Το δόγμα του πειράματοςΠολλές φορές διαφορετικοί πειραματιστές πα-ράγουν διαφορετικά αποτελέσματα. Από τηχρήση διαφορετικών υλικών ή επιστημονικώνοργάνων έως τις διαφορετικές συνθήκεςεντός του εργαστηρίου, καθώς και από τηνυποστήριξη διαφορετικών επιστημονικών θε-ωριών έως τις ιδεο-λογικές προκαταλή-ψεις των πειραματι-στών, τα αποτελέ-σματα μπορούν ναδ ιαφοροπο ιηθούνέντονα.

ΕΝΘΕΤΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

KYΡΙΑΚΗ 15 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ 2017

ΠΡΙΣΜΑ# 9

Φταίνε οι Ρώσοι χάκερς για τον Τραμπ;HΤΑΝ Ρώσοι οι χάκερς που υπέκλεψαν μηνύματα ηλεκτρονι-κού ταχυδρομείου και τα έδωσαν στα Wikileaks; «Ναι» λέει ηCIA, «ναι» και οι Δημοκρατικοί, «όχι» μέχρι πρότινος ο Ντ. Τρα-μπ, «μάλλον» λέει σήμερα. Και η δημοσίευσή τους προκάλεσετην ήττα της Χίλαρι Κλίντον; «Ίσως» λέει η CIA, «ναι» οι Δημο-

κρατικοί, «όχι» ο Ντ. Τραμπ. Ποια είναι ηαλήθεια στο κυβερνοθρίλερ που σπρώ-χνει την αμερικανική κοινή γνώμη να

κοιτάξει μακριά απότα αληθινά προβλή-ματα της χώρας;

,,4-5

,,4-5

,,8

Νέος κύκλος διαλέξεωνστο ΕΙΕ με θέμα

«Επιστήμη και Θρησκεία:Μία περίπλοκη σχέση»

ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ το πρόγραμμα «Επιστήμες και Ορθοδοξίαανά τον Κόσμο» (Science & Orthodoxy around the

World), το Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών (ΙΙΕ)-ΤομέαςΝεοελληνικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος

Ερευνών εγκαινιάζει τον δεύτερο κύκλο διαλέξεωντων μορφωτικών εκδηλώσεων του ΕΙΕ γύρω από το

ζήτημα της σχέσης των επιστημών με τη θρησκεία μετίτλο «Επιστήμη και Θρησκεία: Μία περίπλοκη σχέση».

,,6

EΡΕΥΝΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Η διαμάχη γύρωαπό την πρόβλεψη σεισμώνΑΜΕΣΩΣ μετά την εμφάνιση της μεθό-δου ΒΑΝ ξέσπασε μια έντονη διαμάχηανάμεσα στους επιστήμονες, η οποίαεξίσου σύντομα βγήκε έξω από τα όριατης επιστημονικής κοινότητας, με αποτέ-λεσμα σημαντικά επεισόδιά της να εκτυ-λιχθούν στη δημόσια σφαίρα. Η έρευναπου παρουσιάζεται αφορά την κατανόη-ση αυτής της διαμάχης χρησιμοποιώ-ντας τα εργαλεία των Σπουδών Επιστή-μης και Τεχνολογίας.

,,7

Οι πιο μακρινές γωνιές του ηλιακού μας συστήματος παραμένουν ακόμα γε-μάτες μυστικά. Πρόσφατα αποτελέσματα μας έδειξαν ότι είναι πιθανή ηύπαρξη ενός μεγάλου ένατου πλανήτη και πολλοί πιστεύουν ότι μέσα στα

επόμενα χρόνια θα καταφέρουμε να τον παρατηρήσουμε με κά-ποιο τηλεσκόπιο. Ωστόσο, όπως έχει δείξει η ιστορία της

Αστρονομίας, η ανακάλυψη ενός πλανήτη δεν είναι τό-σο εύκολη υπόθεση, ειδικά στις περιοχές του ηλιακούμας συστήματος, όπου το φως του Ήλιου είναι αμυδρό.

9,,2-3

ΚΥΡΙΑΚΗ 15 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ 201731/ΕΝΘΕΤΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ,

ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

ΠΡΙΣΜΑ

Tο ηλιακό μας σύστημα είναι ηγειτονιά του πλανήτη μας, τηςΓης, και τα σώματα που τοαποτελούν είναι τα κοντινότε-ρα αντικείμενα του Σύμπαντος.

Πολλά από τα αντικείμενα αυτά, όπως οιπλανήτες, η Σελήνη και ο Ήλιος (του οποί-ου τη σημασία δεν χρειάζεται κανείς ναυπογραμμίσει), έχουν παρατηρηθεί καιμελετηθεί εκτενώς από την αρχαιότητα.Ωστόσο, το ηλιακό μας σύστημα κρύβειακόμα πολλά μυστικά, καθώς οι πιο μα-κρινές του γωνιές παραμένουν αχαρτο-γράφητες. Αμέτρητα μικρά αντικείμεναβρίσκονται κρυμμένα εκεί, αλλά ακόμακαι ένας γίγαντας πλανήτης θα περνού-σε απαρατήρητος, καθώς σε τόσο μεγάληαπόσταση από τον Ήλιο, το φως που θααντανακλούσε θα ήταν πολύ αμυδρό.

Τον Ιανουάριο του 2016, οι Κονστα-ντίν Μπατίγκιν και Μάικλ Ε. Μπράουν,του Iνστιτούτου Τεχνολογίας της Πασα-ντένα στην Καλιφόρνια, δημοσίευσαν μιαεργασία στην οποία γίνεται λόγος για τηνύπαρξη ενός ένατου πλανήτη, τουλάχι-στον δέκα φορές πιο μαζικού από τη Γη,διακόσιες φορές πιο μακριά από τονΉλιο. Οι συγγραφείς του άρθρου κατέλη-

ξαν σε αυτό το συμπέρασμα μελετώνταςτα αντικείμενα της ονομαζόμενης ζώνηςτου Kuiper (προφέρεται «Κόιπερ»). Η ζώ-νη αυτή περιβάλλει το ηλιακό μας σύστη-μα, βρίσκεται έξω από την τροχιά του Πο-σειδώνα και τις τελευταίες δεκαετίεςέχουν ανακαλυφθεί πολλά από τα σώμα-τα που την απαρτίζουν. Η υπόθεση τωνσυγγραφέων στηρίζεται στη μελέτη τωντροχιών των μικρών αυτών αντικειμέ-νων και είχε προκαλέσει έντονο ενδια-φέρον στη δημόσια σφαίρα. Για να απο-δειχτεί ή να διαψευστεί η ύπαρξη του με-γάλου αυτού πλανήτη, είναι απαραίτητεςπερισσότερες μελέτες και απευθείας πα-ρατηρήσεις από μεγάλα τηλεσκόπια,ενώ, σύμφωνα με το περιοδικό “Nature”,αναμένουμε το 2017 να φέρει εξελίξειςσε αυτό το θέμα.

Ανεξάρτητα από την επιβεβαίωση ήαπόρριψη αυτού του αποτελέσματος, έναείναι το ασφαλές συμπέρασμα: H αναζή-τηση νέων κόσμων στο ηλιακό σύστημαείναι ένα συναρπαστικό ταξίδι, που ξεκί-νησε μετά την κατασκευή των πρώτωντηλεσκοπίων και συνεχίζεται μέχρι σή-μερα. Κάθε φορά χρειάστηκαν πολλέςπαρατηρήσεις και υποθέσεις και πολλές

φορές η επιστημονική κοινότητα οδηγή-θηκε σε απροσδόκητες ανακαλύψεις καιαναθεωρήσεις.

Η κληρονομιά των αρχαίων αστρονό-μων στους μελετητές του 17ου αιώναήταν πέντε πλανήτες. Ο Ερμής, η Αφρο-δίτη, ο Άρης, ο Δίας και ο Κρόνος ήταν οισύντροφοι της Γης στο ετήσιο ταξίδι τηςγύρω από τον Ήλιο. Τον Μάρτιο του1781, ο Βρετανός αστρονόμος ΟυίλιαμΧέρσελ παρατήρησε για πρώτη φορά,από τον κήπο του σπιτιού του, ένα παρά-ξενο «νεφελώδες» αντικείμενο. Η αρχικήτου άποψη ήταν ότι πρόκειται για ένανκομήτη. Χρειάστηκε η συμβολή και άλλωναστρονόμων της εποχής του για να υπο-λογιστεί η τροχιά του νέου αυτού αντικει-μένου και να διαπιστωθεί τελικά ότι πρό-κειται για έναν νέο πλανήτη, ο οποίοςονομάστηκε Ουρανός. Για πρώτη φοράέπειτα από αιώνες, η ηλιακή οικογένειααποκτούσε ένα νέο μέλος.

Η ανακάλυψη αυτή άνοιξε τον δρόμοκαι για την επόμενη, αυτή του πλανήτηΠοσειδώνα. Η μελέτη της τροχιάς του Ου-ρανού οδήγησε αρχικά τον Αλέξις Μπου-

βάρντ και στη συνέχεια τους Τζον ΚόουτςΆνταμς και Ουρμπέν Λε Βεριέ στην υπόθεσηότι ακόμη ένας πλανήτης επιδρά, με τη βα-ρύτητά του, στην κίνηση του Ουρανού. Οι δύοτελευταίοι μάλιστα υπολόγισαν και τα χαρα-κτηριστικά του νέου αυτού πλανήτη, ο οποίος

εν τέλει παρατηρήθηκε από τον Γιόχαν Γκότ-φριντ Γκαλ τον Αύγουστο του 1846. Το εν-διαφέρον στην περίπτωση της ανακάλυψηςτου Ποσειδώνα είναι η έριδα που ξέσπασεσχετικά με την ανακάλυψή του. Δεν είναι πά-ντα ξεκάθαρο ποια μελέτη είχε τη μεγαλύτε-ρη συνεισφορά σε μια ανακάλυψη, ενώ στηνπερίπτωση της Αστρονομίας η ίδια η έννοιατης ανακάλυψης επιδέχεται ερμηνειών. Ανα-καλύπτει αυτός που προβλέπει μέσω υπολο-γισμών ή αυτός που «βλέπει» με το τηλεσκό-πιό του; Στην περίπτωση του Ποσειδώνα,ιστορικοί προτείνουν να χρεωθεί την ανακά-λυψη αυτός που κατάφερε να κινητοποιήσειτην περαιτέρω αναζήτησή του από την επι-στημονική κοινότητα, δηλαδή ο Λε Βεριέ.

Με έναν παρόμοιο τρόπο οδηγηθήκαμε καιστην ανακάλυψη του πλανήτη Πλούτωνα το1930. Η εντατική μελέτη των τροχιών τωνδύο νέων πλανητών με τη βοήθεια της Μη-χανικής του Νεύτωνα οδήγησε πλήθος επι-στημόνων τον 19ο αιώνα στην πεποίθησηότι θα πρέπει να υπάρχει και άλλος πλανήτηςέξω από την τροχιά του Ποσειδώνα. Οι Πέρ-σιβαλ Λόουελ και Ουίλιαμ Χένρι Πίκερινγκ,έχοντας τη φιλοδοξία να λύσουν το μυστή-ριο, υπολόγισαν, κατόπιν εκτενών παρατη-ρήσεων, τα πιθανά στοιχεία του άγνωστουπλανήτη. Το 1930, ο «πλανήτης Χ» εντοπί-στηκε τελικά από τον νεαρό Κλάιντ Τόμπαουκαι ο Πλούτωνας έγινε το νέο μέλος της οι-κογένειας των πλανητών. Οι μελέτες πουακολούθησαν έδειξαν ότι ο Πλούτωνας δια-φέρει από τους αέριους γίγαντες Ποσειδώ-

να, Ουρανό, Δία και Κρόνο, καθώς είναι στε-ρεός και πολύ μικρότερος. Η προέλευσή τουαρχικά προβλημάτισε τους αστρονόμους, κα-θώς θα μπορούσε να είναι ένας μεγάλοςαστεροειδής ή ένας δορυφόρος του Ποσει-δώνα που «ξέφυγε» από τη βαρυτική του έλ-ξη. Πάντως, από νωρίς αποδείχτηκε ότι η μι-κρή μάζα του Πλούτωνα δεν επαρκούσε γιανα λύσει το μυστήριο του πλανήτη Χ, με απο-τέλεσμα οι έρευνες να συνεχιστούν.

Μέχρι τον Αύγουστο του 2006, εννέα πλα-νήτες περιστρέφονταν γύρω από τον Ήλιο. Ηανακάλυψη, όμως, του Πλούτωνα έμελε νασημάνει και την εξορία του από την οικογέ-νεια των πλανητών, καθώς έφερε τους επι-στήμονες μπροστά σε ένα σημαντικό ερώτη-μα: Με ποια κριτήρια ένα αντικείμενο ονομά-ζεται πλανήτης;

Παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον ότι ηέννοια του πλανήτη δεν ήταν πλήρως καθο-ρισμένη μέχρι τότε, καθώς δεν υπήρχε ηανάγκη για κάτι τέτοιο. Με την ανακάλυψητου Πλούτωνα, όμως, η κατάσταση άλλαξε. Οεντοπισμός του δορυφόρου του Χάροντα το1978 και η μέτρηση της μάζας του έδειξανότι ο Πλούτωνας είναι πολύ μικρότερος απόό,τι αρχικά πιστευόταν. Τα ευρήματα αυτάακολούθησε η ανακάλυψη των αντικειμένωντης ζώνης του Κόιπερ, πολλά από τα οποίαείχαν μεγάλες ομοιότητες με τον Πλούτωνα.Ήταν όλα αυτά πλανήτες; Ή μήπως έπρεπε ναξεκαθαριστεί τι εννοούμε με τον όρο «πλα-νήτης»;

Τον Αύγουστο του 2006 πραγματοποιήθη-κε στην Πράγα το 26o Συνέδριο της ΔιεθνούςΑστρονομικής Ένωσης, στο οποίο ορίστηκανοι τρεις προϋποθέσεις που θα πρέπει να πλη-ροί ένα αντικείμενο ώστε να ονομάζεταιπλανήτης: Θα πρέπει να περιστρέφεται γύρωαπό τον Ήλιο, να έχει αρκετά ισχυρή βαρύτη-τα, ώστε το σχήμα του να είναι σφαιρικό, καινα έχει «καθαρίσει» την περιοχή της τροχιάςτου από αντικείμενα παρόμοιου μεγέθους. Ητρίτη προϋπόθεση σημαίνει πρακτικά ότι ο

υπό εξέταση πλανήτης θα πρέπει να είναι ση-μαντικά μεγαλύτερος από τα υπόλοιπα αντι-κείμενα της «περιοχής του». Τα τρία αυτά κρι-τήρια ικανοποιούνται για τους οκτώ πρώτουςπλανήτες, όχι όμως και για τον Πλούτωνα.Αντίθετα, αποφασίστηκε ότι αυτός αποτελείέναν «νάνο πλανήτη», ενώ το ίδιο ισχύει καιγια μερικά από τα σώματα που ανακαλύφθη-καν αργότερα, όπως για παράδειγμα η Έρι-δα, η οποία έχει μεγαλύτερη μάζα και βρί-σκεται περίπου τρεις φορές πιο μακριά απότον Πλούτωνα.

Πάντως, παρά την εξορία του, το ενδιαφέ-ρον για τον Πλούτωνα αναζωπυρώθηκε τατελευταία χρόνια. Η αποστολή New Horizons,η οποία προσέγγισε τον νάνο πλανήτη τονΙούλιο του 2015, έστειλε εντυπωσιακές φω-τογραφίες από τον παγωμένο και σκοτεινόαυτό κόσμο του Πλούτωνα και του Χάροντα.

Πότε ξέρουμε ότι ανακαλύφθηκε έναςπλανήτης; Όταν τον «βλέπουμε» ή όταν πι-στεύουμε ότι είναι εκεί; Μπορεί να επιβεβαι-ωθεί η ύπαρξη του μυστηριώδη ένατου πλα-νήτη; Η απευθείας παρατήρησή του με τηλε-σκόπιο είναι πολύ δύσκολη, καθώς, λόγω τηςαπόστασής του και της τροχιάς του, ο πλανή-της βρίσκεται για πολλές χιλιάδες χρόνια πο-λύ μακριά από τον Ήλιο. Οι παρατηρήσειςαπό τα μεγαλύτερα τηλεσκόπια του κόσμουπου είναι προγραμματισμένες για τα επόμεναχρόνια καθώς και η περαιτέρω μελέτη τωνσκοτεινών αντικειμένων της ζώνης του Κόι-περ αναμένουμε να μας δώσουν περισσότε-ρες απαντήσεις. Είναι πιθανό νέοι υπολογι-σμοί να απορρίψουν εξ ολοκλήρου την ύπαρ-ξή του ή απλώς να διαψεύσουν τις εκτιμήσειςτων Μπατίγκιν και Μπράουν σχετικά με τομέγεθος και τη θέση του. Ακόμα κι αν ο συ-γκεκριμένος «πλανήτης εννέα» αποδειχθείμια επιστημονική υπόθεση με άδοξο τέλος,το ερώτημα θα παραμείνει και οι πιο μακρινέςπεριοχές του ηλιακού μας συστήματος θαεξακολουθήσουν να είναι γεμάτες μυστήριοκαι εκπλήξεις.

Γ.Κ.

Η ΕΝΕΡΓΕΙΑ, αντίθετα απ’ ό,τι θα πίστευε κα-νείς, είναι πολύ πρόσφατη ανακάλυψη. Μέχριτα μέσα του 19ου αιώνα, οι περισσότερες από τιςφυσικές εκδηλώσεις που σήμερα συνδέονταιμε την έννοια της ενέργειας συνδέονταν κατάκύριο λόγο με τη δύναμη και μάλιστα με μια πο-λύ χαλαρή εκδοχή του όρου: H μηχανική ώση, ηδύναμη που «έχει» ένα κινούμενο σώμα, η δύ-ναμη της θερμότητας, η δύναμη του ηλεκτρι-σμού, το φως κ.λπ. Γύρω στα μέσα του αιώνα, οιφυσικοί αρχίζουν να διατυπώνουν ο ένας μετάτον άλλο την αρχή διατήρησης μιας οντότηταςπου μπορεί να παίρνει διάφορες μορφές και μέ-σω των μετασχηματισμών της να ζωογονεί τηφύση. Το δεύτερο μισό του αιώνα αφιερώθηκεστη διαμάχη γύρω από τη φύση της οντότηταςπου «ανακαλύφθηκε»: Τι είναι ενέργεια; Είναιένα αβαρές ρευστό, μια διάσταση του θείου σχε-δίου της Δημιουργίας ή μια μαθηματική αφαί-ρεση, που συμπυκνώνει τη δυναμική της αλλα-γής στη φύση;

Όπως συμβαίνει τις περισσότερες φορές, ηαπάντηση δεν δόθηκε ποτέ. Η φυσική, αντίθετααπό ό,τι αφήνει να εννοείται, ποτέ δεν τα πήγαι-νε καλά με ερωτήματα οντολογίας. Αυτό πουέγινε, όμως, είναι ότι επανιδρύθηκε η ίδια η φυ-σική: H επιστήμη που γνωρίζουμε σήμερα θεμε-λιώνεται στην έννοια της ενέργειας, χωρίς ναδιερωτάται για τη φύση και την προέλευσή της.Αποφασιστικής σημασίας γι’ αυτή την εξέλιξηυπήρξε η δεύτερη Βιομηχανική Επανάσταση. Ηενέργεια, η διατήρησή της, οι μετατροπές και οιαπώλειές της έγιναν το κατεξοχήν αντικείμενοενός θεωρητικού και πρακτικού στοχασμού,που είχε στόχο να τιθασεύσει τις δυνάμεις πουέδωσε ο Θεός στη φύση και να τις θέσει στηνυπηρεσία του βιομηχανικού καπιταλισμού. Κά-τι πολύ περισσότερο, μάλιστα: Nα δείξει ότι ο κό-σμος, όπως φτιάχτηκε από τον Θεό, είναι συμ-βατός με τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγήςκαι, αντιστρόφως, ότι ο καπιταλισμός είναι ένα«φυσικό» σύστημα.

Ως αποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας, οι μη-χανές που «παράγουν» ενέργεια και τα θεωρη-τικά μοντέλα που μελετούν τους «νόμους» τηςμετατροπής της απέκτησαν τέτοια φυσικότητα,που τους επέτρεψε να αποτελέσουν τη βάσηγια την κατανόηση ολόκληρης της φύσης: Ο κό-σμος παύει να είναι ο σύνθετος, πλην απλοϊκόςστη σύλληψή του, ωρολογιακός μηχανισμόςτου Καρτέσιου. Γίνεται μια μοντέρνα μηχανήπου αυτορρυθμίζεται μέσω της ανταλλαγής πο-σοτήτων ενέργειας και η γνώση του κόσμου γί-νεται η γνώση των κανονικοτήτων και των πε-ριορισμών που διέπουν αυτές τις ανταλλαγές.Αυτό δεν σημαίνει ότι η φυσική γνώση είναι μιαμεταφορά – όπως δεν ήταν, εξάλλου, και σταχρόνια του Καρτέσιου. Αυτό που γνωρίζουμεθεμελιώνεται πάντοτε στην αντικειμενικήπραγματικότητα. Ο τρόπος που το γνωρίζουμε,όμως, δεν θεμελιώνεται σε μια μεθοδολογικήουδετερότητα. Αντιθέτως, συμπυκνώνει τις κοι-νωνικές σχέσεις και τις σχέσεις εξουσίας τουπλαισίου στο οποίο διαμορφώθηκε. Και, ως απο-τέλεσμα, συντείνει στην περαιτέρω φυσικοποί-ηση αυτών των σχέσεων.

Μ.Π.

Ενέργεια

Λήδα Αρνέλλου, Διδάκτωρ Επικοινωνίας της ΕπιστήμηςΒάλια Καϊμάκη, Διδάκτωρ Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού Γιάννης Κοντογιάννης, Διδάκτωρ ΑστροφυσικήςΜανώλης Πατηνιώτης, Αναπληρωτής Καθηγητής Ιστορίας των Επιστημών, Πανεπιστημίου ΑθηνώνΔημήτρης Πετάκος, Διδάκτωρ Ιστορίας των Επιστημών

ΕΝΘΕΤΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Επικοινωνία: prisma@avgi.gr

ΠΡΙΣΜΑ

Η ιστορία του πλανήτη 9

Ο Πλουτωνας και ο δορυφόρος του Χάρων όπως απεικονίστηκαν από την αποστολή NewHorizons της NASA. Πηγή: Wikimedia Commons.

Σύμφωνα με τους Μπατίγκιν και Μπράουν, ο τρόπος με τον οποίοείναι χωροθετημένες οι τροχιές των έξι αντικειμένων της ζώνης

του Κόιπερ εξηγείται από την ύπαρξη ενός ένατου πλανήτη. Γιασύγκριση, στο εσωτερικό φαίνονται με κύκλους οι τροχιές των

τριών εξωτερικών πλανητών, Κρόνου, Ουρανού και Ποσειδώνα.Πηγή: Wikimedia Commons.

ΚΥΡΙΑΚΗ 15 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ 2017

Σε θρίλερ εξελίσσεται τις τελευταίεςεβδομάδες η υπόθεση της υποκλο-πής από Ρώσους χάκερς που, όπωςακούσαμε σε όλους τους τόνους,επηρέασε (;) τις αμερικανικές εκλο-

γές υπέρ του Ντόναλντ Τραμπ. Κάτι που ο ίδιοςο Τραμπ αρνούταν να παραδεχθεί μέχρι πριναπό λίγες ημέρες, όταν μια μεγάλη έκθεσητων αμερικανικών μυστικών υπηρεσιών τεκ-μηρίωσε ότι η Ρωσία επιδόθηκε σε κυβερνοε-πιθέσεις με στόχο να διαταράξει τη διεξαγωγήτων προεδρικών εκλογών στις ΗΠΑ.

Ο –από την ερχόμενη εβδομάδα πρόεδροςτων ΗΠΑ- Ντόναλντ Τραμπ πιάστηκε έτσι σε μιαπαγίδα ανάμεσα στα «αισθήματα» που τρέφει γιατους Ρώσους και την εμπιστοσύνη που ως πρό-εδρος οφείλει να δείξει στις μυστικές υπηρεσίεςτης χώρας του. Αναγκάστηκε λοιπόν να παραδε-χτεί, μέσω των συνεργατών του, ότι πιθανόν ηΜόσχα να ενεπλάκη στην κυβερνοεπίθεση, ενώμέχρι πρότινος διατείνονταν ότι τέτοιες κατηγο-ρίες είναι προϊόν των πολιτικών του αντιπάλων,που προσπαθούν να υπονομεύσουν την νίκη του.Δεν συζητά, φυσικά, καθόλου το εάν η νίκη τουήταν απόρροια της επίθεσης και των δημοσιευ-μάτων που ακολούθησαν.

Γεγονός είναι, όμως, ότι στο τεχνολογικό αυ-τό θρίλερ μένουν αναπάντητα σημαντικά ερω-τήματα:] Ήταν οι Ρώσοι πίσω από τις κυβερνοεπιθέ-σεις;] Αν ναι, ήταν ενορχηστρωμένες από τονπρόεδρο Πούτιν;] Επηρέασαν πράγματι το αποτέλεσμα τωνεκλογών;

Σε συγχορδία, η CIA, η NSA και το FBI υπο-στηρίζουν πως ναι, οι επιθέσεις ήρθαν από τηΡωσία. Η CIA υποστηρίζει πως έχει ταυτοποιή-σει τους Ρώσους αξιωματούχους που υπέκλε-ψαν μέσω τρίτων υλικό από την Εθνική Επιτρο-πή των Δημοκρατικών και από στελέχη του κόμ-ματος και στη συνέχεια τα δημοσίευσαν στονιστότοπο WikiLeaks κατά παραγγελία του Ρώ-σου προέδρου Βλαντίμιρ Πούτιν. Οι μεσάζοντεςήταν τα WikiLeaks, τα DCLeaks.com και ο χά-κερ (ή η ομάδα χάκερς) με το όνομα Guccifer2.0. Σύμφωνα με την εταιρεία κυβερνοασφά-λειας CrowdStrike, την οποία προσέλαβε ηΕθνική Επιτροπή των Δημοκρατικών, ο Guccifer2.0 θα μπορούσε να είναι «μέρος της εκστρα-τείας παραπληροφόρησης της ρωσικής αντικα-τασκοπίας». Υποστηρίζουν μάλιστα ότι πρόκειταιγια μια επιχείρηση αντίστοιχη με εκείνη πουέκανε το σήμα του γαλλικού τηλεοπτικού δικτύ-ου TV5 Monde να πέσει στις 8 Απριλίου 2015.Στην αρχή μια οργάνωση με το όνομα «Κυβερ-νοΧαλιφάτο» (που υποτίθεται ότι υποστήριζε τοΙσλαμικό Κράτος) ανέλαβε την ευθύνη, όμωςαργότερα υπήρξε έρευνα που «έδειχνε» προςτη Μόσχα. Οι αμερικανικές υπηρεσίες καταλή-γουν στο συμπέρασμα ότι η ρωσική κυβέρνησηκλιμάκωσε τις προσπάθειές της ξεκινώντας απότο να προκαλέσει προβλήματα στη διαδικασίατων αμερικανικών προεδρικών εκλογών καιφτάνοντας ώς το να παράσχει βοήθεια στηνπροεκλογική εκστρατεία του Ντόναλντ Τραμπ.

Σε κάποιες περιπτώσεις, υποστηρίζουν, τουλικό ακολούθησε μια «πλάγια πορεία» από τηνGRU, τη ρωσική στρατιωτική υπηρεσία πληρο-φοριών, ώς τον ιστότοπο WikiLeaks, σε μια

προφανή προσπάθεια να μην μπορεί να εντο-πιστεί η πηγή του υλικού. Η πλάγια αυτή πορείαέδωσε την ευκαιρία στον ιδρυτή του WikiLeaksΤζούλιαν Ασάνζ να ισχυριστεί πως η ρωσικήκυβέρνηση ή οι κρατικές υπηρεσίες δεν είναι ηπηγή του υλικού που δημοσιεύτηκε.

Σε συνέντευξή του στο τηλεοπτικό δίκτυο FoxNews την προηγούμενη εβδομάδα, ο Ασάνζ δή-λωσε ότι δεν έλαβε τα e-mails που υπεκλάπη-σαν από τον επικεφαλής της εκστρατείας τηςΚλίντον Τζον Ποντέστα και από την Εθνική Επι-τροπή του Δημοκρατικού Κόμματος «από κρα-τικό φορέα». Και μάλιστα υποστήριξε ότι «Ένας14χρονος μάλλον χάκαρε τον Ποντέστα. Γιατίλοιπόν το Δημοκρατικό Κόμμα έδειξε αμέλεια;».

Είναι όμως ο Ασάνζ αξιόπιστος μάρτυρας; Οιδρυτής των WikiLeaks, που βρίσκεται «όμηρος»στην πρεσβεία του Ισημερινού στο Λονδίνο,προκάλεσε τη μήνιν των συντηρητικών της Δύ-σης με τις αποκαλύψεις για τον πόλεμο στο Ιράκ–και όλες όσες ακολούθησαν-, αλλά τώρα φαί-νεται οι συμπάθειές του να έρχονται πιο πολύαπό τα δεξιά, παρά από τα αριστερά. Παίζει, άρα-γε, το παιχνίδι των Ρώσων, αφού η Δύση τον«φυλάκισε» στο Λονδίνο; Αλλά και οι αμερικανι-κές μυστικές υπηρεσίες δεν θα είναι η πρώτηφορά που κάνουν λάθος ή που δημιουργούν τηδική τους αλήθεια - για να το θέσουμε με λε-πτότητα. Ο Τραμπ, άλλωστε, δεν το έθεσε καθό-λου κομψά: «Αυτοί δεν είναι που μας έλεγαν ότιο Χουσεΐν έχει όπλα μαζικής καταστροφής;» δή-λωσε. Ποιον να πιστέψεις την εποχή μιας προ-παγάνδας που έρχεται κατά ριπάς από παντού;

Οι Ρώσοι, από την πλευρά τους, έχουν αρνη-θεί τα πάντα. Απέρριψαν κατ’ επανάληψη τις κα-τηγορίες εναντίον τους, χαρακτηρίζοντας τουςισχυρισμούς «αβάσιμους» και «μη επαγγελμα-τικούς», «που δεν στηρίζονται σε καμία πληρο-φορία ή απόδειξη». Το Κρεμλίνο δήλωσε ότι οιΗνωμένες Πολιτείες θα πρέπει είτε να αποδεί-ξουν ότι ισχύουν οι κατηγορίες ή αλλιώς νααφήσουν το θέμα.

Και ποιο είναι το θέμα ακριβώς; Εάν υπήρξεχάκινγκ από τους Ρώσους ή εάν αυτό επηρέασετις εκλογές; Η έκθεση της CIA ούτε επιβεβαιώ-

νει, ούτε καταρρίπτει τη συγκεκριμένη θεωρία.Μια θεωρία που ξεκίνησε από τους Δημοκρατι-κούς όταν τους χτύπησε η καταιγίδα των δημο-σιεύσεων. Ωστόσο, τα αίτια μιας εκλογικής ήτ-τας (ή νίκης εάν μιλάμε για τον Τραμπ) δεν μπο-ρεί να είναι τόσο απλά. Στο αυριανό διπλό τεύ-χος η «Le Monde diplomatique» προσεγγίζει τοθέμα με σοβαρότητα, αναλύοντας την καμπάνιακαι την πολιτική κατεύθυνση της Κλίντον καθώς

και τον τρόπο που τα μέσα ενημέρωσης τσαλά-κωσαν εντελώς τον Μπέρνι Σάντερς και υποτί-μησαν όχι μόνο τον Ντόναλντ Τραμπ, αλλά κυ-ρίως τον μέσο Αμερικανό ψηφοφόρο. Όσοι ψά-χνουν χάκερς και ξένους δάκτυλους για να τουςφορτώσουν την ήττα τής υποψηφίου των Δη-μοκρατικών μάλλον προσπαθούν να κρύψουνκάτω από το χαλί τα δικά τους λάθη.

Β.Κ.

EuropeanaMusicΤο ψηφιακό ηχητικό απο-θετήριο EuropeanaSounds λάνσαρε μια νέαδιαδικτυακή πηγή γεμάτημουσική: Τη EuropeanaMusic. Εδώ θα βρείτε, με-ταξύ άλλων, τις πρώιμεςηχογραφήσεις τουMozart, μια συναυλία τωνSmashing Pumpkins καιπερίπου 250.000 μοναδικά πολιτιστικά αντικείμενα για επαγγελματίες μουσικούς, ακα-δημαϊκούς, αλλά και για όποιον αγαπά τη μουσική. Πρόκειται για το νέο πολιτιστικό προϊ-όν της Europeana, της ψηφιακής πλατφόρμας που συγκεντρώνει την πλούσια ευρω-παϊκή ψηφιακή πολιτιστική κληρονομιά και την καθιστά προσβάσιμη στο κοινό για έρευ-να, μάθηση, εργασία ή και διασκέδαση. Μουσικοί, ιστορικοί, ακαδημαϊκοί ή κάποιος πουαναζητά κάτι καινούργιο μπορούν να ψάξουν, να περιηγηθούν και να κατεβάσουν πε-ριεχόμενο υψηλής ποιότητας από 50 ευρωπαϊκά ινστιτούτα.www.europeanasounds.eu/sounds/music

Ανοιχτά σχολείαΣτο πλαίσιο του προγράμματος Ανοιχτά Σχολεία, μια πρωτοβουλία του Δήμου Αθηναί-ων με αποκλειστικό δωρητή το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, ο Οργανισμός Ανοιχτών Τε-χνολογιών (ΕΕΛΛΑΚ) σας καλεί να εγγραφείτε στα ανοιχτά μαθήματα που θα γίνουνστο 1ο Πειραματικό Γυμνάσιο Αθηνών και στο 76o Δημοτικό Σχολείο Αθηνών. Στα μα-θήματα αυτά μπορεί να συμμετέχει οποιοσδήποτε επιθυμεί για να μάθει να συγγράφειλήμματα στη Βικιπαίδεια, να μάθει να χρησιμοποιεί Ανοιχτούς Εκπαιδευτικούς Πόρους(ΑΕΠ) καθώς και να εξοικειωθεί με την έννοια των πνευματικών δικαιωμάτων, να απο-κτήσει τις απαραίτητες δεξιότητες για να εμπλουτίζει με πληροφορίες χάρτες της γειτο-νιάς του με το OpenStreetMap, να μάθει να εγκαθιστά και να χρησιμοποιεί το UbuntuLinux στον υπολογιστή του και να εκπαιδευτεί στη χρήση τεχνολογιών Ανοιχτού Υλικού(Εφαρμογές 3D printing).Πληροφορίες: https://edu.ellak.gr/2016/12/30/i-engrafes-xekinisan-anichta-mathimata-tou-organismou-anichton-technologion-eellak-se-2-scholia-tis-athinas/

Και backup, και φόρτισηΤο CANVIO for Smartphone, μια φορητή συσκευή αποθήκευσης και φόρτισης για An-droid τηλέφωνα είναι μια καινοτομία της Toshiba Electronics. Το CANVIO forSmartphone δημιουργεί αντίγραφα και φορτίζει το συνδεδεμένο τηλέφωνο με μία χρή-ση. Τα backups δημιουργούνται αυτόματα κάθε φορά που το smartphone συνδέεται

εάν ο χρήστης έχει ενεργοποιήσει τη λειτουργία σε Androidapp. Επίσης, η συσκευή μπορεί να απλοποιήσει το set-

up νέων smartphones προ-σφέροντας μια εύκολη

λύση στη μεταφοράδεδομένων από έναπαλιό τηλέφωνο. Για

τους χρήστες PC, οCANVIO for Smartphone

μπορεί να χρησιμοποιηθείσαν εξωτερικός σκληρός δί-

σκος, αποθηκεύοντας αρχείαμέσω USB.

Is Assassin’s Creed VR the Future of Movies?https://youtu.be/fIGDeUui0NU

Η εικονική πραγματικότητα στον κινηματογράφο

33/

Φταίνε οι Ρώσοι χάκερς για τον Τραμπ;ΕΝΘΕΤΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ,

ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

ΠΡΙΣΜΑ

ΚΥΡΙΑΚΗ 15 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ 201735/ΕΝΘΕΤΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ,

ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

ΠΡΙΣΜΑ

ΤΟΥ ΗΡΑΚΛΗ ΚΑΤΣΑΛΟΥΛΗ

Το 1981 προτάθηκε από τρεις Έλληνεςεπιστήμονες, τους Παναγιώτη Βαρώτσο(1947-), Καίσαρα Αλεξοπούλο (1909-2010)και Κωνσταντίνο Νομικό (1943-), η μέθοδοςΒΑΝ ως μια μέθοδος που θα μπορούσε ναοδηγήσει στη βραχυπρόθεσμη πρόβλεψησεισμών. Το όνομα ΒΑΝ προήλθε από τα αρ-χικά των επωνύμων των τριών εμπνευστώντης. Αμέσως μετά την εμφάνιση της μεθό-δου, ξέσπασε μια έντονη διαμάχη ανάμεσαστους επιστήμονες, η οποία εξίσου σύντομαβγήκε έξω από τα όρια της επιστημονικήςκοινότητας, με αποτέλεσμα σημαντικά επει-σόδιά της να εκτυλιχθούν στη δημόσια σφαί-ρα. Στην έρευνά μας επικεντρωνόμαστε στηνκατανόηση αυτής της διαμάχης χρησιμοποι-ώντας τα εργαλεία των Σπουδών Επιστήμηςκαι Τεχνολογίας, ενός διεπιστημονικού κλά-δου στον οποίο συναντιούνται η Ιστορία τωνΕπιστημών, η Κοινωνιολογία των Επιστημώνκαι η Φιλοσοφία των Επιστημών μεταξύ άλ-λων κλάδων.

Η διαμάχη γύρω από τη μέθοδο ΒΑΝ απο-τελεί ένα από τα σημαντικότερα επεισόδιαμιας ευρύτερης διαφωνίας που υπάρχει στοεσωτερικό της διεθνούς επιστημονικής κοι-νότητας γύρω από τη δυνατότητα πρόβλεψηςσεισμών. Για την αξιολόγηση της μεθόδουδιοργανώθηκαν διεθνή συνέδρια και work -shops με τη συμμετοχή σημαντικού αριθμούΕλλήνων και ξένων επιστημόνων, ενώ γιατον ίδιο σκοπό δημοσιεύτηκε μεγάλος αριθ-μός άρθρων σε σημαντικά περιοδικά Γεω-φυσικής και Σεισμολογίας, αλλά και σε άλλαέγκριτα επιστημονικά περιοδικά, όπως το«Nature» και το «Science». Στην έρευνά μαςπροσπαθούμε να κατανοήσουμε τους λόγουςγια τους οποίους επιστήμονες έγκυροι καισημαντικοί στον τομέα τους αδυνατούν νασυναινέσουν σε βασικά σημεία της επιστημο-νικής διαδικασίας, όπως, για παράδειγμα, ανμια συγκεκριμένη πρόβλεψη πληροί τα κριτή-ρια εγκυρότητας που έχουν τεθεί έτσι ώστενα να χαρακτηριστεί επιτυχημένη. Πριν φτά-σουμε σε αυτό το σημείο, βέβαια, υπάρχει μιαακόμη πιο σημαντική διαφωνία μεταξύ τωνεπιστημόνων, η οποία σχετίζεται με τον ίδιοτον καθορισμό των κριτηρίων βάσει τωνοποίων μπορεί να αποτιμηθεί η ορθότηταμιας συγκεκριμένης πρόβλεψης.

Με την έρευνά μας προσπαθούμε να ανα-δείξουμε κάτι που είναι κοινώς αποδεκτόστις Σπουδές Επιστήμης και Τεχνολογίας, αλ-λά όχι και σε ευρέα ακροατήρια που δεν είναι

εξοικειωμένα με τον συγκεκριμένο ερευνη-τικό κλάδο: Η επιστήμη αποτελεί μια εξαιρε-τικά πολύπλοκη διαδικασία που διεξάγεταιαπό ανθρώπινα όντα, οι απόψεις των οποί-ων δεν διαμορφώνονται μόνο από τα διαθέ-σιμα επιστημονικά δεδομένα. Το συγκεκρι-μένο σχόλιο δεν σημαίνει ότι οι επιστήμονεςπου ενεπλάκησαν στη συγκεκριμένη διαμάχηδρούσαν ανορθολογικά, κάθε άλλο. Για ναγίνει κατανοητό αυτό που υποστηρίζουμε,αναφέρουμε ότι στη συγκεκριμένη διαμάχηένα από τα σημαντικότερα επίδικα, στα τέλητης δεκαετίας του 1990, ήταν η ηλικία τουκλάδου της Ιστορίας Πρόβλεψης Σεισμών.Για ορισμένους επιστήμονες η ΠρόβλεψηΣεισμών ήταν ένας σχετικά καινούργιος κλά-δος, στον οποίο θα έπρεπε να δοθεί πίστωση

χρόνου και πόρων προκειμένου να προσφέ-ρει στην επιστήμη και την κοινωνία χειρο-πιαστά αποτελέσματα. Για άλλους επιστήμο-νες είχε περάσει προ πολλού ο καιρός που ηΠρόβλεψη Σεισμών δικαιούταν την υποστή-ριξη των επιστημόνων και της κοινωνίας, κα-θώς δεν είχε κάποια θετικά αποτελέσματα ναεπιδείξει.

Έτσι, πέρα από τα πειραματικά δεδομένακαι την ανάλυσή τους, σημαντικό ρόλο γιατην έκβαση της διαμάχης είχε και η απάντη-ση που θα δινόταν στο ερώτημα πότε πρέπεινα μπει ένα τέλος στην επιδίωξη από τουςεπιστήμονες της βραχυπρόθεσμης πρόβλε-ψης σεισμών. Γενικότερα, το πότε ολοκλη-ρώνεται μια επιστημονική έρευνα είναι μιααπόφαση που δεν μπορεί να ληφθεί με αγο-

ριθμικό τρόπο. Στη λήψη αυτής της απόφα-σης συντελούν και άλλοι παράγοντες, όπωςη πίστη και η αφοσίωση των επιστημόνωνστον σκοπό που επιδιώκουν, η δυνατότητανα πείσουν ανθρώπους που κρατούν στα χέ-ρια τους τη χρηματοδότηση της έρευνας γιατη χρησιμότητα της δουλειάς τους κ.ά.

Η διαμάχη γύρω από την εγκυρότητα τηςμεθόδου ΒΑΝ διεξήχθη κατά ένα μεγάλο μέ-ρος στη δημόσια σφαίρα και το ευρύ κοινόενημερωνόταν για αυτή μέσω των ΜέσωνΜαζικής Ενημέρωσης. Η εικόνα που έφτανεστην κοινωνία αποτελούσε μάλλον μια καρι-κατούρα της διαμάχης, καθώς η παρουσία-σή της είχε ως κύριο στοιχείο την ύπαρξη«καλών» και «κακών» επιστημόνων πουενεργούσαν πολλές φορές αντιεπιστημονι-κά ή ανορθολογικά. Σε πολλές περιπτώσεις,οι ίδιοι επιστήμονες εναλλάσσονταν στουςρόλους του «καλού» και του «κακού». Για ναείμαστε δίκαιοι με τα ελληνικά ΜΜΕ, θα πρέ-πει να αναφέρουμε ότι η ροπή προς τονεντυπωσιασμό και την υπερβολή στην πα-ρουσίαση μιας επιστημονικής διαμάχης απότα ΜΜΕ δεν είναι κάτι πρωτόγνωρο αλλά ού-τε και ελληνική ιδιαιτερότητα, όπως έχουνδείξει πολλές μελέτες των Σπουδών Επιστή-μης και Τεχνολογίας.

Η έρευνά μας λοιπόν εντάσσεται σε μιαπαράδοση ιστορικών και κοινωνιολογικώνμελετών που, χρησιμοποιώντας συγκεκριμέ-νες περιπτώσεις μελέτης, επιχειρούν να ανα-δείξουν την πολυπλοκότητα της επιστημονι-κής διαδικασίας ώστε να συμβάλουν στηνκαλύτερη κατανόησή της. Έτσι, το ακροατή-ριο στο οποίο στοχεύουν δεν περιορίζεταιμόνο στα μέλη της ακαδημαϊκής κοινότητας,αλλά σε όσο το δυνατόν μεγαλύτερα τμήμα-τα της κοινωνίας. Τέτοιες μελέτες αποκτούνμια επιπλέον σημασία όταν συνδέονται μεθέματα που άπτονται της δημόσιας πολιτι-κής, όπως η περίπτωση της μεθόδου ΒΑΝ. Ηεπιστήμη και οι επιστήμονες έχουν τον πολύσημαντικό ρόλο να συμβουλεύουν τους πο-λιτικούς και όσους λαμβάνουν πολιτικέςαποφάσεις και ο ρόλος αυτός γίνεται όλο καιπιο σημαντικός στις σύγχρονες κοινωνίες. Τατελευταία χρόνια έχουν αυξηθεί διεθνώς οιμελέτες των σπουδών Επιστήμης και Τεχνο-λογίας που επιχειρούν να αναλύσουν τη συ-γκεκριμένη διάσταση της επιστημονικήςδραστηριότητας. Όπως έχει υποστηρίξει ηιστορικός της επιστήμης Ναόμι Ορέσκες,ένας από τους λόγους για τους οποίους πρέ-πει να μελετάμε ιστορικά, φιλοσοφικά καικοινωνιολογικά τις επιστημονικές διαμάχεςείναι για να κατανοήσουμε τι μπορεί να προ-σφέρει η επιστήμη στη δημόσια πολιτική. Ημελέτη μας επιχειρεί να προσφέρει κάτι σεαυτή την κατανόηση στο πλαίσιο των ιδιαιτε-ροτήτων που υπάρχουν στην Ελλάδα.

Ο Ηρακλής Κατσαλούλης είναι διδάκτορας τηςΙστορίας των Επιστημών του Τμήματος Μεθο-δολογίας, Ιστορίας, και Θεωρίας της Επιστήμηςτου ΕΚΠΑ. Πρόσφατα υποστήριξε τη διδακτορι-κή του διατριβή με τίτλο «Η πρόβλεψη σεισμώνως αντικείμενο επιστημονικής διαμάχης: Πει-ραματική πρακτική, κρατική πολιτική και επι-στήμη στη δημόσια σφαίρα» υπό την επίβλεψητου καθηγητή του Τμήματος Θεόδωρου Αρα-μπατζή.

Η διαμάχη γύρω από την πρόβλεψη σεισμών

ως αντικείμενο ιστορικής μελέτης

EΡΕΥΝΑ ΣΤΗΝ

ΕΛΛΑΔΑ

Τα Cafe Scientifique, ο θεσμός που φέρνει τους επιστήμονες σε άμεση επικοινωνία με το κοινόΤΟ ΚΑΦΕΝΕΙΟ της Επιστήμης (Cafe Scientifique) είναι ένα μέρος όπου, παρέα με ένα φλι-τζάνι καφέ ή ένα ποτήρι κρασί, επιστήμονες και κοινό μπορούν να συζητήσουν σχετικά μετις τελευταίες ιδέες στους τομείς των επιστημών και της τεχνολογίας. Συναντήσεις αυτούτου τύπου έχουν πραγματοποιηθεί σε καφετέριες, μπαρ, εστιατόρια ακόμα και θέατρα, αλ-λά, σε κάθε περίπτωση, εκτός του παραδοσιακού ακαδημαϊκού πλαισίου. Στόχος της πρω-τοβουλίας είναι να υποκινήσει τους πολίτες να ασχοληθούν ενεργά με τις επιστήμες, νασυζητήσουν με τους επιστήμονες ζητήματα που τους αφορούν άμεσα ή έμμεσα και ναασκήσουν κριτική σ’ αυτά.

Στο Ηνωμένο Βασίλειο το πρώτο Καφενείο της Επιστήμης πραγματοποιήθηκε στο Λιντςτο 1998. Από εκεί ο θεσμός εξαπλώθηκε σταδιακά σε ολόκληρη τη χώρα και στη συνέχειασε πολλές πόλεις σε όλο τον κόσμο. Στις μέρες μας διοργανώνονται πολλά τέτοια Καφενείατης Επιστήμης σε όλον τον κόσμο. Σε αυτά οι επιστήμονες μπορούν να μιλήσουν για τη δου-λειά τους και να συζητήσουν με πολλά διαφορετικά ακροατήρια. Στην Αθήνα το CafeScientifique έχει ξεκινήσει από το 2013 και έχει τύχει θερμής υποδοχής από το κοινό.

ΟΜΙΛΙΑ CAFE SCIENTIFIQUE, ΤΗ ΔΕΥΤΕΡΑ 16 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ

«Πώς να μοιράσετε την πίτα: Αλγόριθμοι για προβλήματα ανάθεσης αγαθών»

Το Cafe Scientifique υποδέχεται τη νέα χρονιά κόβοντας τη βασιλόπιτα με τον πιο επι-στημονικό τρόπο! Στην εκδήλωση, η οποία είναι ανοιχτή για το κοινό και θα πραγματοποι-ηθεί τη Δευτέρα 16 Ιανουαρίου, ο ομιλητής Βαγγέλης Μαρκάκης, επίκουρος καθηγητής στοΤμήμα Πληροφορικής του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών, θα εξηγήσει πώς μπορούννα βοηθήσουν τα Μαθηματικά και η Επιστήμη Υπολογιστών στη δίκαιη μοιρασιά αγαθών.

Η ομιλία θα εστιάσει σε μια κατηγορία αλγο-ριθμικών προβλημάτων που αναφέρονταιστην βιβλιογραφία ως «cake-cuttingproblems». Ο βασικός στόχος της λύσης σεόλα αυτά τα προβλήματα είναι να μοιραστούνμε δίκαιο τρόπο ένα σύνολο από αντικείμενα ήένα σύνολο από δουλειές σε κάποιες εμπλεκό-μενες οντότητες (π.χ. άνθρωποι, υπολογιστές,ρομπότ). Τέτοια προβλήματα έχουν εφαρμογέςσε πεδία όπως η Πληροφορική, οι ΠολιτικέςΕπιστήμες, και η Μικροοικονομική Θεωρία. Γιατην ομιλία δεν απαιτούνται πρότερες γνώσειςστην Επιστήμη Υπολογιστών.

Οι ομιλίες γίνονται μία φορά τον μήνα, ημέ-ρα Δευτέρα, στις 7μ.μ., στο κελάρι τουAthenaeum (Αδριανού 3, Θησείο, 2103210239). Η είσοδος στις εκδηλώσεις είναιελεύθερη, αλλά υπάρχει ελάχιστη κατανάλω-ση 3 ευρώ.

Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά μετο Cafe Scientifique στην Ελλάδα, μπορείτε ναεπικοινωνήσετε με τη δρ. Λίλα Κουμάντου στοe-mail: cafesci.gr@gmail.com, να κάνετε«like» στη σελίδα στο facebookhttps://www.facebook.com/CafeSci.gr ή ναεπισκεφτείτε το site:http://tinyurl.com/cafesci-gr, όπου μπορείτε

να δείτε και μαγνητοσκοπημένες προηγούμενες ομιλίες. Όσοι ενδιαφέρονται θα βρουν βίντεο προηγούμενων ομιλιών και στην ιστοσελίδα του

Bodossaki Lectures on Demand (blod):http://www.blod.gr/lectures/Pages/viewevent.aspx?EventID=644

Η επόμενη προγραμματισμένη ομιλία θα γίνει τη Δευτέρα 13 Φεβρουαρίου 2017 και έχειτίτλο «DNA, διατροφή και μακροζωία» (ομιλήτρια: Αντιγόνη Δήμα, ερευνήτρια Γ’, Τομέ-ας Μοριακής Βιολογίας και Γενετικής, Ερευνητικό Κέντρο Βιοϊατρικών Επιστημών Αλέξαν-δρος Φλέμινγκ).

ΝΕΑ - ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ

Νέος κύκλος διαλέξεων στο ΕΙΕ με θέμα «Επιστήμη και Θρησκεία: Μια περίπλοκη σχέση»ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ το πρόγραμμα «Επιστήμες και Ορθοδοξία ανά τον Κόσμο»(Science & Orthodoxy around the World), το Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών(ΙΙΕ)-Τομέας Νεοελληνικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, εγκαι-νιάζει τον δεύτερο κύκλο διαλέξεων των Μορφωτικών Εκδηλώσεων του ΕΙΕγύρω από το ζήτημα της σχέσης των επιστημών με τη θρησκεία, με τίτλο «Επι-στήμη και Θρησκεία: Μια περίπλοκη σχέση». Οι ομιλητές θα αναδείξουν τις βά-σεις πάνω στις οποίες δομήθηκε η σχέση αυτή και θα αναπτύξουν τα σημείασυγκλίσεων και αποκλίσεων, καθώς και τη δυναμική της σήμερα και στο μέλλον.

Τρίτη 17 Ιανουαρίου 2017, 7 μ.μ.: Επιστήμη και θρησκεία στη λογοτεχνίακαι την τέχνη«Η διαμεσολάβηση της τέχνης στον διάλογο επιστήμης και θρησκείας»: Βασί-λειος Κωνσταντούδης, διευθυντής Ερευνών, Ινστιτούτο Πληροφορικής και Τη-λεπικοινωνιών - ΕΚΕΦΕ Δημόκριτος.«Με σωλήνες και στοιχεία, την αλήθεια δεν θα βρεις. Θρησκεία και επιστήμηστην ελληνική ποίηση»: Γιώργος Βλαχάκης, επίκουρος Καθηγητής ΕΑΠ.Τρίτη 24 Ιανουαρίου 2017, 7 μ.μ.: Ορθοδοξία και επιστήμες στη σύγχρονηελληνική εκπαίδευση«Επιστήμη και θρησκεία στη νεοελληνική εκπαίδευση. Αναθεωρώντας ένανάγονο ανταγωνισμό υπό το φως της ορθόδοξης θεολογίας»: Σταύρος Γιαγκά-ζογλου, σύμβουλος A΄, υπουργείο Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων/ΙΕΠ.«Επιστήμες, εκπαίδευση και εκκλησία στη σύγχρονη Ελλάδα»: Γιάννα Κατσια-μπούρα, επιστημονική συνεργάτις, Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών - ΕθνικόΊδρυμα Ερευνών.Τρίτη 31 Ιανουαρίου 2017, 7 μ.μ.: Η θρησκεία στην επιστήμη και η επιστή-μη στη θεολογία«Η αποδοχή της Θεωρίας της Εξέλιξης από τη σύγχρονη ελληνική Θεολογία»:Μάριος Μπέγζος, προκοσμήτορας Θεολογικής Σχολής Εθνικού και Καποδι-στριακού Πανεπιστημίου Αθηνών.«Η μικρο- και νανοτεχνολογία στη ζωή μας: Προβληματισμοί και προοπτικές»:Ευάγγελος Γογγολίδης, διευθυντής Ερευνών, Ινστιτούτο Νανοεπιστήμης-Να-νοτεχνολογίας - ΕΚΕΦΕ Δημόκριτος.

uuuΟι διαλέξεις θα πραγματοποιηθούν στο Εθνικό ίδρυμα Ερευνών, στο αμφι-

θέατρο Λεωνίδας Ζέρβας, με ελεύθερη είσοδο. Οι ομιλίες θα μεταδίδονταιαπευθείας στη διεύθυνση http://media.ekt.gr/live

Για περισσότερες πληροφορίες, μπορείτε να απευθυνθείτε στο 210 7273516και 700, στο e-mail: mkont@eie.gr και στις ιστοσελίδες http://www.eie.gr/ καιhttp://www.ekt.gr.

Το πρόγραμμα των Ειδικών Μορφωτικών Εκδηλώσεων «Επιστήμης Κοινω-νία» του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών διοργανώνεται, επί σειρά ετών, με στό-χο τη διάχυση της επιστημονικής γνώσης και πληροφορίας στην επιστημονικήκοινότητα και στο ευρύ κοινό. Σημειώνεται ότι το ΕΙΕ καλύπτει ένα ευρύ φάσμαγνωστικών πεδίων τόσο των ανθρωπιστικών όσο και των θετικών και τεχνο-λογικών επιστημών. Το ΕΙΕ είναι ένα διεπιστημονικό κέντρο ερευνών, το οποίοαπαρτίζεται σήμερα από τρία ερευνητικά ινστιτούτα, ένα στην περιοχή των Αν-θρωπιστικών Επιστημών και δύο στην περιοχή των Θετικών Επιστημών, και τοΕθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης.

Λ.Α.

O καθηγητής Βαρώτσος,ως ήρωας ιαπωνικού

manga, καταφέρνει καιπροβλέπει τους σεισμούς.

Επιστημονικός σύμβου-λος της συγκεκριμένης έκ-

δοσης (1995) ήταν ο Ιάπω-νας ερευνητής ΤοσιγιάσουΝαγκάο, υποστηρικτής της

άποψης ότι οι σεισμοί εί-ναι δυνατό να προβλε-

φθούν. Κατά τη διάρκειαμιας επιστημονικής διαμά-

χης, οι επιστήμονες δενεπιχειρούν να πείσουν μό-νο τους ειδικούς, αλλά συ-

χνά απευθύνονται σε ευ-ρύτερα ακροατήρια.

Πηγή: Lighthill, James(επιμ.) (1996), A Critical

Review of VAN:Earthquake Predictionfrom Seismic Electrical

Signals, Singapore, WorldScientific

Η συγκεκριμένη γελοιογραφία δημοσιεύτηκε στις αρχές της δεκαετίας του 2000. Θα μπορούσαμενα πούμε ότι περιγράφει με ανάγλυφο τρόπο την εικόνα που υπάρχει στην κοινή γνώμη για την επι-στημονική γνώση όταν αποτελεί αντικείμενο διαμάχης: Το «σωστό» και το «λάθος» είναι απολύτωςδιακριτά. Με την έρευνά μας επιχειρούμε να αναδείξουμε την πολυπλοκότητα της επιστημονικήςδιαδικασίας, ειδικά όταν τα αποτελέσματά της αποτελούν αντικείμενο διαμάχης. Πηγή: Παπαζάχος,Βασίλης (2009), Ταξίδι στο παρελθόν μου, Θεσσαλονίκη, Εκδόσεις Ζήτη

ΕΝΘΕΤΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

ΠΡΙΣΜΑ

Αυτό που σας λέω είναι «αληθές» πέρα από κάθε «αμφισβήτηση»,

επειδή «έχει αποδειχτεί πειραματικά»!

Έχει τύχει σε όλους μας, εικάζω, ναακούσουμε από τα χείλη κάποιουεπιστήμονα, και όχι μόνο, τέτοιουείδους εκφράσεις. Αν και τέτοιουείδους αποφάνσεις είναι άκρως

δογματικές και δεν χαρακτηρίζουν την πλει-ονότητα των επιστημόνων, έχουν διαμορ-φώσει σε μεγάλο βαθμό τη δημόσια εικόνατων επιστημών. Ως αποτέλεσμα, έχουν δια-μορφώσει αντιλήψεις που δεν έχουν καμίασχέση με τις πρακτικές των επιστημών. Αςθέσουμε δύο ερωτήματα στον φανταστικόφίλο μας. Γιατί είναι αληθής, πέρα από κάθεαμφισβήτηση, ο ισχυρισμός σου; Τι ακριβώςαποδεικνύει ένα πείραμα;

Το πείραμα, ως πρακτική που αποκαλύπτειτα μυστικά της φύσης, δεν υπήρχε πριν απότον 17ο αιώνα. Έως τότε, η μελέτη της φύσηςγινόταν μέσω συστηματικής παρατήρησης καιστοχασμού πάνω στα φυσικά φαινόμενα πουπαρατηρούμε, όπως οι παλίρροιες, οι κομήτες,ο καιρός κ.ο.κ. Η εδραιωμένη άποψη έλεγε ότιτο πείραμα δεν αποτελούσε φυσικό φαινόμε-νο, αλλά μια τεχνητή ανθρώπινη παρέμβαση.Επίσης, η πειραματική διαδικασία είχε συνδε-θεί και με άλλες πρακτικές, όπως η αλχημείακαι η μαγεία, και αρκετοί θεωρούσαν πως ήτανενασχόληση των τσαρλατάνων και απατεώ-νων ή των ασεβών. Έπρεπε, επομένως, οι πει-ραματιστές να πείσουν τους ανθρώπους τηςεποχής τους ότι η πειραματική διαδικασία είχεαξία στην ερμηνεία φυσικών φαινομένων. Γιανα πείσεις κάποιον, όμως, πρέπει να έχεις τησυναίνεση ενός μεγάλου αριθμού ανθρώπων.Αυτός είναι και ο λόγος που στις αρχικές πει-ραματικές επιδείξεις παρευρίσκονταν μάρτυ-ρες, οι οποίοι επιβεβαίωναν όσα γίνονταν απότον πειραματιστή και τους βοηθούς του. Η πα-ρουσία μαρτύρων διασφάλιζε ότι κάποιοςμπορούσε να επαναλάβει με τον ίδιο τρόποένα πείραμα, ώστε να αποδείξει με τη σειράτου την αλήθεια των ισχυρισμών του αρχικούπειραματιστή. Να λες την αλήθεια, ωστόσο,σήμαινε να είσαι ειλικρινής. Για αυτό τον λόγο,αρκετά εργαστήρια, όπου γίνονταν οι πειρα-ματικές επιδείξεις, στήνονταν σε σπίτια Άγ-γλων τζέντλεμαν. Η παρουσία των «ευγενώνκυρίων» διασφάλιζε τη διαφάνεια στην πειρα-ματική πρακτική και, κατά συνέπεια, την αμοι-βαία εμπιστοσύνη μεταξύ των παρευρισκομέ-νων, οι οποίοι ανήκαν στην ίδια κοινωνική τά-ξη. Επομένως, η επανάληψη και η αλήθειαενός πειράματος έχουν τις ρίζες τους στηνεδραίωση αυτής της εμπιστοσύνης. Η εδραίω-ση της εμπιστοσύνης μεταξύ των πειραματι-στών, ωστόσο, ήταν μια κοινωνική πρακτικήκαι όχι κάτι εγγενές στις επιστήμες. Το ερώτη-μα είναι: Η κοινωνική ειλικρίνεια-αλήθεια καιη συμφωνία σχετικά με τα αποτελέσματα τουπειράματος είναι ικανές να αναχθούν σε αλή-θειες της φύσης; Προφανώς και όχι!

Όταν, για παράδειγμα, ο Νεύτων έλεγε ότιτο περίφημο Κρίσιμο Πείραμά του αποδείκνυεότι το λευκό φως είναι άθροισμα των υπόλοι-

πων χρωμάτων, οι αντίπαλοί του είχαν σοβα-ρές ενστάσεις. Η απάντησή του ήταν αποστο-μωτική. Τους έλεγε ότι χρησιμοποιούσαν λά-θος πρίσματα και ότι μόνο τα αγγλικά πρίσμα-τα ήταν καλά! Όταν ο Ρόμπερτ Μπόιλ κατα-σκεύαζε τεχνητό κενό στην αντλία του, οι αντί-παλοί του έλεγαν ότι κάτι τέτοιο δεν ήταν εφι-κτό γιατί η φύση «αντιπαθούσε» το κενό. Όταντο 1989 δύο χημικοί, οι Στάνλει Πονς και Μάρ-τιν Φλάισμαν, ισχυρίστηκαν ότι παρατήρησανπυρηνική σύντηξη σε μια επιτραπέζια συ-σκευή, προξένησαν πάταγο. Αμέσως, ερευνη-τικές ομάδες από όλο τον κόσμο προσπάθη-σαν να επαναλάβουν τα αποτελέσματα τωνδύο χημικών. Δεν τα κατάφερε κανείς. Οι δια-μάχες που ξεκίνησαν γύρω από την περίφημη

ψυχρή σύντηξη ήταν πολλές. Αρκετοί φυσικοί,που παραδοσιακά ασχολούνταν με το φαινό-μενο της πυρηνικής σύντηξης, χαρακτήρισαντους δύο χημικούς ανεπαρκείς πειραματιστές.

Τι αποδεικνύει τελικά ένα πείραμα; Για νααπαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα, δεν έχουμεπαρά να δούμε ποια είναι η τελική έκβαση τωνπειραμάτων. Στην περίπτωση των Πονς καιΦλάισμαν η διαμάχη λύθηκε χωρίς αδιάσει-στες αποδείξεις ή διαψεύσεις για την ψυχρήσύντηξη. Δεν κατέληξε η επιστημονική κοινό-τητα σε καμία απόφαση μέσα από αδιαμφισβή-τητες αλήθειες. Στην περίπτωση του Νεύτωνα,η θεωρία του επικράτησε σταδιακά. Αρκετοίπειραματιστές δεν κατάφεραν ποτέ να αναπα-ράγουν τα αποτελέσματά του παρά μόνο ότανβελτιώθηκαν τα πειραματικά τους όργανα. Επί-σης, η θεωρία του Νεύτωνα επικράτησε επειδήκαι ο ίδιος είχε φροντίσει να έχει ένα εξαιρετι-κά εκτεταμένο δίκτυο υποστηρικτών του, οιοποίοι προπαγάνδιζαν τις θέσεις του. Το κενόπου κατασκεύαζε ο Μπόιλ στην αντλία του δενήταν ποτέ τέλειο κενό και κάποιοι δεν πίστεψανποτέ ότι θα μπορούσε να υπάρχει τέλειο κενόστη φύση. Επομένως, ένα πείραμα ή ένα σύνο-λο πειραμάτων δεν μπορούν να αποδείξουνκάτι τελεσίδικα παρά μόνο εφόσον επιτευχθείκοινωνική συναίνεση γύρω από τα αποτελέ-

σματά τους και τη σημασία τους.Όπως είχε πει ο Γερμανός φιλόσοφος Ιμά-

νουελ Καντ, οι άνθρωποι επιβάλλουν δομέςστον κόσμο. Από τη στιγμή που ο άνθρωποςεπινοεί μεθόδους και πρακτικές για να ανα-παριστά τη φύση, προκειμένου να την ερμη-νεύσει, τότε είναι αναπόφευκτο ότι κατασκευ-άζει μια νέα φύση. Για παράδειγμα, όταν μιαομάδα μηχανικών προσπαθεί να βρει λύση σεένα πρόβλημα, φροντίζει να κάνει τη λύσηαποτελεσματική με κάθε τρόπο. Στις αρχές τηςδεκαετίες του 1970, ο ερευνητής ΤζόζεφΓουέμπερ, από το Πανεπιστήμιο του Μέριλαντ,κατασκεύασε μια μεγάλη κεραία για να με-τρήσει τα βαρυτικά κύματα που προέβλεπε ηΓενική Θεωρία της Σχετικότητας του ΆλμπερτΑϊνστάιν. Οι φυσικοί της εποχής θεωρούσανότι τα βαρυτικά κύματα ήταν υπερβολικά μι-κρά για να μετρηθούν με τα όργανα πουυπήρχαν. Ο Γουέμπερ βρήκε βαρυτικά κύματαπου ήταν μεγαλύτερα από το αναμενόμενο.Αρκετοί επιστήμονες προσπάθησαν να κατα-σκευάσουν νέες συσκευές για να μετρήσουντα βαρυτικά κύματα του Γουέμπερ. Δεν κατέ-ληξαν στα ίδια αποτελέσματα με τον Γουέ-μπερ, ο οποίος έλεγε ότι προσπάθησαν να τααναπαράγουν πολύ βιαστικά, ενώ εκείνος εί-χε ξοδέψει χρόνια για να τελειοποιήσει τη συ-σκευή του. Το ερώτημα είναι: Η συσκευή τουΓουέμπερ, τελικά, μετρούσε αυτό που ισχυρι-ζόταν ότι μετράει ή οι συσκευές των υπολοί-πων δεν είχαν κατασκευαστεί σωστά; Οι δια-δικασίες στις επιστήμες είναι εξαιρετικά πολύ-πλοκες, καθώς επισύρονται τόσο τεχνικά όσοκαι κοινωνικά ζητήματα εντός του εργαστηρί-ου - και αυτή είναι η γοητεία τους.

Κάθε εργαστήριο είναι ένας εξαιρετικά τα-κτοποιημένος χώρος με συγκεκριμένες προ-διαγραφές. Είναι πλήρως ελεγχόμενος καιέχει τάξη. Ακριβώς το αντίθετο από όσα συμ-βαίνουν στη φύση, όπου όλα είναι ακατάστα-τα και απρόβλεπτα. Τι κάνουν οι πειραματιστέςστο εργαστήριο; Κατασκευάζουν αξιόπισταπειραματικά συστήματα για να μελετήσουνελεγχόμενα φαινόμενα. Όταν κάτι είναι ελεγ-χόμενο, είναι πιο εύκολο να φτιάξεις ένα μο-ντέλο εξήγησης. Το «πρόβλημα» σε αυτές τιςδιαδικασίες είναι ότι οι πειραματιστές γνωρί-ζουν πολύ καλά τα τεχνητά φαινόμενα πουπαράγουν στο εργαστήριό τους. Τα γνωρί-ζουν καλύτερα από όσο γνωρίζουν την ίδιατη φύση. Στο εργαστήριο η φύση ξανακατα-σκευάζεται. Οι πειραματικές διατάξεις, όμως,δεν είναι απόλυτα αξιόπιστες σε κάθε κατά-σταση. Ωστόσο, τα αποτελέσματα των πειρα-μάτων τους δεν διστάζουν να τα αναγάγουνσε παγκόσμιες αρχές ή αλήθειες. Αυτό πουκάνουν πρακτικά οι πειραματιστές είναι να πα-ράγουν επιστημονικές εξηγήσεις που αποδί-δουν την τάξη του εργαστηρίου στη φύση.

Το να παρουσιάζονται οι επιστήμες ως ΗΕπιστήμη, που οδηγεί αυταπόδεικτα στην αλή-θεια, και να αδιαφορούμε για το πώς συμφω-νούν ή διαφωνούν οι επιστήμονες εντός τωνκοινοτήτων τους, δεν διαφέρει και πολύ απότην υποστήριξη ψευδοεπιστημονικών ή δογ-ματικών θέσεων. Η γοητεία της βεβαιότηταςπου συνδέεται με τις επιστημονικές εξηγήσειςοφείλει να είναι αποτέλεσμα αμφισβήτησης,διαρκών επερωτήσεων και κριτικού στοχα-σμού. Δεν έχουμε ανάγκη από ιερατεία και αυ-θεντίες, αλλά από διαλεκτικές και δημοκρατι-κές διαδικασίες.

Δ.Π.

Το δόγμα του πειράματος

KYΡΙΑΚΗ 15 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ 2017ΙΣΤΟΡΙΕΣ

ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ

Θέατροανατομίαςτου 17ουαιώνα στοΠανεπι -στήμιο του Λέιντεν

Ο Τζόζεφ Γουέμπερ με έναν ανιχνευτή βαρυτικών κυμάτων

Πολλές φορές διαφορετικοί πειραμα-τιστές παράγουν διαφορετικά αποτε-λέσματα. Από τη χρήση διαφορετικώνυλικών ή επιστημονικών οργάνων έωςτις διαφορετικές συνθήκες εντός τουεργαστηρίου, καθώς και από την υπο-στήριξη διαφορετικών επιστημονικώνθεωριών έως τις ιδεολογικές προκατα-λήψεις των πειραματιστών, τα αποτε-λέσματα μπορούν να διαφοροποιη-θούν έντονα.