16
1 L GROP DEL CIADENAC L grop del Ciadenac o Vaiolon, per todesch Rosengarten (vidor de la reses) e per talian Catinaccio, l’é n massif de la Dolomites che l’é a man dreta de la val. L’é anter Fascia, la val de Dier e la val d’Ega. A nord l confina co la val Duron, a sud-est con Fascia e a ovest con Dier e Sousc. L grop del Ciadenac dèsc l met de fèr tant raides sorides che senestres. Per arjonjer sorì chest grop, se pel tor la forenadoa che pèrt da Vich e rua sun Ciampedìe, i pulmins che pèrt da Pera e rua te Gardecia o autramenter co la sentadoa del Paolina o de le Coronele che pèrt dal jouf de Ciareja. L Ciadenac l’é passà fora da val secondères: Vael, val del Vaiolet, la val de Udai, de Dona e Duron. Duron spartesc l grop del Ciadenac da chel del Saslonch. L grop del Ciadenac vedù da Crepa Neigra (Bufaure)

L GROP DEL CIADENAC - scuoladifassa.it 6... · 5 Entornvìa l grop del Ciadenac l’é stat scrit n muion de lejendes, con protagonisć desvalives. Anter duta chestes, chela più

  • Upload
    others

  • View
    4

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: L GROP DEL CIADENAC - scuoladifassa.it 6... · 5 Entornvìa l grop del Ciadenac l’é stat scrit n muion de lejendes, con protagonisć desvalives. Anter duta chestes, chela più

1

L GROP DEL CIADENAC

L grop del Ciadenac o Vaiolon, per todesch Rosengarten (vidor de la

reses) e per talian Catinaccio, l’é n massif de la Dolomites che l’é a

man dreta de la val.

L’é anter Fascia, la val de Dier e la val d’Ega.

A nord l confina co la val Duron, a sud-est con Fascia e a ovest con

Dier e Sousc. L grop del Ciadenac dèsc l met de fèr tant raides

sorides che senestres. Per arjonjer sorì chest grop, se pel tor la

forenadoa che pèrt da Vich e rua sun Ciampedìe, i pulmins che pèrt

da Pera e rua te Gardecia o autramenter co la sentadoa del Paolina

o de le Coronele che pèrt dal jouf de Ciareja.

L Ciadenac l’é passà fora da val secondères: Vael, val del Vaiolet, la

val de Udai, de Dona e Duron. Duron spartesc l grop del Ciadenac

da chel del Saslonch.

L grop del Ciadenac vedù da Crepa Neigra (Bufaure)

Page 2: L GROP DEL CIADENAC - scuoladifassa.it 6... · 5 Entornvìa l grop del Ciadenac l’é stat scrit n muion de lejendes, con protagonisć desvalives. Anter duta chestes, chela più

2

La Val del Vaiolet pèrt da Pera e la passa fora dut l grop; apontin

per chest l’é l troi più emportant per ruèr tel grop del Ciadenac,

ajache se cogn passèr da chiò

per fèr la raides più de nonzech.

La val de Udai l’é na val erta,

olache passa fora l ruf Udai.

La val de Dona la é te anter l

Ponjin e l Dociuril. L prum toch,

a partir da Ciampestrin,

l’é n muie ert, dò l se averc fora con pre e pèscoi.

La val Duron pèrt da Ciampedel e la é longia 8 km. Chesta val la é

te anter la Cresta Neigra-Saslonch e l Ciadenac. La Cresta Neigra

spartesc Fascia e Gherdena.

Colunes él pa la pontes del Ciadenac?

Chela più auta l’é l Ciadenac de Antermoa (3004 m), ma n’é de

autres de nonzech desche:

Ponta Ciadenac (2981 m)

Ponta Scaliaret (2887 m)

Torns del Vaiolet (2821 m)

Roda de Vael (2806 m)

Mugogn (2797 m)

Zigolade (m)

Ponta da le Pope (2768 m)

Coronele (2797 m)

Crepes de Laussa (2719 m)

Cougol de Larsech (2679 m)

Ponta Emma (2617 m)

Poza da la val de Udai

Page 3: L GROP DEL CIADENAC - scuoladifassa.it 6... · 5 Entornvìa l grop del Ciadenac l’é stat scrit n muion de lejendes, con protagonisć desvalives. Anter duta chestes, chela più

3

La Torns del Vaiolet l’é sie torns che vegn sù te mez al grop del

Ciadenac. Cheles più de nonzech l’é la Torn Winkler, la Stabler e

la Delago; dapodò l’é la

Nord, la Est e la Prinzipèla.

L Ciadenac Roda de Vael veduda dal Latemar

La Torns del Vaiolet col refuge Re Alberto

Page 4: L GROP DEL CIADENAC - scuoladifassa.it 6... · 5 Entornvìa l grop del Ciadenac l’é stat scrit n muion de lejendes, con protagonisć desvalives. Anter duta chestes, chela più

4

Vèrdege a la chèrta, troa fora l grop del Ciadenac e

cerceneel con n color.

Met adum, co na friza de desvalif color, la domana co la

dreta resposta.

Colun él pa l’inom todesch del Ciadenac?

Enrosadira.

Coluns éi pa i confins del Ciadenac?

Udai, Dona, Vaiolet, Duron, Vael.

Che val pàssel pa fora per l Ciadenac?

Vich, Poza, Pera, Mazin, Ciampestrin.

Che èl pa inom chel fenomen canche la crepes doventa resa?

Fascia, Duron, Dier e Sousc.

Che paìjes él pa che fèsc da confin al grop del Ciadenac?

Rosengarten.

Page 5: L GROP DEL CIADENAC - scuoladifassa.it 6... · 5 Entornvìa l grop del Ciadenac l’é stat scrit n muion de lejendes, con protagonisć desvalives. Anter duta chestes, chela più

5

Entornvìa l grop del Ciadenac l’é stat scrit n muion de lejendes, con

protagonisć desvalives. Anter duta chestes, chela più cognosciuda

l’é la lejenda de Re Laurin e so ream.

Lec la contìa ensema a tie compagnes.

RE LAURIN E LA LEJENDA DE LA RESES

L’era n’outa, acà n muion de egn, n ream encantesimà olache

stajea Re Laurin con sie popul de morchies, jent lurenta e

enjignegola. L ream l’era sconet sun Vaiolon e l’era corì de reses via

per dut l’an: per todesch ge vegnìa dit apontin “Rosengarten”, che

fossa “Vidor de la reses”.

Daìte tel mont l’era de lonc portesc, de gran sales e tesores de gran

valor. No l’era mures e nience fossèi che vardèa via chest ream,

demò n sotil fil de seida segnèa l confin.

Na dì Re Laurin l’é vegnù a saer che n re so vejin aea na fia zis bela

de inom Similda e coscita l’à dezidù de la domanèr en sposa. L’à

manà sie ambasciadores, ma la prinzessa no à azetà la proponeta.

Laurin, donca, l’é jit a se la tor e l l’à tegnuda te so ream per set

egn, fin canche l fra de la prinzessa à descorì olache la era serèda

via e l’é pontà demez per la librèr, dò ge aer domanà aiut al fort

Teodorich. Candenó i é rué a veder l mont e dò esser jic amò n

gran pez, zacan i à troà l fil de seida che cercenèa l resolé

desmesurà.

Un di cavalieres à petà n saut inant e l l’à sbregà con ira. Te n

medeat anter i fiores dessaté l’é sutà fora n picol om, armà da

sunsom fin japede, con sul cef na corona de or: l’era Laurin en

persona, l Re di morchies. L’é scomenzà sobito na batalia furiousa;

Page 6: L GROP DEL CIADENAC - scuoladifassa.it 6... · 5 Entornvìa l grop del Ciadenac l’é stat scrit n muion de lejendes, con protagonisć desvalives. Anter duta chestes, chela più

6

Laurin aea na centa magica che ge dajea la forza de doudesc

omegn, coscita nesciugn parea aer la soramessa, ma Teodorich ge

l’à sbreghèda via e sobito l l’à abuda venta.

L fra de Similda à domanà olache l’era sia sor e l Re batù à dit che

Similda vivea tel mont, te de gran sales con eles che la secodia e

che nesciugn ge aea mai fat mèl.

Fora de n bel nia se à avert n usc tel crep e l’é vegnù fora la

prinzessa che, contenta de veder endodanef sie fra, la ge à dit

develpai a el e a si compagnes de l’aer librèda. Similda ge à ence

dit che Laurin l’era n muie valent, che la era semper stata tratèda

desche na reìna e per chest se cognea strenjer n pat de fradaa con

el e so popul.

Teodorich l’é stat content de

chesta paroles e l ge à dat la

man a Re Laurin; ma no duc i

cavalieres i era a una e via per la

net dotrei de ic à proà a tachèr

endò l popul di morchies.

La batalia la é endò scomenzèda

e timpruma parea che Laurin

aesse la soramessa, ma dò l’é

stat batù e menà desche

prejonier te n lech n muie dalonc. Dò n muie de egn, canche zacan

l’é stat bon de se librèr e de jir de retorn te sie palaz anter i monc, l

se n’à adat che l’era stat sia reses a l tradir, ajache se i omegn no i

les aessa vedudes no i aessa mai podù descorir so ream.

Coscita Laurin à mudà te sas dut l resolé con n faturec acioche no

se aessa podù l veder de dì e nience de net.

Page 7: L GROP DEL CIADENAC - scuoladifassa.it 6... · 5 Entornvìa l grop del Ciadenac l’é stat scrit n muion de lejendes, con protagonisć desvalives. Anter duta chestes, chela più

7

Purampò l se à desmentià de l’èlba e de fiorir del soreie e l’é

apontin te chisc momenc che se pel veder endò la reses checenes

del vidor encantà: l’é l’Enrosadira che depenc de resa l Ciadenac.

Dò aer let la contìa, proa a responer a chesta domanes.

1. Chi stajéel pa tel ream encantà?

.Re Laurin e Teodorich ߐ .Re Laurin e si morchies ߐ .Re Laurin e i Fascegn ߐ

2. Olà érel pa l ream?

.Tel Ciadenac ߐ .Sun Jumela ߐ .Sun Contrin ߐ

3. Che vélel pa dir Rosengarten?

.Vidor śal ߐ .Vidor de la zondres ߐ .Vidor de la reses ߐ

L’Enrosadira tel grop del Ciadenac

Page 8: L GROP DEL CIADENAC - scuoladifassa.it 6... · 5 Entornvìa l grop del Ciadenac l’é stat scrit n muion de lejendes, con protagonisć desvalives. Anter duta chestes, chela più

8

4. Chi érel pa Re Laurin?

.L Re de la vivènes ߐ .L Re di morchies ߐ .L Re di omegn ߐ

5. Chi voléel pa maridèr Re Laurin?

.La fia del Salvan ߐ .Na vivèna ߐ .Similda, la fia de n re vejin ߐ

6. Per cotenc de egn èl pa tegnù Similda te so ream?

.egn 8 ߐ .egn 7 ߐ .egn 4 ߐ

7. A chi ge èl pa domanà aiut l fra de la prinzessa?

.A Teodorich ߐ .A n verier ߐ .A n strion ߐ

8. Che érel pa che ge dajea a Re Laurin la forza de doudesc omegn? .La èrmes ߐ .La corona ߐ .Na centa ߐ

9. Perché pérdel pa la batalia Re Laurin?

.Percheche Teodorich ge tol la centa ߐ .Percheche l stèsc mèl ߐ .Percheche Similda domana de fèr pèsc ߐ

10. Da olà végnela pa fora Similda?

.Da n bosch ߐ .Da n ciastel ߐ .Da na crepa ߐ

Page 9: L GROP DEL CIADENAC - scuoladifassa.it 6... · 5 Entornvìa l grop del Ciadenac l’é stat scrit n muion de lejendes, con protagonisć desvalives. Anter duta chestes, chela più

9

11. Perché cógnei pa strenjer n pat Teodorich e Re Laurin?

Percheche Similda la é stata tratèda polito e la domana ߐ chest. .Percheche Re Laurin l’é stuf de beghèr ߐ .Percheche Teodorich no l’à più sudé ߐ

12. Olà végnel pa menà Re Laurin, dò aer perdù la batalia?

.Ju te val ߐ .Te perjon ߐ .Te so ciastel ߐ

13. Che él pa che à tradì Re Laurin?

.I morchies ߐ .Similda ߐ .La reses ߐ

14. Che faturec fèjel pa Re Laurin?

.L muda te sas la reses ߐ .L muda te crepa l bosch ߐ .L destrabonesc l ciastel ߐ

15. Coluns éi pa i moments de la giornèda che l’à lascià fora?

.La net e l’èlba ߐ .L domesdì e l fiorir de soreie ߐ .L’èlba e l fiorir de soreie ߐ

16. Che él pa l’Enrosadira?

.L ciel che da sera vegn scur ߐ .L color che i monc ciapa da doman bonora e da sera ߐ .L color de la Dolomites via per dut l dì ߐ

Page 10: L GROP DEL CIADENAC - scuoladifassa.it 6... · 5 Entornvìa l grop del Ciadenac l’é stat scrit n muion de lejendes, con protagonisć desvalives. Anter duta chestes, chela più

10

L GROP DEL LATEMAR

L Latemar l’é l grop anter l Trentin e l Südtirol, anter Fascia a est,

Fiem a sud, l Pas de Sèn Lugan a ovest e l sompian de Neva

Todescia a nord.

Chest grop l’é anter Pardac, Moena, L Forn, l jouf de Ciareja, l lech

de Ciareja, Obereggen, l jouf de Pampeago e l Feudo.

L’é fat soraldut da pontes e crepes de color chièr, n muie

enteressant dal pont de veduda geologich.

Se pel arjonjer l Latemar ence da L Forn su per Valsorda.

Page 11: L GROP DEL CIADENAC - scuoladifassa.it 6... · 5 Entornvìa l grop del Ciadenac l’é stat scrit n muion de lejendes, con protagonisć desvalives. Anter duta chestes, chela più

11

La pontes più emportantes del grop l’é :

Torn de Muss (2402 m)

Ponta Feudo (2670 m)

Ponta de Valbona (2663 m)

Ponta Valsorda (2762 m)

Torn de Pisa (2671 m)

Paion (2800 m)

Torns del Latemar (2814 m)

Cimon del Latemar (2812 m)

Torn Christomannos (2800 m)

Schenon (2800 m)

Cornon (2781 m)

Ponta Pope (2481 m)

Torn de Pisa

Torns del Latemar

Page 12: L GROP DEL CIADENAC - scuoladifassa.it 6... · 5 Entornvìa l grop del Ciadenac l’é stat scrit n muion de lejendes, con protagonisć desvalives. Anter duta chestes, chela più

12

LA POPES DEL LATEMAR A chesta cresta de crepes scrizolèdes sunsom l Latemar zacan te

Fiem i ge dijea “la procescion de le pope”, e chesta l’é la storia che

conta la rejon.

Na dì, acà n muie de temp, dotrei picoi pèstres se n stajea bie chiec

senté jù anter i lèrjes sui pèscoi de la Mont da Vich. Fora de n bel

nia l’é ruà adalèrch n veie segnor e l ge à domanà se adinfal i aessa

troà n cortel che l’aea perdù giusta aló dintorn.

I bec no i aea troà nia,

ma bolintiera i se à metù

a chierir l cortel fora per

l bosch.

Ma tantocant l’é vegnù

scur che amò l cortel no

l’era sutà fora. Coscita i

bec à binà ensema l

bestiam per se n jir en ju

e i à tout cumià dal veie,

che enveze l’é se n jit da l’autra man, envers l Latemar.

Pech dò aboncont, enlongia strèda, i à vedù sun or de troi zeche

che lumenèa: l’era apontin l cortel che i aea tant chierì, n beliscim

cortel col mènech dut de or. Menega, la beza più grana, l’à dat

sobito de outa per ge reter l cortel a so patron, e la é jita coran de

sbalz fin a canche no l’à troà l veie su per chi ores adorc del

Latemar.

L Lech de Ciareja con vindò l Latemar

Page 13: L GROP DEL CIADENAC - scuoladifassa.it 6... · 5 Entornvìa l grop del Ciadenac l’é stat scrit n muion de lejendes, con protagonisć desvalives. Anter duta chestes, chela più

13

L veie l’é stat n muie content de chesta neva e l volea se

recognoscer co la beza, coscita l ge à domanà che che l’aessa volù

aer en don. Menega, dò ge aer pissà sù delvers, la ge à dit che

l’aessa volù na bela popa per fèr damat.

L veie ben bolintiera ge à dit de scì: “Gei endò chiò doman con tie

amisc. Ve mosciaré de beliscima popes, coscita podarede chierir

fora cheles che ve pièsc de più. Ades studiete però, va a cèsa! Vegn

scur e da chest’ora la stries de Majaré vegn jù da la crepes del

Vaiolon”.

La beza sprigolèda la é jita jù en prescia envers l paìsc, ma pech

sora Tamion l’à scontrà na foresta che se n stajea sul picol pènt de

Ruf de Marmol desche se la la spetassa. Menega aessa volù tirèr

dret, ma la femena ge é jita enlongia e la l’à compagnèda per n trat

de strèda. La beza ge à contà chel che ge era sozedù.

“Te es fortunèda, piciola” ge à dit la foresta. “Chel om l’é n segnor

da Unejia, rich e richent, che stèsc japede l Latemar; l’é l patron de

tesores desmesuré, e anter l’auter l’à ence de beliscima popes de

doi sorts. La prumes à guanc scempies de seida biencia, śala e

checena, la autres enveze à guanc de damèsch fornii de perles

preziouses e na corona de or sul cef. Se doman l veie te mosciarà

demò la popes coi guanc de seida, te cognarès dir sù chesta

paroles.

Popes de pera

con straces de seida

stajé aló a ge vardèr

al Latemar!

Page 14: L GROP DEL CIADENAC - scuoladifassa.it 6... · 5 Entornvìa l grop del Ciadenac l’é stat scrit n muion de lejendes, con protagonisć desvalives. Anter duta chestes, chela più

14

Coscita chel gaitegon cognarà tor fora ence la popes più preziouses,

cheles con la corona de or. Ma recordete delvers la paroles che te é

dit!” Dò aer dit chest tant la femena se n’à enarloà e la é

desfantèda tel bosch.

La dì dò i trei picoi pèstres i é jic da somamont envers l Latemar,

fin canche i é rué olache Menega la sera dant aea lascià l veie

segnor. Fora da n bel nia i à sentù n cert revedoz: i à vardà en su e

i à vedù se orir anter la crepes n usc pesoch da olache vegnìa fora

na longia fila de popes, che se à metù una apede l’autra su na

cresta del gran crep. Dutes les era regolèdes de seida biencia, śala

e checena. I bec i é resté a bocia averta tel veder chel spetacol, ma

Menega no parea nia deldut contenta e zenza ge pissèr sora doi

outes l’à dit sù la paroles emparèdes da la femena foresta.

Te chela se à sentù n gran scigol

traversèr duta la mont e dal bosch

sotite se à levà na grignèda

aricegola: la popes se à cetà de

colp e les é doventèdes de sas.

Amò anchecondì, sul fiorir del

soreie, su la crepes del Latemar se

veit i beliscimes colores de la

popes de sas.

Page 15: L GROP DEL CIADENAC - scuoladifassa.it 6... · 5 Entornvìa l grop del Ciadenac l’é stat scrit n muion de lejendes, con protagonisć desvalives. Anter duta chestes, chela più

15

Encoloresc tel test la respostes col medemo color de la

domanes.

Olà stajéei pa i picoi pèstres col bestiam?

Che se aéel pa perdù l veie segnor?

Che èi pa fat bolintiera i bec?

Che èi pa fat i bec canche l’é vegnù scur?

Da sera, canche l’é vegnù scur, olà él pa jit l veie?

Che èi pa troà i bec enlongia strèda?

Chi él pa di trei bec che ge à portà l cortel al veie?

Che voléela pa la beza en don dal veie?

Chi él che vegn jù dal Majaré canche vegn scur?

Chi èla pa scontrà dapodò la beza?

Che sorts de popes ge mosciarèl pa l veie?

Che paroles cognéela pa dir sù?

Canche i trei bec i é rué sul Latemar, che èi pa sentù?

Che érel pa sozedù te anter la crepes?

Co éi pa resté i bec?

Érela contenta Menega?

Che él pa sozedù dò che Menega à dit sù la paroles dites ite da la

femena foresta?

Co éles pa doventèdes la popes?

Page 16: L GROP DEL CIADENAC - scuoladifassa.it 6... · 5 Entornvìa l grop del Ciadenac l’é stat scrit n muion de lejendes, con protagonisć desvalives. Anter duta chestes, chela più

16

LA CEDENA DE BOCE

La cedena de Boce spartesc la val de Sèn Pelegrin da la Val

Travignol, donca la fèsc da confin anter Fascia, Fiem, Primier e, a

est, ence con Falcade e donca col Venet.

Chisc monc i é fac de porfir, donca crepa vulcanica.

La pontes più autes l’é:

Cimon de Boce (2757 m)

Gereburt (2697 m)

Chesta cedena, endèna la

Gran Vera, la é stata

teater de gregn

combatimenc anter

austriaches e taliegn.

Amò anchecondì se pel

veder n muie de resć de

trincees.

Trincea talièna