Upload
others
View
2
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
1
LA MATERIA
Dut chel che aon dintornvìa, che podon tocèr e sentir coi sensc, tol fora n spazie e l’à n peis: l’é la materia. Dut l’é fat da materia: i esseres vivenc i é fac da materia organica, i esseres no vivenc i é fac da materia inorganica. Tant la materia organica che chela inorganica les é fates da partizeles n muie pìcoles, che à inom molécoles. Aldò de coche se lea chesta molécoles te la sostanza che les forma, la materia pel esser de desvaliva sorts: dura, lujia, gas.
I STAC DE LA MATERIA
La materia l’é dut chel che te la realtà tol fora n spazie e l’à n peis.
I corpes dures é fac da na materia che à sia forma
ben defenida. La molécoles, apontin, se lea
anter de eles a na vida forta e en órden.
I corpes lujesc, enveze, no i à na forma sia, ma i tol
sù la forma del contegnidor olache i é. La molécoles é leèdes a na
vida manco forta.
Ence i gasc no à na forma
sia e la materia de chela che i é fac la se span fora te dut l spazie desponìbol. La molécoles les é deldut en dejórden e les se mef
de séghit.
2
CLASSIFICHÈR LA MATERIA
Classifica i materièi coche carenea.
sèl da cojinèr fonghes pom microbi vacia fum òr pomé bisteca crep marmelada lat grascia stram èga
MATERIA
ORGANICA INORGANICA
Vegetèi o de orìgin vegetèla .......................... .......................... .......................... .......................... ..........................
Animèi o de orìgin animala
..........................
..........................
..........................
..........................
..........................
Minerèi
..........................
..........................
..........................
..........................
..........................
Segna con X demò la sostanzes naturèles. � èga � sas � vin � boton � saolon � làpisc � aspirina � aria � pan � creida � cadrìe � ciodo
Scrif ite te la tabela.
Co él pa al tast?
Él fat de sostanza
organica o no
organica?
De coluna sostanzes
él pa fat?
.........................
......................... ..................
.....................
.....................
......................... .........................
.................. ..................... .....................
.........................
......................... ..................
.....................
.....................
......................... .........................
.................. ..................... .....................
3
LA PROPRIETÈDES DI DURES
I dures à sia forma e i tol fora n spazie ben defenì.
Lec delvers l diagram de flus e proa a fèr l’esperiment.
SCOMENZ
Pélel n materièl dur mudèr forma?
Tol na clupa e proa a mudèr sia forma
Tol n śes e proa a l dobièr
Tol n toch de plastilina e drùchelo
I dures se èi
comportà a la medema
vida?
NA
EI
I dures à sia forma che muda canche entervegn na forza delafora
FIN
4
I POLVRES
L’é sostanzes, desche la farina, l zucher o l sèl che, se metudes te n contegnidor, somea che les toles sù sia forma, desche i lujesc. Alincontra l’é polvres, che fossa dures fregolé. I polvres i é fac da pìcola partizeles che à la medema proprietèdes di dures.
ESPERIMENT
Tol doi biceres e empienésceli a mez, un de zucher e un de farina. Vèrda: Co éi pa metui l zucher e la farina?
Ades empienesc de èga n auter bicer. Co se èla pa metù l’èga? Ades proa a pièr i trei biceres.
Che él pa che te veides? Scrif ite. Èga e farina tol sù la forma del contegnidor ma ....
l’èga ....................................................................................... la farina ................................................................................. Met n scuierin dant tel bicer de farina e dò te chel de l’èga. Làscel sia pedia te l’èga l scuierin? .........................................................
5
LA PROPRIETÈDES DI LUJESC
I lujesc tol fora n spazie, ma no i à sia forma percheche i tol
sù la forma del contegnidor olache i vegn trac ite.
Lec delvers l diagram de flus e proa a fèr l’esperiment.
SCOMENZ
Co fèjei zeche insec a jir sora l’èga?
Poja n bicer sun desch
Empienéscel de èga fin sun or
Jóntege ite amò èga col contagoces fin canche la superfize passa sora l’or del bicer
Vèla per sora
l’èga?
NA
EI
La partizeles su la superfize di lujesc fèsc na pelìcola fina che no lascia vegnir fora l lujech. Chest fenomen à inom tenjion
superfizièla; vèlch inset desfruta chesta proprietà per jir su l’èga.
FIN
6
Lec delvers l diagram de flus e proa a fèr l’esperiment.
SCOMENZ
Pélel n lujech jir en su?
Poja n bicer trasparent jabas e empienéscel de èga
Jóntege ite vèlch gocia de enchioster
Tol n auter bicer, vet, e pójel sora n desch
Dò vèlch ora
él ite zeche tel bicer sun
desch?
NA
EI
I lujesc, de gra a la forza che lea la molécoles, pel se mever ence en su. Chesta proprietà di lujesc à inom “capilarità”.
FIN
Met adum i doi biceres co na cordela
7
LA PROPRIETÈDES DI GASC
I gasc tol fora dut l spazie desponìbol
e no i à sia forma percheche i tol sù la forma del contegnidor olache i é ite.
Lec delvers l diagram de flus e proa a fèr l’esperiment.
SCOMENZ
Se pélei schicèr i gasc?
Tira ite l’aria co na pompa da roda
Stropa l busc con n deit
Druca la pompa dut chel che l’é meso, dò mólela
La pompa vèla endò te sia posizion
del scomenz?
NA
EI
I gasc se druca e se span fora e i tol endò l spazie che i aea dant: per chest se disc che i é lastesc.
FIN
8
LA SOLUZIONS
N muie de sostanzes che se doura duc i dis les pel se mescedèr. Béleche duta la limetes, per ejempie, à ite zucher che se à delegà deldut zenza lascèr segn. I mescedons olache la sostanzes mescedèdes no se decern più
percheche una se à delegà te l’autra, i à inom soluzions.
Pélei doi lujesc mescedé fèr na soluzion?
Proa a fèr l’esperiment, dò respon.
CHEL CHE SERF:
N bicer Èga Ajei
CO FÈR: Tol n bicer e empienéscel a mez de èga. Trage ite mìngol de ajei.
CHE SOZÉDEL PA?
..............................................................................................
..............................................................................................
Se decérnel amò l’èga? ........... E l’ajei? ........... Podon dir che te la soluzions la sostanzes mescedèdes ..................
9
Te na soluzion se pélel troèr endò la sostanza che se à delegà ite?
Proa a fèr l’esperiment, dò respon.
CHEL CHE SERF:
Na pegnata N scuier N lavaman
Na rei Èga Sèl
CO FÈR: Empienesc la pegnata de èga, jóntege ite vèlch scuier de sèl. Sveta l’èga tel lavaman e met soravìa na rei. Met l lavaman te n post parà e nota sù i mudamenc.
CHE ÉL PA SOZEDÙ DÒ VÈLCH SETEMÈNA?
L’èga ......................................................................................
e l sèl .....................................................................................
Podon dir che te na soluzions de èga e sèl, l’é possìbol tor fora l sèl fajan svampèr l’èga.
10
NO SÈSTE CHE FÈR?
É GÉ NA SOLUZION!
Veste te goder a fèr la bales de saon? Té chesta rezetes!
SOLVENT + SOLUT = SOLUZION
Scrif ite.
SOLVENT 1° SOLUT 2° SOLUT
Rezeta 1
Rezeta 2
Rezeta 3
REZETA 1 Meter 3 o 4 scuieres de polver da lavèr o
scaes de saon te cater chìcheres de
èga ciauda. Lascèr pussèr na dì, dò ge
jontèr apede n scuier de miel e mescedèr.
REZETA 2 Mescedèr mesa chìchera de èga
tebia, n scuierin de saon lujech da lavèr
jù e n scuierin de zucher.
REZETA 3 Meter te n còcol n bicer de èga, doi
scuierins de polver da lavèr e n scuierin de
glicerina.
11
I MESCEDOC
Se se mesceida l’èga e l saolon se pel se n’adèr che, ence se mescedèdes, chesta doi sostanzes resta spartides, donca se veit i grans de saolon se mever te l’èga. L’èga e l saolon forma n mescedoz, che fossa n mescedon de doi sostanzes che resta scialdi spartides.
Che sozédel se te mesceides doi polvres?
Proa a fèr l’esperiment, dò respon.
CHEL CHE SERF:
Na copa N scuier Zucher de cana Farina
CO FÈR: Met te la copa vèlch scuier de zucher. Jóntege ite mìngol de farina e mesceida delvers.
CHE SOZÉDEL PA?
Dò aer mescedà se veidel amò i grans de zucher? ........................ Pèrto tia se pélel spartir la doi sostanzes? .................................
12
Che sozédel pa se te mesceides doi lujesc?
Proa a fèr l’esperiment, dò respon.
CHEL CHE SERF:
N còcol de vierech col chiovertech N bicer de èga N bicer de elech
CO FÈR: Sveta l’èga tel còcol. Jóntege ite l’elech. Sera delvers l còcol, outelo e scórlelo sù.
CHE SOZÉDEL PA?
Se èi mescedà i doi lujesc? ........................................................
Olà él pa l strat de èga? ............................................................
Olà él pa l strat de elech? ..........................................................
13
SUMES LUJIES
Che sozédel pa se te mesceides doi lujesc desvalives? Enjìgnete doi biceres trasparenc e vèlch scuierin de plastica e met ensema i lujesc descheche te vegn dit te la tabela. Mesceida delvers duran vigni outa n scuierin desvalif e lascia pussèr vèlch menut. Dant de vigni proa scrif ite X olache te peisses che l sozedarà (ipotesa) e dò scrif ite chel che l’é sozedù delbon (verifica).
COMBINAZIONS
IPOTESA VERIFICA
i se mesceida
no i se mesceida
i se mesceida
no i se mesceida
èga + lat
èga + ajei
èga + elech
lat + elech
ajei + elech
lat + ajei
Scrif ite i éjic di esperimenc fac.
SOLUZIONS MESCEDOC
èga + ....................................
.............................................
.............................................
.............................................
èga + ....................................
.............................................
.............................................
.............................................
14
PROA
Scrif sot i dessegnes chel che te sès.
...........................
...........................
...........................
...........................
...........................
...........................
...........................
...........................
...........................
...........................
...........................
...........................
...........................
...........................
...........................
...........................
...........................
...........................
...........................
...........................
...........................
...........................
...........................
...........................
...........................
...........................
...........................
...........................
...........................
...........................
...........................
...........................
...........................
...........................
...........................
...........................
...........................
...........................
...........................
...........................
...........................
...........................
...........................
...........................
...........................
...........................
...........................
...........................
15
PROA Vèrda i dessegnes e fenesc de scriver ite tel diagram de flus. Serf n pich e doi balons da slonfèr.
SCOMENZ
Peisei i gasc?
NA
EI
FIN
16
PROA: ÈGA E ARIA Segna con X olache carenea e respon co la paroles che mencia. La materia pel esser
� dura e lujia
� dura, lujia e gas
� demò dura
Scrif vèlch ejempie de desvaliva sorts de materia: ........................
.............................................................................................. Coluna forma èi pa i lujesc? ....................................................... .............................................................................................. I corpes à sia .............................................. e i doura n
.................................; i lujesc tol sù la ............................... del
contegnidor che l li tegn ite; i gasc pel se spaner fora e
..................................................; amò apede i doura dut l
................................... che l’é dintornvìa.
Peissa a chel che te ès emparà l’an passà e respon: Che inom èl pa l passaje dal stat dur al lujech? ............................ Che inom èl pa l passaje dal stat lujech al dur? ............................
Che inom èl pa l passaje dal stat de gas al lujech? ........................ Che inom èl pa l passaje dal stat lujech al gas? ............................
17
PROA: LA MATERIA Respon a la domanes. 1. Che él pa la materia? 1. La materia l’é ...................................................................... .............................................................................................. 2. Che él pa la materia organica? 2. La materia organica l’é ......................................................... 3. Che él pa la materia inorganica?
3. La materia inorganica l’é ....................................................... 4. Che él pa la molécoles? 4. La molécoles l’é ................................................................... .............................................................................................. 5. Co pélela pa esser la materia? 5. La materia pel esser.............................................................. .............................................................................................. 6. Colunes él pa la carateristiches di dures? 6. I dures ............................................................................... .............................................................................................. .............................................................................................. 7. Colunes él pa la carateristiches di lujesc? 7. I lujesc ............................................................................... .............................................................................................. .............................................................................................. 8. Colunes él pa la carateristiches di gasc? 8. I gasc ...............................................................................
..............................................................................................
.............................................................................................. 9. Che él pa i polvres? 9. I polvres l’é ........................................................................ ..............................................................................................
18
10. Che se ge dìjel pa a chel fenomen che fèsc na pelìcola fina su la
superfize di lujesc? 10. A chel fenomen se ge disc ................................................. 11. Perché éi lastesc i gasc? 11. I gasc i é lastesc percheche ................................................. .............................................................................................. 12. Che él pa la soluzions? 12. La soluzions l’é .................................................................. ..............................................................................................
13. Scrif vèlch ejempie de soluzions. 13. ........................................................................................ .............................................................................................. 14. Che él pa i mescedoc? 14. I mescedoc l’é ................................................................... .............................................................................................. 15. Scrif vèlch ejempie de mescedons. 15. ........................................................................................ ..............................................................................................
Respon con D(dret) o F (falà). ___ La materia l’é chel che te la realtà tol fora n spazie e l’à n peis. ___ La materia pel esser organica e inorganica. ___ La molécoles l’é partizeles che forma demò la materia organica. ___ La materia pel esser dura, lujia, teca. ___ I dures tol sù la forma del contegnidor olache i é. ___ I lujesc i é fac da materia che à na forma ben defenida. ___ I lujesc doura dut l spazie desponìbol. ___ I gasc se span fora te dut l spazie desponìbol.
___ I gasc doura semper l medemo spazie. ___ La molécoles di gasc les é en dejórden e les se mef de séghit. ___ L saolon l’é n polver. ___ N polver l’é fat de materia dura sfregolèda. ___ La coca cola l’é n mescedoz. ___ L minestron l’é n mescedoz. ___ La limonada l’é na soluzion.
19
PROA: LA MATERIA
Fenesc de scriver ite l schem.
la é fata da
che fèsc n
LA MATERIA
la à na ......................
................................ la tol fora ................. ...............................
............................. se l leam anter la molécoles
l’é n muie débol.
............................. se l leam anter la
molécoles l’é n muie fort.
.............................
se l leam anter la molécoles l’é débol.
...............................