićne pobune” vukao je iz svog sedišta uFrancuskoj izbegli i detronizovani monarh - kralj Nikola i njegovi najverniji saradnici. Utome su mu izdašno pomagali italijanska vlada i vojska, kao i njegova ćerka - apeninskakraljica Jelena.

PLANOVI KRALJA NIKOLECRNOGORSKI vladar - kralj Nikola Petrović sa velikim ogorčenjem je saznao za odlukuPodgoričke skupštine od 15. novembra 1918. godine, na osnovu koje je izvršenoujedinjenje Crne Gore i Srbije, a on zbačen sa prestola. Sada već bivši suveren nije mogao



da veruje da su njegovi sunarodnici zaboravili da je on vladao više od pola veka i da je odnekadašnje kneževine stvorio „kraljevinu i svrstao je u društvo evropskih monarhija“.Živeći u Francuskoj posle bekstva sa Cetinja, januara 1916. godine, ekskralj Nikola senadao da će naići na razumevanje saveznika iz Prvog svetskog rata, ako na to nije naišaokod crnogorskih poslanika u Podgorici.

On je bio uveren da se objavljujući rat Nemačkoj i Austrougarskoj, svrstao u redove liderasila Antante, s obzirom na to da je njegova vojska, izvojevavši sjajnu pobedu na Mojkovcu,sprečila austrougarsku armiju da opkoli a možda i uništi srpske jedinice, koje su se posle povlačenja preko Albanije skoncentrisale na sektoru Skadra i Drača.

Vilson razume

VerujuĆi da tadašnji najmoćniji međunarodni činioci - predsednik francuske vlade ŽoržKlemanso i engleski premijer Lojd Džordž cene doprinos crnogorske vojske slamanjuzajedničkog neprijatelja, bivši vladar sa Cetinja je nameravao da pred učesnike Mirovne

konferencije koja je otpočela rad u januaru 1919. godine u Parizu, postavi teritorijalnezahteve, kojim bi znatno uvećao i ojačao Crnu Goru. Njegove teritorijalne pretenzije,međutim, nisu bile tako male.

Prema tvrdnjama generala (divizijara) Mitra Martinovića, bivšeg predsednika crnogorskevlade, kralj Nikola mu je prilikom njegovog puta u Rusiju u martu 1915. godine rekao da pred glavnokomandujućeg ruske armije velikog kneza Nikolaja Nikolajeviča, za koga je bila udata Nikolina ćerka Milica, postavi zahtev da se posle završetka rata, Crnoj Gori pripoji Sarajevo sa okolinom, zatim cela Hercegovina do Neretve, kao i deo jadranskeobale, sa Splitom, Dubrovnikom i Kotorom, a svakako je mislio i na Skadar. Da li zbogsvojih poodmaklih godina (već ih je imao 78), ili zbog udvoričkog mentaliteta svojihnajbližih saradnika, koji su ga često nekritički veličali - Nikola nije primetio da ga učesniciMirovne konferencije nisu prihvatili kao bivšeg saveznika, već kao čoveka koji je unajtežim trenucima Prvog svetskog rata napustio svoju zemlju, ostavivši narod na milost inemilost okupatoru. Mnogi su mu zamerali to što nije postupio kao njegov zet, kralj Petar I,koji je sa vojskom našao privremeno sklonište u Grčkoj.

Naišavši na veoma hladan, pa čak i odbojan stav predsedavajućeg Mirovne konferencijeŽorža Klemansoa, koji je čak sprečio učešće crnogorske delegacije na plenarnimsednicama, mada je Francuska kao i Engleska i Italija još održavala diplomatske odnose saCrnom Gorom - Nikola je pokušao da nađe zaštitu od predsednika SAD Vudra Vilsona i utom cilju mu uputio nekoliko patetičnih pisama. Vilson nije obratio naročitu pažnju nazahteve bivšeg crnogorskog vladara. Međutim, kad je stigao u Evropu, radi učestvovanjana Mirovnoj konferenciji, Vilson se neočekivano zainteresovao za pitanje Crne Gore injenog bivšeg kralja. To se desilo posle kratkotrajnog boravka u Rimu, gde se na jednom prijemu upoznao sa italijanskom kraljicom Jelenom, Nikolinom ćerkom. Ona mu je reklada je njen otac nepravedno i protivustavno zbačen sa prestola i da su to učinile srpske vlastikoje su „okupirale Crnu Goru“. Pošto je stekla utisak da je Vilson razumeo i prihvatio„razloge njenog nezadovoljstva“, ona je od oca zahtevala da ponovo napiše pismo predsedniku SAD i detaljno iznese svoj slučaj. On je to prihvatio i u svom pismu je,



između ostalog rekao da je Podgorička skupština bila ilegalna, jer nije bila predviđenaustavom zemlje.

Jedino rešenje

OVO pismo je ostavilo snažan utisak na Vilsona i on je na plenarnoj sednici Mirovnekonferencije koja je održana 12. januara 1919. godine uzbuđeno izjavio da se on „osećakao anti-Srbin zato što nijedna zemlja ne sme da otme drugoj pravo na samoopredeljenje“.Engleski premijer Lojd Džordž iznenađen ovim „nediplomatskim gestom“ američkog predsednika i u želji da ohladi atmosferu rekao je da on „nije anti-Srbin, jer prethodno trebautvrditi činjenice“.Upravo da bi se „utvrdile činjenice“, u Crnu Goru je upućena misija u kojoj su biliamerički potpukovnik Šerman Majls i engleski diplomata Džon Sesil, bivši britanski poslanik na Cetinju.Potpukovnik Majls je posle povratka iz Crne Gore podneo referat američkoj misiji u kojem je rekao da je „jedino moguće rešenje priznati ujedinjenje (Crne Gore i Srbije) sa

garancijom izvesne autonomije (Crnoj Gori)“. Nešto kasnije je engleski diplomata RonaldBrajs ustanovio da je u Crnoj Gori „broj Nikolinih pristalica - beznačajan“. Ovi izveštaji suiznenadili američkog predsednika i znatno uticali na njegovo dezangažovanje po pitanjuCrne Gore, ali Vilsonova pasivnost bila je prouzrokovana i njegovom bolešću, kao iotporom koji je američki Kongres pružio njegovoj spoljnoj politici.

KRUNA PRVOM SINU

Nije prošlo ni nepunih 40 dana od formiranja prve vlade Kraljevine Srba, Hrvata iSlovenaca, a novu jugoslovensku zajednicu je potresao jedan krupan skandal koji je

zloslutno nagovestio njenu budućnost. Radilo se, naime, o pokušaju donošenja takozvanogPrivremenog ustava na čemu su insistirali neki uticajni političari. U vezi s ovim treba rećida je nova država u prvim mesecima svoga postojanja funkcionisala kao jednaimprovizovana tvorevina, sa privremenom Narodnom skupštinom i Vladom, pa je shodnotome trebalo doneti i Privremeni ustav. Sve je to činjeno u nameri da se do sazivaUstavotvorne skupštine i donošenja novog ustava, privremenim državnim organimaomogući da što bezbolnije obavljaju svoje dužnosti.



Pod donošenjem Privremenog ustava se ustvari podrazumevalo proširenje nadležnostinešto izmenjenog ustava Kraljevine Srbije na celu teritoriju novouspostavljene države. Zaovakav ustavni provizorijum su se zalagali hrvatski političari u privremenoj skupštini, jer su smatrali da je srpski ustav mnogo demokratičniji od nekadašnjeg ustava Austrougarske

monarhije pod kojima su živeli njihovi sunarodnici do 1918.”Moja krv”

Da bi se realizovala ova ideja formirana je jedna vladina komisija kojoj je stavljen uzadatak da pregleda Ustav Srbije i “izdvoji iz njega članove koji po formi i sadržini ne bimogli biti preneseni na celu državnu teritoriju”.

Ova komisija je vrlo brzo obavila svoj posao, tako da je vlada na sednici od 30. januara1919. godine mogla da usvoji Privremeni ustav Kraljevine S. H. S. On je objavljen uSlužbenim novinama 8. februara 1919. godine i tada je izbio skandal. Šta se ustvari desilo?

Mehanički je, naime, iz ustava Srbije prepisan član 52 u kojem je pisalo sledeće: “KraljaPetra I (Karađorđevića) nasleđuje njegovo muško potomstvo iz zakonitog braka po redu prvorođenja”.Zgranuti pravni stručnjaci i političari su se zapitali: Da li ostareli i bolesni kralj Petar I želida pred kraj svoga života ukloni sa vlasti svoga mlađega sina - regenta Aleksandra i dovedena presto nove države svoga “prvorođenog” sina Đorđa, koji je, kao što je poznato,abdicirao 1909. godine.Javnost je znala da je do ove abdikacije došlo zbog toga, jer je Đorđe u jednom fizičkom

obračunu sa svojim posilnim Stevanom Kolakovićem ovoga tako jako istukao da je on posle toga umro. Malobrojne Đorđeve pristalice, među kojima je bio i poznati naučnik -matematičar Mihailo Petrović (Mika Alas) potajno su se nadale povratku svoga prijateljana kraljevski presto, s obzirom na to da su znali da je kralj Petar prilikom ove abdikacijerekao: “Đorđe je moja krv, a Aleksandar je krv Nikole Petrovića, crnogorskogkneza” (Aleksandrovog dede po majci).

U opštoj zbrci koja je nastala posle objavljivanja Privremenog ustava, poznati pravnik dr Dušan Subotić obratio se ministru pravde u prvoj jugoslovenskoj vladi Marku Trifkoviću iskrenuo mu pažnju na taj “strahoviti član 52 Privremenog ustava koji menja utvrđeni rednasleđa dinastije, jer je današnji kralj (Aleksandar) već ranije bio proglašen za naslednika prestola kao drugi po redu rođenja i već vrši kao naslednik prestola kraljevsku vlast, a poovom privremenom Ustavu princ Đorđe treba da bude naslednik prestola u Kraljevini Srba,Hrvata i Slovenaca”.

Ministar Trifković je hitno zatražio sastanak kod predsednika vlade Stojana Protića da bi se“nešto učinilo u cilju otklanjanja i mogućih posledica”. Posle razmatranja celog slučajaustanovilo se da je do unošenja člana 52 u Privremeni ustav došlo ne željom kralja Petranego greškom nekoga činovnika iz Ministarstva pravde. Sada je trebalo nešto hitno preduzeti da bi se umirila uznemirena javnost. Rešeno je da se izda zvanično vladinosaopštenje u kojem je rečeno da je u Službenim novinama objavljen samo nacrtPrivremenog ustava i da će u konačnoj verziji ovoga dokumenta biti izostavljen pomenuti



član.

Sporni član

Objavljivanjem Privremenog ustava sa famoznim članom 52 bio je suviše ozbiljan slučaj

da bi se mogao skinuti sa dnevnog reda samo objavljivanjem vladinog saopštenja. Bilo jesasvim opravdano potražiti i personalizovati krivca, jer se tako nešto verovatno nije desiloni u jednoj državi u svetu. Već pomenuti dr Dušan Subotić, koji je u javnosti uživao ugled jednog od najboljih pravnih stručnjaka u Srbiji optužio je ministra Marka Trifkovića, koji je jedno vreme bio i predsednik srpske vlade da je najveći krivac za tako velikokompromitovanje nove jugoslovenske države. On je, osim toga, iskoristio taj slučaj daiznese svoju analizu rada ne samo prve jugoslovenske vlade nego i potonjih vlada i dautvrdi greške koje su činjene.

“Ja ostajem pri tome da su gospoda ministri koji su objavili Privremeni ustav pokazalitoliko državničke nesposobnosti i nepažnje da im se državna uprava ne sme poveriti ni za

manje važne stvari”, ovako je reagovao dr Subotić u jednom članku objavljenom u“Politici”.

Nažalost, ne samo državna uprava, nego je i cela državna zajednica padala iz greške ugrešku, tako da ni najveći optimisti među političkim analitičarima - Kraljevini Jugoslavijinisu proricali “svetlu budućnost”.

VELIKE ŽRTVE SRBIJE





Srbijom. Takav saveznički stav ispoljen je i u odnosu na Antu Trumbića. Novi šef jugoslovenske diplomatije je, naime, po dolasku u Pariz svojim kolegama uputio„notifikaciju“ u kojoj je izneo da na Ministarskoj konferenciji učestvuje kao ministar inostranih poslova Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Šefovi diplomatija savezničkihzemalja su ljubazno odgovorili Trumbiću, izrazivši svoje zadovoljstvo što će moći da

kontaktiraju i sarađuju sa njim, ali su odgovor adresirali ovako: „Njegovoj ekselenciji AntiTrumbiću, ministru inostranih poslova Kraljevine Srbije“. Trumbić je bio ogorčen naovakav gest svojih kolega, jer kao Hrvat, nije želeo da nosi titulu srpskog ministra.

S one strane

MNOGO teži slučaj se desio sa Ivanom Želgarom. Predsednik italijanske vlade VitorioOrlando odbio je da komunicira sa njim izjavivši „da on ne želi da razgovara sadelegacijom u kojoj sedi jedan ministar bivšeg austrougarskog cara Karla“.

Do ovako nemilih scena je dolazilo prvenstveno zbog toga što je većina hrvatskih i

slovenačkih političara smatralo da je ulaskom njihovih naroda u jugoslovensku zajednicu -njihova ratna prošlost zaboravljena. Ako su tu prošlost hteli da zaborave neki srpski političari, radi građenja „tolerantnih međunacionalnih odnosa“ u Kraljevini Srba, Hrvata iSlovenaca, takav samarićanski stav nije se mogao očekivati od predstavnika velikih sila. Uto se uverio i Ante Trumbić, koji je na insistiranje da se Hrvati tretiraju kao i Srbi, odnosnoda im se prizna status ratnih saveznika, od predsednika Francuske republike ŽoržaKlemansoa dobio sledeći odgovor: „Mi smo obavezni da vodimo računa samo o tome da jeSrbija od prvog dana bila na strani Antante i da je podnela neizmerne žrtve, a da jeHrvatska bila angažovana protiv nas, s one strane barikade. Sve što Srbija ima, stekla jesvojom krvlju, hrvatska krv više se prolivala na drugoj strani. Ovo je vrlo neprijatnakonstatacija koju moram da Vam saopštim.“

Najbolju ocenu stava savezničkih zemalja prema novoj jugoslovenskoj državi i narodimakoji su je činili dao je istoričar Branislav Gligorijević, koji kaže: „Time što su postaliJugosloveni - Hrvati i Slovenci nisu mogli automatski da budu smatrani kao prijateljskinarodi i saveznici. Svet je i dalje znao samo za Kraljevinu Srbiju i saveznici su priznavalisamo tu državu, dok su Hrvati i Slovenci za njih bili podanici jedne poražene države, protivkoje su se oni borili.“(Kraj)

Nebojša BogunovićFeljton u Večernji novostima, 13-19-april 2009Početni link http://www.novosti.rs/code/navigate.php?Id=16&status=jedna&datum=2009-05-17&feljton=7096

http://www.novosti.rs/code/navigate.php?Id=16&status=jedna&datum=2009-05-17&feljton=7096




Documents

Krojaci Srpske Sudbine Nebojsa Bogunovic