MESLEK HASTALIKLARI

ve

İŞLE İLGILI HASTALIKLAR

TANI REHBERİ

ÇALIŞMA VE SOSYAL GÜVENLİK BAKANLIĞI

İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

İÇİNDEKİLER Bölüm Başlık Sayfa

1.GİRİŞ ..................................................................................................... 1

2.TANIM ve KAPSAM .............................................................................. 3

3. MESLEKİ ÖYKÜ ................................................................................... 7

4.SEKTÖRLER ....................................................................................... 12

4.1. Maden ve Taşocakları: Risk etmenleri ve Sağlık Sorunları ........ 12

4.2. Metal Sektörü: Risk etmenleri ve Sağlık Sorunları ..................... 17

4.3. İnşaat Sektörü: Risk etmenleri ve Sağlık Sorunları .................... 28

4.4 Deri Sektörü: Risk etmenleri ve Sağlık Sorunları ........................ 32

4.5. Tekstil Sektörü: Risk etmenleri ve Sağlık Sorunları.................... 45

4.6. Gıda Ürünleri ve İçecek İmalatı Sektörü: Risk etmenleri ve Sağlık Sorunları .................................................................................... 55

4.7. Mobilya Sektörü: Risk etmenleri ve Sağlık Sorunları .................. 62

4.8. Kimya Sektörü: Risk etmenleri ve Sağlık Sorunları .................... 71

5. MESLEK HASTALIKLARI .................................................................. 77

5.1. Giriş: .......................................................................................... 77

5.2. Kimyasal Risk etmenlerine Bağlı Hastalıklar .............................. 77

5.2.1. Arsenik ve Arsenik Bileşiklerine Bağlı Hastalıklar ................... 77

5.2.2.Berilyum ve Bileşiklerine Bağlı Hastalıklar ............................... 83

5.2.3. Krom ve Bileşiklerine Bağlı Hastalıklar .................................. 90

5.2.4. Kadmium ve Bileşiklerine Bağlı Hastalıklar ............................ 90

5.2.5. Civa ve Bileşiklerine Bağlı Hastalıklar ................................... 102

5.2.6. Manganez ve Bileşiklerine Bağlı Hastalıklar ......................... 108

5.2.7. Kurşun ve Bileşiklerine Bağlı Hastalıklar ............................... 113

5.2.8. Vanadyum ve Bileşiklerine Bağlı Hastalıklar ......................... 119

5.2.9. Antimon ve Bileşiklerine Bağlı Hastalıklar ............................. 123

5.2.10. Nikel ve Bileşiklerine Bağlı Hastalıklar ................................ 127

5.2.11. Kalay ve Bileşiklerine Bağlı Hastalıklar ............................... 131

5.2.12. Bakır ve Bileşiklerine Bağlı Hastalıklar ................................ 134

5.2.13. Çinko ve Bileşiklerine Bağlı Hastalıklar ............................... 139

5.2.14. Hekzakarbonlara Bağlı Hastalıklar ...................................... 143

5.2.15. Mineral Asitlere (İnorganik asitler) Bağlı Hastalıklar: ........... 147

5.2.16. Organik Solventlere Bağlı Hastalıklar: ................................ 152

5.2.17. Flor ve Hidroflorik Asite Bağlı Hastalıklar: ........................... 163

5.2.18. Karbon Monoksite Bağlı Hastalıklar: ................................... 167

5.2.19. Hidrosiyanik Asit ve Siyanid Bileşiklerine Bağlı Hastalıklar:171

5.2.20. Ozon’a Bağlı Hastalıklar: .................................................... 175

5.2.21. Azot Oksitleri’ne Bağlı Hastalıklar: ..................................... 179

5.2.22. Fosgen’e Bağlı Hastalıklar: ................................................ 183

5.3. Mesleki Deri Hastalıkları .......................................................... 189

5.3.1. Genel Bilgiler ........................................................................ 189

5.3.2. Deri Kanseri ve Prekanseröz Deri Hastalıkları ...................... 190

5.3.3. İyi Huylu (benign) Deri Hastalıkları: ...................................... 196

5.3.3.1. Mesleki kontak dermatitler: ................................................ 196

5.3.3.1.1. Genel bilgiler: Özellikleri, görülmesi, kullanımı, maruziyet kaynakları: ...................................................................... 196

5.3.3.1.2. İrritan kontak dermatit (İKD): ........................................... 199

5.3.3.1.3. Allerjik kontak dermatit (AKD): ........................................ 200

5.3.3.1.4. Foto- allerjik veya foto-toksik dermatitler: ........................ 201

5.3.3.2. Diğer Mesleki Dermatitler: ................................................. 212

5.3.3.2.1. Mesleki Kontak Ürtiker: ................................................... 212

5.3.3.2.2. Lateks Allerjisi: ................................................................ 213

5.3.3.2.3. Mesleki Akne: ................................................................. 214

5.3.3.2.5. Mesleki Pigmentasyon Bozuklukları: ............................... 215

5.3.3.2.5.1. Hiperpigmentasyon ...................................................... 215

5.3.3.2.5.2. Kimyasal Hipo/Depigmentasyon-Mesleki Lökodermi (Vitiligo) ......................................................................... 216

5.3.3.2.6. Mesleki Deri Ülserleri: ..................................................... 216

5.3.3.2.7. Mesleki Deri Enfeksiyonları: ............................................ 217

5.3.3.2.8. Fiziksel Etmenlere Bağlı Dermatozlar ............................. 217

5.3.3.2.9 Mesleki Deri Kanserleri: .................................................. 218

5.3.3.2.10. Çeşitli Mesleki Dermatozlar: ......................................... 218

5.4. Mesleki Solunum Sistemi Hastalıkları ...................................... 221

5.4.1. Genel bilgiler: ....................................................................... 221

5.4.2. Mesleki solunum sisitemi hastalıklarına genel yaklaşım:....... 221

5.4.3. Mesleki Hava Yolu Hastalıkları ............................................. 229

5.4.3.1. Mesleki Astım: ................................................................... 229

5.4.3.2. Mesleki Kronik Obstrüktif Akciğer Hastalıkları (KOAH) ..... 238

5.4.4. İnorganik Tozlara Bağlı Mesleki Akciğer Hastalıkları ............ 246

5.4.4.1. Silikoz ................................................................................ 246

5.4.4.2. Siliko-Tüberküloz ............................................................... 254

5.4.4.3. Kömür İşçisi Pnömokonyozu.............................................. 257

5.4.4.4. Asbestin neden olduğu hastalıklar ..................................... 263

5.4.4.5. Diğer pnömokonyozlar/pulmoner reaksiyonlar ................... 270

5.4.4.5.1. Sideroz ........................................................................... 270

5.4.4.5.2. Alüminyum ...................................................................... 274

5.4.4.5.3. Zeolitler........................................................................... 278

5.4.4.5.4. Talk ................................................................................ 278

5.4.4.5.5. Mika ................................................................................ 279

5.4.4.5.6. Kaolin ............................................................................. 280

5.4.4.5.7. Baryum ........................................................................... 281

5.4.4.5.8. Nadir elementler ............................................................. 281

5.4.4.5.9. Grafit .............................................................................. 281

5.4.4.5.10. Kaynakçı Akciğeri ......................................................... 283

5.4.4.5.11. Sert Metaller ve Kobalta Bağlı Akciğer Hastalıkları ...... 290

5.4.4.6. İnsan Yapımı Sentetik Liflere Bağlı Akciğer Hastalıkları ..... 296

5.4.4.7. Organik Tozlara Bağlı Mesleki Akciğer Hastalıkları ............ 302

5.4.4.7.1. Bissinozis ....................................................................... 302

5.4.4.7.2. Ekstensek Allerjik Alveolit (Hipersensivite pnömonisi) ..... 309

5.4.4.7.3. Toksik İnhalasyon Hasarları ............................................ 316

5.5. Mesleki Bulaşıcı Hastalıklar ..................................................... 328

5.5.1. Genel bilgiler: Özellikleri, görülmesi, maruziyet kaynakları: ... 328

5.5.2. Etki mekanizması: ................................................................ 331

5.5.3. Klinik: .................................................................................... 332

5.5.4. AIDS: .................................................................................... 332

5.5.5. Burusellozis (malta humması): .............................................. 332

5.5.6. Erizipeloid: ............................................................................ 333

5.5.7. Tularemia: ............................................................................ 333

5.5.8. Hepatit A: ............................................................................. 333

5.5.9. Hepatit B: ............................................................................. 333

5.5.10. Hepatit C: ........................................................................... 333

5.5.11. Tüberküloz (Tbc): ............................................................... 334

5.5.12. Lejyonellozis: ...................................................................... 334

5.5.13. Tifo: .................................................................................... 335

5.5.14. Leptospirozis (Weil hastalığı, Hemorajik sarılık):................. 335

5.5.15. Şarbon: ............................................................................... 335

5.5.16. Şistozomazis: ..................................................................... 336

5.5.17. Tetanoz: ............................................................................. 336

5.5.18. Tedavi: ............................................................................... 337

5.5.19. Duyarlılık: ........................................................................... 337

5.5.20. Önleme: .............................................................................. 337

5.5.21. Lyme Hastalığı: .................................................................. 341

5.6. Fiziksel Risk etmenlerine Bağlı Hastalıkları ............................. 345

5.6.1. Genel bilgiler: ....................................................................... 345

5.6.2. Gürültüye bağlı işitme kayıpları ............................................. 346

5.6.3. Titreşime bağlı hastalıklar ..................................................... 353

5.6.3.2. El kol titreşimi .................................................................... 353

5.6.3.3. Tüm Vücut titreşimi ............................................................ 359

5.6.4. Hava basıncındaki değişiklere bağlı hastalıklar .................... 362

5.6.4.1. Hava basıncının artmasına bağlı hastalıklar ...................... 362

5.6.4.1.1. Genel bilgiler: Özellikleri, görülmesi, kullanımı, maruziyet kaynakları ....................................................................... 362

5.6.4.1.2. Etki mekanizması: .......................................................... 362

5.6.4.1.3. Klinik: .............................................................................. 362

5.6.4.1.4. Barotravma: ................................................................... 362

5.6.4.1.5. Kompresyon barotravması: ............................................ 362

5.6.4.1.6. Dekompresyon barotravması: ........................................ 363

5.6.4.1.7. Dekompresyon hastalığı: ............................................... 363

5.6.4.1.8. Disbarik osteonekroz: .................................................... 364

5.6.4.2. Hava basıncının artmasına bağlı hastalıklar ...................... 368

5.6.4.2.1. Genel bilgiler:.................................................................. 368

5.6.4.2.2. Klinik: .............................................................................. 368

5.6.4.2.3. Dalıştan sonar uçuş: ....................................................... 368

5.6.5. İyonlaştırıcı radyasyona bağlı hastalıklar .............................. 369

5.6.6. İyonlaştırıcı olmayan radyasyona bağlı hastalıklar ve elektromanyetik alanlara bağlı hastalıklar .............................. 378

5.6.6.1. Genel bilgiler: .................................................................... 378

5.6.6.2. UV Radyasyon: ................................................................. 380

5.6.6.3. Görünür ışık: ..................................................................... 380

5.6.6.4. Kızılötesi: .......................................................................... 381

5.6.6.5. Mikrodalga: ....................................................................... 381

5.6.6.6. Radyofrekans: ................................................................... 382

5.6.6.7. Lazer: ................................................................................ 382

5.6.6.8. Aşırı düşük frekanslı radyasyon: ....................................... 382

5.6.6.9. Önleme: ............................................................................. 382

5.7. Psikososyal Risk etmenlerine Bağlı Hastalıkları ...................... 384

5.7.1. Genel bilgiler: ....................................................................... 384

5.7.2. İş stresi ................................................................................. 385

5.7.3. Posttravmatik stress bozukluğu ............................................ 394

5.7.4. Tükenmişlik sendromu .......................................................... 397

5.7.5. İşyerinde psikolojik şiddet (mobbing) .................................... 399

5.8. Kas İskelet Sistemi İle İlgili Hastalıklar ..................................... 404

5.8.1. Birikimsel zedelenme hastalıkları .......................................... 404

5.8.1.1. Genel bilgiler: .................................................................... 404

5.8.1.2. Etki mekanizması: ............................................................. 406

5.8.1.3. Klinik: ................................................................................. 406

5.8.1.4. El ve dirsek ile ilgili hastalıklar: .......................................... 407

5.8.1.5. Kol ve dirsek ile ilgili hastalıklar: ........................................ 408

5.8.1.6. Omuz ve boyun ile ilgili hastalıklar: .................................... 409

5.8.1.7. Ayak ve bacak ile ilgili hastalılar: ....................................... 409

5.8.2. Bel ağrıları ............................................................................ 414

5.8.3. Bursitler: ............................................................................... 419

5.8.3.1. Genel bilgiler: .................................................................... 419

5.8.3.2. Etki mekanizması: ............................................................. 419

5.8.3.3. Klinik: ................................................................................. 419

5.8.3.4. Prepateller bursit: .............................................................. 419

5.8.3.5. Subpateller ........................................................................ 419

5.8.3.6. Akut prepateller ve subpateller bursitler ............................. 419

5.8.3.7. Kronik Prepateller ve Subpateller bursitler ......................... 419

5.9. Diğer meslek hastalıkları: ........................................................ 423

5.9.1Maden çalışanları nistagmusu ................................................ 423

6. Mesleki Kanserler: .......................................................................... 425

6.1. Genel bilgiler ........................................................................... 425

6.2. Tanım ...................................................................................... 425

6.3. Görülmesi, kullanımı, mesleki maruziyetler .............................. 427

6.4. Mesleki Kan Hastalıkları, Hematopoetik ve Lenfatik Sistem ..... 433

6.5. Etki mekanizmaları .................................................................. 433

6.6. Mesleki kanser tanısını düşünmek ........................................... 433

6.7. Meslek öyküsü ......................................................................... 434

6.8. Korunma .................................................................................. 435

6.9. Gözlem .................................................................................... 436

7. İşle İlgili Hastalıklar ......................................................................... 437

7.1. Kalp damar hastalıkları ve işle ilgili risk etmenleri .................... 437

7.2. Stres ve işle ilgili risk etmenleri ................................................ 445

7.3. Hipertansiyon ve işle ilgili risk etmenleri ................................... 452

7.4. Peptik ülser ve işle ilgili risk etmenleri ...................................... 460

KAYNAKLAR .................................................................................. 465

Şekil Dizini...................................................................................... 477

Tablo Dizini .................................................................................... 478

KISALTMALAR

ACGI

H

Amerikan Ulusal İş Hijyenistleri

Konferansı

KVH Kardiyovasküler hastalık AAS Atomik absorbsiyon

spektrofotometrisi

KVS Kardiyovasküler sistem ACE Anjiotensin-konverting enzim LDH Laktat dehidrojenaz ACG Akciğer grafisi LDL Düşük dansiteli

lipoprotein ALA Aminolevülinik asit mcg mikrogram

ALA-

D

Aminolevülinik asit dehidrataz mcm Mikron metre

ALS Amiyotrofik lateral skleroz Mİ Miyokard infarktüsü ALT Alanin transaminaz MM

MF

İnsan yapımı mineral

lifler ANA Anti nükleer antikor MR Manyetik rezonans AP Alkalen fosfataz MS Multipl skleroz ARB Asido-rezistan basil, tüberküloz

basili

NIOS

H

Amerikan Ulusal İş

Sağlığı ve Güvenliği AST Aspartat transaminaz Enstitüsü ASY Alt solunum yolları PAH Polisiklik aromatik

hidrokarbonlar ATA Absolut (mutlak) atmosfer PAH Pulmoner Arteriyel

Hipertansiyon BAD Bronş aşırı duyarlılığı PAN Periarteritis nodosa BeLP

T

Berilyum lenfosit proliferasyon

testi

PET Pozitron emisyon

tomografisi BFT Böbrek fonksiyon testleri PMF Progresif masif fibrozis BO Bronşiolitis obliterans ppd Pure protein derivative,

tüberkülin deri testi BOS Beyin omurilik sıvısı ppm Milyonda kısım BPT Bronş provokasyon testi PSS Periferik sinir sistemi BFT Böbrek Fonksiyon Testleri PVC Polivinil klorür DEP Dizel egzoz partikülleri RA Romatoid artrit EDT

A

Etilen diamin tetra asetik asit RAD

S

Reaktif hava yolları

disfonksiyonu EEG Elektroensefalografi sendromu EKT El-kol titreşimi RES Retiküloendotelyal

sistem EMG Elektromyografi Sa

O2

O2 saturasyonu ENM

G

Elektronöromyografi SFT Solunum fonksiyon testi FEV1 Zorlu ekspirasyon hacminin 1.

saniyesinde

SLE Sistemik lupus

eritematosus çıkarılan hava miktarı SML Sentetik mineral lifler FM Fizik muayene SSS Santral sinir sistemi FVC Zorlu vital kapasite Tbc Tüberküloz GGT Gama glutamil transferaz TK Total kolesterol GİS Gastrointestinal sistem TLC Total akciğer kapasitesi Gy Gray (1 Gy= 1 J/kg = 100 rad) TVT Tüm vücut titreşimi HDL-

K

Yüksek dansiteli lipoprotein-

kolesterol

UOB Uçucu organik bileşikler IARC Uluslar arası Kanser Araştırma

Arşivi

ÜSY Üst solunum yolları ILO Dünya Çalışma Örgütü VC Vital kapasite ISO Uluslararası Standartlar

Kuruluşu

WHO Dünya Sağlık Örgütü İSG İş sağlığı ve güvenliği YRB

T

Yüksek rezolüsyonlu

bilgisayarlı tomografi KAH Koroner arter hastalığı ZPP Çinko protoporfirin KCF

T

Karaciğer fonksiyon testleri KÇP Kömür çalışanı pnömokonyozu

KKY Konjestif kalp yetmezliği KOA

H

Kronik obstrüktif akciğer

hastalığı

kPa Kilopaskal KTS Karpal tunel sendromu

1

1. GİRİŞ

İçinde yaşadığımız kültürde hastalık meydana getiren etmenler her geçen gün

daha fazla artmakta ve şiddetlenmektedir. Dünya Sağlık Örgütüne göre, sağlık

“sadece hastalık ya da sakatlığın olmaması değil, fiziksel, ruhsal ve sosyal

olarak tam bir iyilik hali içerisinde olmak” olarak tanımlanmaktadır.

İş sağlığının amacı ise, tüm mesleklerde çalışanların; bedensel, ruhsal, sosyal,

iyilik durumlarını en üstün düzeye ulaştırmak, bu düzeyde sürdürmek, çalışma

koşulları yüzünden sağlıklarının bozulmasını önlemek, çalıştırılmaları,

istihdamları sırasında sağlığa aykırı etmenllerden oluşan tehlikelerden

korumak, fizyolojik ve psikolojik durumlarına en uygun mesleksel ortamlara

yerleştirmek ve bu durumu sürdürmek, özet olarak işin insana ve her insanın

kendi işine uyumunu sağlamak” tır. Çalışma koşulları ve çalışma ortamı

çalışma yaşamını oluşturan en önemli bileşenlerdir.Çalışma süresi, ücret,

ödeme biçimleri ile özel risk grupları (çocuk çalışanlar, kadın çalışanlar ve

özürlü çalışanlar gibi) çalışma koşullarını oluşturur. Üretim sürecinde çalışanın

sağlığını doğrudan ya da dolaylı biçimde, anında ya da belirli bir süre sonra

etkileyen fiziksel, kimyasal, biyolojik, ergonomik ve psikososyal etmenlerin

kaynakları olan unsurlar çalışma ortamını oluşturur. Çalışma yaşamında

bulunan çok sayıda etmenl çalışanların iş kazısı, işle ilgili hastalık veya meslek

hastalığı ile karşılaşmasına neden olur.

Uluslararası Çalışma Örgütü verilerine göre, her gün 6.300 kişi, meslek

hastalıkları veya işle ilgili hastalıklar sonucu hayatını kaybetmektedir.

İşyerlerinde yılda 317 milyon kaza ve 2,3 milyondan fazla ölüm meydana

gelmektedir. Bu iş güvenliği ve sağlık uygulamalarının ekonomik yükü, her

yıl küresel Gayri Safi Hasılanın % 4'ü olarak tahmin edilmektedir

Avrupa Birliği Ülkelerinde yapılan bir çalışmada, çalışanların %14’ü ulusal

kurumlarınca onaylanan bir meslek hastalığı ve ya iş kazasına sahip

olduğunu bildirmiştir.

Sosyal Güvenlik Kurumu istatistiklerine göre, 2015 yılında 241 bin 547 iş

kazası meydana gelmiş, bunların 1252’sı ölümle sonuçlanmıştır. Meslek

hastalığına yakalananların sayısı ise 510’dur. Ancak ülkemizde meslek

hastalığı sayısın bildirilenden çok daha fazla sayıda olduğu tahmin

edilmektedir.

Gelişen teknolojiyle birlikte her geçen gün yeni kimyasallar kullanıma girmekte,

2

mesleki risk faktörlerinin sayısı giderek artmaktadır. Bilinen 100.000’in üzerinde

kimyasal vardır. Bunların birkaç bini alerjen, 700’den fazlası kanserojendir.

Mesleki biyolojik risk etmenlerinin sayısı 200’ün üzerindedir. Elliden fazla

fiziksel risk faktörü, 20’den fazla ergonomik sorun çalışanların sağlığını tehdit

etmektedir.

Gelişmiş ülkelerde iş kazaları ve meslek hastalıklarının toplam maliyetinin bu

ülkelerin ulusal gelirlerini %4 oranında değiştirdiği bazı kaynaklarda

bildirilmiştir. Bu durum göstermektedir ki, iş kazaları ve meslek hastalıkları

sonucu oluşan maddi ve manevi kayıplar, ülkenin gelişme sürecini engellemesi

açısından önemlidir.

Çalışanlarda görülen hastalıkları üç grup olarak sınıflandırabiliriz;

1. Toplumda görülen genel hastalıklar; çalışan nüfusta da en sık

görülenleridir.

2. İşle ilgili hastalıklar; sayısal olarak ikinci sırada yeralır.

3. En az görülmesi gereken ise meslek hastalıklarıdır (Şekil 1).

0%

20%

40%

60%

80%

100%

Meslek Hastalıkları

İşle İlgili Hastalıklar

Genel Hastalıklar

Şekil 1: Çalışanlarda görülen hastalıklar

3

2. TANIM ve KAPSAM

Bu bölümde meslek hastalıkları ve işle ilgili hastalıklar irdelenecektir.

2.1. Meslek Hastalıkları

Ülkemizde Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanununda (Kanun

Numarası 5510, Resmi Gazete:16.6.2006–26200) Meslek hastalığı;

çalıştırıldığı işin niteliğine göre tekrarlanan bir sebeple veya işin yürütüm

şartları yüzünden uğradığı geçici veya sürekli hastalık, sakatlık ya da ruhi arıza

halidir. Hastalığın nedeni yani etyolojik faktörü işyerindedir.

Sigortalının çalıştığı işten dolayı meslek hastalığına yakalandığının Sosyal

Güvenlik Kurumu Sağlık Kurulu tarafından tespit edilmesi zorunludur. Tüm

meslek hastalıkları önlenebilir hastalıklardır.

Tanımlardan da anlaşılacağı gibi, meslek hastalıkları etmenli belli hastalıklardır.

Meslekle spesifik veya güçlü ilişki gösterirler ve çoğu zaman nedensel faktör

tektir. İşyerinde bulunan etmenllerle aralarında zorunlu nedensel bir ilişki

vardır (Şekil 2).

Şekil 2: Meslek hastalıklarında nedensel ilişki

Meslek hastalıklarının kendilerine özgü klinik laboratuvarı vardır. Aynı meslekte

çalışanlarda görülme sıklığı daha yüksektir, yani mesleki kümelenme

gösterirler. Etmen veya metabolitlerinin biyolojik ortamlarda saptanması

4

olasıdır. Deneysel olarak oluşturulabilirler. Etmene maruziyetin başlangıcı ile

hastalık semptom ve bulgularının ortaya çıkması arasında sessiz bir dönem

vardır.

Meslek hastalıkları tanılama sürecinde üç temel yaklaşım vardır:

1. Liste sistemi: Ulusal veya Uluslararası düzeyde hazırlanmış,

içinde meslek hastalıklarının belirtildiği, gruplandırıldığı ve

sınırlandırıldığı listelerdir.

2. Kanıt sistemi: Meslek hastalığı oluşturan etmen veya etmenlerin

kanıta dayalı olarak tespit edildiği ve buna dayanarak meslek

hastalığı tanısının konulduğu sistemlerdir.

3. Karma sistemi: Liste ve kanıt sisteminin birlikte kullanıldığı

sistemlerdir.Ülkemizde karma sistemi ağırlıklı bir uygulama

yürütülmektedir.

Meslek hastalıkları listeleri: Ulusal veya Uluslarası düzeyde geçerli olan

meslek hastalıkları listeleri şu şekildedir:

1. ILO; Meslek Hastalıkları Listesi (2010).

2. DSÖ; ICD-10-Meslek Hastalığı Tanı Kodları.

3. Ülkelerin geliştirdiği listeler.

Ülkemizde Sosyal Sigorta Sağlık İşlemleri Tüzüğü (1972) ve Çalışma

Gücü ve Meslekte Kazanma Gücü Kaybı Tespit İşlemleri

Yönetmeliği’nde yer alan Meslek Hastalıkları Listesi (2008) aşağıdaki

verilmiştir.

Türkiye de Meslek Hastalıkları Sınıflandırması

Meslek Hastalıkları Listesinde hastalıklar beş bölümde toplanmıştır:

5

Tablo 1: Meslek hastalığı grupları

Gruplar Alt Grup ve Hastalıklar

A Grubu: Kimyasal Maddelerle olan

meslek hastalıkları

25 alt grupta 67 hastalık

B Grubu: Mesleki Cilt hastalıkları 2 alt grupta Deri Kanseri &

Kanser dışı deri hastalıkları

C Grubu: Pnömokonyozlar ve diğer

Mesleki Solunum Sistemi hastalıkları

6 alt grupta 9 hastalık

D Grubu: Mesleki Bulaşıcı Hastalıkları 4 alt grupta 30 hastalık

E Grubu: Fiziksel etmenlerle olan Meslek

Hastalıkları

7 alt grupta 12 hastalık

Listede hastalıkların belirtileri, riskli iş türleri, yükümlülük süresi ve

maruziyet süresi belirtilmiştir:

Maruziyet süresi, zararlı etkinin başlamasıyla hastalık belirtilerinin ortaya

çıkması için gereken en az süredir.

Yükümlülük süresi ise, zararlı mesleksel etmene maruziyetin sona ermesi

ile hastalığı ortaya çıkması arasında geçebilecek, kabul edilebilir en uzun

süredir (bulaşıcı hastalıklar için kuluçka süresi).

Mevzuatımıza göre, işyerindeki meslek hastalıklarının araştırılması,

izlenmesi, şüpheli durumlarda ilgili sağlık kuruluşlarına gönderilmesi işyeri

hekiminin başlıca görevlerindendir. İSG Kanunu Madde 14, “İşveren, iş

kazası ve meslek hastalıklarını aşağıdaki hallerde belirtilen sürede; iş

kazalarını kazadan sonraki üç iş günü içinde, sağlık hizmeti sunucuları veya

işyeri hekimi tarafından kendisine bildirilen meslek hastalıklarını, öğrendiği

tarihten itibaren üç iş günü içinde Sosyal Güvenlik Kurumuna bildirir.” der.

6

Meslek hastalığı tanısı sonrasında, tazminat, iş göremezlik

ödentisi, işyerine yatırım ve cezai sorumluluk getirdiği için, bildirimi eksik

yapılmaktadır. Bu yüzden bildirilen meslek hastalıkları sayısı neyazık ki

gerçek değerinden çok azdır (Şekil 3).

Meslek hastalıkları konusunda işveren ve çalışanların bilgilendirilmesi ve

duyarlıklarının sağlanması önemlidir. Meslek hastalığı tanısı, o tanıyı alan

çalışanın yakın çalışma arkadaşları için de erken tanı olanağı verir.

Meslek hastalıkları tanılama sürecinde en önemli basamak önleme ve

izlemedir. Daha sonra ise sırasıyla bildirim, inceleme ve müdahale

basamakları gelir.

2.2. İşle ilgili hastalıklar

İşle ilgili hastalık; doğrudan işyerinden kaynaklanmasa bile, işyerindeki

faktörlerden etkilenen ve seyri değişen hastalıklardır. İşle ilgili hastalıkların

etyolojilerinde birden fazla sayıda faktörün bulunduğu, hastalıkların

meydana gelmesinde mesleksel faktörlerin rolü olduğu da bilinmektedir.

İşyerinde bulunan çok sayıda etmen işle ilgili hastalığın oluşmasında

arttırıcı etki yapar (Şekil 4).

İşyerinde var olan birçok nedensel faktör ve başka risk etmenlerinin birlikte

rol oynadığı hastalıklardır. Yani etyoloji komplekstir. Hastalık etmeninin

işyerinde olması zorunlu değildir. Doğrudan işyerinden kaynaklanmasalar

bile, işyerindeki etmenlerden etkilenirler ve seyirleri değişir.

Yapılan iş, hastalığa neden olur, ağırlaştırır, hızlandırır ya da alevlendirir,

Şekil 3: Meslek hastalıkları bildirimi

zorunlu nedensellik

BBiillddiirriilleenn

Bildirilmeyen

7

çalışma kapasitesini azaltabilir. Aynı olguda aynı sonuçlar farklı nedenlere

bağlı olabilir. İşle ilgili hastalıklar meslek hastalıklarına göre daha sıktır ve

çalışanlar kadar genel toplumda da görülürler.Kalp damar hastalıkları,

hipertansiyon, iş stresi ve psikosomatik bozukluklar, kas-iskelet sistemi

hastalıkları, peptik ülser, kanserler… gibi çok sayıda hastalık işle ilgili

hastalıklara örnek olarak gösterilebilir.

İşle ilgili hastalık

Şekil 4: İşle ilgili hastalıklarda arttırıcı etki

3. MESLEKİ ÖYKÜ

Bernardini Ramazzini (1633-1714) ilk kapsamlı meslek hastalıkları kitabını

“De Morbis Artificum Diatriba” yazan bir hekimdir. Ramazzini her hastasına

çalışma yaşamıyla ilgili ayrıntılı sorular sormasıyla da ünlenmiştir. Ramazzini,

hastasını muayenene ederken “ne iş yapıyorsun?” sorusunun yerleşmesini

sağlayan hekim olarak tarihe adını yazdırmıştır.

Meslek hastalığı tanısının konması için önemli olan iki ölçüt; işyeri ile bir

hastalık arasında etmen-maruziyet ilişkisinin olması ve tanı konan hastalığın

söz konusu meslek çalışanlarında toplum ortalamasına göre daha fazla

görülmesidir.

Etmen-maruziyet ilişkisinin net bir şekilde ortaya konabilmesi için; klinik ve

patolojik tanıların konması, mesleki anamnez ve iş analizi, etmen ve hastalık

ilişkisini ortaya koyan epidemiyolojik veriler yararlı olmaktadır.

8

Uluslararası meslek hastalıkları listesine bir hastalığın eklenmesi için

tanımlayıcı kriterler şunlardır:

1. Maruz kalma ve etkilenim ilişkisinin güçlü ve bilimsel olarak

ispatlanmış olması,

2. Hastalığın belli işlerde veya çalışma alanlarında ortaya

çıkması,

3. Maruz kalan çalışan sayısı ile riskin şiddeti arasındaki ilişkinin

kuvvetli olması,

4. Hastalığın birçok ülkenin ulusal meslek hastalığı listesinde yer

alması.

İyi bir meslek anamnezi hem hastalıkların başlaması ve ilerlemesini engeller,

hem de işyerindeki diğer çalışanların korunmasını sağlar. İşyeri hekimi meslek

hastalıkları tanısı koyabilmek için şu üç konuda yeteneğini artırmalıdır:

1. Meslek hastalıklarından güçlü bir şüphe düzeyi

2. Yeterli meslek öyküsü alma becerisi

3. İş yeri hekimliği kaynaklarına kolay erişim

Anamnez alırken, hastalıklarda mesleksel etyolojinin düşünülmesini

güçlendiren şu 4 sorunun yanıtı bulunmaya çalışılmalıdır:

Tablo 2: Nedensel İlişki ölçütleri ve sorular

Nedensel ilişki ölçütleri

Soru

Temporal Maruziyetin başlangıcı ile semptomların ortaya çıkışı arasındaki süre nedir?

İlişki

Semptomlar işten uzaklaşmakla (tatil veya iş değişikliği) düzeliyormu?

Doz-etki ilşkisi

Yüksek maruziyet düzeyi olan ortamlarda veya belli işlerde semptomlar ağırlaşıyormu?

İlişkiningücü İş arkadaşlarında da aynı maruziyetler aynı semptomlaranedenoluyormu?

9

Hastanın tam ve doğru tanı alabilmesi ve tedavi olabilmesi, mesleki öyküsü

alındığında mümkün olacaktır. Tam ve doğru tanı konulmasına ve tedavisi

düzenlenmesine rağmen mesleksel ilişki ortaya konulamadıysa hasta

yaptığı işe devam edecektir. Mesleksel maruziyetin devam ettiği sürece

hastanın tekrar hastalanması kaçınılmazdır.

Mesleki öyküde yapılan işin özelliğine göre değişmekle birlikte aşağıdaki

sorular sorulabilir:

Tablo 3: Mesleki öykü

Mesleki öykü

Sıra Öncelikli olarak sorulması gereken sorular Yanıtlar

1. Mesleğiniz nedir?

2. Hangi işkolunda çalışıyorsunuz?

3. Yaptığınız iş nedir?

4. İşyeri adresiniz neresidir?

İşyeri maruziyetleri ile ilgili sorular

5. Sağlık sorunlarınız nelerdir?

6. Günde ve haftada kaç saat çalışıyorsunuz?

7. Sağlık sorununun yaptığın işle ilişkili

olduğunu düşünüyor musun?

1.Evet 2. Hayır

8. Şikayetleriniz hafta içinde ya da sonunda

ağırlaşıyor mu?

1.Evet 2. Hayır

9. Şikayetleriniz evde ya da işte ağırlaşıyor

mu?

1.Evet 2. Hayır

10. Şunların herhangi birine maruz kalıyor

musunuz: kimyasallar, tozlar, metaller,

radyasyon, gürültü veya sık

tekrarlananhareketler?.......(yapılan işin

özelliğine göre farklı etmenler sorulabilir)

1.Evet 2.Hayır

11. Yukarıdaki etmenlerin (10.Soru) herhangi

birine geçmişte maruz kaldınız mı?,

1.Evet 2. Hayır

10

kaldıysanız eğer ne kadar sürede ve hangi

dozda maruz kaldınız?

Süre: Doz:

12. İşyerinde kişisel koruyucu kullanıyor musunuz? 1.Evet 2. Hayır

13. İş arkadaşlarınızın herhangi birinde benzer

yakınmalar var mı?

1.Evet 2. Hayır

14. İş arkadaşlarınız ne iş yapıyorlar?

15. Aynı birimde mi çalışıyorsunuz? 1.Evet 2. Hayır

16. Aynı madde ve aletlerle mi çalışıyorsunuz? 1.Evet 2. Hayır

Ş Şu anda çalıştığı işle ilgili sorular

17. Şuan çalıştığınız işte ne zaman çalışmaya

başladınız?

18. Halen aynı işi mi yapıyorsunuz? 1.Evet 2. Hayır

19. Yanıtınız “hayır” ise, ne zaman ayrıldınız?

20. İşinizin ya da herhangi bir parçasının sağlık

sorunlarınızla ilişkili olduğunu

düşünüyormusunuz?

1.Evet 2. Hayır

21. Yanıtınız “evet” ise, açıklayınız.

Koruyucularla ilgili sorular

22. İşyerinde kişisel koruyucu kullanıyor

musunuz?

1.Evet 2. Hayır

23. Yanıtınız “evet” ise, hangilerini

kullanıyorsunuz?

Eldiven/kafa

koruyucusu(baret,

şapka…vb.)/apron

(iş önlüğü)/iş

elbisesi/koruyucu

gözlük/kulak

koruyucusu/solunu

11

m koruyucuları (toz

maskesi, gaz

maskesi..vb.)., diğer

24. Kişisel koruyucuları ne zaman

kullanıyorsunuz?

25. Bu işi yaparken kişisel koruyucu kullanmak

gerektiğini düşünüyormusunuz?

1.Evet 2. Hayır

26. Yanıtınız “evet” ise, hangi iş sırasında

kullanmak gerektiğini düşünüyorsunuz?

Önceki işiyle ilgili sorular

27. Hangi işkolunda çalışıyordunuz?

28. Yaptığınız iş neydi?

29. İşyeri adresiniz neresiydi?

30. Önceki işinizle ilgili sağlık sorunlarınız var

mıydı?

1.Evet 2. Hayır

31. Bu nedenle rapor kullandınız mı? 1.Evet 2. Hayır

32. İşten ayrıldınız mı ya da işsiz kaldınız mı? 1.Evet 2. Hayır

33. Yanıtınız “evet” ise sağlık sorunlarınızı

tanımlayınız.

34. İş dışında sağlık sorunlarınızı etkileyecek bir

etmenin olduğunu düşünüyormusunuz?

1.Evet 2. Hayır

35. Yanıtınız “evet” ise bu etmenleri

tanımlayınız?

12

4. SEKTÖRLER

Bu bölümde, maden ve taşocakları, metal, inşaat, mobilya, deri, tekstil, gıda

ürünleri ve içecek imalatı, kimya ürünleri imalatı sektörleri ve bu sektörlerin

risk etmenleri ve sağlık sorunları incelenecektir.

4.1. Maden ve Taşocakları: Risk etmenleri ve Sağlık Sorunları

4.1.1. Giriş:

Madencilik farklı mesleklerin bir arada bulunduğu bir endüstridir. Geleneksel

olarak; metal veya kömür madenciliği; yüzey veya yeraltı madenciliği gibi

sınıflandırmalar yapılabilir. Metal madenciliği de çıkarılan cevherin cinsine göre

göre sınıflandırılır. Çıkarılan cevherler, genellikle bir dereceye kadar ocak

alanında işlenir. Metal madenciliğindeki iş sağlığı ve güvenliği risklerinin çoğu

bu metalurjik süreçlerle ilişkilidir.

Madencilik sektöründeki temel hava kirleticiler; çeşitli partiküller, doğal olarak

bulunan gazlar, motor egzoz gazları ve bazı kimyasal buharlardır. Bu

maddeler vücuda ya temas ederek, ya da emilerek zararlı olurlar. Emilim

ciltten veya inhalasyon yoluyla oluşabilir. Kimyasallar akut ve/veya kronik

etkiler oluşturabilirler. Etkileri kimyasal ve fiziksel özelliklerine bağlıdır. Temel

fiziksel tehlikeler gürültü, titreşim, ısı, barometrik basınç ve iyonize

radyasyondur. Madenin derinliği, cevher ve çevresindeki kayaçların bileşimi,

kullanılan madencilik yöntemleri gibi faktörle bağlı olarak farklı

kombinasyonlarda tehlikeler ortaya çıkar. Dar ve kapalı alanlarda birlikte

yaşamak da verem, hepatit (B ve E) ve insan immün yetmezlik virüsü (HIV)

gibi bazı enfeksiyöz ajanlara maruziyet riskini artırır. Yapılan iş, tehlike

kaynağına uzaklık, kontrol önlemlerinin etkinliği gibi faktörler, maruziyet

üzerinde etkilidir.

4.1.2. Solunabilir ajanlar (gazlar, buharlar, tozlar ve dumanlar)

Madencilikte çeşitli gaz, toz, duman, buhar ve aerosoller gibi solunabilir

ajanların salınımı söz konusudur. Bu ajanlar irritanlar, kimyasal asfiksanlar,

fibrojenler, allerjenler, kanserojenler ve sistemik toksinleri oluştururlar. En sık

görülen hava kirleticiler solunabilir kömür tozu ve kristal silikadır.

13

Zararlı ajanlara maruziyet, akciğerlerde akut hasara, pnömokonyozlara ve

solunum fonksiyon bozukluğuna neden olabilir. Bazı hava kirleticileri akciğer

kanserine neden olabilir. Bazı inhalasyon zararlıları, akciğerin yanı sıra,

sistemik etkilere de neden olabilir. Bazı asfiksanlar yüksek konsantrasyonlarda,

oksijenle yer değiştirerek saniyeler içinde ölüme neden olabilirler.

Yeraltı kömür madenciliğinde kapalı alan ve bu kısıtlı alan içindeki

havalandırma akımları, hava kirleticileri için taşıyıcılık yapabilir. Çözücüler ve

temizlik maddeleri, poliüretan spreyler, yapıştırıcılar, emülsiyon sıvıları ve

madencilikte kullanılan diğer ürünler çeşitli tehlikeler içerebilir. Egzoz

dumanları, iyi havalandırılmayan alanlardan kaynaklanan karbondioksit veya

metan da solunum zararı oluştururlar.

4.1.3. Partiküller

Serbest kristal silica:

Yer kabuğunda en çok bulunan bir bileşiktir ve dolayısıyla maden ve taş ocağı

çalışanlarının en sık karşılaştıkları tozdur. Silika içeren kayaçların delinmesi,

parçalanması patlatılması veya ince silika partiküllerinin pulverize edilmesi gibi

işlemler sırasında solunabilir silika partikülleri oluşur. Kumtaşı % 100, kayrak

% 40, granit % 30’a kadar silika içerebilir.

Kömür tozu:

Yeraltı ve yerüstü kömür madenleri ve kömür işleme tesislerinde karşılaşılan

bir tehlikedir. Karışık bir tozdur; kömürün yanı sıra silika, kil, kireçtaşı ve diğer

mineral tozları da içerebilir. Kömür tozunun bileşimi kömür damarı, çevredeki

tabakaların yapısı ve madencilik yöntemlerine bağlı olarak değişir. Kömür tozu,

kesme, patlatma, delme ve taşıma işlemleri sırasında oluşturulur. Kömür tozu

kömür çalışanı pnömokonyozu (KÇP)’na neden olur ve kronik bronşit, amfizem

gibi kronik solunum yolları hastalıklarının oluşumuna katkıda bulunur. Antrasit

gibi karbon içeriği yüksek olan sert kömürlerde, KÇP riski daha yüksektir.

Kömür tozuyla bazı romatoid reaksiyonlar arasında da ilişki vardır.

14

Asbest:

Asbest madenlerinde ve yapısında asbest de bulunan cevherin

madenciliğinde görülür. Asbestoz(pnömokonyoz), havayolu hastalığı,

akciğer kanseri ve mezotelyoma riskini artırır.

Dizel motor egzozu:

Gaz, duman ve partikül maddelerin bir karışımıdır. En tehlikeli gazlar karbon

monoksit, azot oksit, azot dioksit ve sülfür dioksittir. Aldehitler, yanmamış

hidrokarbonlar gibi birçok uçucu organik bileşikleri(UOB), polisiklik aromatik

hidrokarbonları (PAH) ve nitro-PAH bileşiklerini de (N-PAH) içerir. Azot

oksitleri, kükürt dioksit ve aldehitler akut solunum irritanlarıdır. PAH ve N-PAH

bileşiklerinin çoğu kanserojendir. Dizel egzoz partikülleri (DEP) genellikle küçük

çaplı (

15

bir gazdır. Kömür madenlerinde tespit edilmemiştir. Temel zararı iyonize

radyasyondur.

Diğer tehlikeli gazlar dizel motor egzoz gazları ve patlatma yan ürünleri olan

solunum irritanlarıdır. Karbon monoksit sadece motor egzoz ürünü değildirler,

maden yangınları sonucunda da oluşurlar. Ocak yangınları sırasında CO

ölümcül konsantrasyonlara ulaşabilir. Bunun yanı sıra patlama tehlikesi de

oluşturabilir.

Azot oksitleri (NOx) dizel motor egzozu ve patlatma bir yan ürünü olarak

oluşur.

Altın madencileri ve değirmencilerinde ve cıva madencilerinde cıva buharına

temas riski vardır. Altın ve kurşun madencilerinde arsenikle temas ve akciğer

kanseri riski vardır. Nikel madencilerinde nikel teması ve bu nedenle akciğer

kanseri vecilt allerjisi riski vardır.

4.1.5. Fiziksel risk etmenleri

Gürültü

Madenler genellikle dar ve kapalı alanlardır. İşçiler her türlü alet ve makineden,

kesme, delme, yükleme ve taşıma gibi işlemlerden kaynaklanan gürültüye

maruz kalırlar. Gürültü maruziyeti; işitme kaybı riskinin yanı sıra, iletişime engel

olarak, sinirlilik ve yorgunluğu artırarak iş kazası riskinde artışa neden olabilir.

Titreşim

Yükleme birimleri, kamyonlar, kazıyıcılar ve kepçeler gibi mobil cihazların

kullanımı tüm vücut titreşim maruziyetine neden olur. Disk problemlerine neden

olabilir ya da artırabilir. Havalı kompresörler gibi delici araçların kullanımı da El-

kol titreşimi sendromlarına nedenolabilir.

İyonizan radyasyon

Madencilik sektöründe önemli bir risk etmenidir. Radon, taşların patlatılması

sırasında açığa çıkabilir ya da yeraltı akılarıyla da madene sızabilen bir gazdır.

Radon ve bozunma ürünleri iyonlaştırıcı radyasyon yayarlar. Uranyum

madencileri arasında akciğer kanserinden ölüm oranları yüksektir.

Sıcak stresi

Isı hem yeraltı, hem yerüstü madencileri için bir tehlikedir. Yeraltı

madenlerinde, ısının başlıca kaynağı kayanın kendisidir. Her 100 metre

16

derinlikte kaya ısısı 1oC artar. Isı artışının diğer kaynakları; fiziksel aktivite,

çalışan sayısı, dolaşan hava, ortam hava sıcaklığı, nem, ekipmanlar, özellikle

dizel ekipmanlarıdır. Sıcak bitkinliği ve sıcak çarpması, derin yeraltı

madenlerinde önemli bir sorun olmaya devam etmektedir. Derin ocaklarda

barometrik basınç da önemli bir sorundur. Isıyı, konvektif ısı alışverişini artırır,

terin buharlaşmasını azaltır.Yerüstü madenciliğinde güneşin ultraviyole

ışınlarına maruziyet, muhtemelen skuamöz hücreli karsinom ve bazal hücreli

karsinom oluşumuna katkıda bulunur. Pirometalurjik işlemlerde infra-red

maruziyeti, ısı stresi ve katarakta neden olabilir. Elektrolitik eritme ve rafine

işlemleri sırasında elektromanyetik alanlaroluşur.

4.1.6. Ergonomik risk etmenleri

Tekrarlayan hareketlerin ve el emeğinin yoğun olduğu işlerde kas iskelet

sistemi hasarlanma riski yüksektir. Madencilikte elle taşıma, büyük ve ağır

nesneleri kaldırma işleri, uzun süreli tekrarlayan çalışma hareketleri, biçimsiz

duruş yaygındır ve kas-iskelet hasarlarına neden olabilir. Uzun süre aynı

pozisyonda çalışmak aşırı yorgunluğa neden olur.

4.1.7. Biyolojik risk etmenleri

Nemli çalışma ortamlarından kaynaklanan leptospirosis ve ankilostomiazis,

havalandırma sistemlerinden kaynaklanan legionella kontaminasyonu, dar

ve kapalı alanlarda birlikte çalışmaktan kaynaklanan tüberküloz, hepatit,

HIV gibi enfeksiyon hastalıkları, madencilerde sık karşılaşılabilen

durumlardır.

17

4.2. Metal Sektörü: Risk etmenleri ve Sağlık Sorunları

4.2.1. Giriş:

Metal eritme ve arıtma endüstrisinde saf metalleri elde etmek için metal

cevherleri ve hurdaları işlenir.

Metal işleme endüstrisi ise sanayi ve diğer farklı sektörlerin ihtiyaç duyduğu

makine ve makine parçaları, alet ve araçların üretimini yapar.

Temel metal işleme teknikleri şunlardır:

Cevher ve hurda eritme vearıtma

Dökümcülük

Sıcak veya soğuk dövme, presleme

Kaynakçılık ve metalkesme

Sinterleme

Tornacılık

Son ürünü elde edinceye kadar taşlama, parlatma, zımparalama, yüzey işleme

ve kaplama işlemleri (elektro-kaplama, galvanizleme, ısıl işlem, eloksal, toz

boya ve benzeri) gibi çeşitli teknikler kullanılır.

4.2.2. Eritme ve arıtma

Birincil eritme ve arıtma; zenginleştirilmiş cevherlerden metal

elde etme işlemidir.

İkincil eritme ve arıtma; hurdalardan ve işlem atıklarından

metalin yeniden kazanılması işlemidir.

Eritme ve arıtma işlemleri pirometalurjik veya hidrometalurjik tekniklerle yapılır.

İşlemler çeşitli tehlikeler taşırlar (Tablo 4).

18

Tablo 5: Metallerin eritilmesi sırasında karşılaşılan risk etmenleri

Eritilen metal

Risk etmenleri

Bakır Bakır, kurşun, arsenik, antimon, kadmiyum civa, çinko, kükürt dioksit, sülfürik asit, karbon monoksit, gürültü, sıcak stresi, elektrik tehlikeleri

Kurşun Kükürt dioksit, kurşun, arsenik, antimon, kadmiyum içeren partiküller, karbon monoksit, gürültü ve sıcak stresi

Çinko Kükürt dioksit, çinko ve kurşun içeren partiküller, karbon monoksit, gürültü, sıcak stresi ve elektrik tehlikeleri

Alüminyum Boksit, silika, kostik soda, alüminyum oksit, kriyolit ve hidroflorik asit dumanları, florit ve alüminyum florit tozları, karbon dioksit, kükürt dioksit, karbon monoksit, gürültü, sıcak stresi ve elektrik tehlikeleri

Altın Arsenik, cıva, siyanid tozları, hidrojen siyanid ve arsin gazı

Kimyasal risk etmenleri: Çeşitli zararlı tozlar, gazlar, dumanlar ve diğer

kimyasallara maruziyet; silika, toksik metaller (kurşun, arsenik,

kadmiyum), kükürt dioksit, karbon monoksit, sülfürik asit, nikel karbonil(nikel

arıtma),floridler (alüminyum eritme),arsenik (bakır ve kurşun eritme ve arıtma),

cıva ve siyanid (altın arıtma)

Diğer risk etmenleri: Fırınlar ve erimiş metalden kaynaklanan parlama ve

kızılötesi radyasyon, gürültü, elektrik tehlikeleri, sırt ve üst ekstremite hasarları

4.2.3. Dökümcülük

Dökümcülükte sırasıyla şu iş ve işlemler yapılır:

1. Maça kumu ve modelhazırlama

2. Kalıp Kumu ve kalıp hazırlama

3. Döküm ve ateş hazırlama

4. Metal eritme ve arıtma

5. Kalıp içine metaldökme

6. Kalıptaki metal dökümüsoğutma

7. Kalıptan dökümü çıkarma (derecebozma)

19

8. Temizleme, çapakgiderme.

Demir, çelik, pirinç ve bronz geleneksel döküm metallerdir. Dökümcülük

sektöründe en çok gri ve sfero demir dökümü yapılır. Gri demir

dökümhanelerinde demir veya pik demir (külçe) kullanılır. Bükülebilir demir

dökümünde ise magnezyum, seryum, ve diğer maddeler eklenir. Bu katkı

maddelerinin ortam zararları azdır. Ancak son yıllarda titanyum, krom, nikel,

magnezyum ve daha toksik metallerden berilyum, kadmiyum ve toryum da

katkı maddesi olarak kullanılmaktadır. Döküm işleminin çeşitli aşamalarında

farklı sağlık zararları söz konusudur (Tablo 6).

Tablo 6: Dökümhanede bulunan risk etmenleri

Demir dökümhanesi

Yapılan iş Risk etmenleri

Eritme ve saflaştırma Kızılötesi ve UV radyasyon

Kalıp hazırlama Gürültü, ahşap tozları, kum tozları

Kalıp yapma Silika, kömür tozu, kil ve organik yapıştırıcılar, talk, grafit(yangın riski), organik çözücüler

Çekirdek kalıp yapma Formaldehit, fenol veya üre-formaldehit reçinesi, izosiyanatlar -metilen difenil izosiyanat (MDI), piridin bileşikleri, fosforik veya sülfonik asitler, karbon dioksit, sodyum silikat ve silika karışımı, aminler

Kalıp kırma, dökümü çıkarma Gürültü, sıcak stresi, tozlar, furanlar, furfuril alkol, fosforik asit, fosfin, üre ve fenol formaldehit reçineleri, sodyum silikat, karbon dioksit, karbon monoksit

Çapak giderme Kaynak teknikleri, silica

Diğer dökümhaneler

Çelik Kalıptaki silika sıcak etkisiyle tridimit ve kriztobalite dönüşür

Hafif alaşım Alüminyum ve magnezyum dumanları, karbon monoksit, kompleks hidrokarbonlar, vanadyum pentoksit, florospar-florit tozu, baryum, veya klor, azot oksitleri

Bronz ve pirinç Metal dumanları; kurşun, çinko, bakır, magnezyum, alüminyum, antimon, kadmiyum

20

4.2.4. Dövme ve presleme

Metal parçalarına yüksek basınç uygulanarak şekil verilmesi işlemleridir.

Preslemede genellikle yaprak, şerit veya rulo halindeki metal, ortam ısısında

kesme, presleme, çekme gibi işlemlere tabi tutularak belirli şekillere sokulur.

Birbirini izleyen bu işlemler genellikle ayrı ayrı yapılır. Çoğu zaman soğuk çelik

rulolar kullanılır ve otomobil ve çeşitli cihazların plaka kısımları üretilir. Çalışma

koşulları tekrarlanan gerilme hasarları, sırt, omuz ve üst ekstremite kas iskelet

sistemi problemleri, vibrasyon ve gürültü, makine yağlarının buharları gibi çeşitli

sağlık risklerini barındırır (Tablo 7).

Tablo 7: Dövme ve presleme sırasında karşılaşılan risk etmenleri

Presleme Dövme

Kalıp yağları: Petrol ürünleri, hayvansal ve bitkisel yağ asiti türevleri, klorlu yağlar ve mumlar, alkanolaminler, petro sülfonatlar, boratlar, selüloz türevi koyulaştırıcılar, korozyon inhibitörleri vebiyositler

Kaynakemisyonları Formaldehit Nitrozaminler Sistemdeki

mikrobiyolojikkirlenmeler

Ellerde laserasyonriski

Kas iskelet sistemi yaralanmalarıriski

Sıcak stresi

Kalıp yağlarının pirolizi ve

aerosolleşmesi: grafit çamurları,

koyulaştırıcı polimerler, sülfonat

emülgatörler, petrol ürünleri, sodyum

nitrat, sodyum nitrit, sodyum

karbonat, sodyum silikat, silikon

yağları ve biyositler

4.2.5. Haddehaneler

Sıcak çelik plakalar sıcak şerit değirmenlerinde çekilerek ince uzun levha

bobinlerine dönüştürülür. Sonra yüzey temizliği için sülfürik ya da hidroklorik

asit banyolarına alınır. Daha ince ve pürüzsüz bir ürün isteniyorsa, bu kez

soğuk haddelemeye tabi tutulabilir. Çalışanlar iş yaparken bir çok sağlık sorunu

ve risk etmenleriyle karşılaşırkar (Tablo 8).

Basınçlı döküm Alüminyum, krom, çinko, bakır, nikel, kromik asit buharı, yağ buharları, organik fosforlu bileşikler

Hassas döküm Akrolein, trikloretilen, asbest

21

Tablo 8: Haddehanelerde çalışanların karşılaştıkları risk etmenlerive sağlık sorunları

Risk etmenleri Sağlık sorunları

• Kurşun

Azot oksitleri

• Krom

• Nikel

• Demir oksit

• Ozon

• Yüksek fırın gazları

• Kok fırını gazları

• Karbon monoksit

• Kükürt dioksit

• Asitler

• Gürültü

• Vibrasyon

• Metal işleme sıvıları

• Yüzey temizleyiciler

• İyonizan radyasyon

Kazalar

Yaralanmalar

Yanıklar

Göz yaralanmaları

Sıcak stresi

Sağırlık

Mesleki kanser…

4.2.6. Kaynakçılık ve sıcak kesme

Kaynakçılık; sıcak veya basınç altında metal veya plastik parçaların

birleştirilmesi işlemlerinin genel adıdır. Metal sektörünün en yüksek riskli

alanlarından biridir (Tablo 9).

22

Tablo 9: Kaynakçılık ve sıcak kesme işlemlerinin sağlık sorunları ve risk etmenleri

Risk etmenleri

Yangın, yanıklar, radyan ısı(infrared radyasyon) metal dumanları ve diğer kirliliklerinsolunması

Elektrik tehlikeleri, gürültü, ultraviyole radyasyon, ozon, azot dioksit, karbon monoksit, floritler, basınçlı gaz silindirleri,patlamalar

Fiziksel zorlanma, aşırı yorgunluk, kas iskelethasarları Sıcak stresi Ultraviyole radyasyon: Ağrılı konjunktivit (foto-oftalmi) –kaynakçıgözü Metal dolgu veya elektrot çeliğinin nikel veya krom gibi çeşitlibileşenleri Kaynak telleri: kaplama çinko ve kadmiyum, galvanizde çinko, hafif çelik

tellerdebakır Boyalar, gresler, metal yüzey kirlilikleri, karbon monoksit, karbon dioksit

gibi gazlar, dumanlar, irritanların parçalanmaürünleri Kaynak teli kılıfları (örn. inorganikflorit) Sıcak ve UV ışığın ortam havasıyla (azot dioksit, ozon) veya klorlu

hidrokarbonlarla(fosgen) etkileşimi Koruyucu olarak inert gaz kullanımı (karbon dioksit, helyum,argon) Metal dumanıateşi Kapalıalanlar Gürültü İyonizan radyasyon: Kaynağın x ışını veya gama ışını ile incelendiği

kaynak atölyelerinde uyarı levhaları bulundurulmalı ve talimatlara kesinlikle uyulmalıdır. İşçiler, bu tür donanımdan güvenli bir mesafede tutulmalıdır. Radyoaktif kaynaklar, sadece özel araçlarla ve özel önlemlerle elealınmalıdır.

Metal sektöründe, çok çeşitli kaynak teknikleri kullanılmaktadır. En çok

karşılaşılanlarının tanımları ve tehlikeleri Tablo 10’da özetlenmiştir.

23

Tablo 10: Kaynak işlemleri, tanımı ve risk etmenleri

Kaynak işlemi Tanım Risk etmenleri

Kaynak Kaynak alevi metal yüzeyini

eritir ve dolgu çubuğu bu

boşluğu doldurup

şekillendirir.

Metal dumanları, azot

dioksit, karbon

monoksit, gürültü,

yanıklar, infrared

radyasyon, yangın,

patlama

Pirinç kaynağı Iki metal yüzeyi metal

erimeden yapıştırılır. Dolgu

metalinin erime sıcaklığı

450 ° C üzerindedir. Alev

ısıtma, direnç ısıtma ve

indüksiyon ısıtma

yöntemleri kullanılabilir.

Metal dumanları

(özellikle kadmiyum),

floritler, yangın,

patlama, yanıklar

Lehimleme Pirinç kaynağı gibidir. Farkı,

dolgu metali eritme ısısının

450 ° C'den düşük

olmasıdır. Isıtma havyasıyla

da yapılabilir.

Lehimler, kurşun

dumanları, yanıklar

Metal kesme ve delme Metal alevle ısıtılır ve

basınçlı saf oksijenle jet

kesme yapılır. Düzgün

kesim yüzeyi sağlar. Alevle

oyma, delme işlemleri ise

düzgün yüzey sağlamaz.

Metal dumanları, azot

dioksit, karbon

monoksit, gürültü,

yanıklar, infrared

radyasyon, yangın,

patlama

Gaz basınç kaynağı Parçalar basınç altında gaz

jetleri tarafından ısıtılır ve

birlikte dövme haline

getirilir.

Metal dumanları, azot

dioksit, karbon

monoksit, gürültü,

yanıklar, infrared

radyasyon, yangın,

patlama

Elektrot-ark kaynağı Koruyucu kaplamalı metal

elektrotlar kullanılır

Metal dumanları,

floritler, infrared ve UV

radyasyon, yanıklar,

elektrik tehlikeleri,

yangın, gürültü, ozon,

azot dioksit

Tozaltı kaynağı Parçanın üzeri granül

halinde kaynak tozuyla

kaplanır. Sonra metal tel

kaynağı kullanılır.

Floritler, yangın,

yanıklar, infrared

radyasyon, elektrik,

metal dumanları,

gürültü, UV radyasyon,

ozon, azot dioksit

24

Gazaltı kaynağı Kaynak alanı kaynatılacak

metalle aynı özelliklere

sahip çıplak telle sürekli

beslenir.

UV radyasyon, metal

dumanları, ozon,

karbon monoksit,

karbon dioksit, azot

dioksit, floritler,

yangın, yanıklar,

infrared radyasyon,

elektrik, gürültü

Tungsten inert gaz

kaynağı, tungsten ark

kaynağı

Tungsten elektrot

tükenmez, dolgu metali elle

ark içine doldurulur.

UV radyasyon, metal

dumanları, ozon, azot

dioksit, yangın,

yanıklar, infrared

radyasyon, elektrik,

gürültü, floritler,

karbon monoksit

Plazma ark kaynağı

tungsten ark kesme

Tungsten inert gaz kaynağı

gibidir. Farkı, inert gazın

ince bir kanaldan geçirilerek

iyonize edilip yüksek ısı

elde edilmesidir.

Metal dumanları, ozon,

azot dioksit, UV ve

infrared radyasyon,

gürültü; yangın,

yanıklar, elektrik,

floritler, karbon

monoksit, x ışını

Elektrik direnç kaynağı İki elektrota yüksek akım

düşük voltaj verilerek

kaynak alanında yüksek ısı

elde edilir ve basınçla

birleştirme elde edilir.

Kaynak veya dolgu maddesi

kullanılmaz.

Ozon, gürültü, yangın,

yanıklar, elektrik,

metal dumanları

Elektron ışın kaynağı Vakumlu bir odadaki

parçaya elektron

tabancasıyla yüksek voltajlı

atış yapılır.

X ışını, elektrik,

yanıklar, metal tozları,

kapalı alan

Lazer kaynak ve delme Lazer ışını parçaları eritir,

kaynatır, deler.

Elektrik, lazer, UV

radyasyon, yangın,

yanıklar, metal

dumanları, metal

kaplamalarının

parçalanma ürünleri

Termit kaynağı Alüminyum tozunun metal

oksit tozlarıyla karışımı bir

potada eritilir, kaynatılacak

yüzeye akıtılır.Genellikle

döküm veya dövmenin

onarımında kullanılır.

Yangın, patlama,

infrared radyasyon,

yanıklar

25

4.2.7. Tornalar

Tornalar; sinterlenmiş metallerden oluşan kesici delici uçlara sahiptirler.

Sistemde soğutmak, işlem kalitesini artırmak ve kesici delici yüzeylerin ömrünü

uzatmak amacıyla sıvı ve yağ bazlı metal işleme sıvıları kullanılır. Katkı

maddesi olarak kullanılan biyositlerin etkilerini yitirmeleri nedeniyle bu sıvılarda

bakteriyel kontaminasyon ve kolonizasyonlar olur. Bu sıvılarda lejyonella türleri

ve hipersensitivite pnömonisine neden olan çeşitli etmenler saptanmıştır. Bu

nedenle torna makinelerinin bu soğutma sıvıları en geç altı ayda

birdeğiştirilmelidir.

Diğer riskler ve sağlık sorunları ise; gürültü, vibrasyon, kaza ve özellikle el

yaralanmaları, metal talaşı sıçramalarına bağlı göz ve vücut yaralanmaları

olarak sayılabilir.

4.2.8. Zımparalama ve parlatma

Doğal korundum (kristalize alüminyum) zımpara taşı(alüminyum oksit), elmas,

kumtaşı, çakmak taşı gibi doğal aşındırıcıların yerini bugün büyük ölçüde

erimiş alüminyum oksit, silisyum karbür (karborundum) ve sentetik elmas gibi

yapay aşındırıcılar almıştır. Tebeşir, ponza, tripoli, kalay macun ve demir oksit

gibi ince taneli malzemeler de özellikle parlatma ve polisaj için kullanılır.

Taşlama taşlarında en çok alüminyum oksit ve silikon karbür kullanılır. Doğal

ve yapay elmaslar önemli uygulamalar için kullanılır. Zımpara ve parlatma

bantlarında alüminyum oksit, silisyum karbür, zımpara, granat ve çakmaktaşı

kullanılmaktadır. Göz hasarları, vibrasyon, solunum korunmasız yoğun

kullanımda zımparalanan yüzeye de bağlı olarak akciğer etkilenmeleri söz

konusudur.

4.2.9. Endüstriyel yağlar ve metel işleme sıvıları

Sıcak, toz, buhar, duman, metal tuzları, kimyasallar ve katkı maddelerinden

kaynaklanan riskleri taşır. Yağlar mesleki dermatitin sık nedenlerindendir.

Yağların biyolojik kontaminasyonuna bağlı olarak altta yatan cilt hastalıkları

alevlenebilir. Solunabilir çaptaki aerosollere bağlı olarak lipoid pnömoni, astım,

akut solunum yolları irritasyonu, kronik bronşit, SFT bozulması gibi akciğer

hastalıkları gelişebilir. Mikroorganizmaların yağın yapısını değiştirmesine bağlı

direkt toksik etkiler görülebilir. Sıvılar bakteri ve mantarlarla kolayca kontamine

olur. Cilt, akciğer ve sistemik toksik etkilere neden olabilir, kansere neden

olabilirler.

26

4.2.10. Metallerin yüzey işlemleri

Metal yüzeyine çeşitli özellikler ve görünüm kazandırmak amacıyla farklı

tekniklerle yapılan işlemlerdir. Her bir işlemde çalşanlar farklı risk etmenleri ve

sağlık sorunları ile karşılaşır (Tablo 11).

Tablo 11: Metal yüzey işlemleri sırasında karşılaşılan risk etmenleri ve sağlık sorunları

Yüzey işlemi Risk etmenleri ve sağlık sorunları

Elektrolitik parlatma Kostik ve koroziv kimyasallara bağlı yanıklar ve irritasyon

Elektro- kaplama Krom ve nikel maruziyetine bağlı kanser riski, siyanidler, kostik ve koroziv kimyasallara bağlı yanıklar ve irritasyon, elektrik çarpması, yaş çalışmaya bağlı kayma ve düşme, toz patlamaları, ergonomik riskler

Cam ve emaye Öğütücü ve taşıyıcılardan kaynaklanan fiziksel riskler, yanık, toz maruziyeti

Gravür Hidroflorik asit maruziyeti, kostik ve koroziv kimyasallara bağlı yanıklar ve irritasyon

Galvanizasyon Yanık riski, kostik ve koroziv kimyasallara bağlı yanıklar ve irritasyon, metal dumanı ateşi, kurşun maruziyeti

Isıl işlem Yanık riski, kostik ve koroziv kimyasallara bağlı yanıklar ve irritasyon, hidrojene bağlı patlama riski, karbon monoksit maruziyeti, siyanid maruziyeti, yangın riski

Metal kaplama Yanık riski, toz patlaması riski, asetilen, çinko- metal dumanı ateşi

Fosfatlama Kostik ve koroziv kimyasallara bağlı yanıklar ve irritasyon

Plastik kaplama Kimyasal duyarlandırıcılara maruziyet

Astarlama Toksik, yanıcı, duyarlandırıcı, kanserojen(krom) çeşitli kimyasallara maruziyet

4.2.11. Metal yeniden kazanma

Demir dışındaki metal endüstrisinin ikincil üretiminin %95’ini alüminyum, bakır,

kurşun ve çinko oluşturur. Magnezyum, cıva, nikel, kıymetli metaller,

kadmiyum, selenyum, kobalt, kalay ve titanyum da hurdadan yeniden

kazanılan metallerdendir. Risk etmenleri Tablo 12’de özetlenmiştir.

27

Tablo 12: Metal yeniden kazanma işlemlerinin risk etmenleri ve sağlık sorunları

Yeniden kazanma Risk etmenleri ve sağlık sorunları

Kalay Toz, dumanlar, yanma gazları, asit buharları, kostik, sodyum hidroksit, sıcak

Kobalt Toz, ağır metaller, asit buharları, solventler, sıcak

Selenyum Toz, selenyum dumanları, yanma gazları, kükürt dioksit, asit buharı, gürültü

Kadmiyum Solventler, kadmiyum toz ve dumanları, yağ ve gaz yanma ürünleri, çinko dumanları, çinko klorit, klor, hidrojen klorit, sıcak

Kıymetli metaller: altın, gümüş, platin, palladyum

Toz, gürültü (Hammermill), organikler, yanma gazları, toz, asit ve asit buharları

Nikel Dumanları, toz, sıcak, gürültü, solventler

Cıva Uçucu cıva, solventler, organikler ve asit buharları

Magnezyum Toz ve dumanları, sıcak, yangın riski

Çinko Çinko, alüminyum, bakır, demir, kurşun, kadmiyum, manganez ve krom içeren partiküller, lehim kirlilikleri, kükürt oksitleri, kloritler, floritler, az miktarda metaller, sodyum karbonat, çinko karbonat, çinko hidroksit, hidrojen klorit, çinko klorit, amonyak, amonyum klorit, alaşım metalleri, nonspesifik gazlar ve buharlar, ısı

Kurşun Metal duman ve partikülleri (kurşun, antimon), alaşım metalleri ve lehim maddeleri, asit buharları, ısı, gürültü, karbon monoksit

Bakır Kesme, parçalama, lehim giderme sırasındaki hava kirleticiler, metal dumanları, metal oksitleri, ağır organikler, yağ buharları, gürültü, curuf ve artıklar, florit, kükürt dioksit, klorit, karbon monoksit, hidrokarbonlar, aldehitler, azot oksitleri, sülfürik asit buharları

Alüminyum Alüminyum, kurşun ve kadmiyum dumanları, nonspesifik toz ve aerosoller, yağ buharları, metal partikülleri, curuf, ağır organikler, florit, kükürt dioksit, klorit, karbon monoksit, hidrokarbonlar, aldehitler, sıcak, gürültü

28

4.3. İnşaat Sektörü: Risk etmenleri ve Sağlık Sorunları

4.3.1.Giriş:

İnşaat sektörü; ev, işyeri, fabrika, hastane, yol, köprü, tünel, stadyum, rıhtım,

havaalanı gibi her çeşit inşaatın yapımı, bakımı, onarımı, yenilenmesi,

değiştirilmesi, yıkılması işlerinin tamamıdır. İnşaat çalışanlar genellikle sürekli

aynı işyerinde çalışmaktan ziyade sık sık iş değiştirmek, çalıştıkları her bir işte

ancak birkaç haftayla birkaç ay arasında bulunmak zorunda kalan

çalışanlardır. Bu durum çalışan ve iş açısından çeşitli olumsuzlukları içerir.

İşçilerin eğitim ve güvenlik algı düzeyleri ve işyerlerinin güvenlik anlayışları

değişken olabilir. Çoğu zaman inşaat çalışanları yılın tamamını çalışarak

geçiremezler. Bunu telafi etmek için sıklıkla fazla mesai, aşırı çalışma gibi zor

koşullarla yüz yüze kalırlar. Deneyimsiz oldukları işleri yapmak zorunda

kalabilirler. Bir ekip işi olan inşaat işkolu, sağlık ve güvenlik açısından çok

sayıda mesleki riskler içerir. İnşaat sektöründe, farklı meslek grupları bir arada

bulunurlar (Tablo 13).

Tablo 13: İnşaat sektöründe çalışan bazı meslek grupları

Meslek Grupları

• Kazan ustaları

• Duvar ustaları

• Marangozlar

• Elektrikçiler

• Asansör kurucuları

• Camcılar

• Atık temizleyenler(örn: asbest,

kurşun, toksik döküntüler)

• Mozaikçiler, betoncular

• Sıvacılar

• Yalıtım çalışanları

Demir ve çelik çalışanları (donatı

ve yapısal)

Ameleler

Bakım çalışanları

Öğütücüler

İnşaat makinaları operatörleri

Boyacılar, duvar kağıdı

kaplayıcıları

Tesisatçılar

Çatı ustaları

Saç metal çalışanları

Tünel çalışanları

İnşaat sektöründe çok sayıda risk etmenleri bulunur. Bu riskler işyerinden

işyerine, işten işe, günden güne, hatta saatten saate değişebilir. Genellikle

29

aralıklı, tekrarlanan maruziyetlersöz konusudur. İşçi sadece kendi yaptığı işten

değil, çoğu zaman iş ortamındaki diğer işlerden kaynaklanan zararlardan da

etkilenir. Her bir etmenin zararı, yoğunluğuna ve ilgili işin süresine bağlıdır.

İnşaat işkolunda bulunan bazı riskler aşağıdaki tabloda gösterilmektedir (Tablo

14). Burada sadece işin birincil zararlarına yer verilmiştir. Ayrıca, her inşaat

çalışanı stres ve sıcağa maruz kalma, kas-iskelet sistemi hastalıkları gibi ortak

sağlık sorunlarıyla da karşılaşır.

Tablo 14: İnşaat sektöründe çalışanların karşılaştıkları bazı mesleksel risk etmenleri

Meslek Risk etmenleri

Tuğla, taş vd. duvar ustası Çimento dermatiti, ayakta çalışma, ağır yük

Seramik ustaları Yapıştırıcı buharları, dermatitler, ayakta çalışma

Marangozlar Ahşap tozu, ağır yük, tekrarlayan hareketler

Sıvacılar Sıva tozları, iskelede çalışma, ağır yük, ayakta çalışma

Elektrikçiler Lehim dumanındaki ağır metaller, ayakta çalışma, ağır yük, asbest

Elektrik santrali yapım ve tamircileri Lehim dumanındaki ağır metaller, ağır yük, asbest

Boyacılar Solvent buharları, toksik metaller

Duvar kağıdı ustaları Tutkal buharları, ayakta çalışma

Tesisatçılar Kurşun duman ve partikülleri, kaynak dumanları, asbest

Buhar kazanı ustaları Kaynak dumanları, asbest

Halı kaplamacılar Diz travması, ayakta çalışma, tutkal ve buharları

Karo ustaları Yapıştırıcılar, toz, diz travması

Mozaik zımparacıları Ayakta çalışma, silika tozu

Camcılar Ayakta çalışma, yaralanma

İzolasyon çalışanları Asbest, sentetik lifler, ayakta çalışma

Demiryolu inşaatçıları Silika, sıcak, soğuk

Çatı ustaları Katran, sıcak, yüksekte çalışma

Kaynakçılar Kaynak emisyonları

Lehimciler Metal dumanları, kurşun, kadmiyum

Kazıcılar, deliciler Silika, gürültü,vibrasyon

Havalı çekiç kullananlar Silika, gürültü,vibrasyon

Kazık makinası operatörleri Silika, vibrasyon

Vinç operatörleri Gürültü, lubrikan yağlar

Vinç kulesi operatörleri Stres, izolasyon

Ekskavatör, kepçe operatörleri Silika, histoplazmozis, vibrasyon, sıcak,gürültü

Grayder, dozer , kazıcı operatörleri Silika, vibrasyon, sıcak, gürültü

30

Asfalt çalışanları Asfalt emisyonları,sıcak, dizel egzozu

Kamyon ve traktör şoförleri Vibrasyon, dizel egzozu

Yıkım çalışan ları Asbest, kurşun, toz, gürültü

4.3.2. Çalışanların karşılaştıkları kimyasal risk etmenleri ve

sağlık sorunları

Genellikle havada, gaz, toz, buhar, duman halinde bulunur ve solunumla

alınırlar. Bazıları ciltten de emilirler. Sıvı, yarı sıvı (tutkallar, yapıştırıcılar, katran)

veya toz(çimento) formda da bulunabilirler. Su ve gıdalarla ağızdan alınabilir,

sigarayla birlikte inhale edilebilirler. Oluşturdukları hastalık örnekleri ise;

Silikoz; kum püskürtme, tünel yapımı, kaya delmeişlemleri

Asbestoz; izolasyon, tesisat, yıkımişleri

Bronşit;kaynakçılık

Cilt allerjileri; çimentoyla yapılanişler

Nörolojik hastalıklar; organik çözücüler ve kurşunmaruziyeti

Asbest maruziyeti olan izolasyon çalışanları, kaynakçılarda ve ağaç işleriyle

uğraşanlarda akciğer kanseri ölümleri fazladır. Köprü tamircilerinde,

boyacılarda kurşun zehirlenmesi görülür. Bazı havalı çekiç operatörlerinde ve

vibrasyon oluşturan alet ve makineleri kullananlarda Raynaud sendromu

görülür. Alkolizm, inşaat çalışanlarında önemli bir sorundur. İş stresi, işsizlik

korkusu, sosyal izolasyon, kalıcı olmayan çalışma koşulları gibi, işle ilgili

sorunlar kolaylaştırıcı olabilir.

4.3.3. Çalışanların karşılaştıkları fiziksel risk etmenleri ve sağlık

sorunları

Her inşaatta görülürler. Gürültü, sıcak ve soğuk, radyasyon, vibrasyon,

barometrik basınç bunlardandır. İnşaat sektöründe makineleşmenin giderek

artması, gürültü sorununun boyutlarını da artırmaktadır. Tüm vücut vibrasyonu

da, havalı çekiç ve diğer büyük makineleri kullananlar için önemli bir sorundur.

Çatı ustalarında güneş ve sıcak katrana bağlı sıcak stresi riski yüksektir. UV

radyasyonun ana kaynağı güneş ve elektrik kaynağıdır. İyonizan radyasyon

ihtimali düşüktür. Ancak, temel kazma, tünel yapımı gibi işlerde radon

maruziyeti söz konusu olabilir. Zorlanma ve burkulmalar, en sık görülen

hasarlardır. Travmatik yaralanma, tekrarlanan hareketler, ayakta ve aşırı

çalışma gibi nedenlerle tendinit, karpal tunel sendromu, bel ağrısı gibi kronik

fiziksel sorunlar sık yaşanır. İş kazaları yönünden inşaat sektörü, en yüksek

31

riskli meslek gruplarındanbiridir.

4.3.4.Çalışanların karşılaştıkları biyolojik risk etmenleri ve sağlık

sorunları

Enfeksiyöz mikroorganizmalar, biyolojik kaynaklı toksik etmenler ve hayvan

saldırılarıdır. Örneğin kazı çalışanlarında histoplazmozis görülebilir. Kapalı

ortamda yapılan çalışmalarda, influenza, tüberküloz bulaşması olabilir. Sıtma,

sarı humma, lyme hastalığı, sektörün bilinen diğer enfeksiyöz sorunlarıdır.

Sarmaşık, meşe, sumak, ısırgan gibi bitkilerden kaynaklanan toksinler, ciltte

erüpsiyona neden olabilir. Bazı ağaç tozları kanserojen, bazıları allerjendir. Arı,

eşek arısı, yılan, karınca gibi bazı hayvan sokmaları görülebilir.

Tablo 15’de inşaat sektöründe görülen sağlık zararları listelenmiştir.

Tablo 15: İnşaat sektöründe görülen risk etmenleri ve sağlık sorunları

Kimyasal Fiziksel Kas-iskelet Biyolojik Güvenlik

Asit

Yapıştırıcılar, tutkallar

Alkali

Asbest

Asfalt

Berilyum

Karbon monoksit

Çimento

Temizlik ürünleri

Katran

Toz

Epoksi reçinesi

Gaz

İzosiyanatlar

Kurşun

Yapay mineral lifler

Metaller

Boyalar, cilalar

Silika

Solventler

Tinerler

Kaynak dumanı ve gazları

Ahşap tozları

Soğuk

Ergonomi

Sıcak

Gürültü

Oksijeneksikliği

Radyasyon

Stres

Güneş

Vibrasyon

Aşırı zorlanma: sırt hasarları, burkulma ve zorlanmalar, omuz, dirsek, bilek problemleri

Uygunsuzmalzeme

Ayakta çalışma

Tekrarlanan hareketler

•Sürüngenler, kümes hayvanları •Histoplazmozis •Bakteriler, mantarlar, parazitler, virüsler •Böcekler ve örümcekler; lyme hastalığı •Küfler, mantarlar •Protozoalar

Bina yıkımı

Kapalı alanlar

Vinçkullanma

Uyuşturucu ve alkol

Elektrik

Patlayıcılar

Düşmeler

Yangın vepatlama

Motorlu taşıtlar

Ağır ekipman

İskeleler

Yangın ve patlamalar

Basınçlı gazlar

Hava koşulları

32

4.4 Deri Sektörü: Risk etmenleri ve Sağlık Sorunları

4.4.1.Giriş

Ham deri kaynağı olarak genellikle sığır, koyun, keçi vb. ile insanların

beslenme ya da diğer ekonomik değeri için yetiştirdiği hayvanlar ile çok az

miktarlarda sürüngen, balık ve kuş derileri kullanılmaktadır. Özetle ham

derinin en önemli kaynağını insan ihtiyacını karşılamak üzere beslenen

hayvanlardan elde edilen deriler oluşturmaktadır.

Biyolojik bir madde olması sebebi ile normal atmosferik şartlarda hızla

bozulup kokuşabilen ve kurutulduğunda ise sertleşip kırılgan hale gelen

deri; sektörel proseslere ve kullanım amacına uygun olarak işlendiğinde ise

günlük hayatta giyecek, ayakkabı, kemer, süs, mobilya ya da diğer kullanım

eşyalarına dönüştürülebilmektedir.

Deri üretim proseslerinde gerekli İSG ve çevre koruma tedbirleri tamamen

ya da kısmen alınmaması halinde, çalışanların sağlık ve güvenliği ile çevre

üzerinde birçok zararların oluşmasına yol açmaktadır.

Türkiyede Deri İmalatı Sektörü

Ham derilerin kullanım amacına uygun çeşitli kimyasal ve mekaniksel

işlemlerden geçirilerek kullanılabilir duruma getirilmesine Dericilik, Deri

İşlemeciliği veya Deri Teknolojisi denir.

Deri imalatı sektörü “İşyeri Tehlike Sınıfları Tebliği” Ekinde yer alan Ek-1

listesinde “15- Deri ve ilgili ürünlerin imalatı” Kodu sınıflandırılmış ve “15.1-

Derinin tabaklanması ve işlenmesi; bavul, el çantası, saraçlık ve koşum

takımı imalatı; kürkün işlenmesi ve boyanması” ile “15.2- Ayakkabı, bot,

terlik vb. imalatı” alt sektörlerine ayrılmıştır.

4.4.2 Derinin işlenmesi

Deri üretim prosesinde krom tuzları vb. diğer kimyasalların kullanılması ile

birlikte haftalar hatta aylar süren imalat süresi kısalmış ve derinin

atmosferik ve mekanik etki ve şartlara karşı dayanıklılığı arttırılmış; deriye,

yumuşaklık, renk verilebilirlik özellikleri kazandırılmıştır.

Günümüzde deri imalatı sektöründe üretilen derilerin yaklaşık %90’ı krom

tuzları kullanılarak işlenmektedir.

33

Günümüzde deri imalatı sektöründe uygulanmakta olan deri işleme

prosesleri bazı özel durumlarda farklılıklar göstermekle birlikte genellikle

yaş işlemler ve kuru işlemler ayrımı yapılarak aşağıdaki alt proseslerden

oluşmaktadır:

Yaş İşlemler

4.4.2.1 Islatma

Islatma işleminin amacı, derinin üretim öncesi konserve edildiği ve

depolandığı zamanlarda kaybettiği suyun geri kazandırılarak, mümkün

olduğunca, hayvanın canlı olduğu durumdaki özelliklere kavuşturulmasını

sağlamaktır. Islatmada, pervaneli tekne veya dolap içerisindeki derilerin su

oranı yaklaşık olarak % 65'e çıkarılmaktadır. Islatmada kullanılan

kimyasallar, yüzey aktif ıslatıcılar, bakterisitler ve tuz ham deri üzerindeki

mikroorganizmalar ile kan, kir, tuz, çamur ve idrar gibi pisliklerin

temizlenmesine yardımcı olmaktadır. Bu aşamanın önemi, deri işlem

aşamaları sırasında kullanılacak olan kimyasalların deriye nüfuz etmesini

kolaylaştırması açısından oldukça önemlidir. Islatma işlemi tamamlandıktan

sonra deri kıl giderme ve kireçlik aşamasına hazır hale gelmektedir.

Bu işlem aşamasında derilerin sularının süzdürülmesi için sehpalama

işleminde elle taşıma, tekrarlı hareketler, ıslak zemin gibi fiziksel risk

etmenleri önem taşımaktadır.

4.4.2.2 Kıl Giderme ve Kireçlik

Deri giysilik, ayakkabılık, döşemelik ve saraciyelik olarak işlenecekse,

üzerindeki yünün, kılın uzaklaştırıldığı, deri ham yağının ve lifli yapıda

olmayan (globüler) proteinlerin uzaklaştırılıp, deri gözeneklerinin açıldığı

aşamadır. Islatma işleminin ardından aynı dolap içerisinde, deride var olan

yağ ve albümin gibi maddeleri deriden çıkarmak için kıl giderme ve kireçlik

işlemi ayrı ayrı veya bir arada uygulanmaktadır. Dolaplara ana kimyasal

olarak sodyum sülfür (zırnık), sodyum hidrosülfür (keratinin sistin

bağlarını kırmak için) ve kireç verilip, kıl kökleri gevşetilir ve derinin şişmesi

sağlanır. Bu aşamada kullanılan kimyasal maddelerin yanıcı özelliği çok

düşük olup, az miktarda toksik özelliğe sahiptir. Bu işlem yaklaşık 18 ile 36

saat arasında sürer. Uygulanan kimyasallardan ötürü pH değeri (pH 12-13)

e yükselmektedir. (pH bir çözeltinin asitlik veya bazlık derecesini tarif eden

ölçü birimidir. Asidik ortamların pH değeri 7'den düşük olup, bazik

ortamların pH değeri ise 7'den büyüktür. pH değeri 7 nötr dür.)

34

Sodyum Sülfür cilde temas ettiğinde aşırı tahriş edici bir etkiye sahiptir.

Kimyasal risk etmenleri önem taşımaktadır.

Kireçlik dolabından veya pervanesinden çıkan ve tola (blöse) olarak

adlandırılan deriler kavaleta (etleme) makinalarında etleme işlemine tabi

tutulmaktadır. Etleme işlemi sayesinde derinin arka yüzeyinde kalmış olan

et ve yağlar alınmaktadır. Etlenmiş olan deri kuyruk, bacaklar ve

gerekmeyen yerler kesilerek budanır ve tartılır.

Bu işlem basamağında iş güvenliği açısından etleme makinası önem

taşımakta olup, gerekli önlemler alınmadığında etleme makinasına parmak,

el sıkışması gibi iş kazaları yaşanmaktadır. Zeminin kaygan olması

nedeniyle çok dikkat edilmelidir.

Kürklü deri üretiminde bu işlem uygulanmamaktadır.

4.4.2.3 Kireç Giderme ve Sama

Kıl giderme sonrası deride bulunan kireç ve alkalinin uzaklaştırılması için

yapılan bir işlemdir. Kireç giderme işleminde genellikle zayıf asitler ve

amonyum tuzları kullanılır. Sama işlemi ise, protein parçalayan enzimlerin

kullanılmasıyla lifli yapıda olmayan proteinlerin enzimler kullanılarak

deriden uzaklaştırılmasıdır. Kürklük deri üretiminde sadece sama aşaması

uygulanmaktadır. Bu işlem basamağında insan sağlığı için tehlike arz eden

hidrojen sülfür gazı açığa çıkmaktadır. Yanıcı özelliği düşük olan

kimyasalların, özellikle fungus ve bakteriyel enzimlerin insan sağlığını tehdit

edecek özelliğe sahip olduğu bilinmektedir. Sama işleminde kullanılan

enzimler aşağıda verilen kaynaklardan elde edilmektedir:

- Hayvansal enzimler (tripsin, rennin)

- Bitkisel enzimler (papain)

- Bakteriyel enzimler (basillus subtilis, proteus vulgaris, psödomanas

veya clostridium)

- Fungus enzimleri (aspergillus veya penicillum)

4.4.2.4 Yağ Giderme

Ham derinin bünyesinde bulunan doğal yağların; tabaklama, boya ve

yağlama kimyasallarının deri yüzeyinde ve kesitinde homojen dağılmasını

engellemesi sebebiyle deriden uzaklaştırılması gerekir. Günümüzde

35

uygulanan 3 farklı metot bulunmaktadır. Bunlar; sıkma ile yağ alma, yağ

giderici bir solvent ile yağ alma ve emülsiyon ile yağ almadır. Ham derideki

fazla yağ, sama veya pikle işleminden sonra alınabilir. Günümüzde

mümkün olduğunca solventsiz yağ gidericiler kullanılmaktadır .

4.4.2.5 Pikle (Salamura)

Pikle aşaması, derinin hem pH değerinin asidik özelliği artırılarak 3

de�