O`ZBEKSTAN RESPUBLIKASI XALIQ BILIMLENDIRIW
MINISTRLIGI
A`JINIYaZ ATINDAG`I
NO`KIS MA`MLEKETLIK PEDAGOGIKALIQ INSTITUTI
GEOGRAFIYa KAFEDRASI
GEOLOGIYa PANINEN
L E K Ts I Ya T E K S T I
Du`zgen: dots. Jaqsimuratov K.
ass. B Aytmuratov
No`kis - 2013
LEKTsIYa 1
GEOLOGIYa ILIMI HA`M ONIN` RAWAJLANIW TARIYXI
REJE:
1. Geologiya ilimi ha`m onin` rawajlaniwina u`lesin qosqan ilimpazlar
2. Geologiya iliminin` izertlew metodlari.
3. Geologiya ilimi ha`m onin` xaliq xojalig`indag`i a`hmiyeti.
A`debiyatlar
1. Ivanova M.F. Obshaya geologiya, M, Visshaya shkola 1969
2. Geologiya i poleznie iskopaemie Karakalpakii. Kurbaniyazov K, Samanov J, Palibekov
A, T,FAN 1972.
3. Islamov A.I., Umumiy geologiya. T,Uktuvchi 1971.
Geologiya - bul grek tilinen audarg`an waqitta geo-jer, logos-ilim, yag`niy jer haqqinda
ilim. Geologiya jerdegi bolg`an ha`m bolip atirg`an sirtqi ha`m ishki ta`sirlerdin` baylanisin
(endogen ha`m ekzogen) tekseriushi, uliwma aytqanda jerdi izertleushi ayriqsha ilim.
Ol jerdin` quramin qatlamlarinin` jaylasiw ta`rtibin, ol qatlamlar qurlisin ha`m rawajlaniw
tariyxin aniqlap beretin ilim.
Bul uliwma tu`sinik XVIII-a`sirdin` aqirina shekem dawam etti. XIX-a`sirdin` basinda
geologiyada bir qansha jetilisken ilimiy bag`darlar, yag`niy olar o`z aldina jerdi izertlew
metodlarina iye oblastlar payda boldi. Ha`zirgi geologiya, jerdin` quramin, du`zilisin ha`m onin`
qatlamlarin en` da`slepki payda boliw waqitinan ha`zirgi da`wirge shekemgi rawajlaniw tariyxin
aniqlaw menen shug`illanadi. Usig`an baylanisli ol bir biri menen tig`iz baylanisqan eki uliuma
tarawg`a bo`linedi:
1. Dinamikaliq geologiya 2. Tariyxiy geologiya.
1. Dinamikaliq geologiya (fizikaliq) bul jer qabatinin` o`zgeriwine ta`sir etiwshi
protsesslerdi u`yrenedi. Bul protsessler endogen (ishki) ha`m ekzogen (sirtqi) bolip bo`linedi.
2. Tariyxiy geologiya bul jerdin rauajlaniu etaplarin eski taska aylangan organizmler
(paleontologiya) xam geologiyalik strukturalar jardeminde (shogindiler, katlamlar x .t.b)
jardeminde izertleydi.
Jokarida aytkanimizday, geologiya jerdin kuramin, ishki duzilisin, geologiyalik
protsesslerdi, jer kabiginin rauajlaniu tariyxin, onda jaylaskan paydali kazilmalardi uyrenedi. Ol
ozine tan ayriksha maseleler menen shugillanatugin tort ilimiy panler gruppasin oz ishine aladi.
Birinshi gruppa Jer kabiginin kuramin uyreniushi - kristallografiya, mineralogiya,
petrografiya xam geoximiya panleri kiredi.
Jerdin ishki duzilisin xam ustingi bolimin ozgertiushi geologiyalik protsessleri xakkindagi
tektonika, seysmologiya, geomorfologiya panlerin oz ishine algan dinamikalik geologiya ekinshi
gruppani duzedi.
Ushinshi gruppa Jer kabiginin rauajlaniu tariyxin xam ondagi tas bolip katkan organikalik
duniyani uyreniushi, yagniy tarixiy geologiyaga tiyisli stratigrafiya, paleontologiya, paleobatanika,
fatsiya talimati xam paleogeografiya panleri kiredi.
Jer kabigindagi geologiyalik protsessler “onimlerinin” (minerallar, rudalar, jer asti mineral
suulari xam t.b.) ameliy axmiyetin uyreniushi panler tortinshi gruppani duzedi.
Geologiyaga tiyisli ilimiy panlerdin jane bireui teniz geologiyasi bolip, ol teniz xam okean
tubinin duzilisin, kuramin ondagi paydali kazilmalardin payda boliu tariyxin uyrenedi.
Jer kabiginin kuramin uyreniushi panlerge kiskasha tusinik beremiz.
K r i s t a l l o g r a f i ya - kristallardin strukturasin, fizikalik kasiyetlerin, kristall jaylaskan
ortalik xam kristallar payda bolgan jagdaylarin uyrenedi.
M i n e r a l o g i ya - tabiy ximiyalik birikpeler, yagniy minerallar tuurisindagi pan.
Minerallardin ximiyalik kuramin, fizikalik kasiyetlerin, payda boliu sharayatlarinin keyin ala
ozgeriuin xam minerallardi aniklau usillarin uyretedi.
G e o x i m i ya - Jerdin ishki xam juze boliminde ximiyalik elementlerdin tarkaliu
nizamliklarin xam bir jerden ekinshi jerge koship juriu sebeplerin uyrenetugin pan.
P e t r o g r o g r a f i ya - petrologiya xam litologiya tau jinislari xakkindagi panler bolip
olardin xar biri tau jau jinislarinin duzilisi, kurami, payda boliu nizamliklarin, formalarin, tarkaliuin
uyrenedi.
T e k t o n i k a - (geotektonika) Jer kabiginin xarektetleniui xam formasinin ozgeriui
natiyjesinde juzege kelgen geologiyalik duzilisi xam olardin jaylasiu nizamliklari xakkindagi pan.
Tektonikanin bir bolimi bolgan strukturalik geologiya Jer kabiginda payda bolgan turli
tektonikalik struktura formalari xam tariyxin uyrenedi, Jer kabigindagi xazirgi tektonikalik
xareketlerdi xam olardin natiyjelerin tektonikanin neotektonika bolimi uyrenedi. Regional
geologiya bolsa Jer sharindagagi ayrim iri oblastlardin kabiginin duzilisin, tektonikalik xareketler
natiyjesinde formalarinin ozgeriui tuurisinda magliumatlardi aniklaydi.
Jer silkiniulerdin kelip shigiu sebeplerin, akibetin, xamde jaylardi jer silkiniuden saklap
kaliu sharalarin seysmologiya pani uyrenedi.
G e o m o r f o l o g i ya - Jer juzesinde rel`ef formalarin xam olardin elementlerinin payda
boliu sebeplerin , Jer juzesinde tarkaliu (geografiyalik jaylasiu) nizamliklarin belgileydi.
T ar i y x i y g e o l o g i ya - Jer kabiginin geologiyalik rauajlaniui, organikalik duniya
tariyxi xam olardin evolyutsiyalik rauajlaniu nizamlarin uyrenedi.
S t r a t i g r a f i ya - tariyxiy geologiyanin bir bolimi bolip, shogindi tau jinislarinin
katlamlarinin gezekpe-gezek jaylasiui xam olardin daslepki ozara katnasiklarin uyrenedi, xamde
geologiyalik jasin aniklaydi. Stratigrafiya boliminde paleontalogiya xam paleobotanika tigiz
baylanista jumis alip baradi.
P a l e o n t o l o g i ya - Jerdin geologiyalik rauajlaniuindagi turli daurlerde jasap otgen,
xazir bolsa tas katpalar xalinda jatkiziklar arasinda ushirasiushi kazilma organikalik duniya, olardin
jasagan sharayatlari xakkindagi pan.
P a l e o b a t a n i k a - kadim geologiyalik daurlerde osken kazilma osimliklerdin
morfologiyasi, anatomiyasi, filogeniyasi xam tasnifi xakkindagi pan. Paleobotanika kazilma
osimliklerdi tau jinislarinin arasinda saklanip ushirasiushi olardin kaldiklari, tamgalarina tiykarlanip
uyrenedi.
Paleontologiya, paleobotanika, stratigrafiya usillari tiykarinda tau jinislarinin salistirma
geologiyalik jasi aniklanadi. Radiologiyalik usil tau jinislarinin kuramindagi radioaktiv
elementlerdin bolekleniuin uyreniuge tiykarlanip olardin absolyut jasin aniklauga mumkinshilik
beredi.
F a ts i ya t a l i m a t i tiykarinda geologiyalik otmish tariyxtagi tabiy-geografiyalik
sharayat taseur etiledi.
P a l e o g e o g r a f i ya talimati tiykarinda otgen geologiyalik daurlerdegi geografiyalik
landshaftlar xam olardin rauajlaniui tusiniledi.
K a z i l m a b a y l i k l a r xakkindagi talimat geologiya ilimlerinin kadimgi taraui bolip,
ol geologiyanin pauda boliuinin tiykari boladi.
Bul talimat insanlar tarepinen tuuridan-tuuri paydalanilatugin yamasa xalik-xojaligi ushin
zarur metallar, minerallar xam ximiyalik elementlerdi ajiratip aliuda zarur xam turli tabiygiy
sharayatlarda payda bolgan minerallar zatlardi uyrenedi.
G i d r o g e o l o g i ya - Jer asti suularinin kelip shigiu sebepleri, fizikalik xam ximiyalik
kasiyetleri, xareketi, olardin jer kabiginda jaylasiu xam jer ustine shigiu sharayatlari, geologiyalik
xizmeti xakkindagi pan. Jer asti suulari kopshilik geologiyalik protsesslerde katnasadi.
I n j e n e r l i k g e o l o g i ya n i n uaziypasi injenerlik geologiyalik jumislardi alip bariu
ushin xam imaratladi kuriu sharayatlarin aniklau ushin geologiyalik protsesslerdi xam tau
jinislarinin fizikalik texnologiyalik kasiyetlerin uyreniuden ibarat.
Geologiyanin ameliy axmiyeti juda muxim xam xar kiyli. Xalik-xojaliginin xam sanaattin turli
tarmaklarinda Jerdin ishki xam sirtki protsesslerinin “onimleri” - metall rudalari, komir, neft`, gaz,
jer asti suulari, kurilis materiallari, duz xam baska kazilma bayliklarga tiykarlangan. Sonin menen
bir katar geologiya jerdin payda boliui, formasi, tirishiliktin payda boliui kusagan maseleler
boyinsha ilimiy izertleuler jurgizip, bizin bilimimizdi keneytirip otiradi.
Geologiya ilimi tariyxinan. Geologiya iliminin` negizgi tu`sinikleri ju`da` erte a`sirde
baslang`an. Erte paleolit da`wirinde adamlar qatti taw jinislardan ha`m minerallardan
(kremen`/shaqmaqtas, xaltsedon, yashma, kvartsitler, obsidian ha`m t.b.) o`zlerine o`ndiris
qurallarin islegen. Keynirek bizin` a`sirimizge shekem, adamzat metal` aliwdi, jer asti suwlardan
paydalaniwdi, duz aliwdi ha`m mineral` suwlardar emleniwge paydalang`an. Usi sebepler geologiya
iliminin` adamlarg`a praktikaliq jaqtan ju`da` kerek bolg`anliqtan bul ilim tez rawajlanadi. XVIII-
a`sirdin` ekinshi yariminda geologiya ilimi birinshi ilimiy ashiliwlar payda etedi.
Rossiyadan geologiya iliminin` tiykarin saliwshi M.V.Lomonosov edi (1711-1765jj). Onin`
mina geologiyaliq miynetlerin atap o`tsek boladi. 1. «Pervie osnovaniya metallurgii ili rudnix del»
(1742), 2. «O sloyax zemli» (1763). 3. «Slovo o rojdenii metallov ot troyaseniya Zemli» (1757). Ol
o`z miynetlerinde adamzattin` ko`p jilliq toplag`an jer tuwrali ko`z qaraslarin ken`eytti ha`m jerdi
rel`ef formasinin` payja boliwinda onin` ko`p jilliq rawajlaniw waqtina baylanisli degen ideyani
usindi. Ol sho`gindi taw jinislarinin` payda boliwin da`liylledi, jer qatlaminin` qalin`lig`in aniqladi
(30-60 verst), geologiyanin` aktualistlik metodin izertledi ha`m printsipin formulirovkaladi.
Aktualistlik metod tiykarinan onin` bayitiw boyinsha ha`zirgi jerdegi qubilislar onin` rawajlaniw
nizamliqlari ertedegi geologiyaliq qubilislarg`a uqsas, qaytalaniwshi ekenligin da`liylledi.
M.V.Lomonosov ja`rdeminde birinshi geologiyaliq oqiw orinlar ashildi, yag`niy 1755-jili MGU
1773-jili Sankt-Peterburg Gorniy institut. M.V.Lomonosovtin` basshilig`inda XVIII-XIX-a`sirde
u`lken akademiyaliq ekspeditsiyalar sho`lkemlestirildi olar og`ada ko`p dala materiallarin toplawg`a
imkaniyat berdi. Usi toplang`an materiallardi izertlep minerolog N.K.Koshkarev ha`m geolog
G.P.Gel`mersen ta`repinen birinshi geologiyaliq kartalar du`zildi (Rossiyanin` arqa ha`m evropa
bo`limi).
Akademik V.M.Severgin ta`repinen mineralogiya iliminin` tiykari du`zildi ha`m birinshi ret
minerallardin` eki tomliq so`zligi payda boldi.
XIX-a`sirge shekem geologiyanin` tiykarg`i jetiskenlikleri: Jer u`sti protsesslerin teren` u`yreniliwi,
taw jinislardin` klassifikatsiyasi payda boliwi jag`dayina, quramina ha`m strukturasina qarap
bo`linedi, ja`ne de minerallardin` jer qatlaminda tarqaliwinin` uliwma nizamliqlari aniqlandi. Bul
da`wirde birinshi geologiyaliq kartalar du`zildi ha`m taw sanaatinin` o`siwi tez rawajlandi.
Biraq ta usi jetiskenlikler jerdi tiykarinan u`yreniwge onin` teren` qatlamlarinan shig`iwg`a
mu`mkinshilik bermedi. Bul ma`seleler XIX-a`sirdin` yariminan baslap jaqsi rawajlana basladi.
XIX-XX-a`sirdin` birinshi yarimina shekemgi geologiya ilimine o`z u`lesin qosqan geolog
ilimpazlar:
A.P.Karpinskiy (1847-1836) ol geologiya iliminin` barliq metodlari menen islese otirip
onin` rawajlaniwina u`lken ta`sirin tiygizgen. Ol o`z ilimiy miynetlerinde geologiyanin` tektonika,
paleontologiya, petrografiya, paleografiya ha`m t.b. salalarina o`z u`lesin qosti. A.P.Karpinskiy jer
betinin` formasi jer qatlami toqinli qozg`alislar ha`reketi na`tiyjesinde qa`liplesedi degen teoriyani
da`liylledi.
I.V.Mushketov (1850-1902) (Orta Aziya), V.A.Obruchev (1863-1956) (Orayliq Aziya ha`m
Shig`is Sibir`) geolog ilimpazlari o`z miynetlerinde jer qabatinin` qa`liplesiwin izertledi. Olar
ekspeditsiyaliq materiallar tiykarinda dinamikaliq ha`m tariyxiy geologiyanin` rawajlaniwina bahali
teoriyaliq usinislar ha`m atap o`tken territoriyalardag`i tabiyg`iy bayliqlardi paydalaniw jollarin
a`meliy jaqtan ko`rsetken.
E.S.Fedorov (1853-1919) bul ilimpaz mineralogiya ha`m kristalgrafiya salalarinda u`lken
jumislar atqardi. Ol ta`repinen kristalografiyaliq izertlewdin` metodlari aniqlandi ha`m geologiya
ilimine ta`siri belgilendi.
A.P.Pavlov (1854-1929) bul ilimpaz birinshi ret geologiyaliq izertlewlerdegi stratigrafiyaliq
ha`m paleontologiyaliq metodlarg`a genetikaliq printsipler kirgizdi. Onin` jumislari bolip atirg`an
ha`m bolg`an geologiyaliq protsesslerdi toliq tu`siniwge imkaniyat berdi. Ol muzliqlardi ha`m
kontinental` taw jinislardin` payda boliwin izertlegen.
V.I.Vernadskiy (1863-1945) bul ilimpaz minerolog bolip ol minerallardin` sistematikasina
ha`m suwdin` mineralliq dene retinde ekenligin da`liylledi ha`m izertledi. I.V.Vernadskiy jer
qabatinin` ximiyasin ha`m geologiyanin` taza tarawi geoximiyani aship berdi. Ol o`zinin` ilimiy
jumislarinda biosferani izertlew metodlarin ashti.
Gubkin I.M. (1871-1939) bul ilimpaz neft geologiya boyinsha ma`selelerdi izertledi. Ol
nefttin` jer betine tarqaliwi, kelip shig`iw ha`m qollaniw ilajlarin ilep shiqti. Mina ka`nlerdin`
ashiliwina sebepshi boldi (Baku, Batis Sibir`).
Fersman A.E. (1883-1945) bul ilimpaz Vernadskiydin` sha`kirti bolip ol mineralogiya ha`m
geoximiya ilimlerin teren` izertledi. Olardin` rawajlaniwina ko`p u`lesin qosip dala ekspeditsiya
materiallari menen bayitti (Kol` yarim atawi, Orayliq Qizilqum, Orta Aziyanin` tawli oblastlari
Qazaqstan, Kavkaz ha`m t.b.).
Geologiya ilimine u`lesin qosqan shet el ilimpazlari:
Ch.Layayel (Angliya) ol o`z miynetinde «Osnovnie nalacha geologii» (1933). Jer qabatinin`
ha`m oni qurawshi taw jumislarin periodli katastrofa aqibetinde emes, al ko`p jilg`a sozilg`an
geologiya protsessler na`tiyjesinde payda bolg`anlig`in aniqladi. Ch.Lyayel aktualistlik metodti
geologiyani en` basli metodi dep belgiledi. Onin` bul metodi XIX-XX-a`sirdin` basinda ken`
qollanilip keyingi jillari texnikanin` rawajlaniwi ha`m t.b. izertlew jumislarina baylanisli
aktuallig`in jog`altiw stadiyasinda turg`anlig`i belgili boldi. Bul kemshiliklerdi o`z miynetinde
«Metoda uniformizm» ko`rsetti yag`niy barliq zatlar jer betindegi bolg`an waqiyag`a tikkelikli
g`a`rezli emesligi al belgili geologiyaliq strukturag`a tiyisli ekenligi aniqlandi. Bul ilimpazdin` en`
basli a`hmiyeti jer qabatinin` rawajlaniw tariyxin periodlarda belgilep berdi.
Zyussa E. (Avstriya) bul ilimpaz geologiya iliminde jer qabatin strukturalarinin` jaylasiwi
onin` payda boliwi haqqindag`i ilimiy miynetleri menen belgili «Lik Zemli» 3-tomliq (1883-1909).
Avtor bul miynetinde geologiyanin` maqsetlerin teoriyaliq jaqtan ko`rsetti ha`m onin` sheshiw
jollarin rawajlandirdi ja`ne de materiklerdin` strukturasin toliq tu`rde ko`rsetti.
Xoll D. (Amerika), Da`n A. (Frantsiya) bul ilimpazlar jer qatlaminin` rawajlaniwinda
geosinklinal teoriyani payda etti yag`niy jer qabati ba`rqulla qozg`alista ekenligin aniqladi.
Orta aziyada geologiyanin rauajlaniui. Geologiyaga tiyisli xadiyseler, kimbat baxa taslar,
minerallar va olardin kanleri xakkindagi daslepki magliumatlar a`0-a`a` asirlerde jasagan Orta
aziyalik belgili ilimpazlar Abu Ali ibn Sino xam Abu Rayxan beruniy miynetlerinde oz ornin
tapkan.
Abu Rayxan Beruniy Muxammed ibn Axmat (9wq-a`0n`h jillar) XI asirdin kirkinshi jillarinda
xar bir mineraldin fizikalik kasiyetleri, kurami xam salistirma auirligin aniklau usillari xakkinda,
minerallardi sinau, aniklau, paydalaniu xam mineral kanleri xakkinda pikir juritken. Olardi eki
klasska - kimbatbaxa taslar xam metallar klassina bolip, xar bir mineral xakkinda anik xam puxta
ilimiy tiykarlangan magliumatlar bergen. Beruniydin G`MineralogiyaG` xam baska bir katar
kitaplarinda geologiyaga tiyisli maseleler bayan etilgen.
Muxammad Nasriddin (a`g`0a`-a`g`wn` jillar), Evropada Tusi ati menen belgili astronomiya,
matematika tarauindagi miynet islegen ilimpaz sol uakitta geologiyanin rauajlaniuina ulken ulesin
kosip, feruza, izumrud, agat, yashma xam baska minerallardin fizikalik kasiyetlerin, olardi aniklau
usillarin tolik bayan etken. Olar tas katlamlarin uyreniu tiykarinda tauliklar orninda bir uakitlar
teniz bolganligi, keiyinala tenizler orninda kurgakliklar payda bolganligin jazgan. Bul kitaplarda
kimbat baxa taslar xam minerallardin kasiyetleri, kristallar xam kanlerdin payda boliui xakkinda
daslepki pikirler bayan etilgen. Abu Rayxan Beruniy ozinin kimbatbaxa taslar xam metallar
xakkindagi kitabinda tas xam minerallardin turli kasiyetleri, asirese olardin salistirma auirligi
xakkindagi bergen magliumatlari xazirshe oz axmiyetin joytkani jok.
Belgili ozbek ilimpazi, akademik X.M.Abdullaevtin sheelitli skarnlar payda boliui xakkindagi
jana koz karas a`9n`w jili G`Orta Aziyanin sheelitli skarn kanleri geologiyasi atamada monografiya
xalinda baspadan shiqti. X.M. Abdullaev basshiliginda rudali kanler menen atkindi jinislardin
genetikalik baylanisligi xakkinda mashkala ustinde kopshilik ilimpazlar is alip bardi.
Ruda kanlerinin kelip shigiui. jaylasiui xam kanlerdi tabiu usillari boyinsha bul tarauda
X.M.Abdullaev penen bir katarda onin shakirtleri Ozbekstan ilimler akademiyasinin akademiklari,
doktorlariU` X.N.Baymuxamedov, I.X.Xamrabaev, E.M.Isamuxamedov, K.L.Babaev,
I.M.Mirxojiev, R.A.Musinler oz jumislarin alip bardi.
Shogindi tau jinislari menen genetik baylanisli ruda xam baskada kazilma bayliklar boyinsha
akademik N.P.Popov, ilimpazlar N.P.Petrov, N.I.Gridnev, M.Zokirovlar oz ilimiy jumislarin alip
bardi. Ozbekstanda keyingi q0 jil shamasinda neft` xam gaz geologiyasin O.M.Akramxodjaev,
A.G.Babaev, A.M.Gabril`yants, Z.S.Ibragimov, A.K.Karimov, A.R.Xodjav xam baskalar ken
kolemde uyrendi xam bul taraudin rauajlaniuina oz uleslerin kosti. Batis xam Kubla Ozbekstanda
(Buxara-Xiva rayonlari), Gisar taularinin kubla-batis eteklerinde, Ferganada xam Ustirtte bir kansha
neft` xam gaz kanleri ashildi.
Ozbekstanda geologiya xam injenerlik geologiyasi tarauinda G.O.Mavlyanov,
N.A.Kenesarin, A.N.Sultanxodjaev, X.T.Tulyaganov, M.M.Kuzmin, N.N.Xodjibaevlar o`0 jillardin
birinshi yariminan baslap ilimiy izertleulerdi alip bardi. Bul jumislardin natiyjesinde ulken
mugdarda jer asti suularinin kanleri ashildi. Fergana, Mizashol, Karshi atiraplarinda h00 mingjakin
kurgak jerlerdi suugariu imkaniyati tuuildi. Koplegen mineral suu kanleri uyrenilip paydalaniuga
tapsirildi.
Ozbekstan jerlerinin geologiyalik duzilisin N.P.Vasil`kovskiy, G.S.Chikrizov, A.S.Adelung,
M.O.Axmedjanov, O.M.Borisov, V.G.Gor`kovets xam baskalar uyrendi xam ulke geologiyasinin
rauajlaniuina ulken ules kosti.
Karakalpakstannin geologiyasin, kazilma bayliklarin izertleude xam karakalpakstanda geologiya
iliminin rauajlaniuina K.Orazov, J.Samanov, K.Kurbaniyazov, A.Palibekov, J.Ibragimov xam
baskalar oz ulesin kosti.
Joqarida atap o`tken ilimpazlar ha`m ko`p sanli spetsialistler ja`rdeminde geologiya ilimi
ha`zirgi waqitta teren` rawajlang`an u`lken perspektivali ilim tarawina aylandi. Ol teoriyaliq ha`m
praktikaliq jaqtan ha`r ta`repleme bekkemlendi. En` baslisi bul ilim jerdin` rawajlaniw tariyxin
ondag`i paydali qazilma bayliqlarin jaylasiw jag`dayin ha`m olardi xaliq xojalig`inda paydalaniw
mu`mkinshiliklerin belgilep berdi.
Geologiyaning fiziografik, dinamik va tarixiy qismlarga bwlinishi. Umumiy geologiya kursi:
fiziografik, dinamik va tarixiy geologiyaga bwlinadi.
Fiziografik geologiya erning shakli, kattaligi, ichki va sirtqi tuzilishi, zichligi, issiqligi bilan
shug`ullanadi. Astronomiya fanida esa Er osmon jismi sifatida tekshiriladi, uning Quësh
sistemasidagi boshqa jismlar bilan aloqadorligi ham kwrib chiqiladi.
Astronomiya Er geologiyasining eng muhim qismidir, chunki hozirgi Erga ta`sir qilib turgan
osmon jismlarining tortish kuchlari qadimiy geologik davrlarda ham hukmron bwlgan.
1. Dinamik geologiya. Erning dinamikasi - ekzogen va endogen protsesslari haqidagi fandir.
Er qobig`ida yuz beradigan wzgarishlarning tadrijiy takomili tarixiy geologiyada wrganiladi.
Barcha geologik wzgarishlar er qobig`i tarixi bilan bog`liq bwlsa-da, ammo geologik
protsesslarning borishi twg`risidagi twliq tushunchani geologik fanlar bilan batafsil tanishgandan
keyingina olish mumkin, umumiy geologiya kursida erning rivojlanish sxemasi faqat Quësh
sistemasi a`zosi sifatida beriladi.
2. Tariyxiy geologiya. bul jer qabatinin` rawajlaniw nizamliqlarin onin` jer betinde
baslang`an waqtinan baslap waqit ha`m ken`islik kestesine u`yrenine.
Geologiyada tarixiy metod. Tabiat va jamiyatni wrganishda tarixiy metod dialektikaning eng
asosiy printsiplaridan hisoblanadi. Bu metodda har qanday voqea va hodisa tarixiy rivojlanish
sharoiti asosida wrganiladi. Geologiyada tarixiy metod geologik tushunchalar paydo bwlgandan
keyin, ayniqsa ilmiy geologiya paydo bwlishi munosabati bilan qwllanila boshladi. Bu tarixiy
marksistlik ilmiy kuzatish metodi sovet geologiyasida keng rivoj topdi.
Er sharining qazilma boyliklari bwshliqda tasodifan joylashgan emas, balki ular er sharidagi
ximiyaviy moddalarning fizik-ximik protsessi natijasida paydo bwlgan. Mineral va tog` jinslarining
hosil bwlishida geologik protsesslar katta rol` wynagan. Shuning uchun ham har bir geologik
maqsulotning tadrijiy takomili tarixiy geologik voqealar bilan bog`lab tekshirilsa, uning asl
mohiyati ochib beriladi.
Geologiyanin` izertlew metodlari.
Geologiya jer qabatin izertley otirip ol fizika, ximiya, biologiya ilimlerine su`yenedi. Bul
ilimde eksperimentalliq izleniwler az bolip ko`binese u`lken masshtabtag`i dala izertlew usillari
ko`p qollaniladi. Geologiya ilimi o`zinin` rawajlaniwinda ha`m awil xojalig`inda paydalaniw
mu`mkinshiliklerinde mina metodlardan paydalanadi:
1. Aktualistik metod - bul jer qatlaminin` rawajlaniw tariyxin izertlewdea`zirgi
qubilislardin` ja`rdeminde aniqlaydi yamasa buring`i qubilislardin` ha`zirgi qubilislar menen
uqsaslig`in aniqlaydi.
Geolog erning tuzilishini wrganganda, avvalo er pwsti bilan twqnashadi. Ma`lumki, er pwsti
turli geologik protsesslar natijasida hosil bwlgan minerallar va tog` jinslaridan tarkib topgan. Lekin
bu protsesslar qachonlardir wtib ketgan. Tog` jinslari esa hozir ham hosil bwlmoqda. Ularning
paydo bwlish jaraënlarini sinchiklab wrganish, kwl, dengiz va darë ëtqiziqlarini va foydali
qazilmalarning vujudga kelish qonuniyatlarini tekshirish qadimgi geologik davrlardagi geologik
jaraënlarni va mineral xom ashëlarining paydo bwlishini aniqlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu
tekshirish metodi geologiyada aktualizm metodi (aktualizm printsipi) deb yuritiladi.
Shunday qilib, aktualizm geologiyada tarixiy metodning bir formasidir. Ac57al - inglizcha
hozirgi zamon demakdir: aktualizm «hozirgi zamon wtgan davrning kalitidir» degan ta`birdan kelib
chiqadi. Binobarin, aktualizm, ya`ni, hozirgi davrda er sharida yuz beradigan fizik, ximik, geologik
protsesslarni wrganish qadimgi geologik davrdagi tabiiy-geografik protsesslarni wrganishga ërdam
beradi.
Aktualizm metodining qwllanishi hozirgi zamon geologiyasining asosiy qismi bwlgan
dinamik geologiyaning vujudga kelishiga sabab bwldi.
2. Dala geologiyaliq metod- bul jer betine shig`ip atirg`an jinislardi ha`m jasalma tu`rde
skvajinalardin` ja`rdeminde izertlep, olardin` quramin ornalasiw jag`daylarin ha`m paydalilig`in
izertleydi.
3. Salistirmali metodologiyaliq metod- bul jerdin` sho`gindi jinislar evolyutsiyasin,
bag`darlarinin` (endogen ha`m ekzogen) rauajlaniwin izertlewge tiykarlang`an.
4. Seysmikaliq metod jerdin` qozg`aliw ha`m jasalma jariliw waqtin`da tolqinlardin` jer
qatlamlarinan o`tiw tezliklerine tiykarlanip, olardin` du`zilisin ha`m qurilisin aniqlaydi.
5. Gravimetriyaliq metod-bul metod jer betindegi awirliq kushinin` o`zgeriwine
tiykarlang`an magnitli anamay.
6. Magnitometriyaliq metod- bul jerdin` magnitlik maydaninin` jer qabatinin` qurilisina
baylanislilig`i menen belgilenedi. m/sU` Temir (kurskiy anamiya)
7. Poleomagnitlik metod - ha`r qiyli jastag`i taw jinislarinin` magnitli qaldiqlarinin`
izertlewge tiykarlang`an, yag`niy jerdin` magnitlik maydanin izertleytin ilim.
8. Magnitotellurgiyaliq metod - bul teren` qatlamlardin` elektrtog`in o`tkizgishshin
aniqlawg`a tiykarlang`an ilim 100-200 km.
Joqarida atap o`tken metodlar jer qatlamin teren` tu`siniwge ondag`i paydaliq qazilmalardin`
jaylasiw jag`daylarin qa`liplesiwin ha`m aliw mu`mkinshiliklerin ko`rsetedi.
Tayanish tu`sinik
Geologiya ilimi bul jer haqqindag`i ilim. Geologiya ilimi eki u`lken tu`rge bo`linedi: 1)
Dinamikaliq geologiya. 2) Tariyxiy geologiya. Geologiyanin` salalari: Minerologiya, kristallografiya,
petrografiya, paleontologiya, geotektonika, geoximiya, geofizika, gidrogeologiya, rudali geologiya
ha`m t.b. Geologiya iliminin` rawajlaniwina u`lesin qosqan ilimpazlar: N.V.Lomonosov,
V.A.Obruchev, I.V.Mushketov, E.S.Fedorov, A.P.Pavlov, V.I.Vernadskiy, A.E.Fersman, I.M.Gubkin,
X.B.Abdullaev ha`m t.b. Geologiyanin` izertlew metodlari: Aktualistlik metod, dala geologiya metodi,
seysmometod, gravimetriyaliq, magnitometriyaliq, magnitotelluriya.
Tekseriw sorawlari
1. Geologiya ilimi ha`m tariyxinin` rawajlaniwin qalay tu`sinesizW
2. Geologiya iliminin` salalari degenimiz ne W Olar qalay bo`linedi.
3. Geologiya iliminin` rawajlaniwina u`lesin qosqan ilimpazlar kimlerW
4. Geologiya iliminin` izertlew metodlarin qalay tu`sinesiz.
JERDIN` FORMASI, FIZIKALIQ QA`SIYETLERI HA`M QURAMI.
REJE:
1. Jerdin` quyash sistemasindag`i orni
2. Jerdin` formasi ha`m razmeri
3. Jerdin` fizikaliq qa`siyetleri
A`debiyatlar:
1. Ivanova M.F. Obshaya geologiya, M, Visshaya shkola 1969
2. Geologiya i poleznie iskopaemie Karakalpakii. Kurbaniyazov K, Samanov J, Palibekov
A, T,FAN 1972.
3. Islamov A.I., Umumiy geologiya. T,Uktuvchi 1971.
Quyash sistemasi. Quyash sistemasina Quyash, togiz ulken planeta xam olardin joldaslari
(sputnikler), bir neshe min kishi planetalar - asterodlar, kametalar, tarkalgan gaz xam shan massalari
kiredi. Shan danelerinin olshemi millimetrdin bir neshe on boliminen baslap bir neshe on xam juz
metrlerge shekem boladi.
Quyash sistemasinin diametri a`g` mlrd. kmq bolip, oni jariklik nuri sekundina q00 000 kilometr
tezlik penen a`a` saatta basip otedi.
Quyash sistemasinin orayinda Quyash jaylaskan. Onin dogereginde togiz ulken planeta aylanip
turadi. Asteroidlar kalkasi Mars xam Yupiter orbitalari arasinda orin algan.
jer - Quyash dogereginde aylanatugin togiz planetanin biri. Bizin Quyash tarizli koplegen juldizlar
birigip bizin galaktikani duzedi. Bizin spiral galaktikamiz oz gezeginde Jaxandi (Vselennaya)
kuraushi kop ulken xam kishi galaktikalardin biri. Ol 100 milliardtan aslam juldizlardi oz ishine
aladi.
Quyash bizin galaktikamizdin orayinan q/o` kashiklikta jaylaskan. Galaktikanin barlik juldizlari,
bizin Quyash xam togiz planeta oz joldaslari menen galaktika orayinan g`n`0-25 mln jilda tolik bir
aylanadi. Xareket tezligi g`n`0 km/s.
Quyashtin diametri 1,39 x 109 km bolip onin massasi 2,25 x 1027t, bul jerdin massasinan
(6,2 x 1011t) 329 400 ese ulken, al onin kolemi jer koleminen 1300 000 ese ulken. Ol Quyash
sistemasina kiriushi barlik kosmoslik denelerdin tartiu orayi bolip tabiladi. Bizin planetamiz oz
kosheri dogereginde batistan shigiska aylanadi. Jer katarinin barlik planetalari xatteki Quyashtin
ozide oz kosheri boylap batistan shigiska asten aylanip otiradi.
Quyash sistemasina tan ayrikshalik - bul kosmoslik denelerdin kozgaliuindagi kelisimlik, ol
Quyash, planetalar xam baska denelerdin birdey payda boliu sebebine iye ekeninin guasi bola aladi.
Jer, basqa planetalar tarizli energiyani Quyashtan aladi. Quyashtin bir sekundta bolip
shigaratugin energiyasi 1026 Dj shamasinda. Jer betine kelip jetetin energiyanin barligi derli
elektromagnit nurlaniui turinde boladi xam ol gentgen xam ul`trafiolet nurlari, korinetugin jaktilik,
issilik nurlaniui, radiotolkinlarinan turadi.
Quyash ulken razmerdegi tabiyiy reaktor, onda ulken yadrolik ozgerisler bolip otiradi. Birak
onin diametri, ondagi bolip otirgan yadrolik reaktsiyalar natiyjesinde ozgermeydi. Quyashtin ustingi
betinde temperatura 55000S shamasinda, al onin yadrolik sintez jurip otirgan orayinda boljaular
boyinsha 10 mln. graduska shekem koteriledi.
Quyashtan kelip turgan jaktilik xam jillilik koplegen geologiyalik protsesslerdin tiykari.
Quyash jilliligi - klimattin tiykargi kuramlarinin biri. Ol jerdegi tirishilikke kolayli sharayat duzedi.
Uzak uakit dauaminda jer betine jetip keletugin Quyash energiyasinin mugdari aytarliktay
ozgermeydi.
Quyash kashan payda boldiW Bul soraudi ilimpazlardi erte ayemnen ak tolgandirip kelgen,
koplegen ilimpazlar ogan juuap izlegen. Teoretikalik fizikanin tiykarinda astrofiziklerdin jurgizgen
olshemleri Quyashtin jasi o` mlrd. jil atirapinda ekenin korsetedi. Ilimpazlardin teoretikalik esaplari
geologiyalik magliumatlar menen dalillendi. Jerdegi belgili tau jinislarinin en eskilerinin jasi 3,8-4
mlrd. jil. Ayda jasi 4,7 mlrd. jil bolgan tau jinislari tabildi. Al meteoritlerdi izertleuler 4,4 mlrd. jildi
korsetti. Solay etip barlik olshemler bir-birine jakin sanlardi beredi, bul, barlik kosmoslik deneler
Quyash xam onin joldaslari bir uakitta derlik payda bolgan degen pikirdi kuatlaydi.
Quyash dogereginde oz orbitalari boylap kozgaliushi planetalar xar kiyli razmer xam
duziliske iye. Olardin ishinde juda kishileri (karliki) Pluton xam Merkuriy bolip, al Neptun xam
Yupiter gigant planetalarga kiredi. Ayrim planetalar katti materialdan duzilip suyik yamasa gazli
atmosfera menen korshalgan, al baskalari tigizlangan gazli zatlardan (gazovoe veshestvo) kuralgan.
Merkuriy, Venera, Jer xam Mars - Quyashka jakin planetalar - onsha ulken emes razmerge iye xam
tasli yamasa metalli zatlardan duzilgen. Yupiter, Saturn, Uran xam Neptun ulken mugdardagi
gazlerden turadi: vodorod, geliy, metan, katti ammiak xam uglerod dioksidi.
Jer- Quyashka jakin jaylaskan en iri planeta. Quyashtan ortasha kashikligi a`o`0 mln.km. ge
ten. Orbitasi boylap kozgaliu tezligi g`9,w km/s. Quyash dogereginde qu`o`,g`u` sut. tolik aylanadi.
Oz kosheri dogereginde aylaniu uakti g`q saat o`u` minutka ten.
Jerdin formasi xam razmerleri Jerdin formasi
XVIII asirde N`yuton, Gyuygens tarepinen tartilis teoriyasina xam jerdin ishindegi
massalardin nizamliklarina tiykarlanip onin formasinin xam gravitatsiyalik maydanina baylanisligi
aniklandi. Jerdin formasi geoid formasina iye bolip onin polyuslarinin jalpakligi meridian xam
parallel` dugalardin graduslarin olsheu arkali aniklandi. uliuma jerdin maydani o`a`0 mln. kv.km..
kolemi a`h0qg`0n` mln. kub km.
Jerdin ishki duzilisi jokarida aytkanimizday geosfera dep atalip, ol ush kabattan turadi.
1. Litosfera
2. Shogindi katlam
3. Jer yadrosi
Uliuma jerdi sirtki tarepinen ush katlamga boliuge boladi;
1. Gidrosfera-suu katlami, okean xam tenizlerden ibarat boladi, onin maydani jer koleminin
wa` O`in kuraydi, kalinligi n` km. Mineralizatsiyasi 35 g/l.
2. Atmosfera-jerdin sirtindagi birinshi kabat, onin kalinligi jokariga karay 500-200 km. Ol xar
qiyli gaz xam suu puularinan payda boladi.
3. Litosfera-bul jerdin katti tau jinislarinan payda bolgan katlam, ol ozin kuraushi jinislardin
fizikalik xa ximiyalik kasiyetine baylanisli bir neshe katlamga bolinedi;
a) ishki katlam-jerdin ishki kurami, ol ush bolimnen turadiU`
1.Jer kabati S8, Al.
2. Jer mantiyasi S8, Mg
3. Jer yadrosi
b) Jer kabatinin sirtki katlamiU`
1. Shogindi jinislar katlami
2. Granitten kuralgan katlam
3.Bazal`ttan kuralgan katlam
Bazal`ttan kuralgan katlamnan keyin Maxorovich bolimi jaylaskan.
Jerdin sirtki qatlami 70-80 km, jer mantiyasi 80-2900 km, jer yadrosi 2900-6378 km.
Astronomiyalik baklaular, kosmostan xam Jerdin ustinde jurgizilgen olshemler bizin
planetamizdin formasin, razmerin, massasin, gravitatsialik xam magnit maydanlarin, jer astinan
shigip atirgan issilik agiminin olshemlerin xam bir katar jerdin bir fizikalik kasiyetlerin aniklauga
mumkinshilik berdi. Jerdin orasha radiusi 6371 km, ekvatorial radius 6378,86 km, al polyar -
6356,78 km kuraydi. Jer geoid formasina iye.
Jerdin massasi 5,976 x 1021 g, yagniy 5,986 x 109 trln.t. Jerdin kolemi 1,083 x 1028 sm3.
Jerdin kolemin xam massasin bilip otirip onin ortasha tigizligin aniklauga boladi. Ol 5,52 g/smq ten,
yagniy suudin tigizliginan 5,52 ese kop. Jer kabiginin granit katlaminin ortasha tigizligi shama
menen 2,7 g/sm3, bazal`t katlaminiki - 2,9 g/sm3 mantiyanin jokari boliminin tigizligi 1,1 g/smq
ekenin esapka alsak, jerdin tomengi kabatlarinda Jerdin ortasha tigizliginan bir neshe ese jokari
tigizliktagi tau jinislari ushirasitugini belgili boladi.
Tomenge taman tigizliktin artip bariuina sebep jokarida jaylaskan jinislardin auirligi xam
basim mugdarinin asip bariui bolip tabiladi. Terenlegen sayin basim tomendegishe artip baradi.
Terenlik (km. de)
100
200
2900
5000
6370
Basim (atm.)
31 000
246 000
1 370 000
1 120 000
1 510 000
Jerdin duzilisinde katnaskan tau jinislari ush turli jagdayda - katti, suyik, xam gaz tarizli boladi.
Olar belgili tartip penen jaylaskan. Jerdin sirti tegis emes, tegissizlik amplitudasi g`0 km (a`9hw0
m) ge jetedi. Gimalay taularinin biyikligi hhn`h m. Tinish okeaninin maksimal terenligi a`a`0g`g` m
(Marian oyligi).
Jerdin issiligi
Jerdin issilik kasiyeti onin Quyash sistemasindagi ornina xam ishki kushlerge baylanisli.
Jerdin issilik energiyasinin uliuma eki deregi bar
1. Jerdin ishki kabatlarindagi radioaktiv elementlerdin idirau protsessindegi energiya,
kosimsha jer yadrosinin xam vulkan energiyasi.
2. Sirtki Quyash energiyasi. Jerdin xaua, suw xam jer katlamindagi temperatura -issilik
kobinese Quyash energiyasina baylanisli. Bul energiya jer betinin rel`efine xam onin formasina
(geoid) karap jer betinde xar turli bolip keledi. Jerdin biyik- pas, tegis- oy bolganligi janede Quyash
sistemasinda kozgalisina karap Quyash nurlari jer betin bir tegis kizdirmaydi. Misali. Teniz
kaddinen 100 metrge koterilgen sayin temperatura 0,5 S kemedi.
Jerde issilikti kabil etiude osimlikler dun`si xaua agimi xam suu agimlari ulkenorin iyeledi.
Jerge Quyashtan 1 sekundta 1,8. 10 . 24 erg issilik kelip olardan 45 protsenti kosmoslik kenislikke
shagilisadi. Jerdin sirtki kabatinda issilik birdey bolmaydi (Antarktidada -60 C, al Afrikada +50 C,
al onin ishki katlamlarinda turakli fazalar boladi ( Moskvada 20 m terenlikte + 4,2 S, al Parijda 28
m + 11,8 S x.t.b.).
Jer kabatinin temperaturasi turakli bolgan terenlikten jer orayina karay vertikal` tusken issilik
korsetkishinin 1 S ka osiui geotermikalik baskish dep ataladi. Jerdin geotermikalik baskishi 5-150
m araliginda boladi, al uliuma ortasha geotermikalik terenlik 33 m ge ten. Yagniy jer orayina karay
xar 33 m-den + 1 S kosilip baradi. Jer katlamindagi 100 m terenliktegi (+ 3,3 S ) issilik mugdari
geotermikalik gradient dep ataladi. Jer yadrosinin issilik mugdari +3000+5000 S koleminde boladi.
Jerdin issiligi Quyash radiatsiyasinan xam planetamiz ishinde payda boladi. Jerdin sirtki kabatinin
issiligi Quyashka baylanisli. Quyashtan kelgen issilik Jerdin juze bolimin kizdiradi xam onin ishki
bolimine de birkansha sinip baradi. Jer juzesinindegi issilik jetip jetip bargan zonanin tomengi
boliminde temperatura keshe-kunduz dauaminda emes, al xatteki jil dauaminda ozgermeydi. Bul
siziktan tomen tusken sayin temperatura koterile baslaydi. Temperatura a`0 S koteriliui ushin kerek
bolgan aralik geotermiyalik baskish delinedi. Jer juzeden a`00 m terenlikke tuskende
temperaturanin malim mugdarga koteriliui bolsa geotermiyalik gradient dep ataladi. Xar qq m
terenlegen sayin temperatura a`0S koteriledi dep kabil kilingan bolsada bul barlik jerge birdey emes.
Ilimpazlar bunday magliumatlarga tiykarlanip Jerdin ishki boliminde temperatura tomendegishe
ozgeredi degen pikirge keldiU`
Terenlik (km esabinan) g`0 a`00 o`00 u`qw0
Temperatura (0S esabinan) u`00 a`n`00 a`h00 g`000-o`000
Jerdin auirlik kushi
Jerdin auirlik kushi onin formasina, razmerine baylanisls bolip, jer betinde xar kiyli darejede
baykaladi. Onin xar kiyliligi jerdi duziushi tau jinislarinin kuramina tikkeley baylanisli. MisaliU`
polyarli oblst`larda jjerdin auirlik kushi korsetkishi jokari bolip (osiushi anomaliya) al ekvatorda
kemiushi bolip keledi (kemiushi anomaliya).
Anomaliya-bul jer katlamlarindagi tau jinislarinin kuraminin birden ozgeriu kubilisi. Jerdin
anomaliyasin izertleu arkali onin katlamlarinin duzilisin uyreniuge boladi. Jerdin auirlik kushi
gravimetr asbabi menen olshenedi. Gravimetr korsetkishleri bul gravitatsiyalik kushtin tarkaliu
tartibi grvimetriyalik kartalarga tusiriledi. Bul kartalar menen jerdin auirlik ukshi sol jerdin
geologiyalik duzilisi xakkinda xam kanday tau jininslardan turatuginligi aniklanadi. Jerdin auirlik
kushi terenlikke karay ozgeredi xam jer orayinda onin korsetkishi 0 ge ten.
Jerdin` tig`izlig`i
Jerdin tigizligi jer massasinin onin kolemine katnasi arkali anlatiladi.Seysmetikalik
tolkinlardin taraliui tezligine karap, jerdin ortasha tigizligi aniklangan.Mantiyada o`,o`g` gr/smq ,
litosferada g`,o` gr/smq, tauli oblastlarda g`,h gr/smq jerdin ishki katlamlari noin sirtki katlamina
karaganda tigizligi ulken bolip keledi.
Jerdin en teren tigizligi katlamin bariosfera onin tigizligi n`-a`g`,q gr/smq kurilisi
nikel`,temir,auir tau jinislarinan kuralgan.Bariosferanin ustinde tigizligi boyinsha litosfera katlami
jaylaskan.Litosfera mina tau jinislarinan payda bolgan U` kremniy,alyuminiy x.t.b yagniy jerdin
tigizligi onin orayina karay ozgeredi.Onin ozgeriu korsetkishine karap , jer katlaminin kanday tau
jinislarinan kuralganin aniklauga boladi.
Jerdin magnitizmi
Jerdin fizikalaik kasiyetlerinin biri magnitizmi bolip tabiladi. Adamzat kompasinin payda
boliuinan baslap , jerdin magnitlik kasiyetlerin uyrene basladi xam minaday juumakka keldi.Jerdin
magitizmine mina kasyetler ten
a`.Magnitlik shetleniu
g`. Magnit agimi
Magnitlik shetleniu -dep magnit strelkasinin sol jerdin geografiyalik meridiannan shetleniuin
aytamiz. Jer arka xam Kubla magnitli polyuslardan turadi. Shetleniu Shigiska yamasa Batiska boliui
mumkin. Magnit meridianinin geografiyalik meridiannan shigiska yamasa batisk ozgeriuindegi
payda bolgan muyeshti magnitlik shetleniu muyeshi dep ataymiz. Magnit shetleniu muyeshi jerdin
barlik jerinde birdey bolmaydi, al ayirim uakitta birdey magnitlik shetleniu muyeshinin birlesken
sizigin izogon dep atamiz.
Magnit agini dep magnit ekvatori menen magnit polyusi arasindagi magnit strelkasinin
iyiliuindegi payda bolgan muyeshti ataymiz. Ol magnit polyusinda 90 al ekvatorda 0 gradusti
korsetedi. Jerdin birdey magnit agini siziklarin tutastiriushi sizikti izoklin dep ataymiz. Magnit
izogon xam izoklin siziklari geografiyalik enlilik xam uzaklik siziklari menen saykes kelmeydi.
jerdin materik tegislik bolimindegi izogon xam izoklin siziklarinin normal` jagdaylarinin
ozgeriui magnit anamaliyasi dep ataladi. Bunday anamaliya jer maydaninda temir xam usigan uksas
elementler jiynalgan jerlerde ushirasadi. Mi. Magnitogrosk (Rossiya), Jezkazgan (Kazaxstan) x. t.b.
Jerdin magnit maydaninin ozgeriuindegi kubilisti magnit borani (agisi) dep ataymiz. Ol sol jerdin
ishki katlamindagi (vulkan, jer silkiniu x.t.b.) xam sirtki (Quyashtin tasiri, nayzagay x.t.b.)
kushlerdin tasirin baylanisli.
Jerdin issilik kasiyeti onin Quyash sistemasindagi ornina xam ishki kushlerge baylanisli.
Jerdin issilik energiyasinin uliuma eki deregi bar
1. Jerdin ishki kabatlarindagi radioaktiv elementlerdin idirau protsessindegi energiya,
kosimsha jer yadrosinin xam vulkan energiyasi.
2. Sirtki Quyash energiyasi. Jerdin xaua, suw xam jer katlamindagi temperatura -issilik
kobinese Quyash energiyasina baylanisli. Bul energiya jer betinin rel`efine xam onin formasina
(geoid) karap jer betinde xar turli bolip keledi. Jerdin biyik- pas, tegis- oy bolganligi janede Quyash
sistemasinda kozgalisina karap Quyash nurlari jer betin bir tegis kizdirmaydi. Misali. Teniz
kaddinen 100 metrge koterilgen sayin temperatura 0,5 S kemedi.
Jerde issilikti kabil etiude osimlikler dun`si xaua agimi xam suu agimlari ulkenorin iyeledi.
Jerge Quyashtan 1 sekundta 1,8. 10 . 24 erg issilik kelip olardan 45 protsenti kosmoslik kenislikke
shagilisadi. Jerdin sirtki kabatinda issilik birdey bolmaydi (Antarktidada -60 C, al Afrikada +50 C,
al onin ishki katlamlarinda turakli fazalar boladi ( Moskvada 20 m terenlikte + 4,2 S, al Parijda 28
m + 11,8 S x.t.b.).
Jer kabatinin temperaturasi turakli bolgan terenlikten jer orayina karay vertikal` tusken issilik
korsetkishinin 1 S ka osiui geotermikalik baskish dep ataladi. Jerdin geotermikalik baskishi 5-150
m araliginda boladi, al uliuma ortasha geotermikalik terenlik 33 m ge ten. Yagniy jer orayina karay
xar 33 m-den + 1 S kosilip baradi. Jer katlamindagi 100 m terenliktegi (+ 3,3 S ) issilik mugdari
geotermikalik gradient dep ataladi. Jer yadrosinin issilik mugdari +3000+5000 S koleminde boladi.
Tayanish tu`sinik
Jerdin` quyash sistemasindag`i orni. Planeta. Jer formasi (geoid). Jerdin` fizikaliq qa`siyetleri:
Awirliq ku`shi, tig`izlig`i, jerdin` sirtqi bo`limi, jer qabati, litosfera, jerdin` ishki qabati, mantiya,
yadro. Tig`izlig`i, jerdin` magnitliq qa`siyeti, jerdin` issiliq qa`siyeti.
Sorawlar
1.Jer haqqinda uliwma tu`sinik
2. Jerdin` fizikaliq qa`siyetleri
3. Jerdin` ishki ha`m sirtqi qurami
J E R K A B A T I N I N` Q U R A M I
REJE:
1. Jerdin` sirtqi ha`m ishki qabatlarina sipatlama
2. Jer qabatinin` ximiyaliq qurami
3. Jer qabatinin` strukturasi (minerallar ha`m taw janislar)
A`debiyatlar:
1. Ivanova M.F. Obshaya geologiya, M, Visshaya shkola 1969
2. Geologiya i poleznie iskopaemie Karakalpakii. Kurbaniyazov K, Samanov J, Palibekov
A, T,FAN 1972.
3. Islamov A.I., Umumiy geologiya. T,Uktuvchi 1971.
Jer kabati tiykari litosfera bolip onin kuramin uyreniu ushin ilimpazlar onin betine shigip
atirgan yamasa skvajinalar jardeminde teren katlamlardagi tau jinislardin xam minerallardin
ximiyalik jagdaylarin tekserdi. Adamzat litosferani izertleude a`q km terenliktegi skvajina yamasa
tau osiu protsessindegi a`o`-g`0 km terenliktegi tau jinislardin tabiyigiy turde jer betine shigiuda
mumkinshilik aldi. Biz bilemiz jer atmosfera, gidrosfera, biosfera, litosfera, mantiya xam yadro
kabatlardan - geosferalardan duzilgen.
Jerdin sirtki kabatlari ozara baylanisli xam aktiv xarekettegi atmosfera, biosfera, gidrosferalardan
ibarat.
A t m o s f e r a Jerdi orap algan xaua - gaz katlami. Onin kalinligi q000 km biyiklikten otedi.
Xaua ush termodinamikalik bolimlerge bolinediU` Jerdin betin orap algan traposfera, stratosfera
xam jokari zona, ionosferaga bolingen. Xaua massasinin 99O` troposfera xam stratosferada
jaylaskan. Onin kurami azot (wh,09O`), kislorod (g`0,9o`o`), argon (0,9qO`), karbonat angidridi
(0,0qO`) xamde 0,9qO` juda az mugdarda shan, vodorod, neon, geliy, kripton, ksenon, radon, azot
oksidi, yod, suu puui, azon, metan xam baskalardan turadi.
Xauadagi gazlerdin tigizlasiui Jerden uzaklaskan sayin kemeyip baradi, natiyjede xaua sireklesip
basim paseyip baradi. Jer juzesinde wu`0 mm sinap baganasina ten basim, a`00 km biyiklikte
0,000a` ge ten.
Troposfera - atmosferanin en tomengi zonasi. Onin jokari shegarasi ekvator xam tropik
rayonlarinda a`u`-a`h km, al shet oblastlarda h-a`0 km biyiklikte jaylaskan. Troposferanintomengi
boliminen jokari koterilgen sayin xar a`00 metrde temperatura 0,o` darejege paseyip baradi.
Troposferanin jokari shegarasinin ortasha temperaturasi - o`o`0S.
Troposferada igallik mukdari ozgerip geyde igallik koyiulasip bultka aylanadi, jamgur yamasa kar
jauiu jagdayina keledi geyde ol kemeyip ketedi. Igallik mugdari xaua temperaturasina baylanisli
ozgerip turadi. Troposfera menen stratosfera shegarasindagi aralikta (a`u`-a`h den q0 km ge
shekem) tropopauza jaylaskan. Bul jerde temperatura suuikliginsha ozgermey turadi. q0 km dan
jokarida temperatura koterile baslap o`0 km biyiklikte 00S, o`0-u`0 km da wo`0S ge ten.
Temperaturanin jokari darejesi menen stratosfera shegaralanadi. Onnan stratopauza jaylaskan bolip,
temperatura paseye baslaydi. h0-90 km de mezosfera boylap xar a` km koterilgende temperatura
suuiklasip o`-90S ge paseyip barip, ho`-9o` kilometrde a`00 den a`q00S ga shekem suiydi.
Mezosferadan keyingi mezopauza ustinde termosfera jaylaskan. g`00-q00 km biyiklikte temperatura
a`0000S ga deyin koteriledi. Termosfera ustinde o`o`0 km biyiklikte ekzosfera jaylaskan. Xauada
neytral vodorod, proton xam elektronlar bar. a`000-g`000 km biyiklikte geliy kop.
G i d r o s f e r a - Jerdin suuli bolimi bolip ol ushkeU` okean xam teniz suulari, Jer asti suulari,
kurgaklik xam muzlik suularina bolinedi.
V.I.Vernadskiydin esabina boyinsha okean xam tenix suularinin kolemi a`qw0 mln kmq,
kurgakliktagi suular n`-n`,o` mln. kmq, muzliklardin mugdari a`u`-g`- mln. kmq, Jer asti suulari
n`00-o`00 mln. kmq, gidrosfera suularinin uliuma mugdari bolsa a`,o` mlrd. kmq shamasinda.
B i o s f e r a - Jerdik organikalik dun`yasi bar bolimi bolip, oni avstriya geologi E.Zyuss ajiratkan.
Birak biosferanin geologiyalik xam geoximiyalik protsesslerdegi roli V.I.Vernadskiy tarepinen
uyrenilgen. Biosferanin shegaralari juda salistirmali. Kamchatkada temperatura ho`0S ga ten
issiliktagi vulkanlarda ayrim bakteriyalar gruppasi jasaydi. Ayrim osimliklerdin sporalari a`n`00S
issilikka shidaydi. Ayrim mikroblar A`h00S issilikka shidam beredi xam olar g`-q km terenliktegi
neft` kanlerinin suularinan tabilgan.
Geologiyaga tikkeley tiyisli katlamlar bul Jerdin ishki katlamlari. Olar tiykarinan ushke bolinediU`
Jer kabigi (kora), mantiya, yadro.
a`. Jer kabigi (A kabati) - Jerdin sirtki kabati. Onin kalinligi okeanlardin teren bolimlerinde u`-w km
bolip, tegislik platformalik rayonlarda qo`-n`0 km ge, al tauli rayonlarda o`0-wo` km ge jetedi
(Gimalay, And taulari). Jer kabiginin ortasha kalinligi qq km. Jer kabigi okean asti xam kontinental
bolip ekige bolinedi. Kontinental Jer kabigi jokaridan paske karay ush katlamnan turadiU` shogindi,
granit xam bazal`t. Okean asti Jer kabiginda granit katlami bolmaydi xam tek gana shogindi xam
bazal`t katlamlarinan turadi.
g`. Jer Mantiyasi, qq km den g`900 km terenlikke shekem jetedi. Onin ishinde seysmik
magliumatlar boyinshaU` n`00 km terenlikke shekemjokari mantiya - V kabati xam h00-a`000 km
ge shekem S kabatinan turatin jokari mantiya, g`900 km ge shekem D kabati yagniy tomengi
mantiya boladi.
Jer mantiyasi jerdin ishki boliminin tiykargi bolimi bolip. onin mugdari hqO` ti, massasi bolsa
u`hO` ti kuraydi.
q. Jer yadrosi sirtki (E kabati), orta ( % kabati), ishki (G kabati) yadrodan ibarat. Sirtki yadro n`9h0
km ge shekem terenlikte dauam etken, Orta yadro n`9h0-o`a`g`0 km zonadan orin algan. Ishki
yadro o`a`g`0-u`qw0 km araliktagi terenlik zonasinda jaylaskan. Basim q,o`a` a`0u` kg/smg` ka ten.
Temperatura o`0000S atirapinda.
Jer kabiginin ximiyalik kurami
Jer kabiginin ortasha ximiyalik kurami birinshi bolip amerikalik ilimpaz F.UKlark tarepinen
(a`h9h j.) tekserilgen xam matematikalik jol menen esaplanip shigarilgan Ol guzetiu mumkin
bolgan a`u` km kalinliktagi Jer kabiginin juze boliminde jaylaskan tau jinislarinan alingan u`000 ga
jakin obrazetsti ximiyalik analizden otkerip, olardin ortasha arifmetikalik payiz mugdarin esaplap
shigargan.
Keyinrek bunday izertleuler V.I.Vernadskiy, A.E.Fersman, V.M.Gol`dshmit, A.P.Vinogradov,
xam baskalar tarepinen jurgizilgen. A.E.Fersman Jer kabigi kuramina kiriushi ximiyalik
elementlerdin ortasha payiz mugdarin “Klark” dep ataudi usinis etgen.
Jer kabiginda en kop tarkalgan ximiyalik elemenlerdin tablitsasiU`
Ximiyalik elementler A.P.Vinogradov A.B.Ronov xam
boyinsha (a`9u`g`) A.A.Yaroshevskiy
boyinsha a`9wu`
Kislorod 49,13 46,50
Kremniy 26,00 25,70
Alyuminiy 7,45 7,65
Temir 4,20 6,24
Kal`tsiy 3,25 5,79
Natriy 2,40 1,81
Kaliy 2,35 1,34
Magniy 2,35 3,23
Titan 0,61 0,52
Uglerod 0,35 0,46
Vodorod 1,00 0.16
Ilimpazlardin songi magliumatlarina karaganda, Jer kabigi tiykarinan h elementten ibarat bolip,
olardin mugdari 99,03 % kuraydi. Baska barlik ximiyalik elementlerdin mugdari 0,97% kuraydi.
Jer kabiginin h0O` ten aslami kislorod, kremniy, xam alyuminiy (q element) elementlerine tuura
keledi. Eger biz Jer kabiginin ortasha ximiyalik kuramin xam uliuma jerdin ortasha ximiyalik
kurami menen salistirsak kop ozgesheliklerdi ushiratamiz. Jerdin sirtki kabiginda jenil
elementlerdin mugdari kop bolsa tomen karay auir elementlerdin mugdarinin kobeyip atirganin
koremiz.
Uliuma jerde en kop tarkalgan ximiyalik elementler tablitsasiU ̀
Elementler A.E Fersman boyinsha B.Meyson boyinsha
Kislorod 27,71 29,50
Temir 39,76 34,60
Kremniy 14,53 15,20
Magniy 8,69 12,70
Kukirt 0,64 1,93
Nikel` 3,46 2,39
Kal`tsiy 2,32 1,13
Alyuminiy 1,79 1,09
Baskalar 1,10 1,49
Jer Quyash sistemasinin denesi sol sebebli, atmosfera, gidrosfera, jer kabati xam jerdin sirtki kabati
meteoritlerdin kuramin izertleulerge karaganda apiuayi (pervichnoe veshestvo) zattan kuralip, ol
juda uzak xam kiyin protsessler tasirinde payda bolgan. Bul kaliplesiu protsessi (differentsatsiya)
elede dauam etip atir, yagniy zatlardin bir-birine otiu stadiyalari jer silkiniu, vulkanizm x.t.b
xareketler turinde jer kabatinin strukturasina oz tasirin tiygizip atir. Usinday differentsatsiya
jagdayinda tez eriushi elementler jer katlamin (kabatin) al gaz tarizli komponentler atmosferani xam
gidrosferani payda etken.
Jerdin rauajlaniu stadiyasinin basindi atmosfera azot xam metanga bay bolip jerde osimlik
dun`yasinin kelip shigiuinan ol kislorodka bayiy basladi.
Jer katlaminda elementlerdin tarkaliuina baylanisli siyrek yamasa shashilip jaylasiushi elementler
xam bir jerge jiynalgan elemenler sol elementke bay kanlerdi payda etedi.
Jer kabatindagi belgili elementler sap taza turinde de ushirasadi. Olarga altin, platina, gumis, mis,
kukirt, uglerod (grafit yamasa almaz turinde) x.t.b. Bunday elementlerdi sap taz yamasa tabiygiy
dep ataymiz.
Jer katlamindagi kopshilik elementler ximiyalik birikpelerdi kuraydi. Barlik sap taza elementler
xam bir turdegi tabiygiy ximiyalik birikpeler elementleri ozine tan atama minerallar dep ataladi.
Minerallar ximiyalik elementtin tabiygiy yamasa ximiyalik birikpe turi bolip, olar ozine tan
kurilisina, fizikalik kasiyetine iye.Olar jer kalamindagi xam jer betindegi bolip atirgan fizika-
ximiyalik protsessler natijesinde payda boladi. Xazirgi uakitta minerallardin g`000 nan aslam turi
belgili. Olar katti, suyik (suu, sinap) xam gaz xalinda (metan, kukurtli vodorod) turinde boladi.
Minerallardi izertleytugin ilim mineralogiya bolip, ol minerallardin ximiyalik kurilisin, strukturasin,
fizikalik kasiyetlerin xam payda boliu jagdaylarin izertleydi. Kristallografiya ilimi bolsa sol
minerallardin kristallik formasin, reshetkasin, skeletin izertleydi. Jerdi kuraushi katti minerallarga
kristalli xam amorfli auxallar tan boladi. Mineraldi kuraushi kristallar denesindegi ionlardin
jaylasiuina, strukturasina karap kristallik (anizotropli) xam amorfli (izotropli) payda boliu
kasiyeleri payda boladi. Kristallardin formalari ush, tort, alti kirli, prizma, piramida xam kubka,
oktaedrga uksas bolip, olardin sirtki turine (formasina) karap minerallardi aniklauga boladi.
Jer katlamindagi minerallar di anik atamalari olardin ximiyalik
LEKTsIYa 4
MINERALLAR HAKKINDA TU`SINIK. MINERALARDIN` FIZIKAL IQ QA`SIYETLERI
REJE:
1. Minerallar haqqinda tu`sinik
2. Mineraldin` fizikaliq qa`siyetleri
3. Mineraldin` payda boliw jag`daylari
Mineral-dep ximiyaliq elementlerdin` tabig`iy yamasa ximiyaliq birikpeler turindegi deneni
aytamiz. Ol ozine ta`n qurlisina ha`m fizikaliq qa`siyetlerine iye boladi.
Taw jinisi dep- bir yamasa birneshe mineraldan payda bolg`an ta`biyg`iy deneni aytamiz.
Minerallar ta`biyg`iy ta`rinde (altin, platina, gumis, mis, uglerod, grafit ha`m almas h.t.b.)
ximiyaliq birikpeler tu`rinde ushirasadi. Minerallar jer qatlamindag`i ha`m jer betindegi bolip
atirg`an fizika ximiyaliq protsessler na`tiyjesinde payda bolg`an. Ha`zirgi waqitta minerallardi-
2000 nan aslam tu`ri aniqlang`an. Olar qatti, suyiq ha`m gaz halinda ushirasadi. Minerallardi
izertleytin ilimdi minerologiya deymiz.
Ol oz gezeginde minerallardi- ximiyaliq qurlisin, strukturasin, fizikaliq qa`siyetlerin ha`m payda
boliw jag`daylarin izertleydi.
Minerallardi- kristalliq formasin izertleytin ilimdi kristalografiya deymiz. Jer qatlamin
qurawshi qatti minerallarg`a kristalli ha`m amorfli awqallar ta`n boladi. Minerallardi qurawshi
kristallar denesindegi atomlardi- jaylasiwina, strukturasina qarap, kristalliq ha`m amorfli payda
boliw qawmetine iye boladi. Kristallardi- formasi ush, tort, alti qirli prizma ha`m piramida, kubqa
uqsas bolip keledi ha`m olardi - sirtqi tu`rine qarap minerallardi aniqlawg`a oladi.
1. Mineraliq fizikaliq qa`siyetleri
1) formasi (ta`biyatta tawilg`an jag`dayi)
2) qa`siyeti ren`i jiltiraqlig`i
3) jiltiraqlig`i
4) qattilig`i
5) Tutaslig`i
6) Nur o`tkizgishligi
7) Tig`izlig`i
8) O`zine ta`n ayriqsha qa`siyetleri
1. Mineral formasi ol ishki ha`m sirtqi qurilisina (kristalliq, jag`dayina ha`m shariyatina
baylanisli kristalliq jag`dayina qaray minalarg`a bo`lemiz.
1. Ulken da`neli - 5 mm ulk.
2. Orta da`neli - 2-5
3. Kishi da`neli 0,5-2
4. Jasirin kristali da`neli 0,5 kishi
1. Geometriyaliq formasi da`nelerden izometriya forsina iye.
Perit, as tuzi.
2. Tayaqshaliq formasi-salilit
3. Sozilin`qi tu`rde jaylasiwi
Tayaїshali formasi -
Plastikali formasi -
qabirshaqli formasi - grafit
Mineral ta`biyatta mina tu`rde ushirasadi:
1. Druz (shetka)
2. Konkrentsiya (do`n`gelek tu`rinde)
3. Olit minerallar bug`an baksit
4. Sekretsiya quwisliqlig`i
5. Ag`in tu`rindegi forma (stalit ha`m stalatit)
Minerallardin` ren`i
2 tu`rde aniqlandi
1. Ta`biyg`iy tu`rinde
2. Untag`i arqali
1. Minerallar reni onin` quramindag`i ionlardin` strukturasina ximiyaliq ha`m mexanikaliq
boyawshi qospalarg`a baylanisli ximiyaliq boyashi temir-jasil-qara, marganets-toyg`in qizil, mis-
jasil, toyg`in ko`k ren`ge iye.
2. Minerallardi- renin untaq iz qaldiriwda aniqlawda farfor plastinkasin sizip ko`riw arqali
izertlenedi, Misali: perit sirti sari ren`de, sizg`anda jasil qara ren`di beredi.
3. Jiltiraqliq qa`siyeti onnan kun nuri shag`ilisiwinsha, sirtqi qabati jawdayinan siniq
ko`rsetkishine baylanisli mineral jiltiraqlig`ina qarap ekige bo`linedi:
1) metal yamasa metalg`a uqsas jiltiraqtag`i minerallar popeney, perid degen minerallar
kiredi.
2) Metal emes jiltiraqlig`i minerallar bular
a) almaz siyaqli minerallar mis. almaz aynali (kal`tsit), mayli (nefilin) qizil qon`ir (slyuda)
talshiqli (asbest) gu`n`gurt ren` (kremniy).
4. Minerallar qattilig`i ha`r bir mineral o`zi qattiliq da`rejesine iye mineral qattilig`i olardin`
sirtqi mexanikaliq ta`siri arqali aniqlanadi. Aniqlaw ushin mineral etaloni du`ziledi. Bul etolonda
bir-birine minerallardi sizip ko`riw arqali aniqlaymiz.
Etalon mineral 10 tu`rli bolip keledi. 0lardin` qattilig`i to`mendegishe jaylasadi.
1. Tal`k
2. Gips
3. kal`tsit
4. flyuorit
5. Apatit
6. Ortoklaz
7. kvarts
8. Topaz
9. Korund
10.Almaz
Usinday izbe-izlikte ko`rsetilgen minerallar birin iri sizadi yag`niy joqarg`i minerallar
to`mengi minerallarg`a qarag`anda qatti bolip keledi. Minerallardin` qattilig`in ju`da` da`l
aniqlawda arnawli a`sbep-tverdometr a`sbabi qollaniladi. Turmista karandash-1 astuzi-2, tirnaq-2,
5, temir shege 4 ke, ayna 5 ke, iyne 6,
5. Mineraldin` tutaslig`i (spaynost`) ha`m sing`ishlig`i (izlom). Minerallardin` parallel bo`leklerge
bo`liniwi onin` tutaslig`i da`rejesin aniqlaydi. Tutaslig`i ha`m sing`ishlig`i minerallar parallel
bo`leklerge bo`liniwi onin` tutaslig`i minerallar strukturag`a ha`m atomlarda parallel kush az
bolg`an jerinde ushirasadi. Tutaslig`i mina tu`rge bo`linedi.
1) Joqari tutaslig`i (slyuda)
2) Normal` tutaslig`i (galit)
3) Jetislispegen tutaslig`i (apal)
4) Juda` jetilispegen (kvarts)
Minerallar tutaslig`i bayqawg`a bolmag`an jag`dayda ol atamalarin siniq arqali aniqlaymiz.
Minerallardi- sinig`ini- birineshe tu`rge bo`lemiz:
1. Tolqin siniw (Shaqmaq tas, kukirt)
2. Iynege uqsas (ragovaya obmanka)
3. Jer tusli (kaliy)
4. Mayli tu`rindegi (nefilin)
5. Nur o`tkizgishlik qa`siyeti minerallarda siniw ko`rsetkishi
ha`r o`tkizgishlikke iye
Minerallar ha`r qiyli o`tkizgishlikke iye
1. Jaqsi o`tkizshilik minerallar (taw xrustal`)
2. Jartilay o`tkizgishlik minerallar (kukirt, kvarts)
3. To`men o`tkizgishlik minerallar (Kaltsedon)
4. Juqa qabatlar arqali o`tkizgish (kremniy)
5. Minerallar tig`izlig`i ko`rinisi labortoriyaliq usilda
aniqlanadi.
Usilinda olardi alaqanda o`lshew ja`rdeminde aniqlaymiz. Dala usilinda alaqanda olshew
ja`rdeminde aniqlaymiz.
1. Tig`izlig`i jen`il 2,5
2. Orta tig`izliq 4
3. Awir tig`izliq 4-6
4. ju`da` awir minerallar 6
Jer turli tau jinislari xam minerallardan duzilgenligi belgili.
M i n e r a l l a r. Jer ishi xam juzesinde xar kiyli fzika-ximiyalik jagdayda payda bolgan bir
yamas bir neshe ximiyalik elementten turiushi tabiyiy birikpeler minerallar dep ataladi. Misali
Kvarts - S8Og`, Kal`tsit - CaCOq, Galenit - PbS, Gips - CaSOn` x Hg`O, Tal`k - Mgq(OH)g`(S8n`Oa`0)
xam t.b.
Minerallardin kopshiligi tabiyatta katti xalda kristall duziliste, kolloidlar, katti eritpeler,
izomorf aralaspalar, suyik xam gaz xalinda ushiraydi.
Minerallardin kopshiligi paydali kazilma sipatinda zarur. Misali, temir rudasi - gematit, magnetit,
siderit, limonit, mis rudasi - xal`kopirit, xal`kozin, kovellin, bornit, polimetall rudalari - galenit,
sfalerit, kinovar`, mis, korgasin, antimonit x.t.b.
Minerallar tau jinisin payda kiliushi xam ekinshi darejeli (aktsessor) bolip ekige bolinedi.
Jinis payda kiliushi minerallardin en mukimleri u`0 ka jakin. Maselen kvarts, rogovaya obmanka,
slyudalar, plagioklazlar, dala shpatlari xam baskalar.
Tau jinislari - xar kiyli geologiyalik protsessler natiyjesinde Jer kabiginin ishinde yamas
ustinde payda bolgan bir yamas bir neshe mineral agregatlarinin jiyindisi ataladi.
Misali mramor - tek gana kal`tsit mineralinan duzilgen monomineralli (bir mineralli) tau
jinisi. Granit bolsa polimineralli (kop mineralli) tau jinisi. Granit, kvarts ortoklaz, biotit, plagioklaz,
kemirek rogovaya obmanka minerallarinan turadi.
Mramor xam granit kristallik duziliske iye bolgan tau jinislari. Amorf duzilistegi jinislar
xaktas (izvestnyak), vulkan shiyshasi (obsidian). pemza xam baskalar misal bola aladi.
Tau jinislari payda boliuina baylanisli magmatikalik, shogindi xam metamorfikalik bolip bolinedi.
Granit, obsidian, pemza magmatikalik (atkindi) tau jinislari bolip. olar vulkan protsesslerinin
natiyjesi.
Xaktas, saz, kumtas xam baskalar shogindi jinislar. Mramor, turli slanetsler metamorfizm
protsessinin natiyjeleri.
Kristall xam amorf deneler tuurisinda pikir jurgizgende mineral xam tau jinislarinin sirtki
kasiyetlerine itibar berseniz, olardin kopshiligi kristallik duziliste ekenligine guua bolasiz. Maselen,
tau jinislarin payda etiushi minerallardin ozine tan kasiyetleri bar. Solarga tiykarlanip bir mineraldi
ekinshisinen ayiriu mumkin. Mineral kristallari turli geometrikalik formada boladi. Mineral
kristallarinin formasi olardin diagnostikalik belgilerinin biri bolip, olardi aniklauda jakinnan jardem
beredi. Minerallardin kristalalniu kasiyeti olardi baska amorf denelerden ajiratiuda muxim
diagnostikalik belgi esaplanadi.
Amorf xaldagi denelerdin atom xam ionlari tartipsiz jaylaskan sebepli olar xesh kanday
geometiyalik formaga iye bolmaydi. Misal, opal, xaltsedon, limonit, xam baskalar.
Tabiyaattagi minerallardin 9hO` kristalli duziliste kalgan g` payizi amorf xalinda ushiraydi.
Minerallar tabiygiy turinde ( altin, platina, gumis, mis, ulerod, grafit, almaz xam t.b. ) yamasa
ximiyalik birikpeler turinde gezlesedi. Minerallar jer katlamindagi xam jer betindegi bolgan xam
bolip atirgan fizika ximiyalik protsessler natiyjesinde payda bolgan. Xazirgi uakitta minerallardin
g`000 nan aslam turi aniklangan. Olar katti, suyik xam xalinda ushirasadi. Biz bilemiz minerallardi
izertleytugin ilim mineralogiya bolip, ol gezeginde minerallardin fizikalik kasiyetlerin, ximiyalik
kurilisin, payda boliu jagdaylarin izertleydi.
Minerallardin fizikalik kasiyetleri mina turde belgilenediU`
a`. Formasi
g`. Reni
q. Jiltirakligi
n`. Kattiligi
o`. Tutasligi
u`. Nur otkizgishligi
w. Tigizligi
h. Ozine tan ayriksha kasiyetleri
a`. Mineraldin formasi. Bul kasiyet mineraldin ishki xam sirtki kurilisina (kristallik jagdayina ),
patsda boliu jagdayina baylanisli bolip keledi.
Minerallar payda boliw jag`dayi
1) Malmaliq ol minerallar joqari qatlamnan shiqqan ulken temperaturag`a (+1020 S) ha`m
ulken basimg`a iye awim fizika ha`m ximiyaliq qublislar astinda jer betine shig`ip, bo`linip, qatiw
saldarinan payda bolg`an minerallar misali olivin, piroxsen, playgoklaz-kvarts
2) Pegmatitli yag`niy magma suwiwinin` en` son`g`i stadiyasinda payda bolg`an mineral
(+700+ 500 S). Olarg`a rudali minerallar, bahali taslar, uran ha`m basqalar kiredi.
3) Pnevmatitli ha`m gidrotermalli. Ol magma gazlarinin` jer qabatina kiriw protsessindegi payda
bolg`an minerallar.
LEKTsIYa w
GEOXRONOLOGIYa
REJE:
1. Geoxronologiya.
2. Absolyutlik ha`m salistirmali geoxranologiya
3. Geoxronologiyanin` geologiyadag`i orni
A`debiyatlar:
1. Ivanova M.F. Obshaya geologiya, M, Visshaya shkola 1969
2. Geologiya i poleznie iskopaemie Karakalpakii. Kurbaniyazov K, Samanov J, Palibekov
A, T,FAN 1972.
3. Islamov A.I., Umumiy geologiya. T,Uktuvchi 1971.
Jer geologiyaliq rawajlaniw etapinda o`zinin` jasin aniqlawda geoxronologiyag`a su`yenedi.
Geoxronologiya jer kabigin kuragan tau jinislarinin payda bolgan uaktin xam rauajlaniu
tartibin aniklau xakkindagi talimat. Geoxronologiya salistirma xam absolyut bolip ekige bolinedi.
Salistirma geoxronologiya Jer kabiginin kuramindagi tau jinislari katlamlarin tik kesimde bir-
birine salistirganda jaylasiu tartibin salistirip, olardin salistirma jasin aniklaydi. Tau jinislarinin
salistirma jasin aniklauda kollanilatugin usillar kop. Ulardan biri stratigrafiyalik (latinsha “stratum”
-katlam) metod, ol teniz yamasa kontinental sharayatta payda bolgan shogindi tau jinislarinin
katlamlarin naubetpe-naubet katlamlaniuin uyreniuge tiykarlangan. Maselen dar`ya yamas
tenizlerdin tik kirkilip tusken jar jagasinda xaktas katlami ustinde saz jaylaskan bolsa, xaktas
katlami saz katlamina salistirganda erte payda bolgan boladi. Onsha ulken bolmagan jerde ol
yamasa bul geologiyalik kesimdegi tau jinislarinin salistirma jaslari stratigrafiyalik usil menen
aniklanadi. Atkindi tau jinisinin da jaslarin salistirma usil tiykarinda aniklauga mumkinshilik bar.
Maselen, siz ush turli katlamlardin ashikligi karsisindasiz. Tomengi katlamda xaktas jatkiziklari,
orta katlamda saz jatkiziklari xam en jokaridagi katlamda kumtasli jatkiziklar jaylaskan. Usi
ashikliktagi katlamlardi eki dayka kesip otken, biri xaktas xam saz katlamin otip xam kumtas
katlaminin shegarasinda toktagan. Sol sebepli ol salistirma jasi tomengi xam ortangi katlam
jatkiziklarina salistirganda jas. Ekinshi dayka xaktas, saz, kumtas katlamlarin kirkip otken. Ekinshi
daykanin salistirma jasi tomengi, orta, jokargi katlam jatkiziklarina xam birinshi daykaga
salistirganda jas.
Usi usilda stratigrafiyalik metodka tiykarlanip magmatikalik tau jinislarinin intruziv xam
effuziv turlerinin salistirma jaslari aniklanadi. Geologiyalik kesimlerdin salistirma jassin aniklauda
stratigrafikalik usil menen bir katarda litologiyalik usil kollaniladi. Bunda tek gana bir-birinen jakin
aralikta jaylaskan tau jinislardin kuramina salistira tekseriledi. Araligi uzak bolgan geologiyalik
kesimlerdi bir-birine salistirganda stratigrafiyalik xam litologiyalik usillarga jardemshi bolip
paleontologiyalik xam paleobatanikalik usil xizmet korsetedi. Geologiyalik kesimdegi tas bolip
katkan xayuan kaldigi paleontologiya, kazilma osimliklerdi bolsa paleobatanika tekseredi.
Paleontologiya xam stratigrafiya usillari jardeminde jiynalgan materiallardi uliumalastiriu
tiykarinda stragigrafiya xam geoxronologiya shejiresi (geologiyalik jilnama) duziledi.
Birak geologiya tau jinislarinin tek gana salistirma jasin biliu jetkiliksiz, mumkinshiligi
barinsha olardin anik payda bolgan jilin biliu zarur. Tau jinislarinin anik jil olshemindegi jasin
absolyut geoxronologiya aniklaydi.
Absolyut geoxronologiya degende Jer kabigi jinislarinin xam geologiyalik uakiyalardin
tariyxiy tartibin, yagniy uakit birligi menen aniklaudi tusinemiz.
Absolyut jasti aniklau usillari geologiyada kop. Maselen duz, sedimentatsiyanin toplaniu
tezligine tiykarlangan usil xam tomengi tortlemshi dauirde muz basiu akibetinde payda bolgan saz
katlamlarininsanin aniklau usili. Usinday katlamlardan tek gana bireui zil dauaminda payda boladi.
Tau jinislarinin jasin aniklauda radioaktiv metodlardi kollaniu juda anik natiyjeler beredi.
Absolyut jasti aniklaudin radiologiyalik usili radioaktiv elementlerdin boliniu (raspad)
tezligine tiykarlangan. Olardin oz-ozinen boliniu xar bir atom teri ushin ozgermes tezlik penen
otedi. Tezlikke atiraptagi sharayat tasir etpeydi. Sonin ushin da jinislar kuramindagi radioaktiv
elementlerU` uran Ug`qh, Ug`qo`, toriy Thg`qg`, kaliy Kn`0, rubidiy Rbhw xam olar bolingende payda
bolatugin “onimler” mugdari uakit etaloni kilip alingan.
Xazirgi uakitta eski jinislardin jasi uran-korgasinli, kaliy-argon, rubidiy-strontsiy xam baska
usillar menen aniklanadi.
Uran-korgasinli metod. Uran - Ug`qh, Ug`qo` xam toriy - Thg`qg` lardin bolekleniuinen geliy - H3n` xam
korgasin - Pbg`0w payda boliuina xam boliniu “onimlerinin” radioaktiv elementlerde toplaniuina
tiykarlangan.
Uran izotoplari.
Ug`qh, Ug`qo`, Ug`o`n`
Atom auirligi g`qh bolgan urannin boliniuinen atom auirligi g`0u` bolgan korgasin xam atom
auirligi n` bolgan segiz geliy turakli onim payda boladiU`
Ug`qh ➙ hH3n` +Pbg`0u`
Atom auirligi g`qo` bolgan rannin boliniuinen turakli onim retinde atom auirligi g`0w bolgan
korgasin payda boladiU`
Ug`qo` ➙ wH3n` +Pbg`0w
Atom auirligi g`qg` bolgan toriydin boliniuinen keyingi turakli onim atom auirligi n` bolgan u`
geliy xam atom auirligi g`0h bolgan korgasin payda boladiU`
Thg`qg` ➙ u`n` +Pbg`0h
Jasti esaplap shigariu ushin mineral kuramindagi uran, toriy, radiogen korgasin xam onin izotopi
kuramin xam aralaspa esabindagi korgasin Pbg`0n` mugdarin aniklau kerek. Mineralda korgasinnin
g`0n`, g`0u`, g`0w, g`09 izotoplarinin mugdari mass-spektrometr degen asbapta aniklaniladi.
Uran-korgasinli usil tiykarinda jasti aniklau ushin tomendegi izotoplardan paydalaniladiU`
Pbg`0h
Ug`qh
Pbg`0w
Ug`qo`
Pbg`0h
Thg`qg`
Pbg`0h
Pbg`0u`
Fanerozoydin geologiyalik periodlari.
Jerdin geologiyalik tariyxi tiykarinan eki bolimge bolinedi. Bulardin birinshisi Jerdin rauajlaniu
tariyxinin ertedegi xam ulken bir bolimi bolip ol n` mlrd. jildan aslam uakitti oz ishine aladi xam
kriptozoy (jasirin tirishilik) dep ataladi. Al ekinshi bolimi songi o`w0 million jildin bergi jagin oz
ishine kamtip fanerozoy (grek sozleri faneos - anik, zoe - tirishilik) dep ataladi. Jer betindegi
ushirasatugin tau jinislarinin basim kopshiligi fanerozoy eonina tuura keledi xam Jerdin
geologiyalik rauajlaniu tariyxinin bul bolimi xakkinda juda kop magliumat toplangan. Sonin ushin
biz bul jerde fanerozoydin geologiyalik tariyxi xakkinda kiskasha toktap otemiz. Fanerozoy termini
Chedvik tarepinen a`9q0 jili kiritilgen. a`wo`9 jilda Ardunio fanerozoydi birlemshi, ekilemshi,
ushlemshi dep boliudi usingan. Birak onin usinisinan xazirgi uakitta ayrim jagdayda tek ushlemshi
degen atama Kaynozoydin tomengi bolimin (paleogen, neogen) atauda kollaniladi. Fanerozoydi ush
eraga boliu a`hn`a` jili Dj. Fillips tarepinen usinilgan. Birinshi era paleozoy (PZ) eski tirishilik
degendi anlatip qn`0 mln. jil dauam etken, ekinshi - mezozoy (MZ), yagniy orta tirishilik a`u`q mln
jil dauam etken, ushinshi - kaynozoy (KZ) jana tirishilik degendi bildirip u`w mln. jil dauam etken.
Biologiyalik koz karasta paleozoy kiskasha teniz omirtkasizlari, baliklar xam jersuu xaiuanlari
menen, mezozoy - jer bauirlaushilar, al kaynozoy - sutemiziushiler menen ayrikshalaniui mumkin.
Paleozoy altiga bolinipU` kembriy, ordovik, selur, devon, taskomir (kamennougol`niy), perm`
periodlarinan turadiN` Mezozoy ushke bolinedi, xam tomendegi peridlardan turadiU` trias, yura,
porN` kaynozoy da oz gezeginde ushperiodka bolinip olarga paleogen, neogen, tortlemshiler kiredi.
Jerdin` jasi: Arxey, proterezoy, palezoy, mezazoy, kaynazoy da`wirleri menen aniqlanadi. Bul
gruppalar jerdi qurawshi taw jinislarinin` u`lken stratigrafiyaliq bo`limi bolip payda boliw
jag`dayina qarap eralarg`a bo`linedi.
Arxey gruppasi - bul era jer qatlami eski ha`m da`slepki stadiyasi bolip esaplanadi. Bunda
jerde flora ha`m fauna dun`yasi bolmag`an. Jasi 6 mlr. jil. Arxey zonasi dawam etken waqti 1 mlrd.
jil.
Proterezoy - bul 2 mlrd. jil dawam etip refey ha`m vent da`wirlerin o`z ishine aladi.
Polezoy - 330 mln. jil dawam etip flora ha`m fauna dun`yasi tez rawajlang`an. Bularg`a jer
bawirlawshilar baliqlar, nasekomalar, omirtqasizlar kiredi.
Mezozoy - 170 mln. jil dawam etip bunda joqari da`rejeli flora ha`m fauna rawajlang`an.
Bunda jer bawirlawshilar jaqsi rawajlanip ko`lemi jag`inan ayirilip turg`an.
Kaynazoy - 67 mln. jil burin baslanip ha`zirgi waqitqa shekem dawam etip atir. Bul erada sut
emiziwshiler quslar, malyuskalar payda bolg`an. Bul erada adam siyaqli maymillar eki, u`sh mln.
jil payda bolg`an.
Palezoy 6 da`wirge bo`linedi: Kembriy, ardobik, silur, devon, tas ko`mir da`wiri, perm
da`wiri. Bunda 16 era ha`m yaruslar bar.
Mezozoy tirishiliktin` rawajlaniwina baylanisli u`sh da`wirge bo`linedi: Trias, yura, por. Bul
era 31 a`sirge bo`linedi.
Kaynazoy 4 periodqa bo`linedi: Poleogen, neogen, antropogen.
Er ëshini aniqlash usullari. Er paydo bwlgandan to shu faqtgacha wtgan davrlarda rwy bergan
wzgarishlarni, er qatlamlarining qachon hosil bwlganligini aniqlash bilan olimlar qadimdan qiziqib
kelganlar. Geologiyada er qatlamlarning qaysisi oldin ëki qaysisi keyin paydo bwlganligini qiësiy
aniqlash usuliga nisbiy ësh aniqlash usuli deyiladi. Bu usulda er qatlamlarining eng oldin paydo
bwlganini aniqlash uchun qatlamlardagi wsimlik va hayvon qoldiqlarini topib, birini ikkinchisiga
taqqoslab kwriladi, eng oddiy hayvon va wsimlik qoldig`i bor pastki qatlam undan yuqorida
ëtiuvchi qatlamga nisbatan keksa hisoblanadi. Qavatlarning oldin ëki keyin hosil bwlganligini va
tarkibini litologiya va stratigrafiya fanlari tekshiradi. Bu qatlamlar orasidagi wsimliklar qoldig`ini
paleobotanika, hayvon qoldig`ini esa paleontologiya tekshiradi.
Bu usullar asosida har bir qatlamning hosil bwlish sharoiti va vaqtini aniqlash mumkin
bwladi.
Organik qoldiqlarni tekshirish natijasida er qatlamlarining eng oldin paydo bwlgani va undan
keyin hosil bwlganlari aniqlandi va geoxronologik shkala tuzildi:
Etqiziqlar Vaqtlar
Kaynozoy gruppasi Kaynozoy erasi (yangi era).
Mezozoy « Mezozoy erasi (wrta era).
Paleozoy « Paleozoy erasi (qadimgi era).
Proterozoy « Proterozoy erasi (eski era).
Arxeozoy « Arxeozoy erasi (boshlang`ich era).
Geologik ëtqiziqlarning xronologik bwlinishi davrlar bwlinishiga twg`ri keladi:
Etqiziqlar Vaqtlar
Gruppa..........................................................Era
Sistema.........................................................Davr
Bwlim............................................................Epoxa
Yarus...............................................................Asr
Geoxronologiya shkalasiga kirgan eralar, davrlar, epoxalar nomi biror joy, tog`, aholi nomi
bilan ëki tog` jinsining tarkibiga moslab quyilgan. Masalan, paleozoy erasi nomi 1838 yilda
A.S.Sedjvik tomonidan, mezozoy va kaynozoy eralarining nomi 1840 yilda D.Filipps tomonidan
berilgan.
Erning mutlaq (absolyut) ëshini aniqlash. Yuqorida baën qilinganlardan kwrinib turibdiki,
tog` jinslarining nisbiy geologik ëshidan osongina foydalanish mumkin. Biroq nisbiy geologik ësh
turli era va davrlarning qancha vaqt davom etishligini etarlikcha aniq belgilashga imkon bermaydi.
Vaholonki, buni aniqlash amaliy va nazariy ahamiyatga egadir.
Tog` jinslarining absolyut vaqt birliklari (ming, million, milliard yillar) bilan ifodalanishi
ularninng absolyut ëshi deyiladi.
Radioaktiv elementlarining tabiatda tarqalishi. Ilmiy tekshirish ishlari yaxshi quyilganligi
tufayli barcha tog` jinslarida radioaktiv elementlar borligi aniqlandi.
Magmatik jinslar deb ataluvchi tog` jinslari eng yuqori radioaktivlik xususiyatiga ega.
Metamorfik jinslar wrtasida oraliq holatni egallaydi.
Er pwstida uran, radiy va toriy elementlari tarqoq holda uchraydi. Bular kwproq er pwstining
yuqori qismlarida, asosan sirtqi granit qobig`ida twplangan bwlib, mineral sifatida qam uchraydi va
kwpincha ular tarqoq holda bwladi.
Absolyut ëshni aniqlashning radioaktiv metodi. Yuqorida aytib wtilganidek, radioaktiv
elementlar bir tomondan wz-wzidan parchalanish xususiyati bilan, ikkinchi tomondan - uning
atrofidagi moddalarga ta`sir kwrsatishi bilan xarakterlanadi.
Mazkur metod ikki xil: 1) radioaktiv parchalanish protsessining wziga qarab hisob qilinadigan
vaqtga asoslangan birlamchi metod va 2) radioaktiv nurlanishlarning uzoq muddat ta`sir etishi
natijasida rwy beradigan hodisalarni wrganishga asoslangan ikkilamchi metod. Mazkur metodda
vaqt nurlanishninng ta`sir kuchiga qarab hisoblab chiqariladi.
Ikkilamchi radioaktiv metodning amaliy ahamiyati kam bwlganligi uchun bu metod ustida
twxtab wtimaymiz. Tog` jinslari ëshini aniqlashning birlamchi radioaktiv metodi radioaktiv element
parchalangan vaqtida twplangan turg`un maqsulotning, shu elementning parchalanishidan qolgan
miqdoriga bwlgan nisbati bilan aniqlanishiga asoslangan.
Hozirgi vaqtda qadimiy tog` jinslarining ëshini aniqlash uchun uran-qurg`oshinli, kaliy-
argonli, rubidiy-strontsiyli, uran-geliyli, burmuncha ësh jinslar uchun uglerodli va uranioniyli
metodlar mavjuddir. Bu metodlar nazariy va amaliy jihatdan puxta ishlab chiqilgan. Shuning uchun
ular geologik ishlarda keng foydalaniladigan metodlardan hisoblanadi.
Emirilish va wpirilish protsessini vujudga keltiradigan kuchlarga suvning ham kuchi
qwshilsa, emirilgan materiallarni kwchirish protsessi yanada kuchliroq bwladi. Natijada tog`
etaklarini emirilgan tog` jinslari - ëyilma konuslar qoplab oladi. Tog`dan boshlanuvchi darëlar
emirilgan jinslarni bir erdan ikkinchi erga oqizib ketadi. Bular juda katta maydonlarni - darë
havzalarini twldiradi. Tyanshanning kwp qismi va Farg`ona vodiysi asosan Sirdarë havzasi
hisoblanadi. Sirdarë Orol dengiziga intilib, qum, xarsang va shag`allarni oqizib kelib, eroziya
bazisini twldirmoqda.
Tayanish tu`sinik
Geoxronologiya bul jerdin` rawajlaniw tariyxin ko`rsetetug`in dokument. Absolyutlik
geoxronologiya jerdin` negizgi jasin ko`rsetedi: urantoriyli, uglerodli, geliy, qorg`asinli. Salistirmali
geoxronologiya jerdin` jasin salistirmali tu`rde aniqlaydi: metodlari, stratigrafiyaliq, petrografo-
litologiyaliq, paleontologiyaliq. Stratigrafiyaliq ha`m geoxronologiyaliq shkala. Eralar Arxey,
proterazoy, palezoy, mezozoy, kaynazoy.
Sorawlar
1. Geoxronologiya degenimiz neW
2. Absolyutlik ha`m salistirmali geoxranologiya
3. Geoxronologiyanin` geologiyadag`i orni
LEKTsIYa 9
SAMALDIN` GEOLOGIYALIQ JUMISI
REJE:
1. Traposfera qatlami ha`m samaldin` payda boliwi. Hawa ag`imi.
2. Samaldin` geologiyaliq jumisinin` tiykari. Qatlamlar rel`ef formalari
3. Samaldin` geologiyaliq jumisina baylanisli paydali qazilma bayliqlar
A`debiyatlar:
1. Ivanova M.F. Obshaya geologiya, M, Visshaya shkola 1969
2. Geologiya i poleznie iskopaemie Karakalpakii. Kurbaniyazov K, Samanov J, Palibekov
A, T,FAN 1972.
3. Islamov A.I., Umumiy geologiya. T,Uktuvchi 1971.
Samaldin geologiyalik jumisi xaua agiminin troposfera katlaminda kozgaliuina tiykarlangan.
Xauanin atmosfera basim ayirmashiliklarinan xaua agimi payda bolip, ol jokargi basim
oblastlarinan tomen basim oblastlarina karay kozgaladi. Atmosferalik basimnin ozgeshelikleri kun
nurinin jerdi berdey kizdirmauinan xam issiliktin xaua katlamina beriliu jagdaylarinan kelip
shigadi. Xauanin kiziui onin strukturasinin keneyiuine, jenillesiuine xam kizgan jer betinen
koteriliuine alip keledi. Kizgan xaua troposfera katlaminda belgili biyiklikke koterilip aste siuiu
baslaydi. Xaua ortasha xar 1000 m de 5,64 m graduska siuiudi xam salmagi auirlasip tomenge jer
betine karay kozgalisin baslaydi. Bul jagdaydi xauanin aylanbali tsirkultsiya xareketi dep atalip,
yagniy jilli xaua jokariga siuik xaua tomenge karay kozgaladi. Tsirkulyatsiya uaktinda xauanin
gorizontal kozgalisi samal dep ataladi.
Samal geologiyalik protsesslerden en ulken kush-kudretke iye bolgan atmosfera faktorlarinan
esaplanadi, onin geologiyalik xizmeti kobirek saxralarda, tereksiz, osimliksiz, saxra jerlerde kozge
anik taslanadi. Esaplardin korsetiuinshe kurgaklik maydaninin a`/o` bolimi, yagniy saxrali yamasa
yarim saxrali maydanlar samal isleri natiyjesinde jujege kelgen. Jer juzinde barxama yamasa uakti-
uakti, asirese tosattan esetugin samallardin turleri belgili.
Passatlar - ekvator boylap shigis xam batis taman udayina esetugin samallar.
Mussonlar - xaua-rayinin ozgerip turiuina baylanisli bolgan uakti-uakti esetugin samallar.
Brizler - bir keshe-kundiz dauaminda kundiz tenizden kurgaklikka, keshte kurgakliktan jane teniz
taman esetugin samallar. Tau vodiy shamallari - tau xam vodiy lerde temperaturanin ozgeriui bir tur
bolmaganligi sebepli juzege keledi. Tosattan payda bolatugin samallar - boran xam tayfunlar xaua-
rayinin basim, temperatura, igallik xam t.b. olshemlerinin ozgerip turiuinan payda boladi. Usi samal
turleri unirau onimlerin g` turli usil menen xareketlendiredi.
a` - sinik jinislrin jer usti boylap domalatip ushiradiN`
g` - sinik jinislardi jerustinin jokarirak boliminde erkin xalinda ushiradi. Misali, jer betinen a`0 sm
jokarirak samaldin esiu tezligi sekundina n`-w m bolsa, diametri 0,g`o` mm ge shekem bolgan
kumlardi biymalel ushirip xareketlentiredi. Samaldin tezligi w-h,o` m/sek. bolsa - 0,o` mm, a`0-a`a`
m/sek. bolsa - a`,o` mm ulkenliktegi kumlardi juda ulken araliklarga aparip taslaydi. Ozbekstan
xam Afganistan kumlari Iranga, Saxara kum xam shanlari Atlantika okeani taman kushli samallar
mengen birge koshkenligi geologiyaga malim. Kum xam shan danesheleri g`000-q000 km xatte
bunnanda uzak aralikka da kushli samallar menen barip jetiui mumkin.
Kushli samallar natiyjesinde millionlap otkir kum danesheleri xareketke tusip, tup tau jinislarin
egeulep, kesip uliuma aytkanda korroziyaga ushiratadi.
Barxanlar - kishi xam ulken tobelikler payda kiliushi kum uyimlari. Dyunalar bolsa boyina sozilip
jatkan tobelik kum uyimlari. Samal esiui putkilley toxtasa dyuna xam barxanlar kishkene taular
xam tobeliklerge aylanadi. Samaldin geologiyalik xizmeti natiyjesinde payda bolatugin jinislardin
biri - lessler.
Less (xalik arasinda saz topirak dep ataladi) payda boliui xakkinda jalgiz bir pikir jok. Lesstin
mineralogiyalik kurami (0,00o` mm diametrden iri daneshelerdin ishindegi jenil fraktsiya) - kvarts,
dala shpati, biotit, slyuda, ekinshi darejeli minerallardan - magnetit, gematit, ilmenit, limonit,
rogovaya obmanka, piroksen xam amfibol gruppalari, tsirkon, apatit xam baskalar.
Jokarida aytkanimizday, samal troposfera qatlaminda payda bolip, joqarg`i basim oblastinan
tomengi basim oblastina qozg`aliwshi hawa ag`iminda payda boadi. Samal tezligi m/sek ta
olshenedi. Jerdin` jilli oblastlarinda (ekv) quyash nuri qizg`aninda atmosfera jog`ari qaray ha`reket
etedi. Suyiq qatlamg`a jetip u`,w tomenge qaray qozg`aladi. Tomenge qaray qozg`aliw ha`reketi
dawillardi payda etedi. Subtropikten tropik oblastlarga bag`darlang`an samal passat delinedi.
Samaldin` geologiyaliq jumisi q etaptan turadi.
1. Taw jinislarin buziwdan
2. Buzilg`an taw jinislarin tasiwdan
3. Buzilg`an taw jinislardin jiynalip taza geologiyalik katlamlardi, yagniy eol geologiyalik
strukturasin payda boliui.
Atmosfera (havo qobig`i) - erning eng tashqi qobig`i bwlib, uning erga yaqin bwlgan
qismining tarkibida 78,3 protsent azot, 20,99 protsent kislorod, 0,03 protsent karbonat angidridi,
0,94 protsent argon, neon, geliy, ozon, ammiak va boshqa elementlar uchraydi.
Atmosfera asosan uch qismdan: troposfera, stratosfera va ionosferadan iborat.
Troposferaning wrtacha 10-11 km bwlib, atmosferaning 75 protsentcha qismini wz ichiga
oladi. Ekvatorda uning balandligi 17 km, qutblarda esa 8 km ga etadi. Troposferada temperatura har
100 m balandlikda - 0,6° pasayadi. Troposferaning yuqori qismida temperatura ekvatorda - 80°.
Troposfera yuqori qismining urtacha temperaturasi - 55° ga etadi. Umuman troposfera barqaror
emas, u gorizontal va vertikal holatda tez-tez harakatlanib, wzgarib turadi.
Atmosfera qatlami troposferaning ustida bwlib, 11 km dan 80-82 km ga etadi. Troposfera
bilan stratosfera oralig`ida 2 km qalinlikda bwshliq bor, bu substratosfera qatlamidir. Bu qatlamda
temperatura 10-25 km balandlikkacha bir xil (-25° atrofida) saqlanadi. Undan yuqorida temperatura
kwtarilib 40 km da - 0° ga, 70 km da - 35° ga etadi. Stratosferada 15-35 km balandlikda ozon gazi
twplana boradi.
Ionosfera 80-82 km dan yuqorida bwlib, havoning bu qatlami meteoritlar uchganda kuzatib
aniqlanadi. Quëshdan keluvchi ul`trabinafsha va kosmik nurlar ta`sirida ionosferada ionlashish
protsessining rwy berishi aniqlandi. Ma`lum bwlishicha, 100 km da ionlashish protsessining bir
bosqichi, undan balandda - 250 km - ikkinchi bosqich uchraydi, binobarin, qancha baland kwtarilsa,
shuncha kwproq ionlashadi.
Havo bosimi bir xilda bwlmaganligidan havo oqimlari - shamol paydo bwladi. Ekvatorda
bosim kamayganda subtropikdan ekvatorga tomon havo oqimi ywnalib passat shamollarini vujudga
keltiradi. Shimoliy yarim sharda passatlar shimoldan janubga harakat qilmay shimoli-sharqdan
janubi-g`arbga tomon esadi. Janubiy yarim sharda janubdan-shimolga emas, balki janubi-sharqdan
shimoli-g`arbga tomon harakatlanadi. Bu hol erning wz wqi atrofida aylanishidan kelib chiqadi.
Passat shamolga qarshi esuvchi, uning ustida harakatlanuvchi shamolga antipassat deyiladi. Bu
shamol 2,5-3 km balandlikda bwladi. Antipassat ekvatordan kwtarilgan issiq havo oqimidan hosil
bwladi, bu shamol erning aylanishi ta`sirida shimoliy yarim sharda wngga, janubiy yarim sharlarda
esa changa burilib esadi.
Shunday harakatlarga ega bwlgan passat, musson, briz va tsiklon havo oqimlari (shamollar) er
sharidagi quruqlik, dengiz va organik dunëga fizik, ximik ta`sir etadi va ularni harakatga keltiradi,
bir holdan ikkincha holga wtishiga doim ërdam beradi.
Shamolning geologik ishi. Yuqorida bahs etilgan atmosfera temasida er sharida havoning
harakat etish sabablari aytib wtilgan edi. Emirilgan jinslarni bir joydan ikkinchi joyga olib boruvchi
kuch shamoldir. Shamol er sharining tuzilishiga va quruqlik hamda dengizning tarqalishiga qarab,
uning hamma erida paydo bwladi.
Shamolning geologik ishi asosan mana bulardan: deflyatsiya (uchirish), akkumulyatsiya
(twplash) va korroziya - emirish (wyish, silliqlash) dan iborat.
Deflyatsiya. Shamol faqat tekis erlardagi jinslarni uchirib gina qolmasdan, barcha wnqqir-
chwnqirlarga, qoya toshlarning hamma kamarlariga kirib borib, emirilgan mayda jinslarni ham
uchirib ketadi. Bu hodisa - deflyatsiya deyiladi. Deflyatsiya swzi latincha bwlib, uchirish demakdir.
Shamol tog` jinslari darzlariga, kovaklariga kirib, bunda mexanik, fizik, ximik protsesslar natijasida
maydalangan jins bwlaklarini uchiradi. Diflyatsiya protsessi, nurash va boshqa ekzogen protsesslar
birga yaqin bog`langan bwladi. Deflyatsiya protsessi yuqorida ayganimizdek chwl erlarda katta
kuchga ega bwlibgina qolmay, dengiz ëki ketadi. Er yuzasiga yaqin joylardagi bwsh jinslarni
shamol uchirib ketadi, uning wrnida hovuzsimon rel`ef hosil bwladi. Bunday joylao eol (shamol)
qozoni deb ataladi. Bunday chuqurliklarda ëg`inlarning twplanishidan vaqtli kwlchalar ëki
botqoqliklar hosil bwlishi mumkin. Kwpincha chwllarda bunday joylashda loyqa twplanib, ëzda
qurib qoolib ërilib-ërilib ketadi va bu erlar taqir deb ataladi.
Korroziya. Korroziya swzi latincha (c944as7s) bwlib, silliqlash, wyish, tekislash demakdir.
Shamol qum donachalarini uchirsa, qattiq tog` jinslariga uriladi va ularning shamolga qarshi
tomonini qiradi, wyadi, silliqlaydi. Shamolning ana shu bajargan geologik ishiga korroziya deyiladi.
Barxanlarning vujudga kelishi shamol kuchiga bog`liq bwlib, qum avvalo ma`lum bir narsaga
(wsimlik, tosh bwlagiga) urilib twplanadi va bu qum uyumlaridan barxanlar hosil bwladi. Bundan
tashqari, shamolning kuchi kamayishi bilan chiziqda qator barxanlar hosil bwladi. Barxanlarning
balandligi 2 m dan 30 m gacha, ba`zan 50-100 m gacha etishi mumkin. Barxanlar siljib ham turadi,
masalan 1 yilda wrta hisobda 2-10 m gacha, ba`zi hollarda 100-150 m gacha siljiydi.
Dengiz, kwl va darë sohillariga twlqin chiqarib tashlagan qumlarni shamol uchirib, quruqlik
ichkarisiga olib ketishi va sohil bu`ylab ëtqizishi mumkin. Dengiz ëki darë bwyidagi qum temalari
dyunalar deyiladi.
Shamol keltirgan ëtqiziqlar eol ëtqiziqlari deyiladi. Eol ëtqiziqlari wz xususiyati va shakli
bilan boshqa chwkindi jinslardan farq qiladi. Chwllarda hosil bwlgan eol ëtqiziqlari kesik
kwrinishda qiyshiq, ëtiq, linzasimon, gorizontal, qiya va biri ikkinchisiga qarama-qarshi ëtuvchi
qat-qat shaklni hosil qiladi.
Eol ëtqiziqlariga qumdan tashqari, tabiatda keng tarqalgan lëss (soz tuproq) ham kiradi. Lëss
sarg`ish ëki och sariq rangli, kal`tsiy karbonatga boy mayda donador chwkindi tog` jinsidir. Lëss
mayda chang (neolit) zarrachalaridan (diametri 0,05-0,005 mm) va bir oz gil zarralardan (diametri
0,005 mm dan kichik) tashkil topgan.
Samaldin buziwshi jumisi.
1. Deflyatsiya taw jinislarinan mayda tuyirshiklerdi ushiriw
2. Koroziya taw jinislari betin buziw yamasa tesiw. Ekinshi qa`siyeti ol samal buziw
jumis ta`sirinde jemiriw protsessi iske asadi. Olar deflyatsiya oblastlarinda payda boladi. Kishi
ha`m orta siniqli materiallardin orin ozgeriui samal ushiriw kushine tiykarlang`an.
Bul ushiriw tolqimali ha`m sekirmeli boladi. Mayda tuyirshikler g`000-g`o`00 m
biyliklikte a`o`-g`0 m/sek tezlikte jiynaladi. Samal tasiwshi jumisi sholistan ha`m yarim sholistanda
ushiraydi Aziyada qaraqum, Afganets samal tasiwshi jag`dayinda issi hawa vint ta`rizli jog`arig`a
ko`teriledi. Olar kop mug`darda shan` qum saz ha`m t. b tuyirshiklerdi tasiydi. Ayirim samallar 3
kunge shekem oz kushin jag`altpaydi.
3. Jiynawshi akkumulyativ taw jinislari katlamlarin payda etiw qa`siyeti. Bul ha`reket
ushiriw oblastinan alip kelingen mayda siniqli taw jinislarinan taza taw jinislarin payda etedi.
Samal akkumulyativlik qa`siyeti eolli qatlamlardi payda etip, mina rel`ef formalarin kaliblestiredi
1. Tiykarg`i rel`ef formasi
2. Qum materialinnan jiynalg`an relef formasi
3. Samal rejimi ha`m esiu kushinen payda bolatin relef formasi
4. Samal jollarda bo`get retinde turg`an denelerden ibarat bolg`an relef formasi
Rel`efke samaldin geologiyaliq ta`siri na`tiyjede barxanlar, takirlar, dyunalar xam less
shanli katlamlar payda boladi.
1. Barxanlar uzinlig`i u`00 m biyikligi g`0-q0 m payda boladi a`o`-qo`
1. Taqirlar
2. Dyuna teniz jag`alawinda payda boladi. Olardin` biyikligi g`00 m.
5. Shan`li rel`ef formasi lWs
Samaldin tiykargi geologiyalik jumisinin xareketi sholistanlardi payda etiu, kozgaltiu x.t. b
esablanadi.
Sholistannin tu`rleri
1. Tasli sholistanlar
2. qumli sholistanlar
3. Sazli sholistanlar
4. Tasli sholistanlar, kebirli sholistanlar qizil qum biyikligi a`o` m
Tayanish tu`sinikler
Hawa. (Jer atmosferasin payda etetug`in gazlerdin` ta`biyg`iy qosindisi bolip, jer betinin`
qasindag`i qurg`aq hawanin` 78,09O` azot, 20,95O` kislorod, 0,93O` argonnan ha`m 0,03O`ti
ko`mir qishqil gazdan turadi).
Hawa massasi. Qa`liplesken rayoni menen baylanisli belgili bir uliwma qa`siyetlerge iye
troposfera qabatindag`i hawanin` u`lken ko`lemi.
Hawa ag`imi. (Troposfera menen stratosferada kelip shiqqan ha`m ken` maydandi o`z ishine
alatug`in samallardin` sistemasi).
Samal. (Xawanin` gorizontal` bag`ittag`i xa`reketi samal dep ataladi. Samal bag`iti xa`m
ku`shi yaki tezligi menen sipatlanadi.
Samal korraziyasi. (Samal menen xa`reketke keletug`in kum bo`lekshelerinin` ta`sirinde taw
jinislarinin` egiliwi xa`m jiriliw protsesslerin sonday dep ataydi).
Samal eroziyasi (Samaldin` ta`sirinde kelip shig`atug`in eroziya, yag`niy jemiriliw Samaldin`
bos materiallari qum bo`lekshelerin ha`reketke keltiriwinen ju`zege keletug`in eroziya yaki
jemiriliw protsessleri).
Barxan dizbekleri. U`stem samallardin` bag`itin boylap jaylasqan, o`simlik penen qaplanba-
g`an espe qumlardin` toplami. Uzinlig`i bir neshe metrden 700 km ge shekem, biyikligi 500 m, eni
1 km ge shekem jetedi. Barxan dizbekleri ko`birek Afrikanin` tropik sho`llerinde tarqalg`an.
Barxanlar. Sho`llerde samaldin` ta`sirinde payda bolatug`in, oraq yaki yarim ay formali qum
to`belikleri. Barxannin` samalg`a qarag`an janbawiri uzin ha`m jatiq, al qarama-qarsi janbawiri
qisqa ha`m tikjar boladi. Barxanlardi kontinental` yamasa materik dyunalari dep te ataydi.
To`be, to`belik yaki to`beshik.
To`beli qumlar. (Qumli sho`llerde o`setug`in putaliqlardin` tu`binde payda bolatug`in
do`n`gelek yaki sozilin`qirag`an formali bekingen yaki yarim bekingen kum to`beshikleri).
Deflyatsiya. (deflyatio-u`rlew. Fizikaliq geografiyada taw jinislari menen topraqtin` samaldin`
ta`sirinde buziliwi ha`m ushiriliw protsesi bolip, sho`llerde ku`shlirek boladi).
Dyunalar. (Samaldin` ta`sirinde payda bolatug`in qum to`beleri. Bunday qum to`beleri
ten`izlerdin`, ko`llerdin` ha`m da`r`yalardin` jag`alarinda o`simlik penen bekinbegen qum
massalarinin` bar jerlerinde samallardin` ha`reketinin` na`tiyjesinde payda bolip, biyikligi 10 m den
30 bazi bir jerlerde 100 metrge shekem jetedi. A`dette to`belerdin` o`r jag`i jatiq, iq jag`i tikjar
boladi).
Sho`listannin` tu`rleri: Tasli sholistanlar, Qumli sholistanlar, Sazli sholistanlar, Tasli
sholistanlar, kebirli sholistanlar. Samaldin` geologiyaliq paydali qazilma bayliqlari kvarts, dala,
paleoshpat, less qatlamlari ha`m t.b.
LEKTsIYa 10
Jer beti ag`in suwlarinin` geologiyaliq jumisi
A`debiyatlar
1. Ivanova M.E. Obshaya geologiya, Moskva visshaya shkola 1974
2. Geologiya i poleznaya iskopaemaya Karakalpaki. Kurbaniyazov, Samanov, Palibekov,
Tashkent, 1972.
3. Islamov V. O. Umumiy geologiya. Tashkent, 1967.
Jer beti ag`in suwlari payda bolip mina belgilerge baylanisli:
1. Puwlaniw
2. Atmosferaliq jawin shashim. Puwlaniw jer betine quyash nuri ta`sirinde bolip, ol
aymaqtag`i temperatura gidrosfera qatlamina tu`siw kushine baylanisli. Gidrosferada okean kop.
Gidrosfera kolemi qu` mln km Puwlaniw protsessinde bul qatlam qabattan jilina a`000 lag`an km
suw ko`teriledi. Taw jinislari ha`reketine baylanisli taw jinislarina saz vitamin h t.b suw malekulasi
bo`linip shig`iw protsessi. Mis: ma`kke, aqterek. Bul protsess zonallarda ko`p ushrasadi.
Planeta boyinsha puwlaniw protsessi qg` min` km suw atmosferag`a koteriledi.
2. Atmosferaliq jawin shashimnin` payda boliw tartibi. Ko`terilgen puw bultlari eki
ha`rektti bultlari eki ha`rektti bultlar suyiq qatlam ralaspasinan tamshili bultlar-a aylaniwinan
3. Koterigen bultlar ta`sirinde jer betine jawin shashim bolip tu`siwi. Jawin mug`dari mm
de olshenedi Jawvn shashim mug`dari 90-g`000. Jer betine a` m ta a` km jerge o`0000 sm jawin
shashim mug`dari, tu`sedi. Jer betine tu`sken jawin shashim mug`dari jer betine sin`edi ha`m jer
beti boyinsha ag`adi. jer beti boyinsha aqqan jawin qar suwlari relefke baylanisli jayilip jiynalip
ag`ip belgili geologiyaliq ozgertiw jumisin atqaradi. Jer betine jayilg`an suwlari ozi buziwshi
jumisin atqaradi. Bul protsessti delyuviy protsessi dep ataladi. Jayilip aqqan suw qatlamlari
kishkene ozeksheler payda etip ag`in suwlardi payda etedi. Bul jiynalip aqqan suw jumisin juwiu
d-di an`latadi.
Delyubiy protsessi
Bul protsess taw eteginde da`r`ya jira oypatlig`inda bayqaladi. Bul jerlerde jayilip ag`ip
tu`serlerin belgili muyesh ta`sirinde ondag`i taw jinisi quramina ta`sir etip, ozi geografiyaliq
ta`sirlerin aniqlanadi. Bul protsess shayiliw protsessinde payda etedi. Bul qatlam basqa
protsesslerden ayirmashilig`i ustingi qatlam en astina tu`siwi astin`g`i qatlamnin` delyuvi qatlamlari
kobinese suw ig`alli oblstlarda ushrasadi. qaraqalpaqstanda Beltaw, qirantaw, Bestobe Ushrasadi.
Delyubiy protsessi awil xojalig`ina ziyanli ta`siri egislik jerlerdi ioten shig`ari
Erozen protsessi jiynalip aqqan suw eroziya protsessi basili tu`ri jira bolip ecaplanadi. Jira
payda bolip stat`yalari
1. shuqqir delyuza ha`r payda boladi.
2. Tik jar stat`yasi erozilsi g`-a`0 razmeri
3. Jira
4. Jira ulkeyiwi
Jira Atmosferada suwlar jiynaliwinda jinisi quramindag`i bosliqlardan ibarat boliwinan
jer asti suwlari taw jinislari payda bolip ha`m ulkeyedi. Jiralar planetada razmeri g`-h0 m, eni a`
kmge shekem baradi.
Jirilar osiw stat`yasi g` stat`yadan turadi
1. Jas stat`yasi. Bul stat`yada jiralar propili boyinsha tik jar qa`siyetine iye bolip, jer
betindegi ag`in suwlar ulken ag`iw tezligi ha`m jiralardin` terenligi (m) ayirilip turadi.
2. Jetilisken jarti dongelek formasina iye bolip teren` eroziya qubilisi toqtaydi. Jira
qaptallari gravitatsiya ha`m gellyuval protsess na`tiyejesinde tegislenip ta`biy qiya muyshi payda
etedi. Jiralar bas topiraqli jerlerde ushrasadi jaramsiz jerlerdi payda etedi. Olardi bendlend jerlerdi
payda etedi. Ig`alli klimat jerlerde balka payda etedi. Jer asti suwlarin jaqin jerlerde olarg`a
ushrasqanda radiolardi, bulaqlardi, payda etip ha`m mayda da`riyashalar o`zeksheler payda
boladi. Tu`rkstan, Rossiya, Qazaqstan, Ozbekstan tawli oblastlarinda ha`m osimlik jarli
regionlarda ushirasadi. Jirag`a qarsi gu`res, osimlikler otirg`iziw, suw bo`getlerin jasaw, jira
bag`itina qaray jer su`riw.
Taw ozeksheleri ha`m da`r`yashalardin`
geologiyaliq jumisi.
Bul protsess, orta ha`m biyik tawli oblastlarda, oypatliqlarda, taw eteklerinde, ushrasadi.
Bul relef ulken qiya muyeshine ulken ag`isqa iye bolg`an geologiyaliq protsess. Bunda jemiriliw
produktlari jawin suw ta`sirinde ha`reketke keledi. Taw ozeksheleri ha`m da`r`yashalar taw
eteklerindegi tasli shollerde batpaqli siniqlar materiallarin kushli ag`is arqali taw aldi
uchastkalarina jiynaw qa`siyeti menen ayiriladi. Bul qubilis na`tiyjesinde mina ha`reketler boladi.
1. Shig`ariw konuslari bul taw eteklerinnin jemiriliw produktlari payda boladi. Shig`ariw
konusi materiallar jiynaliwi suw ag`iw kushine baylanisli bolip keledi. Bunday suw ag`imnan
payda bolip qatlamdi prolyuviy dep ataladi.
2. Sel ag`imlarin payda etiw qa`siyeti-bul qisqa waqit ishinde a`0-q saat kop mug`dardag`i
siniqli materiallardi birineshe min m kushli ag`is ja`rdeminde olar isiniw, qa`siyetin esapqa
aliwinda payda bolatin buziwshi jumisinan kelip shiqqan ha`rekte sxemasi tas, tas, suw, ilayli
ag`imlar. Sel payda bolatin tiykarg`i sxemasi bunda da`r`yashalar qaptalindag`i jag`a sazdan,
merger, slanets taw jinislarina quraman uchastkalarda olar isiniw ha`reketi payda boladi. Qattiliq
qa`siyeti jog`aliwinda tomenge qaray jel jiydi. Sel qa`siyeti tawli orta tawli oblaslarda ushrasadi.
Bunda da`r`ya ozeksheleri tu`serligindegi taw jinislarinda ulken araliqqa koshiriw qa`siyeti
bayqalip.
Seller tu`rleri
1. Ilayli sel
2. Tasli ilayli sel
3. Balshiqli tasli sel
4. Suw tasli sel
5. Suw qushli sel.
Seller payda boliw jag`dayinin` sipatlamasi.
1. Jawin qar suwinan
2. Ulken qiyaliqlardin` taw jinislarinin` baylanis kushi seller ag`imli, perlodli tu`rde
ushrasadi. Ulken sel ha`reket etiwshi 2 gruppag`a bolemiz.
1. Zonalli
2. Azamalli
Zonalli seller taw dizbeklerin sistemada uliwma uqsaslig`ina qarap ha`reket etedi.
Geomorfologiya klimat Alip taw dizbekleri.
Azinalli sel ha`reketleri bular ha`rket etiwshi geologiyaliq jariqlar rayonlarda ushrasadi.
Bul ha`reket ulken siniqli massalardi tomenge ig`istiriw qa`siyettine iye boladi. Ha`zirgi waqitta sel
ha`reketleri jas taw oblastlarda kop ushrasadi. Shvetsariya, kavkaz Altay ulken sel koshiw
ha`reketi a`9g`a`-a`9u`qj. b/n
Sel protsessine qarsi gu`res
Jasalma tu`rde metaldan bogetler islew ha`m jasalma jarilis na`tiyjesinde taw bogetlerin
jasaw.
Da`r`yalardin` geologiyaliq jumisi
Da`r`yalardin` suw derekleri.
1. Jawin, qar jer asti suwlari Da`r`yalar ozi qurlisi ha`m strukturasina baylanisli suw
jiynaw basseyinlernen turadi.
Da`r`ya geologiyaliq jumisi
2. Suw mug`dari 0 ag`iw tezligi da`r`yanin` ultani qiyalig`ina baylanisli bolip keledi. Ol
m/sek/da olshenedi. Da`r`ya ha`reket etiwshi kushi 0 ag`iw tezligine ha`m suw massasina
baylanisli bolip keledi. A= Da`r`ya ha`reketi 0 geologiyaliq jumisin belgileydi.
1. Da`r`ya ultani menen jag`alari juwiliwi, eroziya protsessi bayqaladi.
2. Da`r`ya tasiwshi ha`m jiynawshi ha`reketi akulatsiya.
Da`r`ya qozg`aliw ha`reketi q ke bolinedi.
1. Jog`ari bolim bunda eroziya protsessi rauajlanadi. Bul stat`yani dar`ya jas protsessi dep
ataladi.
2. ortang`i bo`lim da`r`ya tasiwshi ha`m jiynawshi kushleri ortasha ha`reketi bolip bul
bolimde qaptal eroziyasi ha`reket etedi.
3. Tomengi bolim- Da`r`ya quyar jeri, da`r`ya ha`reketi tezligi pa`seydi, tasiw, jiynaw,
produktlari jiynaliw oblastinda aylanadi ha`m alyuviy qatlamin payda etedi.
Da`r`ya eroziyasi eki printsipten ibarat
1. Ultan eroziyasi bunda suw bag`itli teren`ge kesiw qa`siyeti bayqaladi.
2. qaptal, eroziyasi da`r`yalar oypatliqlari keneyiwi ha`m siniqli materiallardin` tasiwi
boladi.
Ultan eroziyasi jog`arg`i bo`limde ushrasadi, bunda suwdin` ag`is tezligi jog`ari boliwinan
ulken taw jinislar tasiliwi ha`m sallardin` ja`rdeminde ultan terenlesiwi bayqaladi ha`m eroziyasi
kobinese da`r`ya ag`iw uchastkalari ekinshi tu`rinde bayqalip ol oypatliqlardi qumli bosli jerlerde
suw tezligine baylanisli jag`alar juwiliw qa`siyeti menen aniqlanadi. qaptal groziyasi mina rel`ef
formalari payda boladi. Perassa, kanen.
Da`r`ya geologiyaliq isi degende da`r`ya ag`isi ta`sirinde jer beti ozgerisin jer beti eroziya
buziliwi da`r`ya suwi menen taw jinislari keliwi ha`m da`r`ya boylari jatqiziqlari
akumlyatsiyasina aytamiz. Da`r`ya eroziyasi 2 turge bolinedi.
1. Domniy ultanin jeydi
2. qaptal (bakaboy) larin jeydi.
Ultan eroziyasinda bular da`r`ya bul eroziyalar da`r`ya qay rel`ef formasinda ha`m
da`r`ya qaysi rawajlaniw stat`yasina baylanisli rawajlanadi. Mis da`r`ya baslang`an stat`yasinda
ultan eroziyasi kushli juredi. Ol bazis erozilsina propilin ten`lestiriwge urinadi.
Eroziya bazisi degenimiz basseyin qa`ddi bazis ten`ew. Ortang`i stat`yasinda regressiv
eroziyasi kushli ha`reket etedi. Da`r`yanin` ultanin teren`lestiriw menen birge eroziya ishinde
jergilikli eroziya kiredi. Bular tiykarinan da`r`ya suwi jumsaq taw parodalarin suw betine shig`ip
qatadi. Misali: Neagras sarqiramasi 50 metr biyiklikten tu`sip 1875 jil menen salistirg`anda a`g`
km keyin qaray shegingen. Sonin` jilliq tezligi 1-1,2 l jil.
1. Da`r`ya en` ulkeytu protsessi qaptal erasi.
2. Da`r`ya oypatlig`in payda etetug`in protsess. Uliwma da`r`ya geologiyaliq jumisin q
etapqa bo`lemiz.
3. Da`r`yanin` tasiwshi jumisi.
2. Da`r`ya akumulatsiyasi
3. Da`r`ya eroziyasi, da`r`ya basilma uchastkalari Da`r`ya eroziyasina ta`n xarakteristika.
1. Jiralar payda bolip
2. Parok bosag`a
3. Sarqirama. Bul etapta da`r`ya tiykarg`i jumisi ultandi teren`lestiriwge bag`darlang`an.
Bul etap:
1. Ag`iw tezligi
2. Iri siniqli taw jinislarin tasiw jumisi
3. Turbonentli ha`reket Da`r`ya bul etapta jolinda qattilig`i birdey emes taw jinislar
ushrasadi, parak, perekat ha`m sarqiramalar payda etedi. Sarqiramalar suw ulken biyiklikten
tu`siwi ha`m ondag`i payda bolg`an kushler ta`sirinde shinalardi payda etedi.
1. Everzionli tekshe
2. Everzionli qazan.
Ag`is tomengi jag`inda da`r`ya ultani qiyalig`i ken`eyedi. ha`m ol gorizontal` halg`an
keledi.
Usi etaptan baslap qaptal eroziyasi degen ha`reket baslanadi. Da`r`ya qaptal eroziyasi
ta`sirtnen 0 eni uliwma oypatliq kolemi ken`eydi. Bul protsess ba`ha`rde, suw tasqinlari arqasinda
payda boladi. Tasqin suwlari ulken tezlikte qozg`alip ag`is iyreklerin payda etedi. Dar`ya ag`is
iyrekleri mina sebeplerge baylanisli.
1. Ag`is tezligi
2. Jag`a taw jinislari qurami
3. Ag`is bag`itinda qatti taw jinislari ha`m to`beshikleri boliwi.
Da`r`ya ag`isi na`tijesinde olardin` jag`asi g` ge bo`linedi:
1. Batiqqi jag`a
2. Do`n`ki jag`a
Batiqqa jag`i birtik jar teren`lik, iyrimli ha`reket. Do`n`ki jag`i sayizliq, arna sheti
sayizlig`i alyuvalliq qatlamlar payda boladi. Da`r`ya iyremli ha`reketi na`tijesinde ag`iw boliminde
turaqli alyuviy qatlamlari payda boladi. Bul qatlam ultan ha`m jag`a geologiyaliq juwiliwda
iyrimler aylaniwinda payda boladi.
Qaptal eroziyasi da`r`ya oypatlig`i ken`eylewin payda etip, onin` propili (yashik) ta`rizli
formag`a keledi. Da`r`ya suw ag`isi iyrimligi na`tijesinde da`r`ya ortasinda an`g`ar qasi
sayiqliqlari payda boladi.
Qaptal eroziya ha`reketinde miandor iyrimler ko`p boliwi ha`m staroviche eski arnalardi
payda etedi. Eki arnalar payda boliw jag`dayi da`r`ya do`n`ki uchastkalarinda amoviy qatlamlari
ko`p boliwi ha`m staroviche degen rel`ef formalarin payda etedi. Da`r`ya bul etabinda iri
minerallardan mayda tuyirshikli mineralli elementler qatnasadi. Ko`binese supez bezshayrik taw
jinislari ushrasadi.
Da`r`ya iyrimleri payda etip ha`m rawajlanuina ja`ne bir faktor planetanin` o`z
ko`sherinde aylaniw qa`siyetin payda etedi. Uliwma planeta boyinsha arqa yarim sharda
da`r`yalar on` jag`asi jeliniw qa`siyeti ha`m shet jag`asi do`n`ki bolip keliwi ushrasadi.
Da`r`ya ag`isi ozgeriwi ja`nede klimatliq tektonikaliq ha`m geomorfologiyaliq protsesslerge
baylanisli.
Da`r`yanin` tasiwshi ha`m jiynawshi ha`reketi
Bul etapta da`r`ya tiykarg`i jumisi taw jinislarin jinaw qatlamdi payda etedi. Oypatliq
qa`liplesiw fazasi bolip esaplanadi.
Da`r`ya bul fazasinda payda bolg`an geologiyaliq qatlamdi tiykarg`i alyuviy qatlami dep
ataladi. Da`r`ya oypatlig`i payda etip alyuviy qatlam 3 ke bo`linedi
1. Ruslavaya
2. Da`r`ya shet alyuviyesi (suwatpaz emasa suwal)
3. Eki arnalardi organikaliq birikpelnr ta`sirinde payda boladi alyuviy qatlamlar, bug`an
fawma ha`m flora. Usi qatlamlarda naft`, gaz ha`m ko`mir ushrasadi. Tiykarg`i alyuviy qaplamlari
taw jinisi qurami.
1. ha`r qiyli ren`degi supez
2. Suglenov ayirim jag`daylarda saz.
An`g`ar alyuviyleri tawli uchastkalarda iri siniqli mateirallardan quralg`an qatlam. Bug`an
1. valuma galechnik
2. gravi ha`m ha`r qiyli metamorfli jag`daydag`i taw jinisi.
Da`r`ya geologiyaliq jumisi astinda payda bolg`an qazilma bayliqlar. ha`r qiyli tu`rdegi
elementler mayda tu`rdegi jiynaliw formasi altin, kvarts, neft`, pechaylik formalarda planita
ha`m valfral`, almaz ushrasadi.
Morfologiyasi da`r`ya oypatlig`i rawajlaniw stat`yasi
1. Da`r`ya jas stat`yasi bunda da`r`ya oypatlig`i kishi razmerde ha`m ultan eroziyasi
ha`reketi bayqaladi (tezlik sarqirama, bosag`a ha`m iri an`g`ar taw jinislari.
2. Da`r`ya eroziyasi pisiw waqti bul stat`yada ten`lik profili oypatliq ultani ken`eyiwi ha`m
qaptal eroziyasi payda bolg`an jag`alar tegisleniwi erazion ha`reketler shekleniwi ha`m tegislikler
payda `olg`ani bayqaladi.
3. Morfologiyaliq pisiw stat`yasi rel`f formalari tu`ri o`zgeriwi ha`m da`r`ya oypatlig`i ozi
son`g`i stat`yasina kiredi.
Bul etapta ag`is tezligi pa`siyedi ha`m ulken del`talar payda bola baslanadi. Da`r`yanin`
rawajlaniw ha`m rel`f formalari payda bolg`an waqtinan baslap toqtaw waqtina deyingi araliqti
toliq erozion ha`m geografiyaliq tsikl dep ataladi. Da`r`ya tegisleniw ha`reketinde erozion,
denugatsiyaliq ha`rektler payda boladi. Olar eski ha`m jas bolip rayon geografiyaliq rawna olar relef
formasi suwretleniwine yag`niy qatlamlar payda bolip oz ta`sirin tiygizedi. Da`r`ya ha`reketi oz
jolinda yamasa ag`is bag`itina mina ha`reketlerge ushraydi.
1. Ag`is bag`iti o`zgeriwi, jag`a qatlamina qarap jer basqishlar payda boliw ha`reketi
bayqaladi. Suwalma basqish bul ha`reket ko`binese ag`is wag`inda boladi.
2. Suw alma basqish u`stinde terrassa suw basqish teksheri 1-15 m biyiklikti oz ishine
aladi. En` jog`arg`i uchastkasi eski en tomengi uchastkada jas teksheler dep ataladi. qurlisi
jag`inan terrassalar minalarg`a bo`linedi.
1. Akumalativ - alyuviy qatlaminan du`zilgen
2. Erozionli tiykarg`i taw jinislarinan quralg`an da`r`ya jog`arg`i uchastkasinda ushrasadi.
3. Sonalli yag`niy qospa bular tiykarg`i taw jinisinan ha`m alyuvial taw jinisinan
du`zilgen.
Da`r`ya oypatlig`i qurilisi
I. alyuvialniy terrassa
II. sokol
III. erozion terrassa
1. Nag`iz alyuviy qatlam
2. Broslovaya
3. Starovishi alyuviya
Alyuviiya qatlaminin` uliwma qalin`lig`i 20-500 m. Terassa bul sol jerdin` da`r`ya
oypatlig`i payda bolg`an tariyxin ko`rsetetin rel`f formasi.
A`miwdar`ya uzinlig`i a`n`qo` kl eni 20-250 m. Suwinin` turi ilayli. Suwi ashshiliq da`rejesi
0,3.
LEKTsIYa 11
JER ASTI SUWLARININ GEOLOGIYALIQ JUMISI
REJE:
1. Jer asti suwlari haqqinda tu`sinik, olardin` payda boliw jag`daylari
2. Jer asti suwlarinin` klassifikatsiyasi
3. Jer asti suwlarinin` tiykarg`i geologiyaliq jumislari
4. Qaraqalpaqstannin` jer asti suwlari
Suwlardin jer katlaminda taw jinislari quwislig`inda, boslig`inda xar kiyli fizikaliq
qublislarda tasirinde ushirasatug`in mug`dariin - jer asti suwlari dep ataladi. Olar tau jinisi
strukturasina, rel`ef formalarina, ha`r qiyli qiyaliqqa, basimg`a baylanisli ha`reket etedi.
Gidrostatikaliq basim jer qabig`indag`i jer asti suwlari orina ozgertiw saqlaniw
da`rejesine, taw jinislari quramina, onin` qa`siyetlerine, geologiyaliq jag`dayina tikkeley baylanisli
boladi. Bul baylanislardi mina qa`siyetlerde, ko`riwge boladi.
1. Ig`alliqti saqlaw qa`siyetine
2. Suw mug`darin beriw qa`siyetine
3. Suw o`tkizgishlik qa`siyetine
Ig`alliqti saqlawshi taw jinislarin o`z denesinde erkin haldag`i suwlardi uslap turiw
qa`siyeti 3 ke bo`linedi.
1. Ig`alliqti saqlawshi taw jinislari Bularg`a sazilay, glina, idirag`an torf Bulardin` suw
ig`alliq da`rejesi 40-60 protsentti quraydi.
2. Ig`alliqti az saqlawshi taw jinislari bularg`a mergel`, l§ss taw jinislari kiredi. Ig`alliqti
saqlaw da`rejesi 40-60 protsentti quraydi.
3. Ig`alliqti saqlamaytug`in taw jinislari bularg`a idiratilg`an gramit gamichnik kiredi.
Suwdi beriw qa`siyetine-bul erkin haldag`i suw gidrostatika jag`dayi, nig`ami boyinsha
qozg`aliw jag`dayi menen aniqlanadi. Bul qa`siyet taw jinislari toyiniw da`rejesi ha`m
qiyaliqlarg`a baylanisli. Mis. en` suwdi jaqsi beriwshi taw jinisi galechnik, az beriwshi saz ilay.
Taw jinislari suw o`tkizgishlik qa`siyeti-bul suw mug`darin belgili waqit ishinde otkiziw
jag`dayina qarap q toparg`a bo`linedi.
1. Suwdi jaqsi o`tkizetin taw jinisildar bularg`a galshinik, qulli ha`m kristallang`an taw
jinislari kiredi.
2. Suwdi jartilap o`tkizetin taw jinislar Bular l§s jariqli mergel.
3. Suwdi otkizbeytin taw jinislari saz,awiz suglenov torf ha`m jariqsiz tsementlengen taw
jinislar.
Jer asti suwlari uliwma payda boliw jag`dayina qarap mina faktorlar ta`sirinde iske
asiriladi.
1. Klimatliq
2. Temperaturaliq
3. Atmosferaliq jawin shashim mug`dari ha`m rel`f formalari.
Jer asti suwlarinin` payda boliw jag`dayi:
Jer asti suwlari tiykarg`i ag`iqlaniw oblasti atmosferaliq jawin-shashim bolip tabiladi.
Atmosferaliq jawin shashim tu`rindegi suwlar puwlaniw, da`r`yalardi ta`miynlew ha`m t b
qa`siyetlerden basqa jer asti suwlarin oni qurawshi taw jinislardin`, jariqlari, bosliqlari arqali
kristalli jariqqa iye taw jinislari (infiltratsiya) ha`reketi menen jer asti suwlari payda bolg`an
jag`daylari ha`r qiyli klimatikaliq zonada ha`r tu`rli bolip keledi. Sholli zonada kondentsatsiya
yag`niy jiynaliw jag`dayi basli derek boladi.
Kondentsiya jag`dayi bul temperatura hawadag`i suw mug`dari taw jinislari suw ta`rizli
puwlar jag`dayina baylanisli Sholli zonalarda temperatura ku`ndiz 50 tu`nde 0 terbeliste boladi.
Usi jag`dayda kondensatsiya ha`reketi na`tijesinde topiraq qatlaminda taw jinislari suw mug`dari
jiynaladi. Mis. 0 temperaturada 1 m -4,5 gr, 35-40,3. kondensatsiya jag`dayi ko`binese shiq
formasinda ushrasadi.
Tawli oblaslarda kondensatsiya jag`daylari ku`ndiz issi, tu`nde suwiq na`tijesinde bir
molekulali suwlar taw jinislari jiynalip gidroskopiyaliq suw tamshilari payda etiw menen
aniqlanadi.
2. Infil`tratsiya jag`dayi- yag`niy suw bir birine otiw jag`dayi. Konfiltratsiya ha`m
infil`tratsiya jag`dayi tamshi suyqli jer asti suwlari to`men qaray ha`reket etip infil`tratsiya
jag`daylari payda etedi. Jer shari boyinsha ba`rhulla qozg`alista awirliq kushi ta`sirinde bolg`an jer
asti suwlari payda bolg`an jag`dayi da`r`yalardi ten`izlerdi suw mug`dari menen toltiriw
qa`siyetine iye.
3. PlWnkali suwlar bular aerotsiya zonasinda payda bolg`an suwlar. 1-40 m tomende
payda bolg`an suwlar. ig`allig`i 10.
4. Magnitogenli - magma atiliwinda olar gazlarinan bo`linip shiqqan suw mug`dari.
Bul suwlar temperaturasina ha`m puwlaniw da`rejesine tikkeley baylanisli. Magnitogenli
taw jinislari ulken teren`likte ha`m o`zi sapasi menen ayirilip turadi.
5. filtratsiyali payda boliw jag`dayi bul da`r`ya alaplari irrigatsion kanallar suw
saqlang`ishli jayinda filtratsiyali jag`day basli jag`day suw jaqsi otkizetin taw jinislar ko`lemi
bolip tabiladi. zbekstanda jilina filtratsiyali ja`rdeminde 8 mld 3 mln jer asti suwlari qa`liplesedi.
6. Degridatsiyali yag`niy-bul jag`day taw jinislari suwdi ozine tartip aliw jag`dayda
ushrasadi. Bug`an misal retinde gips mineralin aytiwg`a boladi.
7. Riliktli jag`day. Bul jer asti suwlari eski ten`iz ha`m koller joq bolip ketiw jag`dayi.
Taw jinislarinda jaylasiwi boyinsha jer asti suwlari to`mendegi klassifikatsiyag`a bo`linedi:
Jer asti suwlari klassifikatsiyasi
Jer betinde tarqalg`an jer asti suwlari uliwma 3 tu`rge bo`linedi.
1. Topiraq qatlami jer asti suwlari bul suwlar topiraq qatlaminda 20-40 sm teren`likke
deyingi araliqta bolip, olar tek jawin suwlari ha`m shiq suwlarinan ta`miynlenedi. Bulardi
giddrodinamikaliq tu`sinik sipatinda aspali jer asti suwlari ko`binese batpaqliqlarda suwg`ariw
struktura sipatinda ushrasadi. Ekinshi ma`rtebe du`zlaniw qa`siyetin payda etedi. Bunda natriy
kaliy.
Er ostida, tog` jinslarining bwshliq va darzliklari orasida uchraydigan suvlar er osti suvlaridir.
Bunday suvlar er qatlamlari orasida juda kwp tarqalgan va bu suvlar xalq xwjaligini
rivojlantirishda, aholini, shahar hamda qishloqlarni suv bilan ta`minlashda, gidrotexnika va sanoat
inshootlari qurilishlarida; sug`orish ishlarini takomillashtirishda; kurort va sanatoriy ishlari va
boshqa sohalarda katta rol` wynaydi.
Er osti suvlarining geologik ishi g`oyat katta, ular er qatlamlari orasidagi minerallarni, turli
jinslarni eritadi, ularning tarkibini wzgartiradi va g`orlar hosil qiladi.
Er osti suvlarining paydo bwlishi, tarqalishi, harakati, miqdor va sifat wzgarishi bilan maxsus
fan - gidrogeologiya fani shug`ullanadi. Geologiyaning bu kursida er osti suvlarini emiruvchi va
barpo etuvchi agent sifatida qarab chiqamiz.
Ma`lumki, ëg`inlarning bir qismi er yuzasida yig`ilib, dengizga oqib ketsa, ikkinchi qismi
bug`lanib yana atmosferaga, uchinchi qismi er ostiga singib ketadi. Natijada atmosfera ëg`inlarining
70% i dengizga quyilishi, 25% i bug`lanib, 5A i er ostiga singib ketishi aniqlangan.
Er osti suvlarining paydo bwlishi. Er osti suvlari ëg`inlarning er pwstidagi qum va toshlar
orasiga qisman sizib wtishi, ya`ni infil`tratsiya ywli bilan hosil bwladi. Er osti suvlari suv
bug`larining sovib quyuqlashuvi, ya`ni kondensatsiya vositasi bilan ham paydo bwladi.
Yuvenil suvlar. Yuvenil suvlar er qatlamlari ostidagi magmadan ajraluvchi mineralli issiq suv
bug`larining er osti suviga aylanishidan hosil bwladi. Yuvenil suv erning chuqur qatlamlarida va
tez-tez vulkan otilib turadigan wlkalarda kwp uchraydi.
Umuman olganda, er ostidagi, er ustidagi suvlar va atmosfera ëg`inlari wrtasida er osti
suvlarining kirim va chiqimini ifodalovchi hamda er osti suvlar balansiga sabab bwluvchi wzaro
almashinish ham bor.
Er osti suvlari tog` jinslari orasida har xil fizik va ximik holatda bwladi. Yuqorida baën
qilingan er osti suvlaridan tashqari, qoldiq ëki relikt suvlar ham bor. Bu er osti suvlari qadimgi
geologik davrlarda darë, dengiz, kwl swvlari chwkindi jinslari orasida turib qolishidan hosil bwladi.
sintetik (grekcha - S8ng3n858k9s - bir vaqtda hosil bwlish demakdir) er osti suvlari - dengiz
ëtqiziqlari twplanganda ular orasida birgalashib twplanib qoolgan er osti suvlaridir. Diagenez
protsessi antijasida sizib wtgan suvning bir qismi siqilib chiqib ketadi, ikkinchi qismi esa ëtqiziqlar
orasida saqlanib qoladi. Epigenetik (grekcha - 3r8 - swng, g3n3s8s - hosil bwlish demak) er osti
suvlari - tog` jinslari vujudga kelgandan swng kwldan ëki dengizdan sizib wtgan suvlardan hosil
bwladi.
Suv wtkazmaydigan va suv wtkazadigan tog` jinslari. Hamma jinslar suvni bir xil
wtkazamavermaydi. Ma`lumki, qum suvni juda tez wtkazadi, gil esa deyarli wtkazmaydi, ana
shunga kwra qatlamli va yaxlit jinslar har xil chwkindilar yig`indisidan iborat bwlib,
donachalarning katta-kichikligi, miqdori, joylashuviga qarab bir jins ikkinchi jinsdan farq qiladi.
Tog` jinslarining suv wtkazishi ëki wtkazmasligi ularning g`ovakli ëki serdaz bwlishiga
bog`liqdir. “ovaq jins deb, olingan jins namunasidagi g`ovaklar hajmining shu namunaning hajmiga
bwlgan nisbatiga iytiladi. Bu mana bunday ifodalanadi: nvn
v= ëki n
vn
v= = 100%.
Bu erda vn = jins namunasidagi bwshliq hajmi, n - jinsning g`ovakliligi, v - jinsning umumiy
hajmi.
Er osti suvlarining klassifikatsiyasi. Er osti suvlarini tiplarga ajratishda ularning paydo
bwlishi, er ostida ëtish holati, tarkibi va gidravli (suv bosimi) holati kabi belgilariga e`tibor beradi.
Er osti shairotiga do bwlish sharoitiga (er qatlamlarida uchrashadi) qarab uch xil bwladi: yuza
suvlar, grunt (sizot) suvlar, bosimli ëki artezian suvlari.
Yuza suv gruppasiga kiruvchi er osti suvlari er qatlamlari orasida katta maydonni ishg`ol
qilmaydi. Yuza suvlar suv shimiluvchi qatlamlar orasidagi gil ëki soz tuproq ustida twplanib qoladi.
Yuza suvlar grunt suvidan xuddi shu xususiyati bilan farq qiladi. Birinchi, suv wtkazmaydigan
qatlamdan ancha yuqorida vujudga kelganligi uchun bu suv yuza suvlar dep ataladi. Yuza suvlar
twplanuvchi qatlamning qalnligi 2-3 m dan oshmaydi.
Er osti suvlari kwpincha chuchuk bwladi, ulardan aholini suv bilan ta`minlash maqsadida
dashtlarda va chwllarda foydalaniladi.
Er osti suvlarining harakati. Yuza va boshqa er osti suvlari darë, ariq va boshqalarga
qaraganda ancha sekin harakatlanadi. Chunki er osti suvlari jinslar orasidan sizib wtib boradi. Er
osti suvlari gorizontal holda bwlmaydi. Ular kwpincha nishab tomonga qarab oqadi. Rel`efning
bunday joylaridan er osti suvlari buloq ëki siljiq suv tarzida chiqib turadi.
Er osti suvlari jinslar orasidan wtib turadi. Er osti suvlarining harakat tezligi jinsning suv
wtkazuvchanligiga va er osti suvinin saqlovchi qiyaliliga bog`liqdir. Bu quyidagi formulada
ifodalanadi: V Rh
e= .
Bu erda V - oqim tezligi; k - jinsdan twxtovsiz wtuvchi suvning tezligi ëki sizish koeffitsienti;
h - bir nuqtadagi suvning ikkinchi nuqtadagi suvdan balandligi; e-ikki nuqta orasidagi masofa.
Artezian suvlari. Bosimli suv odatda maxsus strukturali erlarda uchraydi. Masalan, ular er
qatlamlarining tektonik protsess natijasida bukilib sinklinal shakl olgan strukturalarda hosil bwladi.
Bundan tashqari, artezian suvlar monoklinal va tektonik er ëriqlarida ham paydo bwladi.
Sinklinallarda ikki suv wtkazmaydigan qatlam orasidagi suv wtkazuvchi qatlamga kwp suv
twplanishidan artezian suvi hosil bwladi. Artezian suvining hosil bwlishi uchun suv wtkazuvchi
qatlamning er betiga chiqqan qismi shu qatlamning er ostidagi ëtish holatiga nisbatan balandda
bwlishi shart.
Sinklinal qatlamlarda hosil bwlgan er osti suvini parmalar bilan qazilganda ikkita suv
wtkazmaydigan qatlam orasidagi suv otilib chiqadi. Ba`zan artezian suvlari tektonika natijasida er
ërilishi bilan suv saqlovchi qatlamning sinib pastga ëki yuqoriga swrilishidan ham hosil bwladi. Bu
hol monoklinal va sinklinal strukturalarning buzilishi natijasida rwy beradi.
Er qatlamlari orasidagi suvlar tarkibida erigan moddalarning miqdori juda xilma-xildir.
Tabiattagi hamma er osti suvlari minerallanishi jihatidan twrtta katta gruppaga bwlinadi:
1. Chuchuk suv, umumiy minerallanishi 1 g/l gacha;
2. Shwrroq .................................1 dan 10 g/l gacha;
3. Shwr ......................................10 dan 50g/l gacha;
4. Wta shwr - juda kwp minerallashgan suv, umumiy minerallanishi 50 g/l dan kwp (200-300
g/l gacha). Yuqorida kwrsatilgan gruppalar er osti suvlarining minerallanishi bir me`ërda
bwlmasligini kwrsatadi. 1 litrida 1 gramm tuz bwlgan er osti suvi ichish uchun yaroqli deb
hisoblanadi.
Er osti suvlarida har xil moddalar birikmasidan iborat ximiyaviy elementlar bwladi.
Ximiyaviy element va birikmalardan kwproq CI, SO4, NSO3, Na, Ca, Mg, ba`zan NH4%3 va Mn
uchraydi. Gazlardan esa suvda erigan holatda C92, kamdan-kam H2S uchraydi.
Er osti suvlarining geologik ishi. Tog` jinslari orasidan sekin-asta wtib boradigan suv sust
harakatlanishiga qaramay, har qalay ma`lum darajada va ancha sezilarli geologik ish bajaradi; er
osti suvlarining erituvchanligi orqali olib boradigan ximiyaviy ishi ayniqsa kuchlidir.
Tog` jinslari orqali sizilib wtaëtgan suvlarning mayda mineral zarrachalar va suvda erigan
jinslarni wzi bilan eritib olib ketishiga suffoziya deyiladi. Suffoziya protsessi natijasida er betida
turli xil chuqurliklar hosil bwladi. Bir litr er osti suvida 300 grammagacha har xil erigan tuzlar
bwladi. Er osti suvlarining tog` jinslari tarkibidagi birikmalarni eritib olib ketishiga ishqorlanish
deyiladi. Tog` jinslari orasidagi tosh tuzi eriydi, agar suv temperaturasi normal holda bwlsa, tosh
tuzi 35% ga qadar eriydi, shuning uchun tosh tuzi konlari faqat suv wtib, yuvilib ketmaydigan
qatlamlardagina saqlanib qolishi mumkin. Shuningdek, gips va angidrid ham suvda ancha yaxshi
eriydi.
Ohaktondagi vannalar va voronkalar tagida ëriq hamda kanallarni uchratish mumkin; bular
ponorlar deb ataladi.
Suvda eruvchan tog` jinslari (ohaktosh, dolomit, gips, qisman tuz, bwr)ning er osti (qisman er
usti) suvlari ta`sirida erib ketishidan hosil bwlgan xilma-xil rel`ef shakllari karst rel`efini hosil
qiladi. Karst rel`efi wziga xos rel`ef shakllaridan: karrlar, voronkalar, quduqsimon chuqurliklar, er
osti g`orlari va ywlaklari, karst kotlovinalari va boshqlardan iborat. Karst rel`efi shakllarining
vujudga kelishi uchun kwpincha eruvchan jinslarning bwlishigina kifoya qilmaydi. Karst rel`efi
hosil bwlishida tog` jinsi qatlamlarida suv wtishi mumkin bwlgan ëriqlarning bwlishi, joyning
nishabi, karst paydo bwladigan jinslarning qalinligi, grunt suvlari sathining past ëki yuqori ekanligi
muhim ahamiyatga egadir.
Er bwshliqlaridan va darzlaridan shimilib wtgan suvlar wzi bilan birga eritmalarni olib ketadi
va g`orlarda yuqoridan pastga osilib turuvchi sumalaklarni hsil qiladi. Suv bilan birga twyingan
ohak ëki boshqa xil eritmalar g`or shipidan chakillab tomib stalaktitni vujudga keltiradi, ayni bir
vaqtda g`or tagidan yuqoriga wsib chiqqan ohak sumalak stalagmit deb ataladi.
Surilmalar rel`efdagi, ayniqsa yirik darë va dengiz sohilidagi wzgarishlar er osti suvlarining
ishi bilan juda bog`liqdir. Er osti suvlari kwpincha yumshoq tub jinsli nihoyatda katta er
qatlamlarining bir joydan ikkinchi joyga surilishiga olib keladi. Erning siljishi sekin ëki juda tez
rwy berishi mumkin. Er siljishi orqasida tuproqda ëriqlar paydo bwladi, haydalgan erlar zarar
kwradi, bog`lar nobud bwladi, uylar buzilib ketadi ëki qishayib qoladi.
Wrta Osië tog`lari ësh tog`lardir, bu tog`larning ustki qatlami neogen va antropogen jinslari
qatlami bilan qoplangan, shu sababdan bunday joylarda ostki - paleozoy qatlamlari ustidagi yuza
qatlam osongina siljiydi.
Surilishni vujudga keltiradigan sabablar: 1) er osti suvlarining er yuzasiga yaqin bwlishi; 2) er
qatlamidagi suvli gorizontning darë ëki jar wzanidan yuqori bwlishi va er ostida aylanib yurgan suv
jins qatlamini kesib wtishi; 3) qatlamning salgina bwlsa ham wzanga qiya bwlishi; 4) tosh-tuproq
twplab ëki biron katta inshoot qurish, uzoq vaqt ëmg`ir ëki qor erishi; ë esa sun`iy suv bostirish
natijasida tupoqni haddan tashqari twyinib ketishi; 5) tuproqning bwkib qolishi, ulardagi zarrachalar
ulanishining kamayishidan iborat.
Er osti suvlari eng muhim geologik agentlardan biridirki, quruvchilar u bilan hisoblamasdan
iloji ywq. Quruvchilar siljiydigan erlarda, sersuv gilli qatlamda, torf ustida, botqoqliklarda, gipsli
jinslar va shunga wxshash bwsh grunt ustida bino quradigan bwlsalar, bino kwriladigan erning
asosini mustahkamlaydilar.
LEKTsIYa 13
MUZLIQLARDIN` GEOLOGIYALIQ JUMISI
REJE:
1. Muzliqlar ha`m olardin` energiya da`rekleri
2. Muzliqlardin` payda boliw jag`daylari, tipleri ha`m qozg`alisi
3. Muzliqlardin` basli geologiyaliq jumisi ha`m qatlamlari
Muzliqlar-bul atmosferaliq jauin- shashin ha`m onin katiu formalarinan, uzak jillar
dauaminda ka`liplesiwinen kelip shig`atug`in ha`reketke iye bolip, ol ko`binese qatti atmosferaliq
jawin shashin saldarindag`i muzdin toplaniw formasi. Muzliqlar ko`binese taw muzliqlarina ha`m
materik muzliqlarina bolinedi. Muzliqlardin` jaylasiw oblastlari kriosfera dep ataladi.
Muzliqlar jer sharinin` ha`zir uliwma 16 min` km.kv maydandi iyeleydi. Izertlewlerge
karag`anda muzliqlardin` qalin`lig`i Antarktida 85 m., polyarli oblastlarda 34 m., biyik tawli
oblaslarda 0,5-5m. Wliwma muzlardin` suw mug`dari 27 mln kub.m. Eger barliq muzliqlar
erise, onda du`n`ya okean qa`ddi 66,6 m ge ko`teriledi. Usi waqitqa shekem jer sharinda 4 ret
muzliq da`wiri bolg`an
1. Protereozoy da`wirinde Arka Atlantikada
2. Tas ko`mir da`wirinde Afrikada, qubla Amerikada, Avstraliyada.
3. Perm`, Trias da`wirinde qubla jer sharinda
4. To`rtlik dawirinde uliwma maydaninin` 50-100 mln. km.kv. ko`lemin iyeledi.
Muzliqlardin` payda boliw jag`dayi
1. Atmosferaliq qatti jawin shashinnin jer betine kop jawiwi ha`m oz waqitda erip
ulgermewi.
2. Ku`n nurinin jer sharina birdey tarqalmawi
Muzliqlar ozi ha`reketi boyinsha geologiya jumisi q ke bolinedi.
1. Buziwshi
2. Tasiwshi
3. Jiynawshi
Ma`n`gi muzliq zonalari ha`m ondag`i
geologiyaliq protsessler.
Ma`ngi muzliq rayonlari kop min`lag`an jillar burin suwiq klimat jag`dayinda payda
bolip. ol ha`r qiyli teren`liktegi ma`n`gi qatiw jag`dayindag`i taw jinisi atmosferaliq qatti jawin
shashim ha`m uliwma temperatura da`rejesi o den anag`urlim tomen stat`yalarinda p/b. Ma`ngi
muzliqlar ozine ta`n taw jinislarin payda etip olar biriktiriwshi taza suw formalarin payda etedi.
(morena) Bul rayonlarg`a ma`n`gi to`n` qatlamlari ustinde jaylasqan oblaslar kiredi, ha`m bul
oblaslarda geologiyaliq jumislarg`a tiykarlanip mina muzliqlar payda boladi.
1. Erimeytug`in bir tegis muzliqlar
2. Erimeli muzliqlar
3. Atawli muzliqlar.
Osi atap otken 3 muzliq formasinda en` basli geologiyaliq qubilisti payda etiwshi
ha`reketli qatlam bolip tabiladi. Erimeytug`in oblastlarg`a biyik taw shin`lari, Arktika ha`m
Antarktika kiredi. Erimeli muzliqlarg`a Aziya, Evropa tawliqlarinda Tu`ndrada ko`p tarqalgan.
Atawli muzliqlarg`a bul erimeli zonadag`i muzliqlar jawin shashim menen eritiw ha`reketi.
Bularg`a Batis shig`is Sibir` territoriyasi. Tyan`-shyan` alaplari kiredi.
Muzliqlar tipleri
1. Tawli muzliqlar bul alapli oypatliqlarda, taw shetlerinde ushrasatin kishi muz
qatlamlari. Taw jiralarindag`i jog`ari ko`teriliw na`tiyjesinde biyik taw shinliqlar muz zonasina
kiredi. Biyik taw shin` muzliqlarinda juldiz ta`rizli ha`m vulkan kraterii muzliqlar payda boladi.
Tawli muzliqlar oypatliqlarda payda bolip, olardi firmali basseyin dep ataladi. Firm-bul da`neli
muz bolip terbelip turiwshi temperatura ta`sirinde sonday-aq u`stine erigen qar suwi sin`iwinen
qar tun`irshikleri qaytadan kristalizatsiyalaniwinan payda bolip muzliqlar tu`ri. Ferumli basseyin
bul muzliq shegaralaniw ha`m aziqlaniw zonasinan joqarida jaylasqan oblast. Bul jerde qatti
atmosferaliq jawin shashimlar olar tu`siwi puwlaniwi ha`m eriw joli qubilislari payda boladi Olar
ferumli bpsseyinlerde glechernik muzlar payda boladi. Bul qar sizig`i joqarisinda payda bolip
muzliqlar ol iri muz da`nelerinen ibarat bolip ko`lemi muz massalarin payda etip ha`m birden-bir
muz buziwshi jumisin xarakterleydi.
Muzliqlardin` tu`rleri
1. ultan morenasi
2. qaptal morenasi
3. ortan`g`i morena
4. son`g`i morena
Taw jinisinin buziliw protsessi
2. Jabiqli muzliqlar bul materikli yamasa qalqan ta`rizli muzlar dep atalip, olar kontinent
ko`p boliminde jaylasqan ha`m ulken qalin`liqti quraydi. Polyarli oblaslarda 4000 m, qalin`lig`i,
maydani 13 mln m.
Muzliqlardin buziwshi jumisi
Muzliqlar jer betinde ulken buziwshi jumisti alip baradi. muzliqlar awirliq kushi bul taw
jinislarin maydalaydi ha`m ultan morenasin payda etip bul ko`binese tawli oblaslar baslapqi ha`m
ortang`i morena oblaslarda ushrasadi.
1. Temperatura ja`rdeminde taw jinislarinin strukturasin buziw
2. qozg`aliw tezligi
3. qiyaliq muyeshi
Muzliqlardin tasiwshi jumisi
Jemiriliw produktlari muzliqlar qozg`aliw ha`reketi menen uzaq araliqlarg`a tasiwi ha`m
olar quramin ozgertiw qa`siyeti bolip tabiladi.
Muzliqlar tasilg`an siniqli materiallarinan payda qatlam morena dep ataladi. Morenalar
qalin`lig`i 2-600 m ge deyin baradi. Muzliqlar tasiwshi ha`reketi na`tijesinde ko`binese drumlenie
qubilisi payda boladi. Olar biyik emes uyirshikler formasinda bolip, biyikligi 25-50 m, eni 100-
200 m di quraydi. Olarda ko`binese qumli-sazli taw jinislar payda bolip flyuviglatsion qatlamlarin
payda etedi.
Muzliqlar menen baylanisli paydali qazilma bayliqlari olar haliq xojalig`inda
paydalaniw a`hmiyeti.
Muzliqlar jemiriliw protsesslerin sortirovkalap alaplarg`a a`keliw jumisi 3 ke bolinedi.
1. Awir elementli minerallar
2. ortasha elementli minerallar
3. Jen`il elementli minerallar.
Moren qatlamlarin baylanisli altin, qorg`asin, saz ilay lentali formalari ha`k tasli ha`m
besmut
1. Muzliqlar birden bir a`hmiyetli jumisi dushshi suw kollektori Mis. Antarktida ha`m
Arktika muz qatlamlari.
2. Adam qoli tiymegen antropogenlik sistema izertlew a`hmiyeti.
Muzlik. Tog` jinslarini bir joydan ikkinchi joyga kwchiruvchi hamda ularni ëtqizuvchi, ya`ni
er yuzasida harakatlanuvchi eng kuchli agentlardan biri muzlikdir. Muzliklar ë baland tog`larda, ëki
qutblarga yaqin erlarda uchraydi. Muzlik odatda qor chizig`idan yuqorida, rel`efning yassi va
patqam joylarida vujudga keladi, muzlikning vujudga kelishi asosan iqlim sharoitiga bog`liq. Tog`li
wlkalarda muzlikning qalinligi chetlariga qaraganda markaziy qismida katta bwladi.
Hozirga vaqtda Er sharidagi barcha muzliklarning umumiy maydoni quruqlikning wndan bir
qismidan kwprog`ini ëki 16 million 215 minng km2 tashkil etadi. Bu Avstraliya maydonidan ikki
marta kattaroqdir. Agar bu muzlik erisa, Dunë okeanining sathi 50 matrdan ortiqroq kwtarilar edi.
Muzliklar klassifikatsiyasi. Er yuzidagi barcha muzliklar shakliga va harakatining xarakteriga
kwra ikki gruppaga bwlinadi. Bular - materik muzliklari ëki qoplama muzliklar va tog`
muzliklaridir.
Materik muzliklari qutb wlkalarida tarqalgan bwlib, ular tog`larni ham, tekislik va
pasttekisliklarni ham ëppasiga qoplab ëtadi. Bunga sabab qubtlarda va qutb atrofidagi joylarda
temperaturaning yil bwyi juda past bwlishidir. Antarktidani va Grenlandiyani qoplab ëtgan muz
qalqoni bunga yaqqol misoldir.
Tog` muzliklari materik muzliklariga qaraganda ancha kichik bwlib, shakli ham xilma-xildir.
Tog`larda muzliklarning paydo bwlishiga sabab yuqoriga kwtarilgan sari ëg`in-sochin miqdori
ortib, temperatura esa pasaya borishidir. Tog` muzliklarining shakli asosan tog`lardagi rel`ef
shakllariga bog`liqdir. Ular kwpincha tog` vodiylari va chwkmalarining yuqori qismini egallaydi.
Morfologik belgilariga kwra tog` muzliklari quyidagi asosiy tiplarga bwlinadi: osilma
muzliklar, kar muzliklari, vodiy muzliklari, yassi chuqqilar muzliklari, yangi paydo bwlgan
muzliklar, muzlik shapkalari va h.k.
Tog` muzliklarining paydo bwlishi. Yil bwyi baland tog`larga ëqqan qor tobora twplana
boradi va wz og`irlik kuchi ta`siri ostida zichlashib firnga aylanadi. irn siqilib, uning kristallari bir-
biriga ëpishadi va natijada qovakli muz vujudga keladi. Bora-bora g`ovakli ywqolib, zich havo rang
muz hosil bwladi.
Muzlikning plastiklik xossasi. Muzlikdagi muz yuqori plastiklikka - egilish, chwzilish bilan
birga sinish xususiyatiga egadir. Mwrtlik xususiyati plastiklik xossasiga qarama-qarshidir. Plastiklik
holati qancha kuchli bwlsa, mwrtlik shuncha past bwladi. Muzning plastiklik xususiyati ularning
wzlariga xos bwlgan donador kristallik struktursidan kelib chiqadi. Temperaturaning va bosimning
wzgarishi muzning plastiklik xossasini oshiradi. Masalan, ostiga g`wla qwyilgan uzun muz, twsini
bir sutkada 12° da - 3,5° sovuqda 2 mm egilgan, bosim oshgan sari tobora kwproq egilgan.
Muzliklarning harakati. Muzliklar bir qancha sabablarga kwra turlicha tezlikda harakatlanadi.
Muzlikning harakat tezligi chetlaridan wrtasiga qarab, avvalo tez, swngra sekinlashadi.
Muzlikning erishi. Muzliklarda ablyatsiya (muzning erishi, bug`lanishi) asosan muzliklarning
old qismida - tilida bwladi. Bu hodisa (ablyatsiya) arktika muzliklarida kwproq uchraydi.
Muzliklarning kam ëki kwp bug`lanishi quësh radiatsiyasiga va quruq iliq shamollarning ta`siriga
bog`liqdir. Muzning ustki qismi bilan birga ichki qismi ham eriydi. Muzning ustki qismi quësh nuri,
ëmg`ir, issiq shamollar ta`siri bilan eriydi. Muzning ichki qismi muz bosimidan va muzning tog`
jinslariga ishqalanishi natijasida paydo bwladigan issiqlik ta`sirida ham eriydi.
Muzliklarning kwp yillik (asriy) tebranishi. Muzning muzlik ustidagi harakatini muzlikni
wzining surilishi bilan aralashtirib bwlmaydi. Muzlik har doim harakatda, oqishda, uning suriligi
esa twyinish oblastiga kelgan muz bilan erish oblastiga kelgan muzlik nisbatiga bog`liqdir.
Twyinish oblastidan kwp muz kelsa va u erish oblastida erib ywqolmasa, muzlik tili uzayadi,
demak, muzlik ilgari siljigan bwladi, aksincha, muzlik chnkinsa, uning tili qisqaradi. Muzlikning bu
harakat funktsiyasi uning kwp yillik tebranishi deb ataladi.
Materik muzliklari. Qoplama ëki Grenlandiya tipidagi materik muzliklari qutb wlkalarida
kuzatiladi.
Hozirgi materik muzliklarining maydoni 16,3 mln. km2 ga etadi (bu butun quruqlikning 11%
iga baravar), bu muzliklarning hajmi 20,9 mln. km2 ni tashkil etadi. Agar bu muzliklar erib ketsa,
Dunë okeani sathi 50 m kwtarilgan, agar Antarktida muzlarining wzigina erib ketsa, Dunë okeani
suvining sathi 40 m kwtarilgan bwlur edi.
Muzliklarning geologik ishi. Tog` vodiylaridan ëki materik qiyaligidan pastga tomon
harakatlanganda muzlikning qanday emirish kuchiga ega ekanligini tushunish qiyin emas, albatta.
Muzlik atrofidagi temperaturaning keskin wzgarishi, chunonchi, kunduzi isib, kechasi sovib
ketishi natijasida tog` jinslari emiriladi, bu sovuqdan nurash deb ataladi. Muz ustidagi suv muz
ëriqlaridan wtib, uning ichiga tushib muzlaydi, muz hajmi kengayadi va muz ostidagi er emiriladi.
Bu muz osti nurashi deb ataladi. Muzlik massasining bosimi (1 kum m muz - 920 kg) ham juda
katta emirish ishlarini bajaradi. U xuddi omochga wxshab erni haydagandek wyib ketadi, tog`
jinslarini tegirmondan chiqqan undek maydalab yuboradi.
Muzlik wz ywlida uchragan qattiq tog` jinslari va qoyalarni mayda-mayda qilib, maydalangan
jinslarni olib ketadi, er yuzasida katta chuqurchalar hosil qiladi. Muzlikning bunday ishi ekzaratsiya
(haydash-kovlash) deb ataladi.
Shunday qilib, muzliklar tog` jinslarining maydalanishiga sabab bwladi. Muzlik harakati
natijasida yig`ilgan ëtqiziqlar morenalar deb ataladi. Bu ëtqiziqlar saralanmagan bwlib, ular
tarkibida gildan tortib, katta hajmli jinslargacha bwladi. Morenalar muzlikning tagida, ustida va
ichida joylashganligiga va tarkibiga qarab bir necha turga ajratiladi.
Morenalar asosan uch xil bwladi: ostki, ustki va ichki morenalar. Ustki morenalar muzlikka
atrofdagi ën bag`irdan sinib va uvalanib tushgan jinslardan iborat.
Ostki morenalar muzlik paydo bwlmasdan oldin emirilgan materiallarni muzlik sidirib
twplashidan hosil bwlgan. Keyinchalik unga ën tomondan va ustdan emirilgan jinslar ustki
ëriqlardan tushib, qushiladi.
Ohirgi ëki chekka morenalar. Vodiy muzligi ëki qoplama muzliklar wz havzasidan quyiga
surilib kelib, etagida wzi bilan olib kelgan materiallarni (morenalarni) ëtqizadi.
Ohirgi morenada yuqoridagi hamma moneralar xili qatnashadi. Bu morenaning shakli
muzlikning oxirgi chekkasini aks ettiradi.
Asosiy morenalar. Asosiy morenalar muzlik ostidagi va muzlik ichidagi morenalarning
twplanishidan hosil bwladi. Bu morenalar muzlik havzasi wzgarganda ëki iqlim wzgarishi bilan
muzlik butunlay ywqola boshlaganda hosil bwladi. Bunda ustki, ichki va ostki morenalar (muzlik
tilining va muzning qisqarishi hamda chnkinishidan) bir-biri bilan qushilib, eng tagida chwkib
qoladi.
Qadimgi muzliklar. Ohirgi geologik davrda materiklarning kattagina maydoni muz bilan
qoplanganligi aniqlangan. Bu materik muzliklari erib ketgandan keyin ëtqiziqlar qoldirgan.
Qadimgi muzliklar hosil qilgan ëtqiziqlarning tarkibi va tuzilishiga kwra quyidagilarga
bwlinadi:
1. Erratik valunlar, ya`ni qadimgi qoplama muzliklar keltirgan g`wla toshlar har xil
kattalikdagi tog` jinslarining siniqlaridan iborat bwlib, ularning tarkibi shu erdagi tub jinslar
tarkibiga wxshaymaydi.
Erratik valunlar ba`zan qator-qator bwlib, er betiga chiqib ëtadi, ba`zan esa siniq tog`
jinslaridan tashkil topgan marzalar ustida joylashadi; bulardan morenalar xususiyatini bilib olish
uncha qiyin emas.
2. Morena amfiteatrlari - markaziy chuqur qismi kwldan iborat bwlib, bir tomoni konussimon
tekislikka tutashib ketadi, ën tomonlari muzlik va darëlar keltirgan shag`allar bilan qoplangan.
3. Ozlar - katta marzalar bwlib, ëllari yaqqol kwrinib turadi. Ular muz osti suvlari keltirgan
ëtqiziqlardan iboratdir.
4. Valun aralash gillar - muzlik surib kelgan valun va gildan iborat, qatlami aniq bwlmagan
jinslardir. Bunday jinslar kwpincha keng morena amfineatrining markaziy chuqur qismini qoplab
ëtadi, tagining yuzasi notekis bwlib, juda kwp kichik kwllar joylashadi.
5. Flyuvioglyatsiyaal ëtqiziqlar - muzlik suvlari olib keltirgan ëtqiziqlar bwlib, ular qalin
qatlamli qum, qumoq va gillardan iborat. Yupqa qatlamli bunday ëtqiziqlar lentasimon gillar deb
ataladi.
6. Qwy peshanalar va silliq qoya toshlar yuzasi chiziqlar bilan qoplangan, bu chiziqlarga
qarab ilgarigi muzlikning harakat tomonini aniqlash mumkin.
Twrtlamchi davrda uch marotaba muz bosish davri bwlgan. Bular: Evrosiëda, Grendandiya
bilan birga Shimoliy Amerikada va Antarktidadadir. Dunëdagi muzliklarning yalpi maydoni 37,2
mln. km2 ga etgan, bundan 9,5 mln. km2 Evrosiëga, 13,7 mln. km2 Shimoliy Amerikaga, 13,5 mln.
km2 Antarktikaga, 0,5 mln. km2 ga yaqini Janubiy Amerikaga twg`ri kelgan.
Er sharida pliotsen va antropogen davrlarida muzlik wttin-wqtin shimoldan janubga tomon
bosib kelganligiga yuqorida tasvirlab wtilgan muzlik ëtqiziqlari va shakllari yaqqol dalil bwla oladi.
Twrtlamchi davr muzliklarining vujudga kelishi sabablari. Evropa materigida twrtlamchi
davrda iqlimning bir necha marta wzgarganligi olimlarimiz tomonidan aniqlangan. Uchlamchi davr
oxiri, twrtlamchi davr boshlarida evropa iqlimi nihoyatda sovib ketadi. Al`p va Kavkaz tog`lari muz
bilan qoplanadi. Swngra yana ozroq vaqt havo isib ketadi, undan keyin iqlim yana ham sovib
ketadi, muz faqat baland tog`lik wlkalarnigina emas, tekisliklarni ham egallaydi. Wsimlik
qoldiqlarining topilishi bu muzliklar wrtasida uzoq vaqt iliq iqlim davom etganini kwrsatadi.
Er sharining deyarli 1
4 qismida wrtacha yillik temperaturalar manfiy (0 dan past) bwlgani
uchun er yuzasining tuproq-grunt qomlami wn,yuz, hatto ming yillab muzlab (twngib) ëtadi. Er
pwstining bunday twngib ëtgan qislari doimiy muzloqlar ëki kwp yillik muzlab ëtgan erlar deyiladi.
Bunday erlarda er osti suvi ham, odatda, muz holatida bwladi.
Tayanish tu`sinik
Muzliqlar. Muzliqlardin` payda boliw jag`daylari: qar sizig`i, qar shegarasi, to`men
temperatura, qatti atmosferaliq jawin shashim. Qar. Taw dizbekleri. Firn, gletcher, sublimatsiya.
Muz qozg`alisi: Muz qalin`lig`i, qiyaliq, mayisqaqliq. Muzdin` tipleri: tawli (al`p tipli), to`beshikli
(skandinaviya tipli), jer betli (materikli, grenlandiya tipli). Muzliqtin` buziwshi jumisi: salmaq,
qiyaliq, eziw, jiriw, untaqlaw ha`m t.b. Fizikaliq jemiriliw produktleri. Taw elementleri. Trop,
qoshqarbasli, shtrixlengen valunlar. Karniz ha`m t.b. Muzliqtin` transportliq ha`m akkumulyativ
jumisi: Moren, ultan ha`m ishki morenler, orta, qaptal, son`g`i, tiykarg`i morenler. Tillit, drumlin.
Suw- muzliq qatlamlari flyuvioglyatsiya qatlamlari. Zandriy maydanlari, kama, lentali ilaylar. Muz
basiw da`wirleri: protorozoy, tasko`mir, perm, neogen-to`rtlik. Muz basiw sebepleri: taw payda
boliw protsessleri basim temperatura ha`m ig`alliqtin` ko`beyiwi.