T ARTıŞMALI İLMI TOPLANTıLAR DİZİ Sİ - 36

A •

KUR' AN ve TEFSIR

ARAŞTIRMALARI -III

Tartışmalı İlmi Toplantı

14-15 Ekim 2000

İstanbul

~No:

İstanbul 2002

KUR'AN KISSALARININ TEFSİR VE TEŞRi'DEKi YERİ

Yrd. Doç. Dr. Remzi KAYA U. Ü. ilahiyat Fakültesi

Kur'an'ın, kendisini açıklamak ve yorumlamak, ya da hayata geçire-cek biçimde somutlaştırmak için vasıta olarak kullandığı kıssalar, Kur'an'da önemli bir yer tutar. Geçmişten bugüne ve geleceğe, doğruları ve yanlışları algılama imkanı tanır. Kıssalar müjdeleme, korkutma ve terbiye etme, geçmişten haber verme, akide ve ibadetlerin esasını bildirme ve güzel ahlakı tanıma açısından önemlidir. ı Kıssalarda söylenen ve los-salada söylenilenler, bir amaçtan ziyade, hedefe götürmede bir vasıta kabul ediliL Kur'an, insanları hidayete götürmek için gönderilmiştir.2

Bu yapılırken, hikmet ve güzel öğüt metodu uygulanır.3 Bu bakımdan, lossalara hikmet ve öğüt denebilir. Kıssala:rda yaşanmış olaylar etkili bir üslupla anlatılmış, insanlığın başına benzer olayların her zaman gelebi-leceği hatırlatılmıştır. Onlarda sözü edilen şahıs, olay, hadise, yer ve za-man unsurlarıyla sunulmak istenilen hedefler, dolaylı bir anlatım ile ge-liştirilmek istenen bilinçler esas kabul edilmektedir. İnsanlık, lossalarla kendini ve toplumunu sorgulama imkanı bulur ve onları dünyadaki ya-şamı ve geleceği ile vereceği kararlarda bir mihenk noktası kabul eder. Dolayısıyla, Kur'an lossalarında verilmek istenilen mesajı algılamak, in-sanlığın kurtulması ve Yaratıcı'sını tanıması için önemlidir. 4

A. KISSALARIN TEFSİRE YANSIMASI

1-"K.ıssa" Kavralllilnın Sözlük ve Terim Anlamları

a) Sözlük Anlamları

Arapça'da ''k-s-s" kökünden gelen ''kassa" fiili ve aynı kökten türeti-len ''kasas" ve bu anlam için kullamlan "lossa" bir kimsenin izini sürüp

ı Konuyla ilgili bk. Vehbe Züheyli, el-Kıssatü'l Kur'aniyyetü Hidayetün ve Beyanün, Sam ı992, s 6,ı 7.

2 B k. Kur'a,;_-ı Kerim, İsra, ı 7/8-9. 3 Bk. Kur'an-ı Keıim, A-li İmran, 3/ı38; Nahl, ı6/ı25. 4 Konuyla ilgili geniş bilgi için bk. Sadık Kılıç, Kur'an Kıssalarının Anlam ve De-

ğeri (IV Kur'an Haftası Kur'an Sempozyumu) s. 77-78.

508 Kur'an-Kur'an İlimleri

ardından gitmek,5 birine bir haber bildirmek,6 anlatmak ve hikaye etmek7 anlamlan için kullanılır.8 Yüce Allah kıssayı, akıllılar için ibret, öğüt ve geleceğe ışık tutma, uydurmadan uzak, önceki kitapları doğrulayan, her şeyi açıklayan9 ve inananlar için kılavuzıo olarak tanımlar. 11

b) Terim Anlamı

Kur'an'da yer alan bu anlamlardan lıareket ederek bir tanım yapılacak olursa kıssa, geçmişte olınuş bir olayı, daha sonra gelecek insanlara, ders alınacak kısmını aktarmak şeklinde ifade edilebilir. Kıssaların, "Kur'an'da "nebe" ve haber" kelimeleriyle de sıkça ifade edildiği görül-mektedir\ ı2 Kur'an'daki bu haberler tarihte meydana gelmiş olaylan an-lattığı içih gerçek kıssalar, ı3 hayal ürünü olanlarına ise hikaye denil-mektedir. 14 Kelimenin etimolojik yapısında bulunan iz takip etmek anla-mı, baskın manalardan birini oluşturur. 15 Buna göre kıssalar, insaniann . takip edilmesi gereken güzel hasletlerdir.

2-Kur'an'daki Anlamları

Kıssa kelimesinin Kur'an'da altı çeşit anlamda kullanıldığı görülür: a) Peygamberlerin isim isim zikiedilmesi,16 b) anlatmak,17 c) açıklamak,18 d) izini takip etmek, 19 e) haber20 ve f) tarihi bilgi.21 Kur'an-ı Ke-

5 Bk. Kur'an-ı Kerim, Kehf 18/62; Kasas 28/11; Riigıb İsfahiini, el-Müfredat fi Garibi'l-Kur'an, Beyrut ts. s. 610; İbn Manzur, Lisanü'l Arap, VI/75;ez-Zebidi, Tacu'l-Arus, IV/431; Yıldınm, Suat, Kur'an-ı Kerim ve Kur'an İlimlerine Giriş; İst 1983; s.1 05.

6 Bk. Kur'an-ı Kerim, Yusuf, 12/3,5; Riigıp, s.610; İbn Manzui:, VII/74. 7 Bk. Kur'an-ı Kerim, Tiihii, 20/99; Kasas/28/25; İbn Manzur, VII/74; ez-Zebidi,

Tacu'l-Arus, IV/432. Elmalılı, Tefsir, (İst.1979) IV/2846; Yıldırım, a.g.e., s.1 05 8 Bk. B. Heller, "Kıssa" M.E.B. İslam Ansiklopedisi, VI/771. 9 Kur'an kulların ihtiyacı olan hükümlerden, helal-haram, ahlak ve amel gibi ko-

nulan açıklar. Bk. Kurtubi, Tefsir, VI/277; Kiisınıi, Tefsir, IX/3618. 10 İman, amel ve itikadın nasıl olduğu açıklanır. Bk. Kiisınıi, Tefsir, IX/3618. ll Bk. Kur'an-ı Kerim, Yusuf, 12/111; gf'lnİŞ bilgi için bk. Züheyli, a.g.e., s. 6. 12 Bk. Kur'an-ı Kerim, 111100,120,28/13; 7/101. 13 Kur'an-ı Kerim, Aı-i İnıran, 3/64 "İşte gerçek kıssa budur. Allalı'tan başka tanrı

yoktur. Allah, elbette aziz ve hikmet salıibidir." 14 Kur'a-ı Kerim'de kıssalarla ilgili herhangi bir şeyi bulmamız mümkün değildir.

Ancak bazı meselleri bulmamız mümkündür. Bk.bakara 2/26. 15 Kunuyla ilgili bk. Mannaı'l-Kaddiin, Mebalıis fi Ulumi'l-Kur'an, s. 305-306. 16 Bk. İbn Kesir, Tefsir, CI-VII} İst. 1985, (thk. M.Ahmed. Aşır, Muhammed İbra

him, Alıdülaziz Ganim) II/422. ı 7 Kur'an-ı Kerim, En'am, 6/130; Araf, 7/176. 18 Kur'an-ı Kerim, 27/76; "Bu Kur'an, İsrailoğullarına, ayrılığa düştükleri şeyle-

rin bir çoğunu kıssa ediyor." Kı·ş. Hud, 11/120; Araf, 7/101; En' am, 6/57. 19 Kur'an-ı Kerim, 18/64; 28/11 20 Kur'an-ı Kerim, 28/25; 12/5, lll. 21 Kur'an-ı Kerim, 20/99. "Böylece sana geçmişierin kıssalarından bir-kısmını an-

latıyoruz." Daha geniş bilgi için bk. Hasan b. Muhammed ed-Damağani, Kamusu'l-Kur'an, Beyrut 1985, s. 382-383. ·

Kur'an Kıssalarının Tefsir ve Teşrl'delıi Yeri 509

rim'de iki yerde ifade edilen "haber" kelimesi, Hz. Musa'mn kıssasında geçmektedir.22 Yukanda zikredilen kelimelere ilaveten Aslıap-ı Kehfin kıssası ifade edilirken; "Biz sana, onların gerçek olan haberlerini anlatıyoruz. '>23 ayetinde "hak" ''kıssa" ve "ne be" kelimeleri bir arada ifade edil-mektedir. Bir kıssamn, Yaratıcı tarafından hak ve gerçek olduğunun ifa-de edilmesi, yanlış ve uydurmadan uzak olduğunu ortaya koymaktadır. Kıssalarda "en-nebeü"24 kelimesi, anahtar kavramdır. Hüccet ve delil an-lamına geldiği ahireti ilgilendiren Kasas 66. ayeti istisna edilecek olur-sa,25 Kur'an'da.yer alan "en-nebeü" ve çoğulu "el-enbaü" kelimeleri önemli haberler için kullamlmıştır. Nebe kelimesiyle ifade edilen kıssalar gerçeği ifade etmektedirler. 26 Aynca ''Kitap" ve "Sahife" kelimelerinin yer yer kıssa için kullamldığı görülür.27 Müşriklerin, Hz. Peygamber'den bir ayet istemeleri üzerine, önceki kitaplardan misal verilmesi ve diğer peygamberlerin haberlerinin kitaplarda zikri buna misal gösterilir.28

3- Kıssaların Çeşitleri, Özellikleri ve Amaçları

a) Kıssalann Çeşitler!

Kur'an'ın genel anlatımı içinde üç çeşit kıssa türü bulunmaktadır: Birinci çeşit kıssalar; peygamberlerin haberleri, kendi kavimlerini tevhid dinine davet etmeleri, gösterdikleri mucizeler, toplumun karşı çıkış se-bepleri, inananiann ve inkareliann sonlanmn durumu bu kısma girmek-tedir.

İkinci çeşit kıssalarda, peygamberlikleri kesin olmayan şahıslar ve bazı toplumların başlanna gelen olaylar dile getirilmektedir. Bu kısma Talut, Calut, Zülkarneyneyn, Aslıab-ı Kehf, Aslıab-ı Sebt, Hz. Meryem, Aslıab-ı Uhdud vs. misal verilir.

Üçüncü çeşidi ise, Hz. Peygamber dönemindeki olayların anlatılmasıdır. Hz. Peygamber'in hicretini, savaşlarını ve insanlarla olan ilişkilerini burada değerlendirmemiz mümkündür. 29

22 Bk. "Musa süreyi doldurup ailesiyle yola çıkınca, Tur Dağı.'nda bir ateş gördü. Ailesine "siz (burada) bekleyin; ben bir ateş gördüm, belki oradan size bir haber veya ısınmanız için bir ateş parçası. getiririm." Kur'an-ı Kerim, Nemi, 2717.

23 Kur'an-ı Kerim, Kehf, 18/13. 24 Kur'an kıssalarına konu olanMaide 5/27; En'am 6/34; Araf 7/175, Tevbe 9170,

Yunus 10/71, İbrahim 14/9, Şuara 26/69, Kasas 28/3, Sad 38/21 ve Tağabün 64/5 25 Bk. Ebu'I-Baka, Külliyat, "Nebe" mad. Kılıç, Sadık, Mitoloji, Kitab-ı Muhaddes

ve Kur'an-ı Kerim, İzmir 1993. s.1 76. 26 Ragıp, İsfahani, Mü{re@t,,:'Nebe", Mad. 27 Kur'an-ı Kerim, Suara, 26/196-197. 28 Bk. Kur'an-ı Kerlm, Necm, 53/36-37; A'la, 87/18-19. 29 B k. Mennanu'l- Kattan, a.g.e., s. 306.

510 Kur'an-Kur'an İlimleri

b) Kıssaların Özellikleri

Kur'an-ı Kerim'de yer alan anlatırnlara baktığımızda kıssalann:, ha-yalden uzak, gerçeği yansıtan olayların olduğu anlaşılmaktadır. Kur'an'da bu gerçeği ifade eden ayetler çoktur.30 Şu halde 1950 yıllarında Mısır Ezher Üniversitesi'nde Ahmed Emin tarafından doktora tezi olarak yaptınlan ve kıssaları hayal mahsulü edebi mesellerdir ifadeleri-ni doğru kabul etmek mümkün değildir.3ı Ancak, kıssalann aşkın hali, küçük büyiik, alim cahil, farklı insanların dilinde çeşitli amaçlar için kullanılması, onlan, aynı zamanda "mesel" haline getirmektedir. Mesel-den farkı, olmuş veya olacak (ahirette olacak) olaylan dile getirmiş olma-sıdır. Meselde ise, böyle bir şart bulunmaz. Buradan hareketle, Kur'an'da yer alan her kıssamn zamanla bir mesel haiine kavuştuğunu, fakat hermeselin bir kıssa olmadığım söylememiz mümkündür.

Kur'an kıssalannda olaylar bir hikaye veya bir romanda olduğu gibi düzenli bir şekilde bir yerden başlayıp bitirilmez. Olayın sadece bir sah-nesi tasvir edilir. Bu sahnelerde tevhid ekseni ve Peygamberlerin risale-tini ispat ağırlık kazamr. Örneğin, Hz. Musa ile Firavn arasında geçtiği zikredilen kıssada, Firavn'ın inanç sistemi, sihirbazların durumu, Hz. Musa'ya verilen asa mu'cizesi, yanlış ve doğruyu ortaya koyarak hem tevhid, hem derisaletin ispatı işlenm~ş olmaktadır.32

Kıssalarda bulunan diğer bir özellik, gerçek olaylara yer vermesidir. Bunlar kıssa ismiyle değil, "nebe", "enba" "hadis" ve "zikir" olarak ifade edilir. Bu durum kıssalann bir valıiy mahsulü olduğunu ortaya koymak-tadır.

Kıssalann başka bir özelliği de, olayların ayrıntılarına inmeden, ve-rilmek istenen mesajın önem kazanmasıdır. Bundan dolayı onlarda ne söylendiği ile iktifa edilmez. Alınacak derslere dikkat çekilir. Her dönem için önemli ip uçlan çıkanlmaya çalışılır. Kıssanın geçtiği dönemde olan-lardan o dönemde yaşayan insanlar sorumlu olmakla birlikte,33 benzer hataların işlenmesi durumunda aynı sonuçların doğacağının akıldan uzak tutulmaması gerekir. Bu açıdan değerlendirdiğimizde kıssalar her asra rehberlik görevi yapmaktadır.

Kıssalar birer modeldir. Bunları iki kısma ayırmak mümkündür: Bi-rinci kısım, olam tasvir eder. Önce bir olay tasvir edilir. Bu olay etrafında insanların düşünmesi sağlanır. Bunun neticesinde Yüce Yaratıcı'nın

30 Bk. Kur'an-ı Kerim, Kehf, 18/13; Kasas, 28/3. 31 Bk. Cerrahoğlu İsmail, Tefsir Usülii, Ankara 1979, s. 172. 32 Bk. Kur'an-ı Kerim, A'raf7/103-107. 33 Bk. Kur'an-ı Kerim, Bakaı·a, 2/134,141.

Kur'an Kıssalarının Tefsir ve Teşri'deki Yeri 511

istediği ve olması gereken gösterilmiş olur. İkinci kısım modeller ise, ol-ması gerekeni gösterir. Bunun en güzel örneğini, Hz. Peygamber'in sün-neti oluşturur. Onun güzel ahlakı, olaylar karşısındaki tutumu ve· ilişkilerinin tasviri, ümmeti için bir mode,ldir. 34 Kaynaklardaki bu açıklamalara ilaveten, akıl sahiplerine ibret kaynağı olması, gerÇeği yansıtması, ilahi kitaplarla uyum halinde olması, açıklayıcı hasletleri taşıması ve in-sanlığın mutluluğunu hedeflemiş olması, kıssaların temel özelliklerini oluşturmaktadır.35

c) Kıssaların Amacı

İlahl kitaplar insanların mutluluğu için gönderilen bir hidayet reh-berleridir.36 Bu rehber karşısında insanlar iki şıktan birini tercih eder. Ya Yaratıcı'ya ve O'ndan gelene inanır veya inkar ederler. Kıssaların kahramanı insanın kendisi değildir. Kalıraman, insanın inancına, davra-nışıarına bağlı olan tarim olgudur.37 Örnek olarak, Hz. İbrahim kıssasında tevlıid ve şirk, Hz. Yusufkıssasında ise Hz. Yusufun iffeti, hanımının şehveti işlenmektedir. Kıssalarda verilmek istenen toplum hayatını hikaye etmek değil, geçmiş milletierin olumlu ve olumsuz davranışlarının sonucunu göstererek öğüt vermektir.38 Bu yapılırken, belirli tarilli olayları ele alıp, ayrıntıya girmeden, önemli olanlara işaret ederek, her devirdeki insanlara ders verir.

Kur'an kıssalarının, Kur'an'ın içindeki kapladığı yer açısından, ko-nuyla ilgili çalışma yapan alimler arasında farklı görüşlerin olduğu göz-lenir. Buna göre kıssalar, Kur'an'ın üçte birini, üçte ikisini,39 bazılarına göre de, Hz. Peyg~mber dönemindeki bazı olayların eklenmesiyle yarısinı oluşturduğu,40 Hz. Peygamber dönemi çıkarılacak olursa, 1650 dola-yında olduğu ileri sürülmektedir.41 Kur'an'da geniş bir yer oluşturan kıssaların içeriğine bakıldığında bunların her biri insanlığı mutluluğa götü-recek güzel hasletleri vurgular. Yüce Yaratıcı, Kur'an kıssalarıyla geçmiş milletierin özelliklerini belirterek, daha önce gönderilen peygamberler ile Hz. Muhammet'in benzer yönlerine işaret etmek, hakikatin üstün geldi-

34 Geniş bilgi için bk. Görgün, Tahsin, "Kur'an Kıssalarının Anlam ve Değeri", IV. Kur'an Haftası Kur'an Sempozyumu, Ist. 1998. s. 29-31.

35 Bk. Kur'an-ı Kerim, Yusuf, 12/111. 36 "İşte o kitap; kendisinde hiç şüphe yoktur Müttaluler için yol göstericidir."

Kur'an-ı Kerim, Bakara 2/2 37 Bk.Kılıç, Sadık, Mitoloji, s. 169-170 38 Ateş, Süleyman Tefsir, IIU368-367. 39 Yıldırım, Suat, ·'Kur'an-ı Kerim'de Kıssalar" A.Ü.İslami İlimler Fakültesi Der. S.

3. Ankara 1979; s. 39. 40 Bk. İdris Şengül, Kur'an Kıssaları Üzerine, İzmir 1994, s.l 70. 41 Bk. Kur'an Kıssalarının Anlam Ve Değeri, (IV.Kur'an Haftası Kur'an Sempozyu-

mul S. 113-144.

512 Kur'an-Kur'tin İlimleri

ğini hatırlatmak, inananlara teselli vermek, Allah'a karşı gelenlerin son-larını göstermek ve Müslümanların azınini arttırmak amacını güder.42 Konuya bu açıdan yaklaşıldığında kıssaların iki amacının olduğu görü-lür. a) Olumsuz alışkınlıklardan uzaklaştırmak. b) Elde edilen inancı işlev hale getirmek. Bu iki temel prensip, 1) Tasvir, 2) Talep (yani çağrılan konu), 3) Duyguların ifade ediliş şekli ile insanlığa sunulur. Bu yapılırken, geçmiş dönemlerde doğru yol üzerinde bulunan insanlara mükafat verildiğini, kötü ve yanlış yoldakilerin ise, cezalandırıldığını bildirip,43 Y aratıcı'sını tanınması ve O'na nasıl kul olunması gerektiğini göstermek olduğu gözlenir.

Kur'an'da yer alan 84 civarındaki kıssaların amaçlarını altı maddede özetiemerniz mümkündür. a) Tevhid'i hakim kılmak, b) Hz. Peygam~ ber'in risaletini ve vahyi ispat etmek,44 b) İlahi dinlerin aynı kaynaktan geldiğini ortaya koymak,45 c) Yüce Allah'ın inananlara yardım edeceği, inanmayanlara azap vereceğini bildirmek,46 d) Seçkin kullarına verilen nimetleri hatırlatarak güzel amel işlemelerini teşvik etmek, e) Şeytandan sakındırmak47 ve diğer inançların yanlış olduğunu hatırlatmak şekliyle ifade etmeıniz mümkündür. 48

4- Tefsirlere Yansıması

Tefsir kaynaklarında Hz. Adem ile Hz. Peygamber arasında gönde-rilmiş birçok peygamberin kıssalarına yer verilir. Fakat bunlar arasında İsrailiyyat denilen hayal mahsulü haberler de girmiştir. Ad kavminin in-sanlarının boylarının 12,5 zira olması,49 cennet'ten indiği zaman Hz. Adem'in yanında getirdikleri Yılan'ın Hz. Adem ve Havva validemizi kandırması vs. Kur'an'ın nüzulünden sonra, bu gibi haberlerin tefsir kaynaklarına yansıdığı gözlenir. Bu gibi haberler ilk dönem rivayet ter-sirlerinde çokça görülmektedir.50 Bu kıssaların, Kur'an'dan mülhem olanlarının gerçek, diğerlerinin halkarasında dolaşan, ilmi açıdan önemi

42 Konuyla ilgili bk. Ünal, Halit, İslam Ansiklopedisi, ŞaiD:il Yay. III/363. 43 Geniş bilgi için bk. Philip K. Hi tti, Siyasi ve Kültürel Islam Tarihi, ter. S. Tuğ,

Ist 1980. CI-IV) I/186. 44 Bk. Kur'an-ı Kerim, Yusuf, 12/2-3. 45 Bk. Kur'an-ı Kerim,21/48-52. Suara, 42/13. 46 Bk. Kur'an-ı Kerim, Hud, 111120; Ankebut, 29/14-40 .. 47 Geniş bilgiiçin bk. Seyyid Kutup, Kur'an'da Edebi Tasvir, tre Süleyman Ateş,

ist. 1967, s.221-234. 48 Konuyla ilgili geniş bilgi için bk. Menniiı'I-Kaddiin, Meba.lıis fi. Ulunıi'l-Kur'an, s.

307; Vehbe Züheyli, a.g.e., s. 15. 49 Bk. İlk Müfessir Mukatil b. Süleyman'ın tefsirdeki Medodu, İbrahim Çelik, (Ba-

sılmamıs Doc tezi) Bursa 1988. s.64-65. 50 Bk. Ayd~mir: Abdullah, Tefsirde İsrCıiliyyat, Ankara 1979. s.263-267.

Kur'an Kıssalarının Tefsir ve Teşri'deki Yeri 513

olmayan nakiller oldukları anlaşılır_. Doğru alanlarıyla, İslfun'ı açıklamada bir tefsir ve dini motiflerle halka inilmesi arzulanır.

Niteliği bakımından Kur'an kıssaları, tarihi gerçeğin bir yansıması olurken, diğer edebiyat türlerinden de farklı olduğu anlaşılır. Kaynaklar-da bunların türlenyle ilgili olarak, tarih, tarih felsefesi, ahlaki hikayeler, edebiyat ve sosyolojik anlatımlar zikredilmektedir. 5 ı Bu bakış ışığında kıssalar, ibret alabilene ibreti, düşünebilene öğüdü, nasihat kabul eden ve söz dinleyene basireti, İslam'ı yaşamayı isteyene en güzel örneği, ha-kikatten ötürü zulme uğrayana teseliiyi sağlamış olur. Ayrıca, Kur'an'da yer alan kıssalar incelenip düşünüldüğünde, güzel nasihat ve yol gösteri-ciliğinin yanında, ilim, güzel ahlak, hidayet için akli ve ilmi deliller, in-sanın, hasiretini açacak özellikler taşıdığı anlaşılır.52 Dolayısıyla, tefsir kaynaklarında bunlardan her birine örnek bulmak mümkündür. Bizim burada yapmak istediğimiz, bir tebliğ çerçevesinde, Kur'an ve tefsirlerde üzerinde önemle durulan iki misal vererek, kıssalardan elde edilmek is-tenen neticeye ışık tutmaktır. Yoksa kıssalarla ilgili çok geniş bilgi ver-mek değildir.

Yüce Allah Bakara Süresi 72-82. ayetlerinde 'insanların dikkatini şu hususlara çekmektedir.

* Allah'ın ölüleri nasıl dirilteceği, * Her peygamberin döneminde kitapları tahrif etmek isteyenlerin

olacağı,

* Her toplumdaki cahil insanların karakterleri ve İslfun'a karşı çıkmaları,

* Allah'a yapılan iftiralar ve yapanların rılhl durumları.

* Ehl-i Kitap mensuplarının ahiretle ilgili iddiaları ve bunlara veri-len cevaplar,

*Her dönemde Allah'ın emirlerini yerine getirenlere verilecek müka-fatın hatırlatılmasıdır.

Müfessirler bu ayetleri yorumlarken, hiçbir şeyin Allah'a gizli olma-dığı, her dönemde mevcut olabilecek insan topluluklarını" tanımada, tev-hid başta olmak üzere ahiretin durumu, inanan ve inanmayanların elde edebilecekleri nimet veya cezalar, kıssa yoluyla tasvir edildiği ele alınır. Özellikle dinler tarihi kaynaklarını ve İslam'ı bilen birinin bu kıssalar

51 Bk. Görgün, Tahsin, a.g.e., s. 22-25. 52 Daha geniş bilgi için bk. Kara, Necati, Kur'an'a Göre Hz. Musa, Firavn ve Yahu-

diler, Ist. 1991, s. 20; tebliğ, 23-24.

514 Kur'an-Kur'an İlilnleri

karşında inanmaktan başka bir alternatifinin olmadığı gözlenmiş olur. Bu ayetlerde ifade edilen millet İsrailoğııllarıdır. Söz konusu millet için-de çocuğıı olmayan zengin birisi, mirasım elde etmek için yeğeni tarafından öldürülür. Daha sonra bu cesedi suçsuz birinin evinin önüne götüre-rek bırakır. Sonunda iftiraya uğqı.yan ile diğer adamlar Hz. Musa'mn hakemliğine başvururlar. Hz. Musa kendine gelen vahiy sonucunda bir ineği kurban ettirir. Bu hayvanın bir parçası ile ölen adama vurulmasım ister. Sonuçta, katilin kim olduğıı oryaya çıkar.53 Kurtubl (ö. 671/1273), · söz konusu ayetin tefsirinde İslam'dan önce katile miras verilmediğini, İslam da birçok eski adeti kabul ettiği gibi, bu adeti de k~bul ederek ka-tilin varis olamayacağı ilkesini benimsemiştir-.54 Diğer taraftan, yukarıda işaret edilen kıssada Allah'a hiçbir şeyin gizli kalmadığı ve ölülerin nasıl diriltildiğini göstermesi açısından önem taşımaktadır.

Başka bir misal vermek gerekirse, A'raf Süresi 32-39. ayetlerinde yer alan Ehl-i Kitap mensuplarımn Allah'ın emirlerini değiştirmesi ile il-gili kıssalardır. Bu kıssalarda gönderilen emirleri değiştiren milletler uyarılarak şu açıklamalarda bulunulur:

* Helal-haram tayini yetkisinin Yaratıcı'ya ait olduğıı ve yaratılan nimetlerden öncelikle inananların istifade etmesi gerektiği,

* Bütün peygamberlere yasak edilenlerin aynı olduğıı, * Her milletin bir süresi bulunduğıı, *Peygamberlere inananların hiçbir zaman korkmayacakları,

* Peygamber ve gönderilen emirlere karşı çıkanların cehenneme gi-receği,

* İnsanların ceza almalarına sebep olan kötü hasletler ve yapanlara dünyada verilen mühlet ve ahiretteki pişmanlığın fayda vermeyeceği gibi konular işlenir. Bunların izahlarıyla ilgili tefsir kaynaklarında hayli na-kil bulunmaktadır.

Dikkat edilirse, A'raf Süresi'ndeki bu kıssada helal-haram konusun-da emir verme yetkisinin Yaratıcı'ya ait olduğıı, ümmetierin varlığımn devamımn emirlere riayette olduğu, idareci ve halktabulunması gere-ken hasletler ve ilahi diniere inanmanın faydaları tasvir edilmiş olur. Diğer taraftan sevap kazanmak için Allah'ın helal kıldığı bazı şeyleri haram kılan sahabeleri, yaptıklarımn yanlışlıklarını ikaz için M ai de 87.

53 Bk Taberi, Tefsir, V358-359; İbn Kesir, Tefsir. Vl61. 54 Kurtubi, Tefsil~ I/456. Kurtubi'de ifade edilen bu hüküm ayette değil, " Katile

miras yoktur" hadisi ile sabittir. Bu hadis miras ayetini tahsis edecek güçtedir. B k. Ebu Dfıuud, Diyet, 18; Tir m izi, Feraiz, 17.

Kur'an Kıssalarının Tefsir ve Teşr'i'delıi Yeri 515

ayetin indiği rivayet edilir. 55 Müfessirler bu lassalardan hareketle, helal-ların durumu ve helal-haram tayini konulanna geniş yer vermektedirler. Buna göre, dünyada olan her şey insanlar için yaratılmıştır. "Yer yüzün-de ne varsa, hepsini sizin için y'arattı. "56 , "Göklerde ve yerde ne varsa hepsini katından size boyun eğdirdi. "57 ayetleririden hareketle; "Helal, eşyanın aslındandır." veya "Eşyada aslolan ibahadır."58 fıkıh kılidesini geliştirmişlerdir. Ayrıca dini ve dünyevi birtakım konulan bu prensipie-rin üzerine bina ettikleri anlaşılmaktadır. 59 Bu helal olma bütün insan-lık için geçerliçlir. inanma veya inanınama şartı aranmaz. İnsanların emredilenlere uymazorunluluğu bulunur. İnsanların helal ve haramlan değiştirme yetkisi yoktur.

, İlahi emirlerin ilk muhatabı insanların atası olan Adem'dir. 60 Al-lah'ın kullanna gönderdiği dinin aslında değişiklik olması mümkün de-ğildir.61 Bununla birlikte, temel noktalann dışında kalan hususlarda ba-zı farklılıkların olduğu gözlenmektedir. Peygamberlere verilen temel noktaların ayın olduğu Şura Süresi 13. ayette ifade edilirken, 62 tali ko-nulardaki uygulamaınn farklı olabileceği, "Sizden her biriniz için bir şeriat ve bir yol belirledik"63 ayetiyle hatırlatılmaktadır. Dikkat edilirse, Şura ve Nisa Sürelerinde gönderildiği belirtilen peygamberlerin getirdiği dinlerin hepsinin içeriği aymdır.64 Bu durum, ayın emirlerin verildiğini ortaya koymaktadır. Bu peygamberleri ve emirleri gönderen Yüce Yara-tıcı'dır. Belirli aralıklarla bunlann gönderilmesi ve Kur'an'da bunlann lassalarma yer verilmiş olması, kıssaların hedefinin insanlığın kurtul-masına yönelik olduğu anlaşılmaktadır.65 Yüce Allah emirlerini gönder-dikten sonra değiştiren veya ihmali olanlan "müşrik, ehl-i kitap ve İnananlar" başlıkları altında ikazda bulunur.

a) Müşriklerin Durumu

Yüce Yaratıcı, kıssalar vasıtasıyla verdiği haberlerde cahil Arapların helal-haram konusunda yaptıklarını kabul edilmez bulur ve bunları şirk olarak değerlendirir. "Yoksa Allah'ın dininde izin vermediği bir şeyi on-

55 Bk. Taberi, Tefsir, VI/262; Vahıdi, Asbabü'n·Nüzül, s. 112-113; Zemahşeri, Tef-sir, II/361.

56 Bk. Kur'an-ı Kerim, Bakara, 2/29. 57 Bk. Kur'an-ı Kerim, Casiye, 45/13. 58 B k. Tab eri, Tefsir, I/190-195; R. Rıda, Me nar, I/247; El malı lı, I/250/251. 59 Bk. Zemahşeri, Keşşaf, I/60-61; Kurtubi, Tefsir, I/251-253. 60 Bk. Kur'an-ı Kerim, Bakara, 2/35. 61 Kur'an-ı Kerim, Rum, 30/30. 62 Farklı anlam için bk.Nisa, 4/163-165. 63 Kur'an-ı Kerim, Maide, 5/48. 64 Konuyla ilgili geniş bilgi için bk. Taberi, Tefsir, X:XV/14; Kuı·tubi, Tefsir,

XVI/10; Razi, Tefsir, XXVII/155-156. 65 B k. Kur'an-ı Kerim, Bakara, 2/185, 286.

516 Kur'an-Kur'an İlimleri

Zara meşru kılacak ortakları mı vardır. "66, "De ki: 'Gördünüz mü, Al-lah'ın size rızık olarak verdiği şeylerin bir kısmını jıaram, bir kısmını he-laZ yaptınız.' De ki: 'Allah mı size böyle izin verdi. Yoksa siz Allah'a iftira mı ediyorsunuz.?"67 ''Allah'ın yarattığı ekin(ler) den ve hayvanlardan (putlara) pay ayırdılar. Zanlarınca: 'Bu Allah'ın, bu da putlarımıza' de-diler. Ortakları için ayrılan Allah'a ulaşmıyor fakat Allah için ayrılan ortaklara ulaşıyor. Ne kötü hüküm veriyorlar. "68

b) Ehl-i Kitab'ın Durumu

Benzer uyarılar, Ehl-i Kitab'a da yapılmaktadır;

"Onların çoğunu günah, düşmanlık ve haram yernede birbirleriyle yarıştıklarını görürsün. RabbanUer ve Hahamların, onları günah söz söylemekten, haram yemekten men etmeleri gerekmez miydi? Yaptıkları şey ne kötüdür. ''69

Yukanya aldığımız ayetlerde, helal ve haram, sevap ve günah konu-sunda halkı aydınlatmadıkları için, Ehl-i Kitap alimleri kınamr. Tevbe 31. ayette de halkın içine düştüğü durum haber verilmektedir.

İbn Abbas, yukanda zikri geçen Maide Süresi'ndeki 62. ayetin, ikaz ve uyarı açısından Kur'an'daki en şiddetli ayetlerden biri olduğunu belir-tir.70 Hz. Peygamber de haram ve helal değiş'tirme hususunda insanların dikkatini çekerek, "İçlerinden günah işleyen bir kimseyi, bundan men et-meye güçleri yettiği halde, bunu yapmdyan toplulukları, Allah mutlaka cezalandırır. "71 buyurur.

Müfessir Razi, Maide Süresi 62 ve 63. ayetlere farklı bir yorum geti-rir. Dikkat edilirse, her iki ayetin sonunda halkın yaptıkları ile din adamlarının yapması gerekenler farklı fiille açıklanmaktadır. "Amele ve sanea." Buna göre, ayetleriıı anlamları (yaptıklan işler ne kötüdür ve kötü işleri sanea ediyorlar) olmaktadır. Cahil halkın işledikleri kötülük-ler "amele" fiiliyle belirtilirken, onların yaptığı kötülüklere engel olma-yan ruimlerin durumu "sanea" fiili ile ifade edilmiştir. "Sanea" fiiliyle be-lirtilen, "amele" fiiliyle belirtilenden daha şiddetlidir. Ehl-i Kitap alimlerinin yaptıkları hataların, diğer cahil insanların yaptıklarından daha kötü olduğu belirtilmiş olur.72 Bu ayetler Müslüman alimler için önemli bir ikaz niteliğindedir.

66 Kur'an-ı Kerim, Şıira, 42/21. 67 Kur'an-ı Kerim, Yunus, 10/69. 68 Kur'an-ı Kerim, En' am, 6/136. Geniş bilgi için bk.C. Ali, Tfırilıu'l-Arap, VI/254. 69 Kur'an-ı Kerim, Maide, 5/62-63. 70 İbn-i Kesir, Tefsir, III/24. 71 EbU Davud, Melahim, 17. 72 Razi Te{sir, XII/39-40.

Kur'an Kıssalarının Tefsir ve Teşr'i'deki Yeri 517

c) İnananiann Durumu

Yüce Yaratıcı, son ilahi mesajını Hz. Muhammed (s.a.v.)'e gönder-miştir. Müşrik ve Kitap Ehlinin içinde bulunduğu durumu haber veren Kur'an, benzer ikazları, inananlara da yapmaktadır. Yüce Allah, Hz. Muhammed'e şu ilahi mesajın tebliğ edilmesini emreder:

"De ki: 'Allah'ın kulları için çıkardığı süsü ve güzel rızıkları kim ha-ram etti?' De ki: 'O nimetler dünya hayatında öncelikle inananlarındır. Kıyamet gününde ise, yalnız onlarındır.' İşte biz , bilen bir topluluk için ayetleri böyle açıklıyoruz. De ki: 'Rabb'in, ancak kötülükleri, gerek çıçığını, gerek gizlisini, günahı ve haksız yere saldırılmayı, hakkında hiçbir delil indirmediği bir şeyi, Allah ~a ortak koş ma yı ve Allah hakkında bil-medi(Jiniz şeyler söylemenizi haram etmiştir. "73

Kaynaklarda yer aldığına göre, Hz. Peygamber bir gün kıyametle il-gili bilgi verir. Bunun etkisinde kalan birçok sahabe, güya daha çok se-vap kazanmak için, Allah'ın helal kıldığı bazı şeyleri, kendilerine haram kılarlar. Bunun üzerine şu ayet iner:74 "Ey İnananlar! Allah'ın size helal kıldığı güzel ve temiz şeyleri kendi kendinize haram etmeyin. Çünkü Al-lah sınırı aşanları sevmez. Allah'ın size verdiği rızıklardan helal ve temiz olarak yiyin ve inandığınız Allah'tan korkun. "75

Buraya alınan ayetin inişiyle ilgili farklı rivayetler alınakla birlik-te,76 müşterek nokta, verilen hükme riayet edilmesidir. Hz. Peygamber de, ümmetinden daha çok sevap kazanmak gayesi ile bazı helalları ken-dilerine haram kılanlan şu hadisiyle yaptıklannın yanlış olduğunu açıklar: 77 " ... V allahi ben sizin, Allah 'tan en çok korkanınızım. Ama bazen oruç tutar, bazen de bırakırım. Namaz kılar, uyurum da. Kadınlarla da evlenirim. Kim benim sünnetimden ayrılırsa, o benden değildir."78

Benzer bir ikaz Hz. Peygamber (s.a.v.)'in şahsında bütün Müslüman-lara yapılmaktadır. Hz. Peygamber aileleri arasında geçen bir olaydan sonra kendisine bal şerbetini yasaklar.79 Bunun üzerine, Yüce Allah, yaptığımn uygun olmadığım, "Ey Peygamber! Niçin, Allah'ın sana lıelal kıldığı şeyi, eşlerinin hatırı için haram kılıyorsun? Allalı çok bağışlayan, çok esirgeyendir."8° ayetiyle haber verir. Bu ayetlerden Peygamber-

73 Kur'an-ı Ker!m, A'raf, 7/32-33. 74 Bk. Taberi, Tefsir, VI/262; Vii.hidi, a.g.e., s.112-113; Zernahşeri, II/361.; İbn-i

Kesir, VI/260-261. 75 Kur'an-ı Kerim, Mii.ide, 5/87. 76 Bk. Taberi, Tefsir, VI/262; Vii.hidi, a.g.e., s. 112-113. 77 Tefsiı·deki bilgiler için bk. Zernahşeri, II/361; Razi, XII/71-72. 78 Buhari, Nikii.h, I;Müslim, Nikii.h, 5. 79 Bk. Vahidi, a.g.e., s. 247-248. 80 Kur'an-ı Ker!nı, Tahrirn, 66/1.

518 Kur'an-Kur'an İlimleri

ler'in dahi, helal-haram konusunda hüküm koyma yetkisinin olmadığı anlaşılmış olur.

B. KISSALARIN HUKUKTAKİ YERİ

1· Kıssaların Teşri'deki Yeri

İlahi dinlerin verilerinde, karşılıklı ilişkilerde uyulması gereken prensipierin önemli bir yeri bulunmaktadır. Bu temel prensipler, ilk pey-gamberle konmaya başlamış ve son peygamber ile nihayet bulmuştur. Hz. Peygamber (s.a.v.)'in yürürlüğe koyduğu prensipierin önceki pey-gamberlerin getirdikleri temel noktalar ile aynı olduğunu, Yüce Allah şu ayetiyle haber vermektedir: "Dini ayakta tutun! Ve onda "ayrılığa düşmeyin!" diye ", Nuh'a tavsiye ettiğini, Sana vahyettiğimizi, İbrahim'e, Musa'ya ve İsa'ya tavsiye ettiğimizi Allah size de din kıldı .. "8 ı

Kur'an-ı Kerim'de yer alan kıssaların önceki kitaplarda yer alan hu-kuka atıfta bulunularak bunların eleştirilmesi, önceki peygamberlere ve-rilenlerdeki ihtilafları hatırlatma olarak algılanmalıdır. Kıssaların teşri'deki yerine temas etmeden, Kur'an eml.rleri ile önceki kitaplarda yer alan hükümlere kısaca işaret etmekte fayda vardır. Yüce Allah İsrailoğulları ile ilgili kıssada; "Bu Kur' an, İsrailoğullarına, ayrılığa çlüştükleri şeylerin bir çoğunu hatırlatıyor." 82 "Andolsun, Allah İsrailoğullarından söz almıştı. Biz onlardan on iki başkan belirledik. Allah onlara şöyle de-di: 'Ben sizinleyim. Namazı kılarsanız, zekatı verirseniz, elçilerime ina-nırsanız, onları destekler ve Allah'a ödünç verirseniz, sizin kötülüklerini-zi örteceğim ... "83 buyurur.

Yukarıda zikredilen ayette, Tevrat'ta yer alması gereken hükümler hatırlatılmakta, Hz. Peygamber'e bildirilen hukuka ise, şu ifadelerle işaret edilmektedir: "Ey iman·edenler! Kazandıklarınızın ve yerde sizin için çıkardığımız nimetlerin iyilerinden in fak edin ... "84 Bu güzel rızıkların neler olduğu En'an Süresi 141. ayette açıklanmıştır. Bu hükümlerde is-tenen, emredilenlerin yerine getirilmesidir. Aksi durumda olanların elin-den Allah'ın verdiği nimetleri nasıl geri aldığı Kalem Süresi 21-34. ayetlerinde bahçe Inisaliyle kıssa olarak haber verilmektedir. Buna göre, Allah yolunda infak ve fakiriere sadaka vermek bütün ilahi diniere em-redildiği gözlenir.

Kitab-ı Mukaddes ve Kur'an hükümleriyle ilgili başka bir örnek Maide· Süresi'nde geçer:. "(Ey Muhammed!) kendinden önceki kitabı doğ-

81 Kur'an-ı Kerim, Şura 42/13. 82 Kur'ô:n-ı Kerim, Nemi, 27/76. 83 Kur'ô:ıı-ı Kerim, Maide 5/12-13. 84 Kur'ô:n-ı Kerim, Bakara, 2/267.

Kur'an Kıssalarının Tefsir ve Teşrı'delıi Yeri 519

rulayıcı ve onları kollayıp koruyucu olarak bu kitabı gerçek olarak indir-dik. Onların aralarında Allah'ın indirdiği ile hükmet ve sana gelen ger-çekten ayrılıp onların keyiflerine uyma ... "85

Bmaya alınan ayete dikkat edilirse, Kur'an !)nceki kitaplan tasdik ederek onlar üzerinde koruyucu ve gözetleyici görevi üslenmektedir. Bu- · na göre, önceki peygamberlere verilen hükümlerle, Kur'an'da emredilen-ler, tali konulann dışında aynıdır. İlahi kitaplardaki emirlerin birbirleri-ne uymaması, onlardan birinin bozulmuş olduğunu akla getirmektedir. Diğer taraftan toplum düzenini sağlama ile ilgili Tevrat'ta bulunması ge-rekenler Maide Süresi 44, İncil'de bulunması gerekenler de aynı sürenin 46-47. ayetlerinde haber verilmektedir. Aynı emirler Bakara Süresi 178 ve 179. ayetlerinde yer alır. Bu durum bize kıssaların teşri'de önemli bir yerin'in olduğunu göstermektedir.

2- Kıssaların Hukuka Yansımasi

Hukuk, bir toplumsal realiteyi, ahliild değerler açısından düzenleyen normlar(hukuk kmalları) sistemi olarak tanımlanır.86 Kur'an-ı Kerim içindeki hukukla ilg.J.li "yapın" veya "yapmayın" şeklinde ayetler olduğu gibi, kıssalardan hareketle de bazı normların elde edilmesi mümkündür. Tebliğ çerçevesinde tefsir kaynaklarında işaret edilen bazı bilgilere yer vermek mümkündür.

Kaynaklarda şer'i deliller ifade edilirken, "şer'u men kablena" içinde değerlendirilen kıssaların önemli yeri bulunmaktadır. Bunlar ilciye ayrılır:

1) Kur'an ve sünnette yer almayan hükümler. Bunlardan Müslü-manlar sorum değildir.

2) Kur'an ve sünnette işaret edilen hükümler. Bunlar da kendi ara-sında üç kısma ayrılmaktadır:

a) Ehl-i Kitab'a haram kılınıp Müslümanlara helal kılındığı belirti-len hükümler. Yiyeceklerle ilgi bazı hükümler ile87 ganimetieri buna misal vermemiz mümkündür. 88

85 Kur'un-ı Kerim, 1\'liiide, 5/48. 86 Geniş bilgi için bk. Özbilgen, Tank, Eleştirisel Hukuk Başlangf.CI Dersleri. İs

tanbull976, s.l6; Mehmet Nuri Güler, Kıssa ve Hukuk, Kur'an Kıssalarının An-lam ve Değeri, (Tebliğ) Fecr Yay. Ankara 1998, s. 124.

87 Bk. Kur'61H Kerim, En'iim, 6/145-146. 88 Bk. Buhari, Teyemmüm, 1.

520 Kur'an-Kzır'fuı İlilnleri

b) Müslümanlar için kıssalarda geçerli olduğu belirtilen hükümler. Bunlar Müslümanlan bağlamaktadır. Örneğin oruç daha önceki dinlerde de bulunmaktadır.89 Kurban ve hacc ise, Hz. İbrahim'e dayanır.90 Söz ko-nusu ibadetleri Müslümanlar yapmak durumundadır. Çünkü bu ibadet-ler İslam'ın temeli olarak kabul edilir.

c) Kur'an ve sünnettekabul ve red edildiğine dair işaret bulunma-yan hükümler. Buna misal olarakMaide Süresi 45. ayetteki lassalan ih-tiva eden hükümler ile Bakara Süresi 178. ayetteki kısas emri, Kamer Süresi 28. ayette yer alan suyun taksimi, Hz. Musa ve Hz. İsa'ya emredi-len namaz9ı misru verilmektedir.92

Konuyla ilgili İslam alimierin farklı yaklaşımları olabilmektedir: Ebu Yusuf (ö. 1621796) ile el~Kerhl (ö. 340/952), Kur'an'ın Tevrat'ta bu-lunması gereken, 93 " Te u rat'ta onlara, cana can, göze göz, buruna burun ... ''94 ayetini delil alarak söz konusu suçu işleyenierin benzer cezaya çarptırılması gerektiğini söylemektedir.95 Ebu Yusuf, kadını öldüren er-keğin öldürüleceğini, el-Kerhl'de zirnıniyi öldüren Müslümanın kısas edi-leceğini uygun bulmuştur. İmam Şafii (ö. 204/820) de Hz. Peygamber (s.a.v.)'in Tevrat metinlerinden hareketle, yahudiye verilen cezayı örnek göstermektedir. 96

İmam Muhammed (ö.189/805), Hz. Salih'in kıssasında yer alan, "(Salih) İşte belge bu devedir. Kuyudan su içmek hakkı belirli gün onun, belirli bir gün de sizindir. Sakın ona bir kötülük yapmayın ... ''97 ve "On-lara suyun aralarında paylaştırıldığını misal ver; içme sırası kimim ise o gelip suyunu alsın. '198 ayetini delil alarak, suyun sıra ile kullanılmasının caiz olduğunu belirtir.99 Zamanımızda bunun örneğini bir fıkıh terimi olan "muhayee" örneğini verebiliriz. Devre mülk olarak belirli kişiler

89 Bk. Kur'an-ı Kerim, Bakara, 2/183. 90 Bk. İbn Mace, Edahi, 3. 91 Bk. Kur'an-ı Kerim, Ta-hii, 20/14; Meryem, 19/31. 92 Konuyla ilgili bk. Muhammed Hamidullah, İslam Hukukzııızın Kaynakları Açı

smdan Kitab-ı Mukaddes, (Ter. İbrahim Canan) A.Ü. İslami, İ. Fak. Der. Ank. 1980, IV/313-320; Zekiyyüddin Sa'ban, İslam Hukuk İlminin Esasları (Usülü'l Fıkıh), Ter. İ. Kafi Dönmez. Ank. 1999, s. 208-212.

93 Tevrat metinleri için bk. Kitab-ı Mukaddes, Çıkış, 21/23-24; (bu ayette hür kişiye karşı kölenin kısas edilmeyeceği ifade edilmektedir) Levililer 24/20; Tesniye, 19/21; Matta, V/38.

94 Kur'an-ı Kerim, Ma ide, 5/45. 95 Daha geniş bilgi için bk. Ebu Bekr b. Ahmed b. es-Serahsi (ö. 483/1090), Usülii's-

SeralıBi, Thk. Ebu'I-Yafa el-Afkani, ti-Il) İstanbul 1984, II/100; M. Nuri Güler, a.g.e., s. 133.

96 es-Serahsi, II/100. 97 Kur'an-ı Kerim, Suaı-a, 26/155156. 98 Kur'an-ı Kerim, Kamer, 54/28. 99 Es-Serahsi, Usıil, II/100

Kur'an Kıssalarının Tefsir ve Teşrl'deki Yeri 521

tarafından satın alınan kaplıca evleri, senenin belirli günlerinde kulla-nılmaktadır. Bu durumun, Hz. Salih kıssasında ifade edilen suyun taksi-mine dahil edilebileceğini düşünınekteyim. Ayrıca, Kasas Süresi'nde yer alan, "Babam sulama ücretini vermek için seni çağırıyor ... Babacığım! Onu ücretli olarak tut, ücretle tuttuklarının en iyisi bu kuvvetli ve emin adamdır. "10.0 ayeti Hanefi imamları tarafından icare akdi için delil ka-bul edilmektedir. ıoı

Yine Yusuf Süresi'ndeki Hz. Yusuf kıssası ayetleri arasında, "Meli-kin su kabını kaybettik, onu getirene bir deve yükü mükafat verilecek"102

ifadesi geçmektedir. Söz konusu ayet 'cilala1103 akdine delil gösterilmek-tedir. 104 Yukarıya alınan misallerde de görüldüğü gibi, Kur'an ayetlerini birbirinden ayırmak mümkün değildir. Bütün ayetlerin belirli bir hedefi

' bulunur. Bu hedefler, insanlığa doğruları tanıtmak, iyi yaşamı sağlaya-cak kuralları göstererek Yaratıcı'ya kul olmaktır. Dolayısıyla alıkarn ayetleri emir ve nehiyleri kesin olarak ifade ederken, kıssalar tasvir edil-mek Sı1retiyle kendilerinden hisse çıkarılması arzulanınaktadır.

Hz. Yusufun kıssasında üzerinde durulması gereken başka bir olay, Kralın rüyasını tabir etmesi,105 bunun neticesinde sıkıntılardan kurtul-maları için önerdiği tedbirler paketi, 106 ve bunları uygulayacak insanda bulunması gereken vasıflardır. Hz. Yusufkıssasında hazineden sorumlu olacak birinde bulunması gereken şartlar, inanç farkı gözetmeksizin in-sanlar arasında adaleti uygulayacak yeteneklere sahip olması, helal ve hararnıara riayeti ve ihsan sahibi olması ileri sürülür. Bu hükümler İslam'ın uyulmasını istediği güzel hasletlerdir. Bunlara ilave olarak Hz. Peygamber (s.a.v.)'e emredilen " ... Servet, zenginlerin elinde dolaşan bir meta olmasın ... "ı07 prensibi uygulandığında Müslümanlar arasında ze-kat verilecek kimsenin bulunamayacağını düşünmekteyim. Bilindiği gibi İslam'ın bu emri, idarecilerin sorumsuz davranışına son vererek insanlar arasında ekonomik denge sağlamıştı.

100 Kur'aıH Kerim, Kasas, 28/25-26. 101 Ebu Bekir b. Ahmed el Kasil.ni, Bedayiu's-Santi.i' IVIl 73 102 Bk. Kur'an-ı Kerim, Yusuf, 12/72. 103 Hizmet karşılığında verilen ücret demektir. Bk Ö.Nasuhi Bilmen, Hukuku

İslamiyye ve İstilalıatı Fı.klııyye Kamusu, İst 1970. III/334. 104 M.Nuri Güler, a.g.e., s. 134. 105 Bk. Kur'an-ı Kerim, Yusuf, 12/43. 106 Bk. Kur'an-ı Kerim, Yusuf, 12/47-49. 107 Bk. Kur'an-ı Kerim, Haşr, 5917.

522 Kur'an-Kur'an ilimleri

3- Kıssalarda İfade Edilen Örnek İnsan Tipleri

Kur'an-ı Kerim, kıssalarda farklı karakteriere işaret etmektedir. Bunlarla beğenilen ve beğeııilmeyen karakterleri hatırlatarak insanlar-dan hoşnut olduğu karakteriere sahip olmalarını istemektedir. istenil-meyen insan karakterleri Kalem Süresi 10-20. ve Bakara Süresi 8-13. ayetlerinde haber verilir. Beğeııilen karakteriere ise, Kur'an'da zikredi-len peygamberler ve diğer salih kulları örnek gösterebiliriz. Bunlardan Hz. İbrahim, Hz. Musa ve Hz. Muhammed (s.a.v.)'in ahlakını örnek ola-rak zikredebiliriz.

a) Hz. İbrahim

Kur'an-ı Kerim'de üzerinde en fazla durulan karakter tiplerinden bi-ri Hz. İbrahim'dir. O tasvir edilirken, yaratılandan Yaratan'a gidişi, süküneti, müsamaha ve hilmi örnek gösterilir. " ... gerçekten İbrahim çok içli ve yumuşak huylu idi."108 ayeti bu durumu hatırlatmaktadır. Hz. İbrahim putperestliğin yaygın olduğu bir dönemde dünyaya gelir. Babası bunun başını çeker. O, gerçeği aramada aklı ve düşünceyi bir metod ola-rak kullanmış, Yaratan 'ı bulması örnek gösterilmişti~. ıog Babasını içinde bulunduğu durumdan kurtarmak için;

"Babacığım! İşitmeyen, görmeyen ve sana hiçbir fayda ve zararı ol-mayan şeylere niçin tapıyorsun? Babacığım! Muhakkak bana, sana gel-meyen bir ilim geldi. Bana uy ki, seni dosdoğru bir yola ileteyim. Babacığım! Şeytana tapma. Zira şeytan, Ralıman'a isyan etmişti. Babacığım! Ben sana Allalı'tan bir azap gelmesinden korkuyorum. O takdirde sen şeytanın dostu olursun"110 sözleriyle bir evlatlık örneği sergilemiştir.

Hz. İbrahim, sabrı, aklı ve düşüncesi ile Yaratıcı'sını bulması, inanç-sızıara karşı yaklaşımı ile insanlığa örnek gösterilirken, Yaratıcı tarafından; "Şüphesiz İbrahim, çok halim, yüreği yanık, kendisini Allalı'a ver-miş biri idi. "lll ifadeleriyle Rabb'ının dostu olmuş, güzel hasletleri Rabb'i tarafından takdirle karşılanarak, insanlardan benzer karakterleri kazanmaları arzulanmıştır.

b) Hz. Musa

Kur'an'ın değişik sürelerinde Hz. Musa'ya geniş yer verilmektedir. Buna göre, Hz. Musa sert bir mizaca sahiptir. Kızdığını cezalandırabilmektedir. Kasas Süresi 15. ayette, "Hal/un (hendisinden) habersiz oldu-

108 Kur'an-ı Kerim, Tevbe, 9/114. 109 Bk. Kur'an-ı Kerim, 6177-79. 110 Kur'&n-ı Kerim, Meryem, 19/42-45. geniş bilgi için bk. Kutup, Seyyid, .. Kur'ôn'da

Edebi Tasvir, Ter. Süleyman Ateş, Ank. 1969.s. 289-291. lll Kur'an-ı Kerim, Hud 11175.

Kur'an Kıssalarının Tefsir ve Teşrf'dehi Yeri 523

ğu bir sırada şehre girdi. Orada biri kendi tarafından diğeri de düşman tarafından olan iki adamın kavga ettiğini gördü. Kendi taraflarından olan, düşmanlarından olana karşı Musa'dan yardım istedi. Musa da öte-kine bir yumruk indirip öldürdü. (Sonra) 'Bu, şeytanın işindendir .. O, gerçekten apaçık, saptırıcı bir düşmandır.' dedi."

Hz. Musa bu ayette ifade edildiği gibi, kendisine inanan insanın hak-lı veya haksız olduğunu araştırmadan düşmana karşı yardımda bulunu-yor. Çok geçmeden yaptığının yanlış olduğunu aniayarak Yaratıcı'sına, "Rabb'im! Ben nefsime zulmettim, beni bağışla.' dedi. Allah O'nu bağışladı. Çünkü O, çok bağışlayan, çok merhamet edendir. Rabb'im, ded~ bana lütfettiğin nimetler hakkı için artık bir daha suçluZara arka çıkmayaca-ğım."112 .

'Yukarıdaki kıssaya dikkat edilirse, Hz. Musa kendisine inanan in-sanın sözüne güvenerek ona yardım etmesinin yanlış olduğunu anlayıp, hemen pişmanlığını dile getirerek yaratıcısına yönelir. Allah da kulunu affeder.113 Kendisi asabi duygulara sahip olan birisi, bu kıssadan ders alarak, hatasından hemen dönmesi, araştırmadan karar vermemesi, düşman bile olsa haksızlık yapmaması, kendi inancından bile olsa, hak-sız olandan yana tavır almaması gerektiği vurgulanmaktadır.

c) Hz. Muhammed (s.a.v.)

Kur'an-ı Kerim'de yer alan birçok örnek, insan tiplerinin yanında, Yaratıcı'nın kendi güzel sıfatlarından ikisini Hz. Peygamber için kullan-ması dikkat çekicidir. Zira son ne bi bütün yaratılanlar için öğünç kayna-ğı olup, rahmet, merhamet ve şefkatin bütün derinliklerini üzerinde top-lar. O'nun ahlaki Yaratıcı tarafından örnek gösterilir:114

'~4.ndolsun size kendinizden öyle bir peygamber gelmiştir ki, sizin sıluntıya uğramanız ona çok ağır gelir. O size çok düşkün, mü'minlere kar-şı çok şefkatli ve merhametlidir. "115

Dikkat edilirse, yukarıya almış olduğumuz ayet, Hz. Peygamber'in mü'minler için ne derece hayati bir önem taşıdığını göstermektedir. Tev-be Süresi 128. ayeti bu durumu açık bir şekilde ortaya koymaktadır.

aa) "Sizin sıkıntıya uğramanız ona çok ağır gelir." (Azizün aleyhi ma anittüm) Aziz; galip, çetin, şiddetli anlamlarına gelmektedir.116 Do-layısıyla insan bir sıkıntı ile imtihan olduğunda en çok üzülen kendisi, anne-babası ve aile fertleri olur. Allah (eel peygamberi için mü'minler

112 Kur'an-ı Kerim, Kasas, 28/16-17. 113 Tefsiri için bk. Taberi, Tefsir, XX/46-47; Kurtubi, Tefsir, XIII/261-262. 114 Bk. Kur'an-ı Kerim, Ahzap, 33/2; Kalem, 68/4. 115 Kur'an-ı Kerim, Tevbe, 9/128.

524 Kur'an-Kur'an İlimleri

üzerine ailesinden daha fazla üzüleceğini haber vermektedir. İnsamn ba-şına gelecek en büyük sıkıntı, yaptığı zulümlere karşılık Allah'ın verece-ği azaptır. Kişinin kendine gelen azabı kaldırması mümkün değildir. Ya-pılan kötülükler yüzünden gelebilecek azabın kaldınlması peygamberler aracılığı ile öğretilen istiğfar sayesinde mümkündür. Bu güzel hasletler, Hz. Peygamber'in güzel ahlakında gösterilmektedir. Hatalara karşı mü'minlere öğretilen tövbe, Yaratıcı'ya yalvanna şekilleri nebilerin dua-lannda bulurunaktadır.

ab) "O size çok düşkün" (Harisun aleyküm) Haris kelimesi de, çok düşkün, üzerine titreyen, çok şiddetli gibi anlamlara gelir. 117 Tıpkı anne-nin yavrusunun üzerine titrediği gibi, Hz. Peygamber de inananlar için aynen öyledir. Aradaki fark, anne eviadım dünya tehlikelerinden koru-maya çalışırken, Hz. Peygamber, dünya ve ahiret tehlikelerine karşı ko-rumaktadır. O'nun bu arzusu mü'minlerle sınırlı değildir. Allah'ın dinini kabul etmeyen kişilerin inarunasım isteyerek onlann da, kurtulmasını arzulamaktadır. Peygamberin bu durumu Kur'an-ı Kerim'de şu ifadeler-le haber verilmektedir.

"(Resulüm!) Sen onların hidayete ermeZerine çok düşkünlük göstersen de, bil ki; Allah, saptırdığı kimseyi hidayete erdirmez. Onların yardımcıları da yoktur. "118 Hz. Peygamber inanmayan insanlar için bu kadar üzülürken, ümmeti üzerine gösterdiği' hassasiyetİn çerçevesini çizmek mümkün değildir. Zira O'nun affı ve merhametine insanlık tarihinde he-nüz rastlanamamıştır.

ac) Yüce Allah, Hz. Peygamberi kendi isimleriyle taltif etmektedir. Kendi zatı için: "Allah 'ın yerde olanları ve emriyle denizde yüzen gemile-ri sizin emrinize vermiş olduğunu, izni olmadan yere düşmesi için göğü O'nun tuttuğunu görmez misin? Doğrusu Allah insanlara karşı Rauf ve Rahzm'dir. "119 buyururken, peygamberi için de ayın isimleri, "Müminle-re karşı Rauf ve Ralıımdir" ayetiyle haber verir. Rauf, hilm bakımından en üst seviyede olmak demektir ki, bütün insanları kapsar. ı20 Rahlm, acımak anlamıyla birlikte rahmetinin çok olrriası, günahkarlara da acıması demektir. ı2 ı Söz konusu kelime dünya ve ahiretteki rahmeti ihtiva etmektedir. Hz. Peygamber (s.a.v.)'in mü'minlere olan düşkünlüğü, en güzel şekilde bu kelimelerle açıklanabilir. ı22 Dolayısıyla Hz. Muhammed

116 el-Mu'cemu'l Vasit, Heyet İst. 1992, s.598. ll 7 el-V asit, s .166; el-Mu'cemu'l Arabi'l-Esasf, s.307. 118 Kur'an-ı Kerim, Nahl, 16/37. 119 Kur'an-ı Kerim, Hacc, 22/65; Krş, Bakaı·a, 2/143. 120 B k. el-Vasid, s .. 319; Elmalılı, Tefsir, IV/433-434. 121 el-Vasid, s.335; Elmalılı, Tefsir, IV/433-434. 122 Tefsirleri için, bk. Taberi, Te{sir, XI/76-77; İbn-i Kesir, Tefsir, IV/177-1 79.; El-

malılı, Te{sir, 10/433-434.

Kur'an Kıssalarının Tefsir ue Teşrf'dehi Yeri 525

(s.a.v.)'in ümmetineolan dostluğu, herhangi bir menfaat karşılığı değil, Allah'ın lütfu sayesinde bir rahmet peygamberi olmasından kaynaklan-maktadır. 123

Yukarıya kıssalanm örnek olarak aldığımız üç peygamberde gerçeği kabul etmek isteyen insanlarm aradığı her türlü güzel nitelikler mevcut-tur. Önemli olan, Hz. Musa'da olduğu gibi yapılan hatalan aniayıp Yara-tıcı'ya yönelmeli, Hz. İbrahim gibi sabır ve hilın yolu tercih edilıneli, Hz. Muhammed (s.a.v.)'de olduğu gibi de rahmet, merhamet ve acımada şefkatli davranılmalıdır. Yapılanlara karşı hoşgörülü olup affetmek Allah'ın razı olacağı güzel bir haslettir. ı24

4- Kıssaların Günümüze Yansıması

Kur'an'da yer alan kıssalar, toplumlan büyük ölçüde ilgilendirmek-tedir. Tasvir edilen toplumlar ele alımrken, toplumdaki bireylerin, bir-birleriyle olan ilişki ve davramşlarının bir düzene sokulması hedeflen-mektedir. Onların olumlu ve olumsuz yönleri ifade edilerek, Yaratıcımn istemediği davramşların yapılması halinde toplumun başına gelecekler hatırlatılmaktadır. Burada üzerinde durulınası gereken husus, kıssalarda belirtilen cezaların, geçmişle sımrlı kalıp kalmayacağı konusudur. Ya-ni zamammızda benzer hareketlerin yapılınası halinde, insanlığın ayın cezalada karşılaşması söz konusu mudur? Müfessirlerin farklı yaklaşımları konuya açıklık getirmektedir. Bunlar iki kısma ayrılır: 1) Kıssalarda ceza verildiği belirtilen toplumların özellikleri, 2) Benzer özelliklerin ol-ması durumunda ayın cezaların zamammızda da vuku bulup bulamaya-cağı konusu.

5- Kıssalarda Ceza Verildiği Belirtilen Toplumların Özellikleri

Yüce Yaratıcı kıssalarda Hz. Peygamber aracılığı ile insanlığa top-lumsal gerçekleri pratik bir şekilde tamtmaktadır. Kıssaların bu işlevi ile ilgili şu örnekleri vermemiz mümkündür.

Sad Süresi 12-14. ayetlerinde sözü geçen dünya nimetleriyle donatılan Nuh, Ad, Firavn, Semud, Lut ve Eyle halkları kendilerine verilen dünya nimetlerini iyi değerlendirememeleri sebebiyle şımarıp, gelen pey-gamberleri yalanlamışlar, neticede cezaya uğı·amışlardır. Necm Süresi

123 Bk. Kur'an-ı Kerim, Tahii., 20/112; Enbiya, 21/101-103; Furkan, 25/24; Rum, 30/14-16; Yasin, 36/55; 39173; Mü'min, 40/51; Zuhruf, 43/68-73.

124 Nk. Kur'an-ı Kerim, Fussilet, 41134.

526 Kur'an-Kur'an İlilnleri

50-52. ayetlerinde ise, "Önceki Ad kavmini ve Semud'u yok edip geri bırakmayan O'dur. Daha önce de, Nuh toplumunu yok eden de O'dur. Çün-kü onlar çok haksızlık eden ve pek taşkın kimselerdi." buyurur. Söz konu-su milletierin helılk oluş sebepleri zulüm, inkar ve ahlaksızlık olarak ifa-de edilmektedir.

İsra Süresi 15-17. ayetlerinde, toplum yaşantısındaki sorumluluğun temel ilkesi ve toplumların yok edilmesindeki kural şu sözlerle ifade edil-mektedir. "Kim doğru yola erişirse kendi lehine yola gelmiş, kim de sa-parsa, ancak kendi aleyhine sapmıştır. Kimse kimsenin günahını çekmez. Biz Peygamber göndermedikçe kimseye azap etmeyiz. Bir şehri yok etmek istediğimiz zaman, onun varlıklılarına yola gelmelerini emrederiz, ama onlar buna rağmen yoldan çıkarlar. Artık o şehir yok olmayı hak eder. Biz de o rasını yerle bir ederiz ... "

KasasSüresi 58-59. ayetlerinde toplumun cezalandırılışının sebeple-ri şu şekilde belirtilmektedir. "Nimet ve refaha karşı nankörlük eden nice kasabaları yok etmişizdir. İşte onların yerleri! Kendilerinden sonra pek az insan oturabilmiştir. Onlara biz varis olmuşuzdur. Rabbin kasabala-rın halkına, onları ayetlerimizi okuyacak bir peygamber göndermedikçe onları yok etmiş değildir. Zaten biz yalnız, halkı zalim olan kasabaları yok etmişizdir." Buraya alınan ayetlere dikkat edilirse, yukarıda ifade edildiği gibi, insanların yok oluş sebe~leri yaratılanlara zulüm, inkar ve nimetiere nankörlüktür. Hud Süresi ll 7. ayetinde ise, ıslah olmuş top-lumların haksız yere cezalandırılmayacağı belirtilmektedir.

Yer yüzünde varlıklarını sürdürebilecek toplulukların özellikleri ise şu ayette haber verilmektedir: "And olsun ki, Tevrat'tan sonra Zebur'da da yeryüzüne ancak iyi kullarımın varis olduğunu yazmıştık. "ı25 Top-lumla ilgili diğer bir ayette, "Bu, bir toplum iyi gidişini değiştirmedikçe, Allah'ın da verdiği nimeti değiştirmeyeceğinden ve Allah'ın işiten ve bilen olmasındandır."ı26 buyurur. Buraya aldığımız ayetlerin dışında başka birçok ayetin toplumla ilgili kıssaları içerdiği gözlenınektedir. Söz konu-su kıssalarda öğüt almak ve geleceğini düzeltmek isteyen insanlar için önemli işaretler bulur.ı27

125 Kur'fın-1 Kerim, Enbiya 21/105. 126 Kur'fın-1 Kerim, Enfal, 8/53. 127 Bk. Kur'fın-1 Kerim, Ankebut, 29/28; Araf, 7/22,94; Hacc, 22/42-44; Ayrıca Said

Şimşek'in Kur'ô..n-ı Kerim krssalanna Giriş, s. 97-99; Mehmet Nuri (}üler, Krssa ve Hukuk, Kur'ô.n Krssalarnwı Anlam ve Değerleri, Ank. 1998, (Tebliğ) s. 140-143.

Button2: