1

Åðºíõèé õèìèéí ëåêö¿¿ä

ÀÒÎÌÛÍ ÝËÅÊÒÐÎÍÒ Á¯ÒÝÖ. ÕÈÌÈÉÍ ÒÎÃÒÎËÖÎÎÍÛ ØÈÍÆ ×ÀÍÀÐ ¯ÅËÝÕ ÄÀÂÒÀÃÄÀÕ Ç¯É ÒÎÃÒÎË

Ëåêö ¹5

1. Атомын орбиталын энерги ба химийн элементийн атомын электронт бүтэц

2Õèìèéí ýëåìåíòèéí ýëåêòðîíò бүтэц ба ¿åëýõ ñèñòåì. Үåëýí äàâòàãäàõ ç¿é òîãòîë

3. Õèìèéí ýëåìåíò¿¿äèéã àíãèëàõ îðîëäëîãóóä, ¿åëýõ ñèñòåì, ¿åëýõ õóóëü

2

Àòîì áîëîí àëèâàà òîãòîëöîîíû ýíåðãèéã ñºðºã (õàñàõ), ò¿¿íèéã ýâäýõ ýíåðãè (ãàäààä õ¿÷) -èéã íýìýõ óòãàòàéгаар àâäàã òóë èë¿¿ òîãòâîðòîé îðøèõ

îðáèòàëûí ýíåðãè èë¿¿ ñºðºã óòãàòàé (áàãà ýíåðãèòýé) áàéíà.

Аòîìûí òîãòîëöîîí äàõü цөм ба электроны èë¿¿ õ¿÷òýé òàòàëöàë îðáèòàëûí ýíåðãèéã áàãàсган òîãòâîðòîé áîëãîíî

Àòîìûí îðáèòàëûí ýíåðãè òîãòîëöîîíä áîëîõ äàðààõ õàðèëöàí ¿éë÷ëýëýýñ õàìààðíà

1. Öºìèéí öýíýã èõ áîë öºì-ýëåêòðîíû òàòàëöàëûí íºëººãººð îðáèòàëûí ýíåðãè áàãà болсон áàéíà.

E (He+, 1s) = -5250 êÆ/ìîëü, E (H, 1s) = -1311 êÆ/ìîëü

2. Íýã îðáèòàë äàõü ýëåêòðîíû òîî íýìýãäýõýä ýëåêòðîí-ýëåêòðîíû ò¿ëõýëöëèéí íºëººãººð îðáèòàëûí ýíåðãè ºñíº.

E (He+, 1s) = -5250 êÆ/ìîëü, E (Hå, 1s) = -2372 êÆ/ìîëü

3. Ýëåêòðîíû õàëõëàõ ¿éë÷ëýëèéí íºëººãººð îðáèòàëûí ýíåðãè ºñíº E (H, 1s) = -1311 êÆ/ìîëü, E (Li, 2s) = -520 êÆ/ìîëü

.

3

Дотоод электорны àëõëàõ ¿éë÷ëýëийн нөлөөгөөр öºìèéí áîäèò öýíýãýýñ áàãà öýíýã ãàäààä äàâõðààíû ýëåêòðîíä ¿éë÷èëäýã. Ãàäààä äàâõðààíû îðáèòàëä èëðýõ цөмийн öýíýãèéã èëðýõ¿é öýíýã ãýíý. 1s îðáèòàëûí ýíåðãè 2s îðáèòàëààñ ýðñ ÿëãààòàé áàéäàã íü ãîë êâàíòûí òîîгоор илэрхийлэгдэх энергийн ÿëãàà áîëîí ýëêòðîíû õàëõëàõ ¿éë÷ëýëээс хамаардаг байна.

4. Îðáòàëûí ýíåðãèä ¿ç¿¿ëýõ îðáèòàëûí õýëáýð (l - ûí óòãà) áà íýâòðýëèéí íºëºº: Ýíåðãèéí үндсэн ò¿âøèí (гол квантын тоо) èæèë 2s îðáèòàë áºìáºðöºã, 2p îðáèòàë ãàíòèë õýëáýðòýé áàéäãààñ 2s ýëåêòðîíû öºìººñ àëñëàãäàõ äóíäà÷ õýìæýý 2p îðáèòàëààñ èõ áàéäàã. Ãýâ÷ 2s îðáèòàëûí ìàãàäëàëûí ðàäèàë тархалтын áàãàõàí õýñýã öºì人 èë¿¿ îéðõîí îðøäîã ªºðººð õýëáýë 2s ýëåêòðîí òîäîðõîé õóãàöààíä öºì人 èë¿¿ îéðòîõ áîëîìæòîé áàéíà. ¯¿íèéã îðáèòàëûí íýâ÷èëò ãýíý

Ýíåðãèéí äýä ò¿âøèíèé ìàãàäëàëûí ðàäèàë òàðõàëò

Îðáèòàëûí õýëáýð ä¿ðñ áà орбиталын íýâчилтèéí õàìòàðñàí ¿éë÷ëýëýýð ýíåðãèéí үндсэн ò¿âøèí ýíåðãèéí äýä ò¿âøèíä çàäàðíàn = 2 гэсэн эергийн үндсэн түвшин 2s ба 2p гэсэн энергийн

дэд түвшинд задарсан байна.

4

Íýãýí ижил гол квантын тоо болон îðáèòàë êâàíòûí òîîãîîð òîäîðõîéëîãäîõ, çºâõºí ñîðоíçîí êâàíòûí òîîãîîð ÿëãààòàé îðáèòàëóóäûã ижил энергитэй буюу ìºõººãäñºí îðáèòàë ãýíý.

n=2 ¿åä, 2px (n+l=2+1 = 3) = 2py (n+l=2+1 = 3) = 2pz (n+l=2+1 = 3),

n=3 ¿åä, 3px (n+l=3+1= 4) = 3py (n+l=3+1 = 4) = 3pz (n+l=3+1 = 4)

Àòîìûí îðáèòàëä ýëåêòðîí õýðõýí дүүргэгдсэнийг õàðóóëñàí òýìäýãëýýã àòîìûí ýëåêòðîíò á¿òöèéí òîìü¸î ãýíý. Ãîë êâàíòûí òîîã àðàá òîîãîîð, îðáèòàë êâàíòûí òîîã ëàòèí ¿ñãýýð, соронзон квантын тоог îðáèòàë êâàíòûí òîîíû áàðóóí доод òàëä координатыг тэмдэглэсэн үсгээр, ýëåêòðîíû òîîã îðáèòàë êâàíòûí òîîíû áàðóóí äýýä òàëä àðàá òîîãîîð тус тус òýìäýãëýíý.

2222 2222 zyx ppps

5

0112 2221 zx ppps 1112 2221 zx ppps

E

2p2s1s

Энергийн өсөх дараалал, Паулийн хоригийн зарчим, Хундын ä¿ðìèéí äàãóó áºãëºãäñºí àòîìûí ýëåêòðîíò á¿òöèéã атомын ¿íäñýí òºëºâ ãýíý. Тухайн атомын үндсэн төлөвөөс бóñàä боломжит ýëåêòðîíò á¿òöèéã атомын ºäººãäñºí òºëºâ ãýíý.

¿íäñýí òºëºâ ºäººãäñºí òºëºâ

n ä¿ãýýð ýíåðãèéí ò¿âøèí äýõ орбиталын тоо n2 -тай тэнцүү, ýëåêòðîíû òîî 2n2 -ààñ õýòðýõã¿é áàéíà.

ýíåðãèéí нэг äýä түвшин дэх орбиталын тоо (2l+1) –тай тэнцүү, ýëåêòðîíû òîî 2(2l+1) -ýýñ õýòðýõã¿é áàéíà

Õèìèéí ýëåìåíòèéí ýëåêòðîíò бүтэц áà ¿åëýõ ñèñòåì

• Ýëåìåíòèéí äýñ äóãààð öºìèéí öýíýã, ýëåêòðîíû òîîòîé òýíö¿¿.• ¯åèéí äóãààð ýëåêòðîíò äàâõðààíû òîîòîé òýíö¿¿.• Á¿ëãèéí äóãààð íü s, p ýëåìåíòèéí õóâüä ãàäààä äàâõðààíû s áîëîí p

îðáèòàë äýýðõ ýëåêòðîíû òîîíû íèéëáýðтэй , d ýëåìåíòèéí õóâüä ãàäààä äàâõðààíû s, ãàäíààñàà õî¸ð äàõ äàâõðààíû d îðáèòàë äýýðõ ýëåêòðîíû òîîíû íèéëáýðòýé òýíö¿¿.

• Íýã äýä á¿ëýãò îðøèæ áàéãàà ýëåìåíòèéí ýëåêòðîíò áàéãóóëàìæ òºñººòýé áàéíà.

Àòîìûí ðàäèóñ

• ¯íýìëýõ¿é ðàäèóñ ãýñýí îéëãîëò áàéäàãã¿é - ýëåêòðîíû äîëèîëîã òºðõ, ýëåêòðîíû îðøèõ ìàãàäëàëòàé õîëáîîòîé

• Атомын ðàäèóñ (орбиталын илрэхүй радиус ) - ãàäààä äàâõðààíû ýëåêòðîíû îðøèí áàéõ ìàãàäëàëûí õàìãèéí èõ ðàäèóñûí õîëáîãäîë

• Ковалент радиус- äàí áîäèñûí ìîëåêóë äàõ öºì¿¿äèéí õîîðîíäîõ çàéíû õàãàñ

• Èîíû ðàäèóñ - àíèîí, êàòèîíû ðàäèóñ

Àòîìûí ðàäèóñûã õýìæèõ íýãæ

• Àíãåñòðóì 1À0 =10-8 ì• Íàíîìåòð 1íì=10-9 ì• Ïèêîìåòð 1ïì=10-12 ì

Ионы ðàäèóñ Атомын ðàäèóñ Ковалент ðàäèóñ

9

Íýã áà õî̧ ðäóãààð ¿åèéí ýëåìåíòèéí àòîìûí ¿íäñýí òºëºâ äýõ ýëåêòðîíò á¿òýö

1¿ å

2¿ å

1 A ( 1 ) 8 A ( 1 8 )

2 A ( 2 ) 3 A ( 1 3 ) 4 A ( 1 4 ) 5 A ( 1 5 ) 6 A ( 1 6 ) 7 A ( 1 7 )

1

1Hs

3

1L is

1

4

1B es s

2 22

5

1B

s s p2 2 12 2

6

1C

s s p2 2 22 2

7

1N

s s p2 2 32 2

8

1O

s s p2 2 42 2

9

1F

s s p2 2 52 2

1 0

1N e

s s p2 2 62 2

2

1H es

2

10

Ãóðàâäóãààð ¿åèéí ýëåìåíòèéí атомын ¿íäñýí òºëºâ äýõ ýëåêòðîíò á¿òýö

11

ĺðºâä¿ãýýð ¿åèéí ýëåìåíòèéí атомын үндсэн төлөв дэх ýëåêòðîíò á¿òýö

Õèìèéí ýëåìåíòèéí ýëåêòðîíò áàéãóóëàìæ

1H 1s1

2He 1s2

3Li ...2s1

4Be ...2s2

11Na ...3s1

12Mg ...3s2

19K …4s1

20Ca …4s2

37Rb …5s1

38Sr …5s2

55Cs …6s1

...

s

ýëå

ìåíò

Òóõàéí ýëåìåíòèéí àòîìûí ãàäààä

ýëåêòðîí äàâõðààíû s -îðáèòàëä

õàìãèé ñ¿¿ë÷èéí ýëåêòðîí ä¿¿ðãýãäýæ

áàéâàë s ýëåìåíò ãýõ бөгөөд ns1 - 2 ãýñýí

åðºíõèé ýëåêòðîíò á¿òýöòýé áàéíà.

13

• 5B ...2s22p1, 6C ... 2s22p2

• 7N ...2s22p3, 8O ...2s22p4

• 9F ...2s22p5, 10Ne ...2s22p6

• 13Al …3s23p1, 14Si …3s23p2

• 15P …3s23p3, 16S …3s23p4

• 17Cl …3s23p5, 18Ar ...3s23p6

• 31Ga ... 4s24p1, 32Ge ...4s24p2

• 33As …3d104p3, 34Se … 4s24p4

• 35Br …4s24p5, 36Kr ... 4s24p6

• 49In . . .5s25p1, 50Sn .. 5s25p2

• 51Sb …5s25p3, 52Te …5s25p4

P - ý

ëåìå

íò

Àòîìûí ãàäààä ýëåêòðîí

äàâõðààíû nð îðáèòàëä

õàìãèé ñ¿¿ë÷èéí

эëåêòðîí ä¿¿ðãýãääýã,

ns2 np1 - 6 ãýñýí

еðºíõèé ýëåêòðîíò

á¿òýцòýé элементийг

р – элемент гэнэ.

• 21Sc ..4s23d1, 22Ti ..4s23d2

• 23V ..4s23d3, 24Cr ..4s13d5

• 25Mn..4s23d5, 26Fe ..4s23d6

• 27Co ..4s23d7, 28Ni ..4s23d8

• 29Cu ..4s13d10, 30Zn ..4s23d10

• 39Y ..5s24d1, 40Zr ..5s24d2

• 41Nb ..5s24d3, 42Mo ..5s14d5

• 43Tc ..5s24d5, 44Ru ..5s24d6

• 45Rh ..5s24d7, 46Pd ..5s24d8

• 47Ag ..5s14d10, 48Cd ..5s24d10 14

Àòîìûí îðáèòàë ýëåêòðîíîîð

áºãëºãäºõ ä¿ðìèéí äàãóó

d –ýëåìåíòèéí ýëåêòðîíóóä

ãàäààä áîëîí ãàäíààñàà

õî¸ðäîõ ýëåêòðîí äàâõðààíû

ns áà (n-1)d îðáèòàëûã ä¿¿ðãýí

(n-1)d1-10 ns2 np0 ãýñýí åðºíõèé

ýëåêòðîíò

á¿òöèéã ¿¿ñãýíý.

d -

ýëå

ìåíò

Õèìèéí ýëåìåíòèéí ýëåêòðîíò áàéãóóëàìæ

59Pr .. 6s24f3

60Nd .. 6s24f4

61Pm .. 6s24f5

62Sm .. 6s24f6

63Eu .. 6s24f7

65Tb .. 6s24f9

70Yb .. 6s24f14

94Pu .. 7s25f6

95Am .. 7s25f7

98Cf .. 7s25f10

102No .. 7s25f14

f -

ýëåì

åíò

Àòîìûí îðáèòàë ýëåêòðîíîîð

áºãëºãäºõ ä¿ðìèéí äàãóó ãàäààä

ýëåêòðîí äàâõðààíû ns ãàäíààñàà

õî¸ðäîõ äàâõðààíû (n-1)d áîëîí

ãàäíààñàà ãóðàâäàõ ýëåêòðîí äàâõðààíû

(n-2)f îðáèòàë ýëåêòðîíîîð ä¿¿ðãýãäýí

(n-1)d1-10(n-2)f1-14 ns2 np0

ãýñýí åðºíõèé ýëåêòðîíò á¿òýö

¿¿ñãýæ áàéâàë f –ýëåìåíò ãýíý.

Ñîðîíçîí ÷àíàð

Äèàñîðîíçîí øèíæ ÷àíàðòàé áîäèñ:

• Ñîðîíçîí îðíû õ¿÷íèé øóãàìûã áàãàñãàíà. ª.õ. Ñîðîíçîíä òàòàãäàõã¿é.

• Á¿õ ýëåêòðîí íü õîñîëñîí áàéíà.

Ïàðàñîðîíçîí øèíæ ÷àíàðòàé áîäèñ:

• Ñîðîíçîí îðíû õ¿÷íèé øóãàìûã èõýñãýíý. ª.õ. Ñîðîíçîíä òàòàãäàíà.

• Õîñëîîã¿é ýëåêòðîíòîé áàéíà.

17

Эëåìåò¿¿äèéí òºñò øèíæ ÷àíàð òýäãýýðèéí àòîìûí òºñò ýëåêòðîíò á¿òýöòýé õîëáîîòîé áàéíà.

Ýíý ç¿é òîãòîë íü химийн элементийн шинж чанар ¿åëýõ өөрчлөгдөх тухай Д.И.Менделеевын дэвшүүлсэн “Äàí áîäèñ áîëîí õèìèéí ýëåìåíòèéí ¿¿ñãýõ íýãäë¿¿äèéí бүтэц, øèíæ ÷àíàð ýëåìåíòèéí àòîìûí öºìèéí öýíýãèéí ºñºõ äàðààëëûí äàãóó ¿åëýí äàâòàãäàíà” гэсэн õóóëèéн áîäèò èëðýë áîëæ áàéäàã.

Ä.È.Ìåíäåëååâûí óðüä÷èëàí õýëñýí “¯åëýõ õóóëü çàäðàí óíàõ àþóë èðýýä¿éä òóëãàðàõã¿é, õàðèí äàâõàðëàí ñ¿íäýðëýæ, óëàì õºãæèí áàÿæèõ áîëíî” ãýñýí ç¿é òîãòëûí äàãóó õèìèéí ýëåìåíò, òýäãýýðèéí íýãäëèéí øèíæ ÷àíàðûí òóõàé ìýäëýã óëàì á¿ð áàÿæèí, òîäîðõîé ç¿é òîãòëûí õ¿ðýýíä öýãöýðñýýð áàéíà

18

• Õèìèéí ýëåìåíòèéí ôèçèê, õèìèéí øèíæ ÷àíàð òýäãýýðèéí àòîìûí ýëåêòðîíò á¿òöýýñ õàìààðíà.

• Эëåìåíòèéí ¿íäñýí øèíæ áîëîõ àòîìûí õýìæýýс (ðàçìåð), èîíæèëòûí ýíåðãè, ýëåêòðîí íýãä¿¿ëýí ÷àäâàð нь àòîìûí ýëåêòðîíò á¿òöýýñ õàìààðàí ¿åëýõ õ¿ñíýãòèéí ¿å áà á¿ëãèéí äàãóó òîäîðõîé ç¿é òîãòëîî𠺺ð÷ëºãäºíº.

Бодисын шинж чанарын үелэн давтагдах зүй тогтол нь элементийн атом, цөмийн түвшинд илрэх шинж чанарын үелэн давтагдах зүй тогтолтой салшгүй холбоотой, өвөрмөц, шавхагдашгүй судалгааны обьект байдаг.

19

Íýã ¿åèéí ýëåìåíòèéí õóâüä, àòîìûí îðáèòàëûí ðàäèóñ ø¿ëòèéí ìåòàëлä õàìãèéí èõ áàéñàíàà èíåðòèéí õèéä õàìãèéí áàãà áîëох áóóðàëòûí ерөнхий ç¿é òîãòîë ¿åëýí äàâòàãäàíà

Дөрөвдүгээр үеийн элементүүдээс эхлэн аòîìûí ðàäèóñûí áóóðàëò á¿ðèéí òºãñãºëä, øèëæèòòèéí металлын àòîìûí ðàäèóñûí àâ÷èëòòàé õîлáîîòîé ¿åëэсэн ººð÷ëºлтүүд èëýðдэг

Àòîìûí ðàäèóñ, ïì

0

50

100

150

200

250

300

1 11 21 31 41 51 61 71 81 91

Li

Na

K

RbCs

Fr

H FCl

BrI

Àòîìûí ðàäèóñûí ººð÷ëºãäºõ ç¿é òîãòîë

• ¯åèéí õîéíîîñ óðàãøëàõàä èõýñíý.• Á¿ëãèéí äàãóó äýýðýýñ äîîøëîõîä èõýñíý.

Èîí÷ëîëûí ýíåðãè, ýëåêòðîíä òºðºëñëèéí àæèë, öàõèëãààí ñºðºã ÷àíàð

Èîí÷ëîëûí ýíåðãèA0 -1e- = A+, I1

A+ -1e- = A++, I2

A++ -1e- = A+++ I3

I1< I2 < I3. . . <In

Õýìæèõ íýãæ: • êÆ/ìîëü

Ýëåêòðîíä òºðºëñºëèéí àæèëA0 + 1e- = A-, F1

A- + 1e- = A--, F2

A-- + 1e- = A---, F3

F1 < F2 < F3 . . . <Fn

Öàõèëãààí ñºðºã ÷àíàð: χ=1/2⋅(I+F)

Õàðüöàíãóé öàõèëãààí ñºðºã ÷àíàð: χ=χýëå/χLi

Ýëåìåíòèéí èîíæèëòûí ýíåðãè áà ýëåêòðîí íýãä¿¿ëýõ ÷àäâàðûí íèéëáýðèéí õàãàñыг Ìèëëèêåíû õóâààðèéí öàõèëãààí ñºðºã ÷àíàð (ö.ñ.÷.) гэнэ. êÆ/ìîëü íýãæòýé

Литийн öàõèëãààí ñºðºã ÷àíàðûã 1 ãýæ ¿çýí ò¿¿íòýé õàðüöóóëñàí õýìæèãäýõ¿¿íийг Ïîëëèíãûí õóâààðèéí öàõèëãààí ñºðºã ÷àíàð (ö.ñ.÷.) гэнэ. Нýãæã¿é

23

Õàðüöàíãóé öàõèëãààí ñºðºã ÷àíàð

0

0.5

1

1.5

2

2.5

3

3.5

4

4.5

1 11 21 31 41 51 61 71 81 91

Li NaK Rb Cs Fr

H

F

Cl Br

IAt

Öàõèëãààí ñºðºã ÷àíàðûí ººð÷ëºãäºõ ç¿é òîãòîë• ¯åèéí äàãóó ºìíººñ õîéøëîõîä èõýñíý.• Á¿ëãèéí äàãóó äîîðîîñ äýýøëýõýä èõýñíý.

26

Íýãä¿ãýýð èîí÷ëîëûí ýíåðãè

Íýãä¿ãýýð èîí÷ëîëûí ýíåðãè, êÆ/ìîë

0

500

1000

1500

2000

2500

1 11 21 31 41 51 61 71 81 91 101

Li Na K Rb Cs Fr

HeNe

Ar

KrXe Rn

Èîí÷ëîëûí ýíåðãèéí ººð÷ëºãäºõ ç¿é òîãòîë

• ¯åèéí äàãóó ºìíººñ õîéøëîõîä èõýñíý.• Á¿ëãèéí äàãóó äîîðîîñ äýýøëýõýä èõýñíý.

s, p ýëåìåíòèéí 1-ð èîí÷ëîëûí ýíåðãè ýëåêòðîíò áàéãóóëàìæààñ õàìààðàõ íü

0

500

1000

1500

2000

2500

1 11 31 51 81

Li Na K Rb Cs Fr

He 1s2 Ne 1s2 2s2

2p6

Ar . . .3s2 3p6

Kr . . . 4s2 4p6 Xe . . . 5s2

5p6 Rn . . . 6s2 6p6

N 2p3

P3p3

As 4p3

Sb. 5p3Be 2s2

Mg . . .3s2 Ca . . .

4s2Sr . . .5s2

Ba . . .6s2 Ra . . .

7s2

2p1

2p4

30

• Үеийн дагуу элементийн шинж чанар үелэн

давтагдахыг дотоод үелэх шинж чанар гэнэ.

• Бүлгийн дагуу элементийн шинж чанар үелэн

давтагдахыг давтан үелэх шинж чанар гэнэ.

d, f ýëåìåíòèéí 1-ð èîí÷ëîëûí ýíåðãè ýëåêòðîíò áàéãóóëàìæààñ õàìààðàõ íü

400

500

600

700

800

900

1000

1100

21 26 39 44 57 62 67 72 77

Zn . . 4s2 3d10 Cd . . 5s2 4d10

Hg . . 6s2 4f145d10

¯íäñýí áà õàæóóãèéí äýä á¿ëãèéí äàãóó 1-ð èîí÷ëîëûí ýíåðãè ººð÷ëºãäºõ ç¿é òîãòîë

0

500

1000

1500

2000

2500

1 11 21 31 41 51 61 71 81 91 101

He

Ar

Ne

KrXe

Rn

Li NaK Rb Cs Fr

N

P AsSb Bi

Zn CdHg

Cu Ag

Au

33

Химийн элементийн урт үет үелэх хүснэгт

A.Үедэх хүснэгт дэх элементийн байрлах дараалал

B.Â. Ýëåêòðîíîîð ä¿¿ðãýãäýõ õàìãèéí ºíäºð ýíåðãèòýé äýä ò¿âøí¿¿äèéí øèëæèëò

ìåòàëë áèø ýëåìåíò Àòîìûí ðàäèóñ õàðüöàíãóé бага, èîíæèëòûí ýíåðãè áîëîí ýëåêòðîí íýãä¿¿ëýõ чàäâàð их, âàëåíòûí ýëåêòðîíû òîî олон áîëîâч âаëåíòûí îðáèòàëûí òîî цөөн байх шинж бүхий атомаас тогтсон ýëåìåíòүүд. ìåòàëë ýëåìåíò Àòîìûí ðàäèóñ õàðüöàíãóé èõ, èîíæèëòûí ýíåðãè áîëîí ýëåêòðîí íýãä¿¿ëýõ чàäâàð áàãà, âàëåíòûí ýëåêòðîíû òîî öººí áîëîâч âаëåíòûí îðáèòàëûí òîî îëîí байх шинж бүхий атомаас тогтсон ýëåìåíòүүд.металл төст элемент металл ба металл биш элементийн аль алины шинж чанарыг хадгалсан элементүүд

34

Äîòîîä õ¿ðýýíèé ýëåêòðîí. Ýíåðãèéí áàãà ò¿âøèíä áàéðëàñàí ýëåêòðîíóóä áóþó ãîë êâàíòûí òîî (n) -íû áàãà óòãàíä õàðãàëçàõ îðáèòàëä áàéðëàñàí ýëåêòðîíûã õýëíý.

Ãàäààä õ¿ðýýíèé ýëåêòðîí. Ýíåðãèéí ºíäºð ò¿âøèí áóþó ãîë êâàíòûí òîî (n) -íû õàìãèéí èõ óðтàíä õàðãàëзàõ îðáèòàëä áàéðëàñàí ýëåêòðîíûã õýëíý.

1s22s22p63s23p6 4s24p5

Äîòîîä õ¿ðýýíèé ýëåêòðîí Ãàäààä õ¿ðýýíèé ýëåêòðîí

Âàëåíòûí ýëåêòðîí. Õèìèéí õîëáîî ¿¿ñãýõýä îðîëöîæ áàéãàà орбитал дахь ýëåêòîðíûã âàëåíòûí ýëåêòðîí ãýíý.• ¯íäñýí á¿ëãèéí ýëåìåíòèéí õóâüä энергийн ãàäààä äàâõðààíû ns ба np орбиталууд õèìèéí õîëáîîíä îðîëöдог òóë ns1-2 áîëîí ns1-2np1-6 электронууд âàëåíòèéí ýëåêòðîí áîëíî.• d ýëåìåíèéí ãàäààä ýëåêòðîí äàâõðààíû ns ба nd îðáèòàë, ãàäíààñàà õî¸ðäîõ ýëåêòðîí äàâõðààíû (n-1)d îðáèòàë õèìèéí õîëáîî үүсгэхэд îðîëöдîг боловч ns1-2(n-1)d1-10 электронууд âàëåíòûí ýëåêòðîí áîëäîã.• f -ýëåìåíòèéí ãàäààä ýëåêòðîí äàâõðààíû ns, ãàäíàààñàà õî¸ðäîõ ýëåêòðîí äàâõðààíû (n-1)d, ãàäíààñàà ãóðàâäàõ ýëåêòðîí äàâõðààíû (n--2)f îðáèòàë õèìèéí õîëáîî үүсгэхэд îðîëöîх үед ns1-2(n-1)d1-10(n--2)f1-10 электронууд âàëåíòûí ýëåêòðîí áîëох боломжтой байна.

Химийн нэгдлийн томьёо бичих

Химийн нэгдэл үүсгэж байгаа элементүүдийн Ц.С.Ч ихтэй элеменийг баруун гар талд бичнэ

NaCl, H2SO4 IF3

Органик нэгдлийн хувьд нүүрстөрөгчийн атомыг зүүн талд нь эхлэн бичнэ

CH4 C2H6 CH3СООН

Ионы цэнэгийг араб тооны ард тэмдэглэнэ

Na+ , S2-, Ca2+, Al3+

Исэлдэхүйн хэмийг араб тооны өмнө тэмдэглэнэ

H+2S

+6O-24 (H2SO4), N-3H+1

4Cl-1 (NH4Cl )

Валент чанарыг ром тоогоор бага хаалтан дотор тэмдэглэнэ

H2SO4 : H(I), S(VI), O(II), NH4Cl: N(IV), H(I), Cl(I)

35

36

XIX çóóí õ¿ðòýë нээгдсэн õèìèéí ýëåìåíò¿¿д

ХугацааНээгдсэн Элемен-тийн тоо

ЭлементүүдХимийн шинжлэх ухаанд

гарсан нээлтүүд

1694 14Au, Ag, Cu, C, Sn, Fe, Hg, S, Sb Zn, P, As, Pb, Bi

Ð.Áîéëü Õèìèéí ýëåìåíò ãýñýí îéëãîëòûã îðóóëæ èðñýí

18-р зууны сүүл 11

H, O, N, Cl, Pt, Co, Ni, Mn, W, Cr, Tl

Ëîìîíîñîâ, Ëàâóàçüå Òîîíû øèíæèëãýýíèé àðãà

19-р зууны эхний хагас 31

Ce, Rh, Pd, Os, Ir, K, Na, Ca, Sr, Ba, Mg, B, I, Cd, Se, Li, Si, Br, Th, Al, Zr, La, Be, Ru, F, Ti, Y, Ta, V, U, Mo

Äàëüòîí, Àâîãàäðî, Áåðöåëèóñ, Êàííèööàðî Àòîì ìàññ, ìîëåêóë ãýñýí îéëãîëò, àòîìûí áîëîí ìîëåêóë ìàññ òîäîðõîéëîõ àðãóóä ã. ì.

Ìåíäåëååâèéí ¿åä ìýäýãäýæ áàéñàí øèíæ ÷àíàð, õýìæèãäýõ¿¿í

• àòîì жин (ìàññ), âàëåíò ÷àíàð, àòîìûí ýçýëõ¿¿í• äàí áà íèéëìýë áîäèñ, õ¿÷èëòºðºã÷èò нэгдэл, óñòºðºã÷èò íýãäýë• химийн цэвэр бодисын õàéëàõ, áóöëàõ òåìïåðàòóð, íÿãò

¯åëýõ ñèñòåìèéã 8 óäàà áîëîâñðîíãóé áîëãîсон• 1869 ¯åëýõ ñèñòåìèéí àíõíû õóâèëáàð, ¿åëýõ õóóëèéí àíõíû ñàíàà дэвшигдсэн• 1871 ¯åëýõ õóóëèéã íàðèéâ÷ëàí òîìü¸îëñîí • 1906 Áîãèíî ¿åò ¿åëýõ ñèñòåì (îäîîãèéí õýðýãëýæ áóé)

38

39

¯åëýõ õóóëüÕèìèéí ýëåìåíòèéí øèíæ, ò¿¿íèé ¿¿ñãýõ äàí áà íèéëìýë áîäèñûí õýëáýð, øèíæ ÷àíàð

íü òýäãýýðèéí àòîì ìàññ -ын өсөлийн дагуу ¿åëýí äàâòàãäàõ õàìààðàëòàé áàéíà.

Ä.È.Ìåíäåë ååâè é í ò îäîðõ îé ë ñíîîð 1 8 7 1 . .

Õèìèéí ýëåìåíòèéí øèíæ, ò¿¿íèé ¿¿ñãýõ äàí áà íèéëìýë áîäèñûí õýëáýð, øèíæ ÷àíàð íü òýäãýýðèéí äýñ äóãààð –ын ихсэлтийн дагуу ¿åëýí äàâòàãäàõ õàìààðàëòàé áàéíà.

Ìîçë è é í õ ó ó ë è é ã íýýñíýýð 1 9 1 3 .

Õèìèéí ýëåìåíòèéí øèíæ, ò¿¿íèé ¿¿ñãýõ äàí áà íèéëìýë áîäèñûí бүтэц, øèíæ ÷àíàð ¿åëýõ äàâòàãäàõ ç¿é òîãòîë íü элементийн ãàäààä äàâõðààíû ýëåêòðîíò áàéãóóëàìæ –ийн òºñººòýé á¿òýö үелэн äàâòàãäàæ áóéòàé холбоотой. Îð÷ è í ¿åä

Äàí áîäèñûí íÿãò, ã/ìë

0

5

10

15

20

25

1 11 21 31 41 51 61 71 81 91He

Ne Ar Kr X

eRn

B Al

Ga

In

Tl

õèéí íÿãòûã õ эвийн íөхцөлд õýìæñýí áîëíî.

¯åëýõ ñèñòåì

• Îð÷èí ¿åä ¿åëýõ ñèñòåìèéí 400 ãàðóé õóâèëáàðûã øèíæëýõ óõààíû òºðºë á¿ðèéí ñàëáàðò õýðýãëýæ áàéíà.

• Õèìèä õàìãèéí ºðãºí õýðýãëýãääýã ¿åëýõ ñèñòåìèéí õóâèëáàðóóä:

• Áîãèíî ¿åò ¿åëýõ ñèñòåì• 18 í¿äýò óðò ¿åò ¿åëýõ ñèñòåì• 32 í¿äýò óðò ¿åò ¿åëýõ ñèñòåì

43

44

45

46

47

48

49