-
LF LA u
18-19 Kasm 2009 lll lll
1 1
iSTANBUl 201 O
-
263
DAR'L-FNNUN LK DNLER TARHS=GEORGES DUMEZL VE "TARiH- EDYAN
DERSLERi"
FuatAYDIN"
1924'de kurulan lahiyat Fakltesine kadar, 1874'de Daru'l-fnn-
Sultani'nin Edebiyat Fakltesinde Ta-rih-i Umumi ve lm-i Esatiri
Evvelin adyla verilen dersle balatlabilecek olan dinler tarihi
eitimi, hem 1900'de alan Daru'l-fnfu- ahane'nin Ulfun-i Aliye
ubesinde ve1908'deki yeni adyla stanbul Daru'l-fnfu'un Ulfun-i
eriyye ubesinde1 hem de medresderin slah srasnda kur;ulan ve
1918'den itibaren Sleymaniye Medresesi olarak varln devam ettiren
Medreset'l-Mtehasssin'nin ders prograrnnda nispeten farkl adlar
altnda olmak zere yer almay srdrmtr2.
Tevhidi- tedrisat kanunu gereince medreselerin kapatlmas zerine
1924'de, yksek din mtehasss yetitirmek maksadyla stanbul
Daru'l-fnn'da almas kararlatrlan lahiyat fakltesinin prograrnnda da
dier dinler eitimi Tarih-i Edyan adyla yerini alr. Ancak bu dersi
vermek zere, temel eitim, filoloji ve dinler 't:rihi alm olan bir
Fransz'n Georges Dumezil'in arlmas, sz konusu dersin kendisinden
nce eitli kurumlarda okutulan dersten farkl olacann bir iaretidir.
nk bu tarihten nce dinler tarihi dersini okutan ya da konuyla
alakal metin kaleme alanlarn hemen hemen hi biri, meslekten dinler
tarihisi d.eildir. Bu, nceki dinler tarihi retim ve almalarn hibir
kymeti haiz olmadn deil, fakat burada verilecek olan dersin
ncekinden kl1i olarak farkl olacan/ olduunu sylemektir. Tebliin
ileriki ksmlarnda, bu farkllktan kastmzn ne olduu daha ak bir hale
gelecektir.
DarillEnn ilk akadernisyen dinler tarihisi ve onun verdii
derslerin tercmesinden oluan Tarih-i Etfyan Derslerini konu
edinecek olan bu tebli iki ana bolmden oluacaktr: ilk olarak
Dumezil'in yalnzca stanbul'a gelii ncesi ve buradaki deil zet bir
ekilde olsa da lmne kadar ki hayat ele alnarak, nemli eserlerinden
bir ksm zikredilecek ve son olarak da modern dnem din almalarndaki
yeri gsterilmeye allacaktr. kinci olarak ise, Dumezil'in
Daru'l-fnfu lahiyat Fakltesi'nde 1925-1927 yllar arasnda vermi
olduu ders notlarndan oluan Tarih-i Etfyan Dersleri adl (ehli
arasnda bilinmeyen3 bilenlerin de yalnzca ismen bildikleri4) metnin
tantm yaplacak ve bunlardan hareketle Dumezil'in sz konusu dnemde
nasl bir dinler tarihi anlayna sahip olduu, gsterilmeye
allacaktr.
.
2
4
Do. Dr., .Sakarya niversitesi, lahiyat Fakltesi, Felsefe ve Din
Bilimleri retim yesi .
Bu ube, biraz sonra bahsedilecek olan, Medreset'l-mtehassisin'in
almas zerine kendisine gerek kalmad. gerekesiyle kapatlr. Bkz.
Halis Ayhan, Tiirk!Je'de Di11 Eiti!lli, DEM Yaynlar, stanbul 2004,
s. 65.
D:1rii'l-fnln lahiyat fakltesi ncesi okutulan dinler tarihi
derleri, bunlarn isimleri, okutan hocalan ve dinler tarihiyle
alakah kitaplar kaleme alan kimseler hakknda bkz. Cengiz Batuk,
'Trkiye'de Dinler Tarihi almalannn Tarihsel Seyri", Di11 Bilinileri
Dergisi, IX (2009), I, s.73-74; Ali Arslan, DariiJiilliilldat
tiversitrye, Kitapevi, s:apbul1995; Mehmet Ali Ayni, Darii!flilliil
Tarihi, yayma hazrlayan Aykut Kazancgil, Kitabevi, stanbul2007.
brahim Smer tarafndan hazrlanan "Trkiye' deki Akademisyen Dinler
Tarihilecin Bibliyografyas", A. lahiyat Fakltesi Dergisi, A01FD
Cilt XL/LL(2002) Sqy1s. 187-229'da, ders notlanru bir kenara brakn
Georges Dumezil'in ad hi zikredilmez; inasi Gn-dz tarafndan kaleme
alnan ve Trkiye'deki Dinler tarihi almalarnn seyrini anlatan "From
Apology to Phenomenology: The curren state of The studies of the
History ofReligions in Turkey", Cha11ge md Essetce: Dialectical
Relatiots Betveet Chatge a11d Co11tmity it the Turkish
I11te/lectua/, The council for research in values and Philosophy,
Washington 2005, s. 25-43 adl yazda da, ne Dumezi'den ne de verdii
dersler ve ders notlannn varlna dair herhangi bir sz yoktur. Cengiz
Batuk tarafndan kaleme alnan "Trkiye'de Dinler Tarihi almalannn
Tarihsel Seyri", Di11 Bilinileri Akade!llikArqtmJa Dergjsi,I:X
(2009), say: 1, s.71-97, makalesi de, Dumezi ve Trki-ye'de
faaliyetleri hakknda nispeten daha detayl bilgi vermekle birlikte o
da, ders notlannn varlna ynelik herhangi bir atfta bulun-m az.
Bkz Galip Atasagun, 'Trkiye'de Dinler Tarihi almalar", Seluk
11iversitesi lahfyat Fakiiliesi Dergisi, No: 20, s. 1 O.
-
264
Georges Dum!zil Hayat ve Eserleri
Georges Dumezil, Paris'te 4- Mart 1898'de dodu. Daha yedi sekiz
yandayken, kendisine Almanca retmeye balayan babasnn ona
Niehbuhr'un Herakles'in ve Argonat'n yolculuklanru ok basit bir
ekilde anlatan Almanca ve Franszca evirisinin yan yana yer ald bir
metin getirmesiyle, mrnn byk ksmn aratrmaya adad mitolojiye olan
ilikisi balam oldus.
Neufch:lteau koleji, Troyes ve Tarbes liselerinde okuduktan
sonra, saygn Paris Louis-le-Grande Lisesine devam etti. Lise
yllarnda ilgisinin mitolojiden dilbilimine kaydn syler. Troyes'de
talyanca ve Yunanca renen Dumezil, ilk olarak burada Sanskriteyle
ilgileurneye balad. Louis-le-Grande Lisesi'nde Sanskrite evireler
yapt ve bunlardan birka tanesi, oluyla birlikte okuduu filolog ve
modern semantiin kurucusu kabul edilen Michel Brealtarafndan
dzeltildi; aynca ona ihtiya duyduu Sanskrite-ngilizce bir szlk
verdii gibi dil bilim konusunda kimi takip etmesi gerektii
syleyerek Antoine Meillet'i tavsiye etti6. Babasnn grevi sebebiyle,
lise eitiminin bir ksmn srdrd Tarbes'te Bask diline merak sard.
Babasnn geri anlmas zerine Paris'e geri dnd ve Aydnlanmann eletirel
ruhu ve sekiller deer yarglaryla eitilmi bir retmen grubu
yetitirmek iin kurulan ve sonra elit bir kurum haline gelen Ulin
sokandaki Ecole Normale Superieure'e girdi ve burada 1914 felsefe
ve 1915'de hazrlk snflann okuduktan sonra, Franszca, Tarih ve
Latince imtihanlarndaki baansyla birinci olarak 1916 ylnda, Ecole
Normale Superieure (ENS) kaydn yaptrd7 Burada, Michel
Brealtarafndan Franszcaya evrilen Frarz Bopp'un Dictionnaier
etymologjque d11 Latin adl eseriyle tant. Askere alnmasmas yol aan
birinci dnya savann kmasyla, salverildii 1919 ylna kadar almalarna
ara veren Dumezil, Kasm 1919'da edebiyat agrejesi olduktan sonra,
Ekim 1920'ye kadar retmenlik yapt Fransa'nn kuzeyindeki Beauvais
Lycee'ine profesr olarak atand. Bir ortaretim hocaln kaldramayan
Dumezil, zamann nde gelen tarihsel linguisti, Antoine Meillet'in
gzetiminde, Feslin d'inmortalite: Etude de mythologie cotnpare
indo-eurapeenne/ liimsii:(/iik Bqyran: Karplaflrmal Hint-Avmpa
Mitolqjisi Hakknda Bir al1fma adl doctarat d'etat almasna daha ok
zaman ayrmak iin ayrld. 1921'de Varova niversitesi'nde Franszca
okutnan olarak grevlen-dirilinceye kadar zel dersler vererek,
lenler iin dikilen antlarn alnda yaplan konumalar kaleme alarak ve
baka bir takm kk ilerin yan sra Fransz dileriyle balantl olarak
kurulacak bir gazetenin Paris muhabirli-ini yaparak hayatn
kazanmakta_ve bu arada da tezini de yava yava
ekillendirmekteydi9.
lk kez Paris'ten ayrlmann skntyla alt ay kadar kald Varova
niversitesi'ndeki grevinden istifade ederek 1921 yaznda tekrar
Paris'e dnd. Burada yllk bir doktora bursu buldu. Ona gre, burs ok
fazla olmayan ancak iyi kt geinmesini mmkn klacak bir miktardr. Bu
arada yine, bir Rus gmenin Japoncadan Franszcayayapt evirileri
dzeltmek gibi kk iler yapmay da srdrd. Ayn zamanda tezini yazmaya
balayan Dumezil, 1923'n sonunda onu hazr hale getirdi; Guimet mzesi
tarafndan haslnas stlenilen yirminci yzyln nde gelen kariyederinden
birinin balangcla iaret eden tezini 1924'de savundu10 Bu almasnda
hedefi, Hint-Avrupa halklannn kutsal iecek mitolojisini yeniden
oluturmak ve bunun batda Tannlara lmsz-lk baleden arnrosia kutsal
iecei ile ayn olduunu gstermekti11.
Bu arada College de France'da Hindistan dilleri alan filolog
Jules Bloch'n Sanskrite derslerine ve Do-u dillerinde de Paul
Bayer'in Rusa derslerine devam etti12.
1925 yln 13da Madelein Legrand ile evlenen Dumezil, acilen bir
ie ihtiyac olmasndan, kendi ifadesiyle "aresizlikten"14 dolayJean
Marx adndaki arkadann, stanbul niversitesi ilahiyat Fakltesinde bir
dinler tarihi krss kurmas fikrini kabul eder. Byle bir krsnn
kui-ulmasn, Dumezil'e gre, Atatrk'e dini devletten ayrma hususunda
buna benzer krslerin Fransa'da nemli fonksiyonlar icra ettiinin
sylenmi olmas mmkn klmtr15 Ancak Dumezil, Atatrk'n dini devletten
ayrma teebbsne en hassas, en alngan din adamlannn
Didier Eribon, Georges D11netfl le Knmqnalar, Tiixkesi smail
Yerguz, Sinatle Yaynlar, stanbul1998, s. 30-31.
Eribon, a.g.e., s. 31
Eribon, a.g.e., s. 32. Ecole Normale Superieure ve buradaki
eitim tarz hakknda bkz. http://en.wikipedia.org/wiki/Ecole Normale
Superieure, 31.10.2009.
Askerlik srasnda neler yapn ve nerelerde bulunduna dair bkz.
Eribon, a:g.e., s. 35-40.
Eribon, a.g.e., s. 42-43. 10
"Georges Dumezil", ERE.; Eribon, a.g.e., s. 44. ll J obn Lechte,
Fifty Key Contemporary 1'hi}kers: Fi:om Structuralism
toPostmodf:ity, (Florence, USA: Routledge, 1994), 12 Eribon,
a.g.e., s. 44. 13
Eribon, a.g.e., s. 44. 14
Eribon, a.g.e., s. 52. 15
"Mustafa Kemal yeniden hayat verdii lkesinde devleti bir din
devleti olmaktan karmak istiyordu ve ona Fransa'da dinler
tarihi
-
265
bile alnmadklan, gcenmecliklerini; aynca kendisinin de verdii
derslerde kesinlikle 'kitap dinlerine' de girmedi-ini sylert6.
Eiyle teklifi hemen kabul ederler ve 1925'de Noel'den ksa bir
sre nce Marsilya'dan gemiyle stanbul'a gelirler. niversiteyle er
yllk iki szleme yapan Dumezil, bunun iki yln lahiyat Fakltesinde,
geri kalan ksmn ilerini ayarlayarak getiini syledii Edebiyat
Fakltesinde tamamlar.
Mehmet Ali Ayni'nin Darii!ftimm Tarihi kitabnda yer verilen
"tedris heyetleri" listesinden Dumezil, hem Edebiyat Fakltesi hem
de ilahiyat Fakltesi heyet-i tedrisinde dinler tarihi hacas olarak
gsterilir. ilahiyat fakl-tesinde iki yl boyunca verdii cirih-i
edyan dersleriyle alakah olarak elimizde derste tutulmu olan
notlannn ba-slm hali olduu halde, edebiyat fakltesi dnemiyle alakah
olarak son zamanlara kadar herhangi bir bilgiye sahip almadmz gibi,
Eribon tarafndan kendisiyle yaplan uzun syleinin hibir yerinde
orada ne yaptna/ okuttuuna dair bir bilgi de yer almaz. Ancak Kasm
2009 tarihli olarak Belks Hali!JJ V asscif'n Defterinden
Du!JJeifl'in So.ryolqji Ders Notlar17 adl kitap bu durumu nispeten
aydnlatr. Buna gre Dumezil'in ilahiyat Fakltesi sonrasnda Edebiyat
Fakltesi Felsefe blm rencilerine 1929 yl boyunca timaiyat dersini
vermitirts. An.,. cak bu son bilgiye ramen, 1927-29 ve 1930-31
yllan arasnda ne yapt, yine belirsiz kalmaktadr. Gndz Vassaf
tarafndan yaynlanan Anne!JJ Belks adl kitapta Belks Hanm,
Daro'l-fnun gnlerini anlatrken "Cumhu-riyetten sonra ilahiyat
Fakltesi kapandndan Fransa'dan gel~n dinler tarihi profesr Dumezil
de derslerini bizi veriyordu"19 ifadesi de, kendi iinde barndrd
(D1riilfnn ilahiyat Fakltesinin Cumhuriyetten sonra kapatlmas gibi)
tutarszlklar bir yana, Dumezil'in burada dinler tarihi dersini
devam ettirdiiili sylyor. Belks Ha-lim'in bu nakli Ayni'nin hem
Edebiyat hem de ilahiyat faklteleri heyet-i tedrisiyyesi iinde
Dumezil'in dinler tarihi mdertisi olarak yer almasn anlalr klsa da,
yine de ok doru imi gibi gzkmyor, zira ilahiyat Fakl-tesi'nin yan
sra Edebiyat fakltesi programlarnda cirih-i edyan bir ders olarak
yer almamaktadr20. Belks hanm, dinler tarihi mderris olan
Dumezil'i, itimaiyat dersi vermesine ramen, asl branndan dolay
aldklan,. dersi dinler tarihi ile kantrm olabilir mi? Kesin bir ey
sylemek imdilik mmkn gibi gzkmyor. '
Bu alt yllk Trkiye dnemi boyunca, Dumezil buradaki eitiminin yan
sra, hem Darii'l-:ftiniln lahfyat Fa-kltesi Dugisi ve Tiirk
Antropolqji Mecn111asnda makaleler yaynlad hem de, tatillerde
gittii Fransa'da bazlan daha nce balad ve tamamlad metinler
yaynlamay srdrd21 Yazlar Trke olarak yaynlanm olsa da, onlarn
yaynland zaman, en azndan 1926-27 ylnda, konumaya balam olsa bile
(nk ilahiyat fakltesindeki ilk dersinde birka ay iinde talebeyle
Trke konumay umduunu sylyor22) metin kaleme alacak kadar Trkeyi
rendiini sylemek mmkn gzkmyor23. Muhtemelen ders notlarnda olduu
gibi, baka hocalar bu metin-
krslerinin buna benzer bir giriimle nemli ilevleri yerine
getirdii sylenmiti". Eribon, a.g.e., s. 48. 16
Eribon, a.g.e, s. 48; sz konusu krsnn Atatrk'n seklerleme
siyasetinin mmkn kld bir ey olduu hususunda bkz John Lechte, Fift.y
Kq Co11ten;porary Thi11kers: Fron Stmcturalisn to Postnodemi!J,
(Florence, USA: Routledge, 1994),
17 Belks Halin Vassafm Not Difterilldm DuniiI'iT So!Joloji Dersi
Not/an, Hazrlayan Gndz Vassaf, Boazii niversitesi Yaynevi,
stanbul2009. Bu kitap, bir niversite yayn olmasna, iinde tannm
akademisyenlerin yazlannn bulunmasna ramen kendi iindeki ya-zlarn
birbirlerinden haberi yok gibi grnyor. Metnin hazrlanmas
sorumluluunu stlenen Ali Akay, Tfukiye'nin tannm bir sos-yologu.
Ancak nszde yer alan Gndz Vassafn yayna hazrlanan bu metnin
"sosyolojinin kurucularndan Geroges Dumezil'in til-tulduundan elli
yl sonra ... " ifadesi onun hemen yazsnn yan banda yer alr. Belks
Halim, hatratnda Cumhuriyetin kurulmasyla lahiyat Fakltesinin
kapatlmasndan sz eder ve bununla ilgili ne bir dip not ne de baka
bir aklama yer alr. Ali Akay'n kendisi kaynak gstermeksizin
Dumezil'in stanbul'a geldiini ve sosyoloji dersleri verdiini,
Mustafa Kemal tarafndan davet edilen Dumezil'in lahiyat Fakltesine
arldn ancak nce bunu kabul etmediini, fakat daha sonra Sosyoloji
dersleri vermek iin stanbul'a geldiini syler; sanki bunlar kendisi
sylememi gibi, 7-8 sayfa sonra, Eriben'un Dumezil ile yapt
syleiierin Trke evirisin kullanarak, metinde yer alan Dumezil'in
Atatrk'n "devleti bir din devleti olmaktan karmak istiyordu"
ifadesini "vatan kutsaldan arndrmak istiyordu" eklinde anlar ve
Dumezil'in bu maksatla stanbul niversitesi Dinler Tarihi, Mslman
lahiyat Krssne anldn syler. Btn bunlar, Boazii niversitesi Yaynevi
olarak kartlan ve yaynlanacak hale gelinceye kadar, teekkr ksmnda
zikredilen yedi sekiz kiinin emeiyle hazrlanm bir metin iin
yak:;.Jc alr eyler olmasa gerektir.
18 Belks Halim Vassafm ... , s. 19
Gndz Vassaf,Amen Belks, letiim Yaynlan, stanbul200'den nakleden
Gndz, "nsz", Belks Halin Vassafm .. , s. 4. 20
Bu programlar iin bkz. Ayni, a.g.e., s. 66-67; Arslan, a.g.e.,
81, 131-132. D .
Dumezil'in hem Daru'l-fnn llahiyat Fakltesi Dergisinde hem de
Tiirk A11tropoloji Mecn111asmda makaleleri yaynlanr. ''Vurma Altnn
Beynelmilel Eski Bir s mine Dair Bir Tekrir", Tiirk Alltropoloji
Mecn111as, No:2, Mart 1926, ss. 25- 31; "Sibirya Hikayelerinde
'Mani' Di-ninin Bir Tesiri", ''Baz Esassz Katliamlara Dair",
TiirkAtropoloji Mecn11as, No:4, Mart 1927, ss.36-44. Bunlar iin
bkz. Cengiz Batuk, a.g.m., s. 79-80. Mesela bu dnemde Le problene
des Cmta11reiu yaynlar.
22 Dumezil, Tarih-i E4Ja11 Dersleri Terciinesi, s. 3.
23 Daha aada zikredilen, Belks Halim'in Dumezil'in Edebiyat
fakltesindeki dnemiyle ilgili hatratnda yer alan, onun mtercim
kullanmay srdrd ifadesi de bunu teyit eder gibi grnyor.
-
266
leri Franszcadan Trkeye evirmi olmallar. Zamanla, konuma akcl
azalru olsa da, Dumezil Trkenin en az kt konutuu dillerden biri
olduunu syler24.
Hayatn en gzel gnlerini geirdiini syledii Trkiye dneminin onun
iin nemli bir yan da, Osetleri ararken nce erkezleri ve daha sonra
bunlardan bir grup olan Ubihleri bulmu olmasdr. Bu, onun Kafkas
dille-ri hakknda balayan ve daha sonra devarn eden almalarnn
balangc olur. 1927'de karlat Kafkasyallarla 1929, 1930, 1931 'de
Sapanca Krkpnar' daki kylerine gider ve stanbul' da ok sayda
Kafkasyalyla grr25. Buradan ve daha sonra Ubihlerle ilgili elde
ettii bilgileri yaynlar26. Dumezil, bu konu balamnda olmak zere
1954 ylndan itibaren 1972 ylna kadar hemen hemen her yaz olarak
Trkiye'ye, Manyas'takiHac Osman ve Hac Yakup kylerine gelir gider27
Kafkas halklarnn dil, mitoloji ve kltrleriyle ilgifenmeyle
yetinmeyen Dumezil, erkez, Grc, Laz ve lehelerini; Avar, een ve ngu
dilleriyle lehelerini, Abhaz ve Ubih dillerini de renir28 .
Trkiye'deki szlemesinin 1931 ylnda bitmesi zerine, skandinavya
dillerini rendii Uppsala niversi-tesine Franszca retmenlii yapmak
zere gitti. Burada iki yl kald. Buradan dnnde29 Ecole des Hautes
Etudes'in din seksiyonuna atand ve Sylvain LeVi'nin abalaryla ilk
ad "Karlatrmal Mitoloji" ve daha sonra "Hin-Avrupa Medeniyeti"
olarak dzeltilen blmnaratrma mdrln getirildi. Burada alrken de,
ku-rumda boalan bir kadroya atand. Buradayken iki yl Dou Dilleri
blmnde ince derslerini takip etti. 1939 Haziran'na kadar Ecole des
Hautes Etudes'de ders verdi.
Ekim 1937'de Flamen-Brahnan30 sorununu yeniden ald ve 1937-38
ders yl banda, o zaman kadar fark etmedii bir eyin kesin olarak
farkna vard. Bu, daha sonra nispeten biraz ayrntl bir ekilde
kendisinden bah-sedeceimiz, Hint-Avrupa toplum yapsnn l:
Hakimiyet/hukuk, sava ve retim eklinde yapland ve bu lnn hem
tanrlar tarafindan hem de toplumsal aynn tarafindan temsil edilmi
olmasyd3t. Dumezil mr-nn kalan ksmn, Hint-Avrupa kategorisi iinde
yer ald kabul edilen milletierin kadim toplum yaplarnda bu l yapyla
ilgili sonular karmaktan baka bir ey yapmadn syler32.
1939'da kinci dnya savann kmasyla tekrar askere alnr ve 1940'da
Trk ordusuyla irtibat kurma g-reviyle bir kez daha Trkiye'ye gelir.
Eyll 1940'a kadar Ankara'da kalr. Artk kendisinin yapacak bir eyi
kalma-dn fark edince Paris' e geri dner. 1940'ta Ec o le des Ha u
tes Etudes' deki derslerine yeniden balar. Ancak bu-radaki grevi,
1941'de sve dn girdii masonluk, Mareal Henri Petain tarafindan
kurulan Vich hkmetinin btn masonlar eitim ve kamu grevlerinden
uzaklatrma abasndan dolay askya alnr ve 1943'de yeniden ders
vermeye balar; 1968'deki emekliliine kadar burada ders vermeyi
srdrr.
1949'da College de France'daki Hint-Avrupa Medeniyeri blmne
tayin edildi. Bu tarihten sonra, hem College de France'da hem de
Ecole des Hautes Etues'de karlkl konumalar yaparak ikili bir hizmet
verdi. College de France seilmeden nce, Dou Dilleri Okulunda birka
yl klasik Ermenice dersi verdi33. 1952'de s-rekli olarak istedii
Keuva dilini renmek iin Peru adalarna, Cuzca'ya gitti. Alt ay kald
Peru'da bu dilin Trkeye ok yakn benzerliin olduunu kefetti. Ancak
bu kanaatini, Trkologlarn paylamadn syler34.
Peru Lima niversitesi (1955) ve Los Angeles Kalifomiya
niversitesi'nde (197.1) yllk ziyareti profe-srlkler dnda College de
France'daki grevini, 1968'deki emekliliine kadar srdrd. College de
France'te ders vermeyi braktktan sonra alt aylna Princeton'a, daha
sonra Eliade'nin davetiyle Chicago'ya ve bir retim
24 Bkz. Eribon, a.g.e., s. 76.
25 Kafkaslarla alakal olarak yapn almalardan biri Musa Yaar
Salam tarafndan Kafkas Halklan Mitoloji, adyla evrilerek Ayra
yaynlar, Mays 2007'de yaynlanr.
26 Ubih dili ile ilgili yaynlar ve onlarla ilikileri iin bkz.
Eribon, a.g.e., s. 51-52.
27 Eriban, a.g.e., s. 73. 75. Bu tarihten sonra; doktorlar kalp
probleminden dolay arnk gelmesine izin vermezler. Bu kyler geldiine
dair bkz. A. Sumru zsoy, "Geogres Dumezil ve Kafkas Dilleri
almalar", Belks Hallfll Vassaj'm ... , s. 30.
28 Aka, a.g.m., s. 15.
29 sve dnnden ksa bir sre sonra, genlik dnemi bir arkadann
araclyla mason locasna kaydolur. Dumezil, mason locasna kaydalma
gerekesini, "sko" denen bir rgtn muhtemel Kelt kua hakknda dnmekte
oldunu, bunu sz konusu arkadana zaman zaman anlatnnda mason oldunu
bildii arkadann daveti zerine oldunu ve birka yl srdn, syler.
Eribon, a.g.e., s. 64.
30
31 Flan/Ci-Brahmall, Annales du musee Guimet, petit ci:llection,
Paris 1935. r-\ Dumezil bu kefini, "La Prehistoire des flamines
majeurs", Rev11e d'histoire des rel.);iots~YIII, 193, s. 188-220
adl makalede ele alr.
32 Eribon, a.g.e., s. 56.
33 Eribon, a.g.e., s. 65.
34 Keuva dili ve Trke benzerlii hakkndaki karaatleri iin bkz.
Eribon, a.g.e., s. 69-70.
-
267
dnemi iin Los Angeles'a olmakzer yl st ste (1968-1971) ders
vermeye (bunlar karlnda College de France' daki birinci emekliliine
ilave olarak ikinci bir emeklilik elde etti) Amerika'ya gitti.
1964' de stanbul ni-versitesi tarafndan kendisine "fabri doktora"
unvannn verildii Trkiye'ye son kez olmak zere 1972'de geldi.
Amerika'dan sonra Meksika niversitesi'yle ve bir sonraki yl iin de
Montreal niversitesiyle kontrat yaptl. An-cak doktoru, birincisini
ykseklii tekini ise scakl nedeniyle yasaklad.
1979'da Academie Franaise seildi ve giri toplantsndaki konumay
Claude Levi-Strauss yaptt. 1986 ylnda geirdii youn bir kalp krizi
sonunda vefat etti. Bylece, Max Mller ve takipilerinin adn ktye
kard karlattrmal mitoloji sahas, son yzyln yetitirdii en ciddi
savunucusunu kaybetmi oldu. Uppsala niversite-lerinden (1955),
stanbul niversitesi'nslen (1964), Bem'den (1969), veLiege'den
(1979) fabri doktora unvanna sahip olan Dumezil, Belika Kraliyet
Akedimesi yesi (1958), Viyana Bilimler Akademisi Muhabir yesi
(1968); Paris Academie des Inscriptions et belles lettres yesi
(1970), sko Kraliyet Akedemisi Polite Literature and Antiquitie blm
yesi (1974), rlanda ve Byk Britanya Kraliyet Antropoloji Enstits
Onursal yesi (1974) gibi akademik yelikleri de vardr
88 yllk uzun yaam hemen hemen her ylna bir kitap decek ekilde,
-nemlilerini ksaca zikredeceimiz- yetmi be kitap, yzlerce makale ve
kendisine yneltilen ~letirilere cevabi yazlar kaleme ald.
Dum'!zil'in Eserleri
Burada Dumezil'in btn almalar deil, yalnzca dinler tarihini
ilgilendirenler, onlar iinden de ana a-lmalar olarak kabul
edilenler zikredilecektir. teki almalar zellikle de Ubihe hakkndaki
almalan iin, yukarda dipnotta verilen A. Sumru zsoy'un makalesinin
sonunda verdii kaynakaya baklabilir.
1. Dumezil, Georges. Le ftstin d'inmortalite: Etude de
nrythologie coJJJjarie indo-e11ropienne. Paris, 1924. Bu ki-tap,
Dumezil'in doktora tezinin yaynlanm halidir.
2. Dumezil, Georges. Mythes et dimx des Gewains: Essai
d'intepritation coJJJparative. Paris, 1939. Bu kitap, Dumezil'in l
ideolojinin ilk sistematik ifadesini ierir.
3. Dumezil, Georges. Jpiter-MarisQIIirinlls I: Essai s11r la
canception indo-e11ropienne de la sociiti et s11r /es origins de
Rone. Paris, 1941.
4. Dumezil, Georges. Les die11x des indo-e11ropiens. Paris, 19
52. Bu kitap, Dumezil'in yzyln ortasndaki modelinin en kapsaml
anlattsn ierir.
5. Dumezil, Georges. Aspects de la janetion g11erriere chez /es
indoe11ropiens. Paris, 1956. John Lindow, Alan Toth, Francis
Charat, and Georges Gopen tarafndan Gods of the ancient Northmen
(Berkeley, Calif., 1973) adyla ngilizceye evrildi.
6. Dumezil, Georges. L'idiologie tripartie des indo-e11ropiens.
Brussels, Belgium, 1958. Bu monografi, Dumezil'in temel dncelerine
en iyi tek girii oluturan kitabdr.
7. Dumezil, Georges. La religion roJJJaim archai"rpte, avec 11n
appendice Sllr la religion des Etmsq11es. Paris, 1966. Philipp
Krapp tarafndan u adla evrildi ve Archaic Roman Religion (Chicago,
1970) adyla yaynland.
8. Dumezil, Georges. Mythe et ipopie I: L'idiologie des trois
fonctiots dans /es ipopies des pettp/es indo-e11ropiens. Paris,
1968. Bu Hint-Avrupa destanlarnda l ideolojinin nasl tezabr ettiini
ele alan kitap serisi-nin birinci cildidir.
9. Dumezil, George s. Heur et 11alhe11r d11 gmrriire: Aspects
!l?Jthiqt~es de la janetion g11erriire chez /es indo-e11ropiens.
Paris, 1969. Alf Hiltebeitel tarafndan The Destitry of the Warrior
(Chicago, 1970) adyla evrildi ve yaynland.
- 1 O. Dumezil, Georges. Mythe et ipopie II: Tjpes ipiqms
indo-mropiens: 11n hiros, m sorciefj un roi. Paris, 1971. Bi-
rinci BlmJaan Puhvel and David Weeks tarafndan The Stakes of the
Warrior (Berkeley, Calif., 1983); kinci ksm, Jaan Puhvel and David
Weeks tarfndan The Plight of a Sorcerer (Berkeley, 1986); nc ksm
ise, Alf Hiltebeitel tarafndan The Destif!Y of a King (Chicago,
1973) adlaryla evrilerek yaynland.
11. Dumezil, Georges.lvfythe et ipopie m: Histoires romaines.
Paris, 1973. Antoinette Aronowicz and J osette Bryson tarafndan u
adla evrildi ve yaynland: Camill11s: A St11tfy of Indo-E11ropea11
Religion as Ronan History. (Berkeley, Calif., 1980).
-
268
Trkede Dumezil
1. Daru'l-fnfu lahiyat Fakltesi Dergisi ve Trk Antropolqji
Mecm11as yaynlanan makaleleri;
2. Kqfkas Halklar Mitolqji, ev. Musa Yaar Salam Ayra yaynlan
Mays 2007;
3. Dider Eribon, Georges D11mei}l'le Kont!fmalar, Trkesi smail Y
erguz, Sinade Y aynlan, stanbul 1998.
4. Georges Dumezil, Oset N art Destanlan, ev. Aysel eviker,
Kafkas Bilim Aratrma Merkezi, 2005.
5. Belks Halim V asstif'm Not Difterindet Dumeifl'in Sosyolqji
Dersleri Notlar, hazrlayan Gndz Vassaf, Boazii niversitesi Y
aynlan, stanbul 2009.
Dumezil'in Din ncelemelerindeki Yeri
Bir dinler tarihi olan Tarih-i Et/yan Dersleri Terciimes'ni ele
alrken Dumezil'in bu dersler balamnda, dolaysyla 1927'ye kadarki
dnemde dinler tarihi anlayn ortaya konulmaya alacaktr. Bu yzden
burada, byk ksm itibariyle stanbul dnemi sonrasnda yaynlanan ve
yukanda yer verilen kitaplan balamnda Dumezil'in kendisini din
almalan iinde hangi kategori iinde grd ve bu alana yapt katky, ksa
da burada ele alnacaktr.
ok istemesine ramen, tarihilecin kolay kolay kabul
etmeyeceklerini bildii iin kendisini bir tarihinden ziyade
katlatrmac olarak tanmlayan Dumezil35, Max Mller'in ve okulunun
abartl yorumlan, uydurmalan sebebiyle gzden dm36 ve zamanla ortadan
kalkm olan on dokuzuncu yzyl karlatrmal mitolojisini -zellikle de
karlatrmal Hint-Avrupa mitoloijisini37-, baka bir temelde olmak
zere yeniden canlandrmaya ynelik almalara adam bir bilim adamdr. lk
almasndan itibaren bu hedefe ynelik alt Hint-Avrupa medeniyet alann
semesine ise, daha lisedeyken Breal tarafndan yaynlanan Dictionaire
etymologique du Latin adl metinle tanmas sebep olur3s.
Hint-Avrupa medeniyeri ile Hindistan, Kuzey Afrika (zellikle Msr
ve ran), Avrupa (zellikle Roma) ve skandinavya kltrlerine gndemie
yapm olmasna ramen39 daha ok Hint (Rig Veda, Mahabharata,), Roma
(fitus-Livius, Plutarkhos, Ovidius'un enlik/en) ve skandinav (Edda)
kaynaklarn kullanr4.
Meillet tarafndan yetitirilen ve oluum safhasnda Durkheim, Mauss
gibi tannm kiilerin sosyolojisine maruz kalan41, illoloji,
sosyoloji ve antropolojik anlaylan disipline katan ve Fransz
dncesinin sistematik tara-fyla yapsal taraf arasnda balantlar kuran
Dumezil btn almalarnda, mstakil birer medeniyet haline gel-mek zere
ayrlm olan Hint ve Avrupa arasndaki sn!rlardaki rtmeler sebebiyle
ariarndaki temel benzerlik ve farkllklan42 ilk olarak evrim, daha
sonra sistem ve nihai olarak da, onlarn ayrlmadan nce oturduklan
ortak bir yap olduunu kabul ederek bunu aydnlatmaya alr. Bu
btn/sistem/yap anlayna "bir dinin, zihnin her-hangi bir etkinlik
gibi bir birlik oluturduu dncesinden, patolojik durumlar dnda bir
mitolojinin, bir kodun, bir stratejinin genel olarak tutarl olmalan
gerektii, bir baka deyile unsurlarn en azndan temelde dzenlenneleri
gerektii dncesinden43 ulatm.
Ayrnt dzeyinde elikiler kesinlikle olabilir; ama bu rgtlenmi
gibi gzken bir erevenin iinde ol-maldr; her yerde bir din bilim ya
da onun e deertisi bulunur ve ou zaman da Avustralyallarda olduu
gibi
35. Eribon, a.g.e., s. 139.
36 Mircae Eliade, "Foreword", Georges Dumezil, Archaic Rnlllatl
R:Jigion, tms. Philip Krapp, The John Hopkins University Pres,
Baltlrnore and London 1996, xi-xii.
37 . "Georges Dumezil", ERE, Intenet srm, s.2518.
38 Eribon, a.g.e., s. 31.
39
40
41
Lechte, a.g.e., s. 60.
Eribon, a.g.e., s. 141.
Dumezil tam bir Durkeimci olarak tarulamak hakszlk olsa da,
tebliin T!irih-i Et/yan Derslerinin tantlrn ksmnda zikredilecei
gibi, 1925'de onun talebesi olmaktan onur duyduunu syledii gibi,
derslerinin byk bir ksmn Durkheim kaynaklanndan derler. Aynca
Durkheim'in en tannm ilkelerinden birini de ekinmeden kullanr:
"nemli tbp4unsal ve kltrel gereklikler, karulmaz olarak ta-biatst
varlklar ve kavramlar tarafndan 'kollektif olarak temsil edilirler"
ER, ing:rnet srm, s. 2519.
42 Frank Whaling, "Comparative Approaches", Conlmporary
Approaches to the St11tjy qfReligion, ed. Frank Whaling, Volum I:
Humanites, Mouton Publishers, Berlin 1984, s. 250. '
43 Eribon, a.g.e., s.
-
269
ok karmaktr"44 Onun sistem yerine setii ve Saussure' den bamuz
olarak kullanmaya balad yap/btn anlayndan dolay, Saussure ile
birlikte yapsalc yaklam kurucularndan biri olarak kabul edilir.
Dumezil'in Hint-Avrupallarda en eski varisierinden kalm,
kaydedilmi olan unsurlardan kaniatrmalar yoluyla ortaya karmaya alt
bu btnlerdir/yaplardr45 Bu yaplarn ister dilbilgisi, ister bir
yazarn slubu isterse de tarihsel bir dnem olsun, btnn ayrntlar
kadar nemli olduu hatta bazen de onlar aydnlattru, onlar doruladru
syle:46 Ancak, insanla ilgili farkl yerlerde bulunan bu btn anlayn,
btn insanlar iin ayn ekilde ileyen evrensel zellikler olduunu
sylemez onlar sadece, Hint-Avrupa dili konuan alanla snrlar. Oysa
benzer yaklarnlara sahip olan Strauss ve Eliade bu konuda ondan
daha cesurdurla:47
Sz konusu bu yaplan bulmak ve "yeni bir karlatrmal mitoloji"
gelitirmeye ynelik ilk abalarn Frazer'in Golden Bough (1890)'da
ileri srd "dinin her yerde bysel olarak, dnemsel olarak tanrsal
varlklarn sembol krallan ve dier ahslan ldrerek ve onlarn yerini
alarak dnyay yenilerneye ynelik bir teebbs yan-stt eklindeki"
teorisi zerine kurmaya alr. yle ki, bazen Frazer'in teorisini
desteklemeyen yerde, veriler iin yeni anlamlar icat ettiini
syler48. Nihai olarak arad teorik ereveyi salamada bu modelin
yetersiz oldu-unu grnce onu brakt. Yalnzca braknakla yetinmedi, sz
konusu 49zelliklerden dolay 1938 ncesi almalarn, byk ksm itibariyle
reddeder.
1938'le birlikte Dumezil, daha sonra vefatna kadar kullanaca
teorik bir modeli kefeder ve mrnn so-nuna kadar bu modeli, ok geni
bir alandan toplad verilerle detaylandrmaya ve ispatlamaya alr.
Onun keif olarak isimlendirdii ey, Hint-Avrupai medeniyet ve
dininde, muayyen tanr tipleri, toplumsal yap ve ideolojileri
arasnda karlkl bir "ilikinin olduunun farkna varm olmasdr.
Hiyerarik olarak dzen-lenmi olan l toplumsal yap, uygun tanr ve
kahraman lleri tarafndan mit ve destanlarda temsil edilirler.
Bundan dolay, hilirniyeti temsil eden tanrlar, yeryznde din ve
yargsal hilirniyet ya da dzenden soruml~ olan din adam snfyla; sava
tanrlar, yeryznde fizik g ve askeri alanlardan sorumlu olan sava
snfla ve bere-ket tanrlar, yeryznde bitkilerin ve hayvanlarn
korunmas ve srdrlmesinden sorumlu olan obanlar ve ift-iler snfyla
ilikidirlerso.
Vedalar dnemi Hindistan'da Mitra-Varuna hukuku, hilirniyeti
ahslatrr ve birlikte Brahman kastnn roln oynarlar. Marotlar ve
zellikle de Indra, katriya kastnda ahslarn olan savann roln oynar.
Avinler ve Saravasti, vaiya kastnda ahslarn olan fizik devamllk,
bitkisel maiet ve hayvan bereketlilii temsil eder. Buna benzer l
blmlenme Roma panteonunda Jupiter, Mars ve Quranos, Yunanistan'da
Paris'in yarglanmasnda Hera, Athena ve Afradit; Zerdtlkte Vahu
Manah, Sroasa, Asi gibi sravailer; Eski Norve dininde Odin ve Tyr,
Thor, Freyr ve Njord tarafndan temsil edilirlers. Bunlarn Alman
muadilieri de, Thorr, Wodan ve Fricco'dursz.
Bu kefinden sonra Dumezil Hint-Avrupa blgesi iin iievin varln
ispat etmek maksadyla kahra-manlar, farkl mitsel ve teolojik
ahsiyetler arasndaki balan iler ve dzenler. Btn almalarnda yapmaya,
gstermeye alt ey, bu l iievin Hint-Avrupa kltrnn kkeninde olduu ve
sz konusu yapnn za-manla, Hint-Avrupa "aile"sinin her ksmna
yaylddr. Dumezil iin, ilevierin bu ekildeki kesin ayrmnn dnyann
baka bir yerinde eiti yoktur53. Ancak sz konusu toplumlarda da, bu
ayrmlar tek biimli olduunu sylemez. Onlarn aralarnda da farkllklar
olduunu ve bunlar dil ve ideolojinin yan sra, ekonomik ve
teknolo-jik ilerlemilik dzeyi, komu kltrlerin etkisi, yaratclk
yetenei ve tarihsel artlarn da belirlediini bu yzden de, Hint kast
sistemi ile Roma toplum sisteminden farkl olduu gibi, Yunan ve
skandinavya arasnda bir takm teknik farkllklar olduunu ifade
eder.54.
44 Eribon, a.g.e., s. 96-97.
45 Eribon, a.g.e., s. 97.
46 Eribon, a.g.e., s. 97.
47 Eribon, a.g.e., s. 100; "Georges Dumezil", ER, internet srm,
s. 2519.
48 Eribon, a.g.e., s. 25.
49 Eriban, a.g.e., s.
50 Whaling, a.g.m., s. 251; Eribon, a.g.e., s. 58.
51 Lechte, a.g.e., s. 62.
52 Lechte, a.g.e., s. 60.
53 Lechte, a.g.e., s. 63,
54 Whaling, a.g.m., 253.
-
270
Dumezil'in bu bulgulan Hint-Avrupa alan bilim adamlannn bir ksm
nde gelenleri tarafndan kabul edi-lip takip edilirken, dier
uzmanlar tarafndan da Hint-Avrupa toplumvetann anlayrun bu lu yapya
uymadrun rnekleri gsterilerek onun karlatrma metodu eletirildi.
Eliade, ''Dumezil'e ynelik kar koyulann, imdilerde stesinden
gelinmi olsa da sebepten kaynaklandn syler. Birincisi, Mller'in
uydurmalan yzn-den, karlatrmal Hint-Avrupa disiplinin tamamen
geersiz klnm olmas gerei. kincisi genel olarak geen yzyln ilk
eyreinde, n-tarihsel milletierin "ilkel" olarak kabul edilenlerin
ayrt edici nitelikleri olarak kabul edilen eylerin nda yorumlamaya
ynelik eilim ve Dumezil tarafndan n-tarihsel bir toplum iin erken
d-nem Hint-Avrupalllara atfedilen ok iyi eklemlenmi mitoloji ve ima
edilen ideolojik sistemin, ok tutarl ve ol-duka derin gibi grnmesi
ve son olarak da, tek bir bilim adam iin btn Hint-Avrupa almalan
alan hakim olmann imkansz olmasdr. Bu sonuncusu, zellikle
Hint-Avrupa filolojisindeki uzmanlann bir kanaatidir. Eliade'ye gre
btn itiraz gerekeleri, birok yanl anlamaya dayanmaktadr. Birincisi,
Dumezil, Max Mller gibi filoloji metodunu deil, tarihsel bir metot
kullanmaktadr. O, ayn etnik, linguistik ve kltrel tabandan gelmi
olan, milletierin ilikili sosyo-dini fenomenlerini (kurumlar,
mitolojiler ve teolojiler) tarihsel olarak karlatrmakta ve sonunda
benzerliklerin, heterojen unsurlann belli bir sebebe bal varln
devam ettirmesini deil, asli bir sisteme iaret ettiini ortaya
koydu. kincisi, modern aratrma, ilkellerin rasyonel ve sistematik
olarak dnemeyecei hakkndaki evrimci yanll ortaya kard. Dahas, ilkel
olmaktan ok uzak olan n-Hint-Avrupa kltr, antik yakn dounun daha
yksek, ehir medeniyetleri sayesinde zaten zengin hale gelmiti. Son
olarak, birok filolojiye hakim olmann imkanszl, Eliade'ye gre,
kiisel tecrbeye ya da istatistiksel bilgiye dayanan yanl bir
varsaym olup, nihai olarak konuyla ilikisizdir. Dumezil'in
karlatrmal metoduna ynelik olup Eliade tarafndan yanl anlamadan
kaynakland gsterilerrlerin dnda, onun l yap/ideolojisine uymayan ve
Hint-Avrupa grubu iinde yer alan milletlerde bulunan tanr anlaylan,
toplum anlaylann gstermeye ynelik abalann yan sra Dumezil, baz
kiisel kanaatleri de eletiri konusu yaplmtr. Mesela Bruce Lincoln,
ona kar faist sulama-lann yneltti. Mornigliano, Girzburg ve Lincoln
gibi bilim adamlan Dumezil'in, Avrupa'da geleneksel hiyeraik bir
dzen taraftan olduunu, onun Hint-Avrupai dualizm ve l ideolojinin
talyan ve Fransz fasit dncelerle ilikilendirilebileceini ve Fransz
faizmi taraftan olduunu ileri srdler. Keza Lincoln, Alain de
Benoist, Jean Haudry ya da Roger Pearson gibi yazariann
-hiyerariye, otoriteye ynelik eilimlerini, eitlikilie ve
Aydnlanmann ideallerine kar antipatilerini ya da Hint-Avrupallannn
dier btn halklarakar stnl gibi- dncelerini desteklemek iin
Dumezil'in almalanndan sklkl alntlarda bulunduklann yazd.
Dumezil'in bilimsel yazlan, Hint-Avrupa milletlerinin ya da kltrn
stnlne ya da faizmle balantl herhangi siyasi bir ifade iermez.
Aynca, Arnaldo JYiimigliano'nun Dumezil'in nazi ideolojisine merakl
olduunu iaret eden yazsna ce-vapta "hiyerarik bir toplum hakkndaki
faist ve nazi dncelerinin hibiri, benim sezgimin ya da davrannn bir
paras asla olmad" diye yazd55 Dider Eribon, Fatlt-il briiler
DmJJeifl? (Dt~meifl'i Yakmak m Gerekir?) adl bir kitap kaleme
alarak ona ynelik N azilik sulamalarm tru:t. Bu kitabnda, Eriben
Dumezil'in Fransz sa grupla-nndan milliyetilerle iliki iinde
olduunu, Alman taraftarlanyla arasrun iyi olmadn, onun daha ok
Action Franaise ve Charles Maurras'a daha yakn olduunu
vurgulamtr56
Tarih-i Edyan Dersleri Tercmesi
Metnin Bulunu Seranearn
Dumezil'in Daru'l-fnn ilahiyat fakltesinde dinler tarihi hocal
yapt bilinmekle birlikte, bunlann yazl hale dntrldne dair bir
bilginin, konuyu ele alan hibir yerde zikredildiinden daha nce sz
edilmitim. Byle bir metni olduunu 7-8 yl nce Milli Ktphanenin Eski
Harili Trke Basma Eserler Bibliyografyasn, Osmanlca baslm olan din
ve dinler tarihi ile alakah ne tr metinlecin yaynlandn grmek
maksadyla tararken rastladm. Malum olduu bu bibliyografya zere
mevcut bibliyografyalann tarannas sonucu olumutur ve zik-redilen
metinlecin alnd bibliyografyay ksaltlm bir ekilde gsterir. Buradan
Dumezil'in bu kitabrun Seyfet-tin zege'nin katalogunda/ktphanesinde
ve zege'nin ktphanesinin de Erzurum Atatrk niversitesi'ne balandn
(1961) renince, lahiyat Fakltesindeki bir arkadatan (Orhan Atalay)
benim iin kitab bulup gndermesini rica ettim. Aradan bir mddet
getikten sonra arkadam arayarak byle bir kitabn zege ktp-hanesinde
bulurmadn syledi. Daha sonra kitaptan kendisine sz ettiim smail
Kara Bey, bunun Tarih Vakfi Yurt Yaynlanndaki bir arkadan, Trkiye
Byk Millet Meclisi ktphanesinde (iYfK) bir nshasn bulduunu ve yayna
hazrlamak istediini, syledi. Bunun zerine Meclis Ktphanesindeki
numarasn tespit ederek, bir nshasn da ben aldrttm. Aradan iki yl
geip de Tarih Vakfi Yaynlanndaki kiinin almasndan bir ses kmaynca
metni Latinize etmeye karar verdim ve baladm. Ancak tf:i':ie
giriince metnin baz yerlerinde kopuk-
55 http: 1 1 en.wikpeclia.org/wiki-Trifunctional hypothesis
56 Akay, a.g.m., s. 19-20.
-
271
luklar olduunu, dolaysyla da noksan olduunu grdm. nternetten ve
SAM'n Trkiye Ktphaneleriyle ilgili arama motorunu kullandm ancak
oradan bir baka bir nshann varl ortaya kmad. Bu arada, Osman Trer
ve Cengiz Gndodu tarafndan birlikte hazrlanan, Mehmet Ali Ayni'nin
Daru'l-fnln'daki tasavvuf dersleri notlarn Dollf Devrinde slam
Tasavvtifll adyla yaynlamlard. Onu okurken, ders notlarn yazan kii
olan Mu-hammed Raid ile Dumezil'in metnini yazann ayn kii olduunu
grdm. Ayni'nin metnin iki nshasnn bulun-duunu, birincisinin zege
kitaplnda tekinin de stanbul Belediye Ktphanesi, Muharrem Ergin
Kitaplnda kaytl olduunu yazmlard. Atatrk Kitapln, bu maksatla
taratnca Muallim Cevdet Kitaplar (MC) iinde 214 nurnarada kaytl bir
nshasnn olduunu grdk. inde Ahmet Kutsi Tecer kitaplar damgasn tayan
metin Muallim Cevdet kitaplar blmnde yer almasna ramen CD kaydnda
dosya ismi zege olarak kaydedilmiti. Bylece zege'de kitabn niin
bulunmad da bir ekilde ortaya km oluyordu. Nasl olduunu
kestiremeye-ceimiz bir eklide, zege'nin ktphanesindeki metin Ahmet
Kutsi Tecer ktphanesi iinde yer almtr. Yoksa Ahmet Kutsi Tecer'in
ktphanesindeki metin zege'ye gemi de baka biri mi onun buraya
gelmesine sebep olmutu?
MK nshann son sayfa numaras, 327dir. Ancak iinde 26 sayfas
noksan olup, mevcut hali 301 sayfadan olumaktadr. Son sayfasnda 488
yazan MC nshas 488 sayfa grnmesille ramen o da 27 sayfas eksik
oldu-undan 461 sayfadan ibarettir. Her iki nsha, MC'deki 376-392
sayfalarndaki noksanlk dnda, birbirlerinin noksarlklarn
tamarnlamaktadr.
Yazma halinde bulunan metnin giri sayfasnda "Trkiye Cumhuriyeti
stanbul Daru'l-fnunu", "lahiyat Fakltesi Talebe Cemiyeri
Neriyatndan", Tarih-i et/yan Dersleri Tercmesi, Mderris Dumezil
tarafndan takrir olunmu derslerin tercmesi, yazan, Muhimned Raid,
stanbul Daru'l-fnln matbaas, sene 1342-1926 bilgileri-ni
tamaktadr57.
Drt smestride ve haftada iki gnSS olarak verilen dersleri
kapsayan bu metinde, ilk dersin 27 Kanln-i ev-vel 1341 (27 Aralk
1925) tarihinde balad birinci-ikinci smestri 22 Mays 1926 Cumartesi
gn sona erdii; nc-drdnc smestri derslerinin 14 Terin-i Evvel1926
Cumartesi gn balad ve son 19 Mart Cumarte-si 1927' de sona er diine
dair bilgiler vardr.
Daru'l-fnln'da yurt dndan davet edilmi olan hocalardan hi biri
Trke bilmedikleri iin derslerini kendi ana dilleriyle verirler ve
kendileri iin tayin edilmi bir muavin tarafndan verdikleri ders
Trkeye evrilir, renciler de dersleri eviriler yoluyla takip etmeye
alrlard. Dumezil'de de bu usul devam etmitir. Onun tarih-i edyan
derslerinin iki mtercimi var gibi gzkmektedir. En azndan ders
notlarn tutan Muhammed Raid'in ifadelerinden bu anlalmaktadr.
Muhammed'in Raid, notlarnn 44. sayfasnda ''buradan itibaren Hilmi
mer Bey'in tercmeleridir" eklinde bir dipnot der. Bundan sonra bu
minvalde baka bir kayt bulunmadndan, bununla sz konusu ksmdan,
derslerin bitimine kadar olan ksmn evirilerini yapann Hilmi mer Bey
olduu anlalr; ismen zikredilmeyen birinci ksmn mterciminin kimliine
gelince, metnin kendisinde yer alan bir bilgiden hareketle tahmin
et:Iek mmkn gibi grnmektedir. Giri derslerinin banda Dumezil'in
''bir de vazifeme balarken hayr-hahane tecrbesiyle bana muavenet
etmek isteyen mderris Mehmet Ali Ayni Bey' e kar kranm irae etmek
iin ne diyebilirim"S9 eklinde bir ifadesi yer alr. Bu ifadeden
hareketle -daha ak bir bilgi ortaya kncayakadar imdilik geici de
olsa- ilk dersleri Mehmet Ali Ayni'nin tercme ettii sonucu
kartlabilir.
Dumezil'in giri dersinde yakn bir zamanda talebeyle Trke konumak
istediini sylemesine ramen, Hem iki yl sren ilahiyat Fakltesindeki
dinler tarihi derslerinde hem de Edebiyat blmne getikten sonra
buradaki derslerinde mtercim (Orhan Saadettin) kullanmay srdrmesi
bu amacn gerekletiremediinin bir iareti olarak grlebilir60.
T:lrih-i Edyan Dersleri Tercmesinin Muhtevas
Dumezil'in talebenin Sami'lerdeki totemciliik meselesine ynelik
ilgisinin bir sonucu olarak uygun grme-si zerine "Araplarda
Totemizm" adyla Hilmi mer Bey'in verdii dersten oluan ksm dnda
Dumezil'in iki yl boyunca verdiklerinden oluan Tarih-i Et/yan
Derslerinin-'(daha ayrntl muhtevasn tebliin sonunda verdik)
muhtevasna gelince, metinde yer aldklar oranlar dikkate alnarak bir
giri ve iki ana gruba ayrlabilir. ''Medhal dersleri" olarak
adlandrd bu ilk ksmda dinler tarihinin bir ilim dal olarak ortaya
kmasn salayan eyler, dinin tanm ve dinin kkeni hususunda ileri
srlen aklamalar felsefeye ve aratrmaya dayanan olarak ikiye
57 Metnin ilk sayfas.
58 Tarih-i Et!Jiin Dersleri Terciimesi (IEDT)
59 Dumezil, IEDT, s. 2.
60 Belks Halim Vassaj'm .. . , s. 4.
-
272
ayrarak inceler ve son olarak da, dinler tarihi ile ilgili
olarak dinler tarihine katklanru dikkate alarak Alman, ngiliz ve
Fransz mellifleriyle bu konuyla ilgili dergiler hakknda ksaca bilgi
verir61 .
ki ana gruptan birinci grubu oluturanlar, gelince; daha nce
kaleme alnan dinler taribi metinleri, dinleri milletlere, kavimlere
veya rklara (inliler, Semitik, Yunan vs.) gre ele alrken, ortak bir
balk altnda ''ptidailerin Dinleri yahut V aliierin Dini" ele
alnalaorun doru olmadn, nk ptidailerin dinleri denilerin aralarnda
ok ciddi farklarn olduunu syler ve bunlan rneklerle gsterdikten
sonra yle der:
"Bu mebhasta mtalaa edeceimiz u veya bu muayyen milletierin dini
deil, fakat vahi denilen muhtelif milletler arasnda daima 'numunevi
misal' bulmaa alarak onlan tetkik etmektir. Dini tefekkrn
sahaverinden itibaren muhtelif menazrru, alettevali totemcilii,
ruhuluu, tabicilii, Allah'a ait itikatlan, usturelerin mevkiini,
avclarn, sayyadn, hayvan yetitirenlerin, zurran ... ilh itikatlanru
bylece tetkik edeceiz"62
Bu ifadelerden de anlalaca gibi Dumezil de dinler tarihini ele
alan kitaplar gibi, V alilerini dinlerini ele ala-caktr. Ancak
bunlan tek bir balk altnda deil, farkllklanru olduklanru gsterecek
eklide ve yukanda zikredilen konular balamnda ele alnacaktr. Metnin
daha sonraki ksmlan, Dumezil'in burada izdii ereveyi takip ettiini
gstermektedir.
kinci grubu oluturan konular ok byk oranda Hint dinleri ve ok az
olmak zere in dinleri yer alr. Hint dinlerinde ise, arlkl olarak
Hinduizm'i ele alr burada baka dinler tarihi metinlerinde ok fazla
grlme-yen bir ekilde nispeten ayrntl denilebilecek kadar (on
sayfadan fazla bir yer) ''Manu Kanunlan"na yer verilir. Budizm,
Hinduizm'e nispetle az olsa da, o da ciddi olarak ele ald Hint
dinleri iinde yer alr.
in dinleri bal altnda ise Eski in Dinlerine, Taoculua ve
Konfysle yer verir ve bu konuya in'deki sz kon~su dinler dndaki
diniere atflarda bulunarak son verir.
Derslerin muhtevasyla alakal bu ksa aklamadan da anlalaca gibi
Dumezil'in Dinler Tarihi Dersleri, dnyann dier yerlerindeki dinleri
mesela, Amerika (kuzey-gney) dinleri ve byk dnya dinleri olan
Yahudilik, Hristiyanlk ve slam gibi dinleri ele alnmad iin tam bir
dinler tarihi deildir. lkel dinler ve Hint dinleriyle snrldr. nk,
in dinlerinin yarl ile yokluu arasnda ok fazla bir fark yoktur.
nce niin bu konulan ele aleln sonra da yukanda yokluundan
bahsettiimiz diniere niin yer vermedi-i hakknda birka ey
sylenebilir. Bunlardan biri, kesin olmamakla birlikte Durkheim ve
onun izinden giden yeenierinden biri olan Mareel Mauss'un bu
konular hakknda ciddi aratrmalar yapm ve yaynlam olmalan, bunlarn
da Dumezil zerinde etkili olmalandr. nk sonraki hayatnda Durkheim'n
Fransz sosyoloji okuluna o dnemde n yargl olduunu sylemekle
birlikte, TEDTdeki "tilmizi olmakla mbahi olduumuz byk Fran-sz
Sosyologu Durkheim ... " ifadeleri, Durkheim'in ve" grubunun
etkisinde olduu ve bu yzden de, onlar tarafin-dan olduka ayrntl bir
ekilde incelenen bu konuyu bu kadar genilemesine ele alnn bir
sebebi olarak kabul edilebi1ir63. Hint dinlerini nispeten geni bir
ekilde ele alyla ilgili olarak da, Hint-Avrupa halklaorun kutsal
ie-cei mitolojisini yeniden oluturmak ve batdaki ambrosia kutsal
ieceinin Hindistan'daki atmaya nasl karlk geldiini gsteremeye
ynelik bir alma olan64 doktorasn yeni bitirmi olan bir kiinin en
iyi bildii eyin drt be yl zerinde alt konunun olmas kadar doal bir
eyin olamayaca, sylenebilir.
Byk dnya dinlerini vs.yi niin ele almad konusuna gelince, ok
iddial olmamak artyla birka ey sylenebilir. Birincisi, Dumezil'in
kendisi, dnyadaki dinlerin hepsini konu edinen bir ders program
dnmemi olabilir ve bu Amerika ve dier blge dinlerinin dersin
muhataplan gz nnde bulundurulduunda ok anlaml olmamas bakmndan
anlalabilir bir eydir. Hem yeteri derecede bilmedii65 hem de
muhataplaorun bakasndan renmeye ihtiya duymayacak kadar bildikleri
slam' ders konusu yapmamas da bir dereceye kadar anlalabilir.
Ancak, Mslmanlarn ayn dini gelenekten geldikleri, muhtemelen bir
Hristiyan kkenden gelen birinden renmek isteyecekleriYahudilik ve
Hristiyanlktan sz edilmemesi, bizim iin ok anlalabilir grnmese de,
bu konulara girmeme hususunda Dumezil'in makul bir gerekesi olduu
anlalyor.
61 Dumezil, TEDT, s. 3-43.
62 TEDT, s.
63 Dumezil'in birinci dersinde din ve dini fonemenleri tanmlamay
ele ald konunun balnn ''Din ve Vakiat- Diniye" Durkbeim'in Dilli
Hqyatm lkel Biin;leri'indeki ayn konulan ele ald birinci blmn
''Dini Fe~omenlerin ve Dinin Tanm" ile hemen hemen ayn oluu da
bunun bir iareti olarak kabul edilebilir. Durkbeim, Di11i Hqyatm
lkei_B!fiyleri, ev. Fuat AYDIN, Ata Yaynlar, stanbul 2005,
s.41.
64 Dumezil'in doktora almas iin bkz. bu yazdaki eserleri
ksm.
65 "lim ve Din" TEDT, s.
-
273
Sz konusu gerekenin ne olduunu Didier Eribon tarafindan
kendisiyle yaplan ve Trkeye de evrilen konumalannda, Dumezil,
D:l'l-fnln'da dinler tarihi krss kurulmasnn kendisinden istendiini
anlatrken buluyoruz: "Mustafa Kemal yeniden hayat verdii lkesinde
devleti bir din devleti olmaktan karmak istiyordu ve ona Fransa'da
dinler tarihi krslerinin buna benzer giriimlerde nemliilevler
yerine getirdii sylenmitir"66. Bu yzden olsa gerektir ki Dumezil
devlet politikasnn bir paras olmamak iin "Kesinlikle kitapl diniere
girme-diini"67 syler. Bu gerekeden dolay mdr ok iyi bilemiyoruz ama
niversiteyle alt yllk szlemesi olan Dumezil, ikinci yln sonunda
Edebiyat fakltesine geer. Buraya gei nedeni hakknda Erihan'la
konumasnda bir ey gemiyor; sadece, ilerini ayarladn ve sessiz
sedasz oraya getiini ifade ediyor68 Gei sebebi, bu tr konulara sra
geldii iin midir? Edebiyat fakltesine gememi olsayd, derslerin
elimizde bulunan nshalannda bir anlamda kronoljik bir sra takip
eden Dumezil, sz konusu kronolojiye uygun olarak Yahudilie ve
Hristiyanl anlatr myd? bilemiyoruz. Edebiyata geiine bir baka
gerekesi de, Dumezil'in geldii tarihte 284 olan lahiyat Fakltesi
renci says, 1927-28 retim dneminde 53'e dmesi olabilir. nk, mer
Hilmi bey de kanun uzmandr ve bu kadar renci iin bir hocann yeterli
olduu dnlm olabilir.
Dumezil'in Tarih-i Edyan Dersleri Balamnda Dinler Tarihi
Anlay
Dumezil'e gre, dinler tarihi hem olduka eski hem de olduka yeni
bir eydir. Eskidir, nk kadim d-nem medeniyetlerinin braktklar
kitaplarda o zaman bilinen farkl kavimlerin dini ibadetlerini ve
mitolojilerini bulmaktayz. Heredot'un tarihi bunun en iyi bilinen
rneklerinden birini tekil eder. Daha sonra byk tevhidi dinlerin
(Hristiyanlk, slamiyet ve Buda mezhebi) ortaya ktnda, bu dinleri
savunan kieler, hem kendi dinle-rini yaymak hem de onlara ynelik
eletiriler karsnda savunmak maksadyla teki dinlerin iman esaslarn,
akidilerini vs. aynntl bir ekilde aratrmak zoruna kalmlardr. Modern
dnem de Volter, Herder ve Comte gibi kiiler genel olarak din
hakkndaki kanaatlarnin doruluunu ispat etmek maksadyla mevcut olan
farkl dinlerde gzlemlenen olaylara bavurmulardr. Ancak Dumezil'e
gre bunlann hi birisi, bir dinler tarihinin mey~ana gelmesi
hususunda herhangi bir hizmet icra edememitir. nk Heradot, kulland
malzemeleri ssler, Augu'stin gibi din savunucular dier dinleri
eytann hilelerinden baka bir ey olarak grmezlerdi. Volter'in iinde
bulun-duu rasyonalizm de yukardakilerden farkl olsa da, o da bir
dinler tarihinin ortaya k iin bir art olmamtr69.
Dumezil'e gre, dinler tarihi bir fikir ve bir metot sayesinde
ancak on dokuzuncu yzylda ortaya kmtr. Onun bir bilim dal olarak
ortaya kmasn salayan fikir telcimili fikri metot da usul-i
mukayesidir. Tekarnili fikri, "dinin en yksek ve en saf ekilleri,
en aa en maddi etkilerden balayarak yava yava ve azar azar safiam
olduu mlahazsna kar ( ... )isyan etmernee zihinleri alt:rmtr". Bu
da, yksek dinlerde bulanan baz inan-Iann daha aa olan toplumlarda,
fakat daha iptidai ekillerde bulunduu ve mevcut hallerinin daha
saflat:rlm ekilleri olduu nce teferrs edilmesine sonra da ispat
edilmesini salamtr70.
Ayn ekilde, on dokuzuncu yzylda mukayese usulu de hedefine
ynelmi olduundan, ilm-i elsine ve et-nografyada dikkate deer
neticeler elde edilmitir. Bu yaklamn ortaya kmasnn bir sonucudur
ki, artk insarln farkl vesikalanna birbirinden ayn, mterek ortak
eyler nazaryla baklnasn salam; bunun sonucu olarak da medeniyet
olarak birbirlerine benzerlik arzeden kavimler eit derecede indenmi
ve birbirleriyle mukayese edilmilerdi. Ayn eklde bu benzerlikler,
dil grubu ailelerinin belirlenmesine de imkan salamt71.
Dumezil'e gre "hlasa- kelam, usul-i mukayese, tetebbu ve tahkik
edilecek her dindedinin umumi ve kl-li olan artyla, muhite ve nazar
olunan zamana has eraiti tavzih ve tenvir etmee msaadebah imkan
olmutur. te her tasnifin mebdei ve d sturu olan bu mabehetler ve
ihtilaflann tedkiki fi'l-asl tarih-i edyan tekil eder"72
Evrim fikrinin ve mukayesenin ortaya kna yol at dinler tarihini,
Dumezil yle tanmlar: "Tarih-i edyan yeryznde imdi veya eskiden amel
edilmi olan muhtelif dinlerin bir nizarn altnda tarifinden
ibarettir. Bu dinler tarihi ayn zamanda, "vesaikin msaade edecei
mertebede, onlann ruspetini yani, birbirlerinden nasl ktklarn ve
nasl tekarnili ve inkiaf ettiini tetkik eden bir ilimdir"73 .
. 66
Eribon, a.g.e., s. 48. 67
Eribon, a.g.e., s. 48. 68
Eribon, a.g.e., s. 48. 69
Dumezil, DTD, s. 70
Dumezil, DTD, s. 71
Dumezil, DTDT, s. 72
Dumezil, DTDT, s. 73
Dumezil, DTDT, s.
-
274
Dumezil'in burada "bir nizarn altnda"dan, dinin en geri
ekillerinden, en geri kalm cemiyetlerde mahede olunan dinlerden
balamay ve medeniyerin seyrini takip etmeyi74; "iki sistem
arasndaki nispet" ifadesiyle de ''stihale etmi ekildir ki,
muayyen.bir sistem halinde mrettep olan eski anasrdan balayarak,
bazen ayn anasrdan mrekkep ve bazen iine giren yabanc baz isti:irat
ile olmak zere yine o unsurlardan mteekkil yeni bir dinin zuhuruna
olur: Din-i nasraniyetin edyan- Filistiniye veYunaniyye-i brani
mezabibine nispetle hali budur"75 kastettiini syler.
Dinler tarihinin bir bilim dal olarak ortaya kn ve tanmn, yapaca
ie uygun olarak tanmlayan Dumezil'in dinler tarihinin nasl bir
bilim dal olduuna dair grleri zaman zaman farkl konular ele alnrken
iaret edilmi olsa da, asl olarak "lim ve Din" ve zellikle de "eyi
Tetkik lmi Usul ve eraiti" bal altnda zikredilir. Dumezil'e
gre:
1. Dinler Tarihi, kken meselesiyle uramaz, birer olgu olmalar
itibariyle dini olaylar tanmlamakla ye-tinir
Dumezil, son dnem bilimlerinin ounun eyann kkenini aramaya
ynelik abann sonucu olarak tesa-dfen doduunu, bu yzden de yakn
zamanlarda teekkl eden itimai ilimlerin bu kken arayndan
vazge-mediklerini syler. Hatta ilm-i din bile bundan uzak
kalamarntr. Yalnz on sekizinci deil, on dokuzuncu ve yirminci
yzylda bile, hala bir ok insan, bizim gzlem ve aratrmalarmzn asl
gayesinin (insanlar arasnda dinin nasl zuhur ettii) meselesini
halletmek olmas gerektiini zannediyorlar, der76. Ancak hem bu
hususta "mantkmzn adem-i kifayetsizlii" ihtimali hem de vesikalarn
yetersizlii sebebiyle, "ilm-i edyan (hi olmazsa muvakkaten) mene
meselesini terk etmesi gerekir"77. kinci olarak, dini vakalarn
menei, ruhun cevheri mevcut olduu yahut mevcut olmad, maddi ya da
maddi olmad gibi meseleler ilm-i kelama, ilahiyata ait
meselelerdir. Dinler tarihini ilgilendirmez. Onu ilgilendiren
mesela, herhangi birer olgu olarak78 farkl milletierin ruh
hakkndaki inanlardr; onlarn nasl ortaya ktklar deil. Bunun bir
sonucu olaraktr ki, Dumezil, daha ncekilerin mene meselesine
daldklar olaylar ele aldnda, srekli olarak bu meseleyle
ilgilenmekten kanmak gerektiini, tekrar tekra vurgular79.
2. Dinler tarihi eyi (nesnel) olmaldr
Dumezil, ilmi olmann eyi. (nesnel) olmak olduunu syler ve eyilii
de: ''Bir hadisenin mnasebeti hazr olanlardan bir taraf tevbih
etmeksizin bir ahsta sadece grdn, iittiini yahut rendiini hatta
muhakkak birok sebeplerle bile, ne tevbih ve ne de takdir hkm
vermedii zaman eyidir" diye tarif eder80. Bunun aksini ise, "nefsi
(znel/ subjektif) yani, "mevzuu sadece kayt ve tahtir edecek yere
muharrir ifadatna kendisini ithal etme"81 olarak tarumlar. Bu eyi
tanm ile dinler tarihinin bugn kullandmz ifadeyle, inceledii konu
hakknda herhangi bir deer hkm vermeksizin olduu gibi tasVir eden
bir bilim oluunun kastedildii aktr.
3. Dinler tarihi ele ald konuya kar samimi olmaldr. eyilikle
ilikili olan ve onu salayan/ tamamlayan bir hareket olan
"samirniyet" ile Dumezil, dinler tarihisinin aratrma konusunu en
geri milletler bile olutursa, asla onlar tahkir etmemesi, en kaba
huraf:l.tta bile beeri bir deerin olduuna kani olmay, anlar.
Mesela, Avust-ralya'daki giri trenlerinin gzlemciyi gldrmesi yahut
manasz eyler olduu anlamna gelecek ekilde onlar karsnda omuz
silkrnesi, eyiliin en temel art olan samirniyeti ortadan
kaldrr.
Durnt!zil'in Trk Akademyas zerindeki Etkisi
Trkiye'de alt yl kalan ve hem lahiyat Fakltesinde hem de
Edebiyat Felsefe blmnde Sosyoloji ders-leri veren Dumezil'in, en
azndan burada okuttuu konular bakmndan Trk akademyas zerinde
herhangi bir etkinin olup olmad, nemli olmakla birlikte cevaplanmas
kolay olan bir soru gibi gzkmemektedir. Trki-ye'de alt yl kalm
olmasna ve din almas sahasnda, yukarda zikredilen dnya leindeki
baarsna ramen, buradaki hatras unutulmu gibi gzkmektedir. Ona 1964
ylnda, stanbul niversitesinin onursal doktora un-van vermi olmas da
bunu deitirmemitir.
74 Dumezi, DTDT, s.
75 Dumezil, DTDT, s.
76 Dumezil, TEDT, s. 31-2.
77 Dumezil, TEDT, s. 31. r
7S Dumezil, TEDT, s. 111.
. \
-79 Dumezil, TEDT, s. 113.
so Dumezil, TEDT, s. 127
s Dumezil, TEDT, s.127.
-
275
Bir kiinin etkisi, ya yetitirdii rencileri tarafndan aratrma
tarznn devam ettirilmesi ile ya da kaleme ald metinlecin ellerde
bulunmas, okunnas ve kaynak olarak kullanlmasyla kendisini gsterir.
Y arelmcs ve ders taktirlerinin mtercimi olan Hilmi mer Bey,
birinci durum iin uygun biri gibi grnr. nk yaklak iki yl boyunca
onunla birlikte olmutur. Ancak, Hilmi mer Bey zaten doktorasn yapm
yani, akademik bakmdan belli bir duruma gelmi biridir ve muhtemelen
kendisinden kk olan birini, kendi akademik almalar iin rnek almay
-en azndan zihnen- uygun bulmam olabilir. Dumezil'in onun zerinde
bibir etkisinin olmadnn bir rnei, Hilmi mer Bey'in sa ile ilgili
almasdr. Dumezil, derslerinin birok yerinde dinler taribinin mene
meselesini bir kenara brakmas gerektiini vurgulamasna ramen, o bu
almada dneminde olduka popler olan Hz. sa'nn lm dirilii olayn,
Ortadou mitolojisindeki len-dirilen tanr anlaylarnda bulma yaklamn
takip eder.
Ancak bu Hilmi mer Bey'in Dumezil'den bi etkilenmedii anlamna da
gelmez. Onun Hilmi mer ze-rindeki etkisini, kaynaklar arasnda
zikretmese de kendisinin Trkiye'de yaynlanan gerek anlamda ilk
dinler taribi kitabnda birebir Dumezil'in kendisi tarafndan evrilen
ve Muhammed Raid adl renci tarafndan tutu-lan notlar aynen kullanm
olmasnda aka grrz. Hilmi mer Bey, kendisin nce bu konuda metin
kaleme alm olap.larn, dnemlerinde mehur olan kitaplardan zelikle
Almanca Lehrbttch der Religionsgeschichte olarak 1887'de kaleme
alnan Chantepie de la Saussaye'nin Manuel of Science ofReligion'in
kullanm olduklarn sylerken, kendisi de Dumezil'in metnini esas alm
ve ok az istisnalar hari onu olduka geniletmitir. Ancak kitap iinde
kulland kaynaklar zikrederken bibir yerde zikretmez.
Kitabn tamarn ders notlaryla karlatrldnda, Dumezil, Tarih-i
Etfyan Ders notlarnn kullanldnn iaretleri hemen hemen blmde
rahatlkla grillebilse de, biz sylediimizin bir iareti olarak birka
rnek ver-mekle yerinmek istiyoruz. Burada nce Dumezil'in
derslerinin evirisi olan notlar ve sonra Hilmi mer Bey'in Dinler
Tarihinden ilgili rnekler vereceiz. ,
"Fakat burada, bicret gibi kati tarih tarz yahut faraza
Hristiyanln ilk mevsuk ehadetleri gibi vakalar mevzu- bahs
olamayacan sylemeliyiz. Hindistan'da bir hadise yahut bir kitap yz
yahut iki yz sene gibi takri-ben tarih edebilirsek kendimizi
bahriyar addetmeliyiz"B2
"Fakat btn bunlara ramen burada, slam dinin tarih ba tuttuu
bicret gibi kati vakalara dayanlmaz. Hindistan'da bir hadise yahut
bir kitap 100 hatta 200 yllk bir ihtimalle de olsa tahmin
edebilmek" bir muvaffaki-yet saylr"83.
" ... Hint dini ve edebiyatn tarihlendirrnek iin pek nispi olan
u esaslara gveniyoruz: (1 )Metinlerde kulla-nlm dillerin az ok
eski, az ok ileri olmalarna. (2) Yeni me cinlerin, daha
eskilerinden iktibaslarna, daha eski olanlardan bahsedilerine.
(3)Muhtelif metinlecin yazd yahut ima ettii vakalarn tetkiklerine.
( 4)Bizzat Hintlile-cin yukarda sylediim prensibine gre
ananelerine84"
"Dini edebiyat maddesinde tespite hizmet eden nispi bir tarihe
iniyoruz.(1) Az ok eski, az ok mnkeif muhtelif metinlecin lisan.
(2) En eski metinlecin daha eski metinlerden iktihasat ve
istihadat. (3) Muhtelif me-cinlerin ima ettikleri medeniyet
vakalarnn tetkiki. (4)Bizzat Hindistan'n kendi ananesi"85.
"bununla beraber, tarih ii byk ihtilaflan mucip olmutur.
Hindistan'n ilk dini verimi olan Rig-Veda'y bu dinin en ziyade
selabiyettar alimlerinden biri saylan Winternitz'in milartan
3000-4000 yl neeye koymasna kar, bilginierin ounun fikri, bu
edebiyatn milartan 1500 1800 yllarndan teye kamayaca merkezindedir.
( ... ) Biz burada tabiatile, bu kadar zt fikirlerin ... ( ... )
sadece, dini vakalar hususunda, umumiyede en ziyade kabul edilmi
olan, en melhuz saylan tarihleri, biz de kabul edip o suretle
tarihleyeceiz"86
''Bu tarih meselesine dair esasen ulema arasnda ittifak yoktur.
Henz pek mbim mellifler arasnda Hin-distan'n ilk kitab Rig-Veda'nn
kablelmilat yahut drt bin sene evvel ktn dneniere tesadf olunur.
Elyevm ber hayat olan en iyi Hindistan mtehasss Wintrenitz bu
fikirdedir. Melliflerin ekserisi, kablelmilat 1800-1500 senden teye
kmak istemiyorlar ki, bu muba:enet-i efkar yek nazarda takdir
edilebilir. Bu kadar
82 Dumezil, Tarih-i Ecfyn Dersleri, s. 171.
83 Hilmi mer Budda, Dinler Tani, Vakit Gazete ve Matbaa Ktphane,
stanbul 1935, s. 9. 84
Budda, a.g.e., s. 10. 85
Dumezil, Tarih-i Ecf;n Dersleri, s.171. 86
Budda, a.g.e., s. 10.
-
276
muttezat efkann mnakaasn bu tetkike dahil olamaz. Ancak Hint
elini vakalanrun melhuz ve en umumiyede kabul olunmu tarihi emasn
gstermekle iktifa edeceiz"S7.
Dumezil'in derslerinin mtercimi olmas sebebiyle ilahiyat
fakltesi talebe cemiyetinin neriyatndan olan Tarih-i Etfyan
Derslerini, bu derslerde ele alnmayan "Japon Dini" kendi ilavesi
dnda88, Hilmi mer Bey Hint ve in dinlerini anlatan ksmn Dinler
Tarihi adl metninin ana atsn oluturacak ekilde kullanm, bu ana atya
ancak, Dumezil'in derslerinin ilk ksmn oluturan Hintle ilgili olan
ksmn yaklak iki kat olan ilkel dinlerle ilgili metni de, muhtemelen
yazmay vaad ettii ve Dinler Tarih'nin ikinci cildinde kullanacakt;
ancak yaynlanacak dedii bu metin yaynlanmad iin, anlalan
sylediimizi sylediimiz ancak bir varsaym olarak kalacak89.
Burada sylediklerimiz, Hilmi mer Bey'in almasnn hibir deer
tamadn gstermeye ynelik ol-maktan ziyade, nk bu metin -rahatsz
edici kavram kullanmlanna90- hala Hint dinleri hususunda lkemizde
yazlm olan en kapsaml ve gveriilir metin olma zelliini muhafaza
etmektedir, yalnzca, metnin ana atsn oluturmak iin kulland halde
kaynaklan arasnda Dumezil'e yer vermemi olmasn gstermektir. Bu
kaynak gstermeme ayn ekilde, Dumezil'in bu ders notlannn unutulmasn
ve dolaysyla kaynak olarak kullanlmasn ve Trkiye'deki dinler tarihi
geleneinin, Batll anlamda geliimine da engel olmu olarak
grlebilir.
Dumezil'in Trk Akademyas zerindeki muhtemel bir etkisinin grld
bir dier kiinin, sosyoloji ders-leri verdii Darlfnun Felsefe
ubesindeki rencilerinden Pertev Naili Boratav'dr. Boratav'n ilk
nemli yapt olan K.rolt Destam (1931) adl almasnda, konuyla ilgili
metinleri toplamakla yerinmeksizin destann anlatld zamann ve
zeminin, sosyal evrenin ve anlatcnn metin zerindeki etkilerini
inceler. Demir ve Atlgan, Boratav'ri yaklamnn metnin kaleme alnd
dnemdeki falklor incelemeleri iin yeni bir ey olduunu ve bu-nun
Dfu:l'fnfu'da hacas olan Dumezil'in etkisi altnda ekillendiini
sylerler91
87 Dumezil, Tiirih-i E4Jii11 Dersleri, s. 171.
88 Buda, a.g.e., s. 380-401,
89 Budda, a.g.e., s. 1-4.
90 Rahatsz edici dil kullanmlanndan birisi, belki de en ok gze
arpan, Mslmaslam(kendi tannlanru ifade etmek iin Kuran'n kul-land
Allah kelimesini, tann yerine olmak zere her dinin tanns iin
kullanlmasdr.
91 Remzi Demir-Don Atlgan, Dil ve Tarih-Cortifya Fakiiilesi ve
Tiirkfye'de BeJeri Bili!lllerifl Ye11idm lJas, Elli Porln!, Ankara
niversitesi Basmevi, Ankara. http:/
/kitaplar.ankara.edu.tr.tammetin.
