XII MałopolskIe DnI DzIeDzIctwakulturowego

zobacz z bliska

www.dnidziedzictwa.pl

Spiskie godanieKościół pw. św. św. Piotra i Pawław Łapszach Wyżnych

Bibliografia:

A. Gryglak-Bigos, D. Knysik, B. Kuruc, Nasa Dziedzina, Nowy Targ 2008.

H. Jost, słownik gwarowych wyrazów technicznych z terenu Podtatrza, Nowy Sącz 1987.

J. Nalepa, Etymologia nazwy „spisz”, [w:] Terra scepusiensis. stan badań nad dziejami spiszu, red. R. Gładkiewicz, M. Homza, Lewocza – Wrocław 2003.

Z. Sobierajski, atlas polskich gwar spiskich, Poznań 1966.

A. Skorupa, Zabytkowe kościoły polskiego spisza, Kraków 2001.

spisz, spiš, Zips, szepes, red. A. Kroh, Sejny – Kraków 1998.

T. M. Trajdos, Perła polskiego rokoka (o kościele w Łapszach Wyżnych), „Wierchy” 1985, nr 54 (wyd. 1988).

T. M. Trajdos, szkice z dziejów Zamagórza, Kraków 1991.

www.lapszenizne.pl

teksty: Barbara Sanocka, Agnieszka

Szymaszek

koncepcja graficzna projektu MDDK:

Marcin Klag

opracowanie graficzne: Kuba Skoczek

na okładce: ołtarz św. Mikołaja

w kościele pw. św. św. Piotra i Pawła

w Łapszach Wyżnych

[fot. M. Łuczak]

© by MIK, Kraków 2010

www.mik.krakow.pl

Obiekt objęty programem XII Małopolskich Dni Dziedzictwa Kulturowego, cyklicznego wydarzenia

Województwa Małopolskiego, realizowanego przez Małopolski Instytut Kultury.

rób zdjęcia zabytkom! Zachęcamy do fotografowania Małopolskich Dni Dziedzictwa

Kulturowego. Najciekawsze zdjęcia opublikujemy na www.dnidziedzictwa.pl.

Więcej informacji w zakładce fotorelacje.

inicjator: wsparcie finansowe:

patroni medialni:

realizator:

partnerzy:

Parafia pw. św. św. Piotra

i Pawła w Łapszach

Wyżnych

Gmina Łapsze Niżne

Uniwersytet

Pedagogiczny

w Krakowie

instytucja kulturyWojewództwa Małopolskiego

realizator:

P O L S K ANowy Targ

Niedzica

Spišská Stará Ves

Hniezdne

Stará ĽubovňaPodolínec

Spišská Belá

KežmarokĽubica

Ruskinovce

Tvarožná

Vrbov

Levoča

MatejowiceSpišská SobotaVelka

Poprad Stráže

Spišské Podhradie

Spišské VlachySpišská Nová Ves

Vondrišel Gelnica

S P I Š

ŠA

RI

Š

LI

PT

OV

G E M E R

TU

RŇ

AA

BO

V

W bocniym ołtarzu, po prawyj stronie jest płaskorzeźba św. Mikołaja – biskupa z Miry. był on za zycio barz dobrym cłowiekiem, pomogoł biednym, potrzebujon-cym. Dokonoł duzo cudof, jednym śnif było uwolniynie z hereśtu trzof rycerzy, niewinnie skazanyf na śmierz. To wydarzynie jest przedstawione w łapsańskiym koście-le. W prawym rogu, przy nogaf świyntego moc doźryć za kratami gymby trzof wojokof. Obok św. Mikołaja stojom doktorzy kościoła: św. augustyn z dzieckiem, ftore to trzymie w rynce łyzecke i św. ambrozy – daje on piniondz biedokowi. Nad tymi świyntymi jest obrozek w kształcie medalionu, ftory to ukazuje myncynnika św. sebastiana. Cały ołtorz jest w stylu rokokowym, duzo w niym ozdob ze złota. Zgodnie z panujoncom wtedy modom artysta z drzewa zrobiył marmur w kolorze zielo-nym. Na gembusiaf aniołkof widać radość i zadowolynie.

zobacz z bliskaOłtarz św. Mikołaja

NiezwykłykonglomeratSpisz to rejon, w którym na przestrzeni wie-ków, jak w soczewce, skupiały się wpływy wielu kultur. Obecnie Spisz jest podzielony granicą polsko-słowacką. Na północnym zachodzie sąsiaduje z Podhalem, na północy z ziemią sądecką, na wschodzie z Szaryszem, na południu z Abovem i Gemerem, na połu-dniowym zachodzie z Liptowem. Polska część Spisza to zaledwie 5,3 proc. powierzchni całego regionu.

Na początku XI w. Bolesław Chrobry przyłączył do królestwa polskiego większość ziem spiskich. Stopniowo południowa grani-ca Polski przesuwała się na północ, a Spisz przechodził na własność Węgier. Równolegle Historia a język

Najstarsi mieszkańcy tego terenu do dziś pamiętają węgierskie słówka, piosenki, wierszyki. Spiszacy uczyli się najczęściej w szkołach ponadpodstawowych na terenie Węgier. Żywe były kontakty gospodarcze. Nie było żadnych utrudnień w przemieszczaniu się ludności przez granicę. W liturgii z kolei używano języka łacińskiego i słowackiego. W niektórych kościołach na polskim Spiszu do dziś śpiewa się nie tylko polskie, ale i słowackie pieśni. Stacje drogi krzyżowej, m.in. te w kościele w Łapszach Wyżnych, są opisane w języku słowackim. „Jeśli wieloet-niczność i wielokulturowość stanowi jedną z najbardziej fascynujących cech konsty-tuujących fenomen Europy Środkowej, to maleńki Spisz jest jej esencją i symbolem” (Wstęp, J. Purchla, [w:] spisz, spiš, Zips, szepes, red. A. Kroh, Sejny – Kraków 1998, s. 21).

Wpływy niemieckie-go, węgierskiego, słowackiegoPrzynależność państwowa do Węgier pozosta-wiła widoczny ślad w postaci madziaryzmów, np.: kabat – płaszcz (węg. kabát); cyfrowane – haftowane (węg. cifráz – wymyślnie ozdabiać, haftować); galer – kołnierz (węg. gallér); kiefa – szczotka do podłogi (węg. kefe oznacza każdą szczotkę); bosiorka – kobieta lekkich obyczajów (węg. boszorkány – czarownica).

Z kolei osadnictwo niemieckie, głównie zaś niemieckich rzemieślników pozostawiło sporo germanizmów. Są to głównie wyrazy dotyczące murarstwa i narzędzi budow-lanych: hantlagier – pomocnik murarza (niem. der Handlanger); waserwaga – poziomi-ca budowlana (niem. die Wasserwaage); śtok

W łapsańskiym kościele som piykne figury świyntyf, starsi ludzie powiadajom, ze urodom przipominajom samyf łapsanof. Ponoć w XViii wieku kied powstawały rokokowe ołtorze, to rzeźbiorz wybieroł se nojśumniejse baby, przystojnyf parobkof i chłopof w dziedzinie. Jym sie ta telo przypatrzuwoł, ze podla if wyglondu wyrzeźbioł pjykne figury, ftore ozdobiajom do dziś łapsański kościoł.

Elżbieta Łukuś z Niedzicy

postępowała kolonizacja tych ziem. Osiedlała się tu ludność polska, niemiecka (fala osad-nictwa w XIII w.), rusińsko-wołoska (fala osadnictwa w XV w.).

Do 1918 r. Spisz należał do monarchii au-stro-węgierskiej. W okresie międzywojennym przebieg granicy polsko-słowackiej na Spiszu był przedmiotem licznych sporów.

Skąd się wzięła nazwa spisz?Nazwa spisz (łac. scepusium, słow. spiš, niem. Zips, węg. szepes) od lat intrygowała języko-znawców i historyków. Do dziś jej pocho-dzenie i etymologia nie są do końca jasne. Istnieje wiele teorii, jednak żadna z nich nie jest pewna. Według jednej nazwa spisz pierwotnie (w XII-XIII w.) była używana na określenie najbliższej okolicy Spiskiego Zamku. Następnie od tej miejscowej nazwy określającej stolicę regionu przyjął nazwę cały obszar.

Przyjmuje się, że najstarszy znany zapis nazwy spisz w postaci silva Zepus – a więc dotyczący lasu (łac. silva – las) – pochodzi z kroniki Anonima, Gesta Hungarorum. Dzieło powstało ok. 1200 r.

Według jednej z teorii nazwa spisz pocho-dzi z języka prasłowiańskiego, choć były rów-nież hipotezy wywodzące to słowo z języka celtyckiego. Według innej teorii, którą podać można jednak raczej jako ciekawostkę niż naukową hipotezę, nazwa spisz pochodzi od węgierskiego przymiotnika szép, czyli piękny.

Jeszcze na początku ubiegłego wieku funkcjonowały równolegle dwie nazwy: spisz i spiż. Za pierwotne oraz poprawne uważa się jednak spisz.

Koci Zakątek i Sokola Skała, czyli skąd po-chodzą nazwy miej-scowości na Spiszu? Nazwy wielu miejscowości polskiego Spisza to kolejny znak przenikania kultur i języków. W tym przypadku głównie języka niemieckiego.

Falsztyn − nazwa pochodzi od niemieckiego Falkenstein, czyli sokola skała.

Kacwin − nazwa pochodzi prawdopodobnie od niemieckiego katzwinkel, czyli koci zakątek.

Krempachy − nazwa pochodzi prawdopodob-nie od niemieckiego krummbach − kręty potok.

Dursztyn − nazwa pochodzi od niemieckiego Durstein − twarda skała.

– dom piętrowy, piętro (niem. der stock). Również liczne kontakty handlowe z zamoż-nymi miasteczkami środkowego i dolnego Spisza wpływały na przenikanie germani-zmów. Przykłady: biglajz – żelazko (niem. das bügeleisen); śtikieraj – ozdobna, baweł-niana koronka (niem. die stickerei); śtof – cienka wełna na ubrania (niem. der stoff); śnuptylka – chusteczka do nosa (niem. das schnupftuch); holstuf – szalik (niem. das Hal-stuch). W spiskiej gwarze można usłyszeć też wyrazy pochodzące z języka słowackiego: cisło – numer; topanki – obuwie; sandały; naozoj – naprawdę; cudok – dziwak.

Ołtarz św. Mikołaja w kościele pw. św. św. Piotra i Pawła w Łapszach Wyżnych

[fot. M. Łuczak]

Mapa Spisza

[rys. K. Skoczek]

Spiski Zamek (Spišský Hrad) położony na Słowacji dał nazwę całej krainie.

[fot. A. Szymaszek]

Akt chrztu wystawiony w Łapszach Wyżnych w 1924 r. Spisany po łacinie, występuje w nim

nazwa miejscowości w języku węgierskim i słowackim.

[własność: M. Brawiak]

zobacz z bliskaołtarz boczny z przedstawieniem św. Mikołaja

Kościół pw. św. św. Piotra i Pawła w Łapszach Wyżnych (rzut)

rys. K. Skoczek na podst: A. Skorupa, Zabytkowe kościoły polskiego spisza, Kraków 2001, s. 81, il. 25

Najwcześniejsze znane historykom wzmianki o Łapszach Wyżnych pochodzą z 1463 r. Praw-dopodobnie wieś powstała na początku XV w. przez osiedlenie się tutaj ludności z sąsied-nich Łapsz Niżnych. Później przybyli na te tereny pasterze rusińsko-wołoscy i zbudowali we wsi cerkiew. Jednak w XVII w. opuścili oni Łapsze z niewyjaśnionych dotąd przyczyn.

Łapsze Wyżne należały do panów niedzic-kich, m.in. Berzewiczych, Zapolyów i Hor-wathów. Ci ostatni dali je w zastaw w 1670 r. Ioanellim. W czasie gdy wieś należała do tej rodziny, powstał murowany kościół z wspa-niałym wyposażeniem. Do czasu budowy kościoła parafianie korzystali przypuszczal-nie z pozostawionej przez Rusinów cerkwi. Od połowy XVII w. Łapsze były samodzielną parafią, wcześniej podlegały proboszczowi w Niedzicy. Nową świątynię wzniesiono i wy-posażono w latach 1760-1776 dzięki fundacji

Jana Ioanellego. Nad całością prac czuwał miejscowy proboszcz, ks. Szymon Gorylewicz (Gorelowicz).

Murowany kościół z wysoką wieżą stoi pośrodku wsi, otoczony murem z dwiema bramkami. Główne wejście do świątyni prowadzi przez kruchtę w przyziemiu wieży. Wnętrze kościoła jest jednoprzestrzenne, nakryte sklepieniem kolebkowym z lunetami zdobionym dekoracją sztukatorską w formie trójkątów, wolut i rombów. Niezwykle bogaty wystrój świątyni wykonano w całości w stylu rokokowym.

Rozbudowany ołtarz główny wypełnia całą półkoliście zamkniętą apsydę i mieści w części środkowej obraz patronów kościoła – świętych Piotra i Pawła. Po obu stronach obrazu znaj-dują się rzeźbione postaci św. Jana Chrzciciela i św. Szymona Apostoła. Zwieńczenie ołtarza

stanowi przedstawienie Koronacji Matki Bożej z ujmującymi je po bokach postaciami św. Józe-fa i św. Joachima, którzy stoją na wolutowych zwieńczeniach kolumn. W bocznych częściach ołtarza, nad bramkami ustawiono rzeźby św. Jakuba w stroju pielgrzyma oraz św. Filipa. Ołtarz w kolorze ciemnej zieleni jest marmo-ryzowany (polichromia naśladująca wygląd marmuru), a zdobiące go kolumny, rzeźby świętych i aniołów oraz bogate ornamenty są złocone i srebrzone. Na tle ołtarza ustawio-no ażurowe i bardzo dekoracyjne w formie tabernakulum. Elementy ażurowej dekoracji złożonej głównie z ornamentu rocaille wystę-pują również w ambonie. Warto zwrócić uwagę na jej zaplecek, gdzie przedstawiono św. Jana Nepomucena głoszącego kazanie.

Ołtarze boczne z parą kolumn, płasko-rzeźbionymi przedstawieniami i rzeźbami świętych utrzymane są również w kolorystyce

zieleni, złota i srebra, wzbogaconej ciemnym różem. Po lewej stronie znajduje się ołtarz poświęcony Matce Bożej Niepokalanie Poczętej, z postaciami św. Anny i św. Elżbiety. Po stro-nie przeciwnej płaskorzeźbione przedstawienie ukazuje scenę z życia św. Mikołaja, której towarzyszą po obu stronach rzeźby doktorów Kościoła: św. Augustyna i św. Ambrożego.

W kościele jest jeszcze jeden ołtarz: iluzjo-nistyczny, tzn. malowany na ścianie w taki sposób, by naśladował architekturę i snycer-skie detale ołtarzy architektoniczno-rzeźbiar-skich. Znajduje się on na ścianie północnej, został wykonany w 1796 r.

Na koniec warto wrócić jeszcze do ołtarza głównego, by odczytać tablicę z inskrypcją o fundacji Jana Ioanellego.

ołtarz boczny z przedstawieniem Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej

iluzjonistyczny ołtarz z malowanymi wizerunkami św. Józefa z Dzieciątkiem oraz św. Jana Nepomucena

ambona (na zaplecku płaskorzeźbiona scena kazania św. Jana Nepomucena)

mensa ołtarzowa z tabernakulum

inskrypcja fundacyjna oraz herb Ioanellich

ołtarz główny z obrazem przedstawiającym patronów kościoła – świętych Piotra i Pawła

Kościół pw. św. św. Piotra i Pawła w Łapszach Wyżnych

XII MałopolskIe DnI DzIeDzIctwakulturowego

zobacz z bliska

www.dnidziedzictwa.pl

Spiskie godanieKościół pw. św. św. Piotra i Pawław Łapszach Wyżnych

Bibliografia:

A. Gryglak-Bigos, D. Knysik, B. Kuruc, Nasa Dziedzina, Nowy Targ 2008.

H. Jost, słownik gwarowych wyrazów technicznych z terenu Podtatrza, Nowy Sącz 1987.

J. Nalepa, Etymologia nazwy „spisz”, [w:] Terra scepusiensis. stan badań nad dziejami spiszu, red. R. Gładkiewicz, M. Homza, Lewocza – Wrocław 2003.

Z. Sobierajski, atlas polskich gwar spiskich, Poznań 1966.

A. Skorupa, Zabytkowe kościoły polskiego spisza, Kraków 2001.

spisz, spiš, Zips, szepes, red. A. Kroh, Sejny – Kraków 1998.

T. M. Trajdos, Perła polskiego rokoka (o kościele w Łapszach Wyżnych), „Wierchy” 1985, nr 54 (wyd. 1988).

T. M. Trajdos, szkice z dziejów Zamagórza, Kraków 1991.

www.lapszenizne.pl

teksty: Barbara Sanocka, Agnieszka

Szymaszek

koncepcja graficzna projektu MDDK:

Marcin Klag

opracowanie graficzne: Kuba Skoczek

na okładce: ołtarz św. Mikołaja

w kościele pw. św. św. Piotra i Pawła

w Łapszach Wyżnych

[fot. M. Łuczak]

© by MIK, Kraków 2010

www.mik.krakow.pl

Obiekt objęty programem XII Małopolskich Dni Dziedzictwa Kulturowego, cyklicznego wydarzenia

Województwa Małopolskiego, realizowanego przez Małopolski Instytut Kultury.

rób zdjęcia zabytkom! Zachęcamy do fotografowania Małopolskich Dni Dziedzictwa

Kulturowego. Najciekawsze zdjęcia opublikujemy na www.dnidziedzictwa.pl.

Więcej informacji w zakładce fotorelacje.

inicjator: wsparcie finansowe:

patroni medialni:

realizator:

partnerzy:

Parafia pw. św. św. Piotra

i Pawła w Łapszach

Wyżnych

Gmina Łapsze Niżne

Uniwersytet

Pedagogiczny

w Krakowie

instytucja kulturyWojewództwa Małopolskiego

realizator: