ËÅÊÖ 9.Èë îëáîðëîëò

1. Èë îëáîðëîëòûí òåõíèê òåõíîëîãè2. Èë óóðõàéí åðºíõèé õýìæýýñ, ýëåìåíò¿¿ä

1. Èë îëáîðëîëòûí òåõíèê òåõíîëîãè1. Èë óóðõàéä õºðñ õóóëàëò, îëáîðëîëò, óóëûí áýëòãýë àæëóóä ººð

õîîðîíäîî îðîí çàé öàã õóãàöààíû õóâüä óÿëäààòàé ÿâàãääàã. Ýäãýýð àæëóóäûã ÿâóóëàõ òîäîðõîé äýñ äàðààëàë, äýã æóðìûã èë óóðõàéí àøèãëàëòûí ñèñòåì ãýíý.

Àøèãëàëòûí ñèñòåì íü ¿éëäâýðëýëèéí àþóëã¿é àæèëëàãàà, õ¿÷èí ÷àäàë, àøèãòàé àæèëëàãààíû íººöèéã õàÿãäàëã¿é àøèãëàõ íºõöºëèéã õàíãàõ ¸ñòîé.

Àøèãëàëòûí ñèñòåì íü äîãîëûí ºíäºð, àæëûí ôðîíòûí óðò, àæëûí òàëáàéí ºðãºí çýðýã äîãîëä õàìààðàãäàõ ýëåìåíò¿¿ä, óóëûí àæëûí àõèëò ã¿íçãèéðýëòèéí õóðäààð èëýðõèéëýãääýã ¿ç¿¿ëýëò¿¿äòýé áàéíà. Àøèãëàëòûí ñèñòåìèéí ýëåìåíò, ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä íü óóëûí àæëûí õýëáýð ãàäààä òºðõèéã èëýðõèéëíý.

Óóëûí àæëûí äîòîîä àãóóëãà íü ¿éëäâýðèéí ïðîöåññóóä áîëíî.Óóëûí àæëûí ãàäààä òºðõ, äîòîîä àãóóëãûí íýãäýë áóþó óóëûí àæëûã

ÿâóóëàõ àðãà, õýëáýðèéã èë óóðõàéí àøèãëàëòûí òåõíîëîãè ãýíý.Óóëûí àæëûí åðºíõèé èëýðõèéëýë áîëîõ àøèãëàëòûí ñèñòåìèéí ýëåìåíò,

¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí íýãäýë íü òåõíîëîãèéí ñõåìèéã á¿ðä¿¿ëíý. Òåõíîëîãèéí ñõåì íü äîòîîä áîäèò àæèëëàãàà áîëîõ ¿éëäâýðëýëèéí áóþó

òåõíîëîãèéí ïðîöåññóóäààð äàìæèí õýðýãæèæ áàéäàã. Èéìýýñ àøèãëàëòûí ñèñòåìèéí èëýðõèéëýë íü òåõíîëîãèéí ñõåì, òóõàéí ñõåìèéí õýðýãæèëòèéã õàíãàã÷ íü ¿éëäâýðëýëèéí ïðîöåññóóä áîëíî.

2. Èë óóðõàéí åðºíõèé õýìæýýñ, ýëåìåíò¿¿ä

- 1 -

Èë óóðõàé íü ãàçðûí õýâëèéä ¿¿ññýí óõàø þì. Îðäûí îðøèö òîãòîöîîñ õàìààðàí èë óóðõàéí õýëáýð õýìæýý õàðèëöàí àäèëã¿é áàéíà (1-ð çóðàã). Èë óóðõàéä ÿâàãäàõ õºðñ õóóëàëò áà îëáîðëîëòûí àæëóóäûã òîäîðõîé òîãòîîæ õýâøñýí ¿åýð ÿâóóëíà. Àøèãëàëòûí ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëäàã ¿åèéã èë óóðõàéí äîãîë ãýíý.

- 2 -

1-ð çóðàã. Õýâòýý óíàëòàé îðä äàõü èë óóðõàé.à1,à2 – èë óóðõàé àìñðûí õÿçãààðóóä, b1,b2 – èë óóðàéí ¸ðîîëûí õÿçãààðóóä,

1- àøèãò ìàëòìàëûí äàâõàðãà, 2 - õó÷ààñ ÷óëóóëàã, Ñ – àøèãò ìàëòìàë òýýâýðëýõ çàìûí ÷èã, d- õºðñ òýýâýðëýõ çàìûí ÷èã, à1 b1 áà à2 b2- èë óóðõàéí

õàæóó

- 3 -

2-ð çóðàã. Áîñîî óíàëòàé îðä äàõü èë óóðõàéà1,à2 – èë óóðõàé àìñðûí õÿçãààðóóä, b1,b2 – èë óóðõàéí ¸ðîîëûí õÿçãààðóóä,1- õ¿äðèéí áèåò, 2-õó÷ààñ ÷óëóóëàã, 3 - àãóóëàã÷ ÷óëóóëàã 4-óóðõàéí

äîãîë,

- 4 -

à1 b1 áà à2 b2- èë óóðõàéí õàæóóÀøèãëàëò ÿâóóëàõ òàëáàéí ãàäàðãà äàõü õ¿ðýýíèé øóãàìààð èë

óóðõàéí àìñàð òîãòîîãäîíî. Îðäûí òîãòöîîñ õàìààðààä çàðèì èë óóðõàéí àìñðûí óðò ºðãºí èõ (õýâòýý áà õýâãèé óíàëòàé îðäîä), çàðèìä íü áàãà (áîñîî óíàëòàé, ñóäàë õýëáýðèéí îðäîä) áàéíà. Èë àðãààð àøèãëàëò ÿâóóëàõ ã¿íèéã çààãëàõ ò¿âøèíä óóðõàéí ýöñèéí ¸ðîîë áàéíà. Èë óóðõàéí àìñàð áà ¸ðîîëûã õîëáîñîí ãàäàðãóóíóóäûã óóðõàéí õàæóó ãýíý (3-ð çóðàã).

Èë óóðõàéí ïàðàìåòðûí äàãóó ¿¿ñýõ õàæóóíóóä íü ººð õîîðîíäîî ÿëãààòàé íàëóó, òýãø ãàäàðãà á¿õèé ýëåìåíò¿¿äýýñ á¿ðäýíý. Èë óóðõàéí õàæóóã äîòîð íü àæëûí áóñ áà àæëûí õàæóó ãýæ õóâààäàã. Òóõàéí õýñýãò óóëûí àæèë, òºñëèéí õ¿ðýý õÿçãààðòàà õ¿ðñýí áàéâàë èë óóðõàé äîãîë àæëûí áóñ äîãîë áîëäîã. Àæëûí áóñ äîãîëóóä íèéëýýä àæëûí áóñ õàæóóã á¿ðä¿¿ëíý. Óóðõàéí àìñàð áà ¸ðîîëûí øóãàìóóäûã õîëáîñîí øóãàì õàæóóãèéí åðºíõèé øóãàì áîëíî.

3-ð çóðàã. Èë óóðõàéí õºíäëºí ç¿ñýëò (àøèãëàëòûí ýöñèéí áàéäëààð)

3-ð çóðàãò óóðõàéí õàæóóãèéí øóãàìóóä à1 b1 áà à2 b2 Ýäãýýðèéã ¿¿ñãýæ áóé ºíöºã¿¿ä íü 1 2 . Óóðõàéí õàæóóãèéí õýâòýý õàâòãàé äàõü ïðîåêö Â1 Â2, õàæóóãèéí áîñîî õàâòãàé äàõü ïðîåêö ÍI1 ÍII2 (òóõàéí òàëä

- 5 -

õàìààðàõ óóðõàéí ã¿í) çýðãèéã àøèãëààä õàæóóãèéí 1 2 ºíöã¿¿äèéã òîãòîîæ áîëíî.

1 = àrctg 2 = àrctg

Èë óóðõàéä àæèë ÿâàãäàæ áóé äîãîëóóä íü àæëûí á¿ñèéã á¿ðä¿¿ëíý. Àæëûí á¿ñ áàéíãûí ººð÷ëºëò õºäºë㺺íòýé áàéäàã. Àæëûí á¿ñèéí äýýä èðìýã áà òóõàéí ¿åèéí óóðõàéí ¸ðîîëûí øóãàìóóäûí õîîðîíä óóðõàéí àæëûí õàæóó á¿ðýëäýíý.

4-ð çóðàã. Èë óóðõàéí òàëáàéí àøèãëàëòûí ¿åèéí õºíäëºí ç¿ñýëò

4-ð çóðàãò èë óóðõàéí àæëûí õàæóóãèéí øóãàìóóä à1, b1, à2 b2 áàéíà. Ýäãýýð õàæóóãèéí íàëóóãèéí 1, 2 ºíöã¿¿ä íü àæëûí á¿ñèéí ÍI1, ÍII2 ºíäºð ìºí òýäãýýðèéí Â1 Â2, ºðãºíººñ õàìààðíà.

1 = àrctg 2 = àrctg

Èë óóðõàéí àæëûí õàæóóãèéí øèëæèëò õºäºë㺺í ÿâàãäñàíààð äîãîëóóä óóðõàéí õ¿ðýýíä òóëæ àæëûí áóñ äîãîëóóä ¿¿ñ÷ àæëûí áóñ õàæóóã á¿ðýëä¿¿ëíý.

- 6 -

5-ð çóðàã. Äîãîëûí ýëåìåíò¿¿ä.

- 7 -

1,2 - äîãîëûí äýýä áà äîîä èðìýã, 3- äîãîëûí õàæóó, 4,5 - äîãîëûí äýýä áà äîîä òàëáàé “à-á-â-ã”- ìºðãºöºã, - äîãîëûí õàæóóãèéí ºíöºã, ãðàä, Íä - äîãîëûí ºíäºð,ì

Óõàõ, òýýâýðëýõ àæèëëàãàà íü áèå äààñàí òîíîã òºõººðºì溺ð òîíîãëîãäñîí àøèãëàëò ÿâóóëàõ ¿å äàâõðûã èë óóðõàéí äîãîë ãýíý. Èë óóðõàéí àæëûí á¿ñ áóþó àøèãëàëò ÿâàãäàæ áóé îðîí çàé õýä õýäýí äîãîëóóäààñ á¿ðäýíý. Àæèë ÿâàãäàæ áóé äîãîëûã àæëûí äîãîë ãýäýã.

Àæëûí äîãîë àëñäàà àõèæ øèëæñýýð àæëûí áóñ áîëæ õóâèðíà. Àæëûí áóñ äîãîë íü äîãîë õýëáýðýý õàäãàëàõ áîëîâ÷ ò¿¿í äýýð àæèë çîãñîæ, ººð÷ëºëò ÿâàãäàõã¿é îðõèãääîã. Äîãîëûí ýëåìåíò¿¿äýä äýýä, äîîä èðìýã, äýýä, äîîä òàëáàé, õàæóó çýðýã õàìààðíà.

Äîãîëûí ÷óõàë õýìæýýñ¿¿äýä ò¿¿íèé Íó(ì) ºíäºð áà õàæóóãèéí (ãðàä) ºíöºã, äîîä, äýýä òàëáàéí Âàò (ì) ºðãºí õàìààðíà.

Äîãîëûí ºíäºð íü óðò õóãàöààíä òîãòâîðòîé áàéäàã. Çàðèìäàà àøèãëàëòûí ÿâöàä äîãîëûí ºíäðèéã ººð÷èëæ äîãîëóóäûã íýãòãýí ºíäºð äîãîë ¿¿ñãýõ ýñâýë íýã äîãîëûã çàäàëæ õóâààõ òîõèîëäîë áàéæ áîëíî. Äîãîëûí ºíäðèéã òîãòîîõîä ÷óëóóëãèéí øèíæ ÷àíàð, òîíîã òºõººðºìæèéí àæëûí õýìæýýñ¿¿ä, àþóëã¿é àæèëëàãààíû õÿçãààðëàõ çààëòóóä íºëººëäºã. Äîãîëûí ºíäðººñ òåõíèê òåõíîëîãèéí ìàø îëîí ç¿éë õàìààðàõ ó÷ðààñ ò¿¿íèéã îíîâ÷òîé òîãòîîæ, àøèãëàëòûí ÿâöàä ãàæóóäóóëàõã¿é õàäãàëàí ¿ëäýõ òàëààð áàéíãûí ÷àðìàéëò òàâèõ øààðäëàãàòàé. Èë óóðõàéí äîãîëûí õàæóó íü èõýâ÷ëýí (<900) íàëóó áàéäàã. Çàðèì ÷óëóóëàãò (òóõàéëáàë í¿¿ðñýíä) äîãîëûí õàæóó íü ýãö áàéõ (900) òîõèîëäîë áèé. Äîãîëûí õàæóóãèéí ºíöºã ÷óëóóëàã áà õýðýãëýæ áóé òîíîã òºõººðºì溺ñ õàìààðíà. Àæëûí äîãîëûí (ãðàä) áà àæëûí áóñ äîãîëûí ò (ãðàä) õàæóóãèéí ºíöºã ÿëãààòàé áàéíà.

> ò ¯¿íä: ò – äîãîëûí õàæóóãèéí òîãòâîðòîé ºíöºã, ãðàäÀæëûí áóñ äîãîë óäààí õóãàöààíä øèíý÷ëýãäýæ ººð÷ëºãäºõã¿é

îðõèãäîõ ó÷ðààñ òîãòâîðòîé áàéõ ¸ñòîé. Òîãòâîðòîé áàéäëûã íü õàíãàõûí òóëä òóõàéí äîãîëûí õàæóóä òîãòâîðòîé áàéõ ò(ãðàä)ºíöºã ¿¿ñãýíý. Çàðèì òîãòâîðæèëò ìóóòàé ÷óëóóëàã á¿õèé äîãîëä áºõæ¿¿ëýõ, áýõëýõ àðãûã õýðýãëýäýã. Õàðèí àæëûí äîãîëûí õóâüä øèíý, øèíý îðîë àð àðààñàà õèéãäýæ

- 8 -

øèíý÷ëýãäýæ áàéäàã ó÷ðààñ àæëûí (ãðàä) õàæóóãèéí ºíöºã íü àæèë ÿâóóëàõàä èë¿¿ òîõèðîìæòîé áàéõ áºãººä õàðèí óäààí õóãàöààíû òîãòâîðæèëòûã õàíãàæ ÷àäàõã¿é ºíöºã áàéõ áîëíî.

Òîäîðõîé äîãîëûí äîîä òàëáàé íü ò¿¿íèé äîð îðøèõ äîãîëûí äýýä òàëáàé áàéíà. Ýäãýýð òàëáàéíóóäàä óõàæ à÷èõ òºõººðºìæ áàéðëàæ ÷óëóóëãèéã ìºðãºö㺺ñ óõàõ, òýýâðèéí õýðýãñýëä à÷èõ, òýýâðèéí õýðýãñëèéí õºäºë㺺í ÿâàãäàõ, ºðºìäëºãèéí òºõººðºìæ áàéðëàæ öîîíîã ºðºìäºõ çýðýã àæèëëàãààíóóä ÿâàãäàíà.

Íýã òàëáàéãààð õîëáîãäñîí õî¸ð äîãîëûã õîëáîî äîãîë ãýíý. Äîãîë äýýð óõàõ àæèëëàãàà ÿâàãäàæ áóé ãàäàðãóóã ìºðãºöºã ãýíý. 5-ð çóðàã äýýð “à á â ã” ãàäàðãóó íü 2-ð äîãîëûí ìºðãºöºã áîëíî. Òîäîðõîé çóðâàñò áóé ÷óëóóëãèéã óõàæ à÷èõ ÿâöàä ìºðºãöãèéí àõèëò ÿâàãäàíà. Ýíýõ¿¿ çóðâàñûã îðîë ãýæ íýðëýäýã. Ýêñêàâàòîðûí îðîë, ñêðåïåðèéí îðîë ãýõ ìýòýýð íýðëýãäýõ çóðâàñ áîë ýäãýýð òºõººðºìæèéí àæèëëàãààíû òîäîðõîé ¿å øàòàíä õàìààðàõ àæëûí òàëáàð áîëäîã. ̺ðãºöãèéí àõèëòààð îðîë äàõü àæëûí ýð÷ìèéã ä¿ãíýæ, õýìæèæ áîëíî. Èë óóðõàé äàõü àæèë ÿâàãäàæ áóé äîãîëóóä íèéëýýä àæëûí á¿ñ ¿¿ñãýíý (6-ð çóðàã). Àæëûí á¿ñýä áàéíãà øèëæèëò, ººð÷ëºëò ÿâàãäàæ áàéäàã ó÷ðààñ ººðºº ìºí áàéíãûí õóâèðàëòàé áàéäàã. Àæëûí á¿ñèéí òîî, õàìààðàõ õ¿ðýý íü àøèãò ìàëòìàëûí îðäûí òîãòîö, óóðõàéí õ¿÷èí ÷àäàë çýðãýýñ õàìààðäàã.

Àæëûí á¿ñ äýõ äîãîëûí ïàä òîîã äàðààõ áàéäëààð òîäîðõîéëíî.

ïIàä=

ïIIàä=

Âàò – äîãîëûí àæëûí òàëáàéí ºðãºí,ì(Bàò + HäCtg ) àæëûí íýã äîãîëûí ýçëýõ òàëáàéí ºðãºí, ìÍÄ – äîãîëûí ºíäºð, ì

Õýâãèé, íàëóó, ýãö áîñîî óíàëòàé îðäóóäàä àæëûí á¿ñ ààæìààð äîîø øèëæèíý. Àæëûí á¿ñèéí äýýä õýñýãò áóé äîãîëóóä õàðèí àæëûí áóñ äîãîë áîëîí

- 9 -

õóâèð÷, àæëûí øèíý äîãîë àæëûí á¿ñèéí äîîä õýñýãò íýìýãäýíý. Àæëûí á¿ñèéí øèëæèëòýýð ò¿¿íèé õ¿ðýý òýëæ áàéäàã. Óóðõàéí àøèãëàëòûí òºãñãºëä àæëûí á¿ñ äóóñ÷ óóðõàé á¿õýëäýý àæëûí áóñ á¿ñýýñ á¿ðäñýí óõàø áîëæ õóâèðíà.

6-ð çóðàã. Èë óóðõàéí àæëûí áà àæëûí áóñ á¿ñ¿¿äÍàá – àæëûí á¿ñèéí ºíäºð, ì, Âàá – àæëûí á¿ñèéí ºðãºí,ì,

Íáá – àæëûí áóñ á¿ñèéí ºíäºð, Âáá – àæëûí áóñ á¿ñèéí ºðãºí

- 10 -