Logika praktyczna i argumentacja (3)

Andrzej Kisielewicz

Szkoła Doktorska Politechniki Wrocławskiej

2020/2021

Problemy znaczenia

I język naturalny – jasne formułowanie myśli i właściwerozumienie znaczeń zdań – jeden z obszarów zainteresowańlogiki praktycznej

I często dyskusje dotyczą znaczeń zdań i słów, nieporozumieniaopierają się na źle rozumianych wypowiedziach, a niekwestionowaniu wnioskowań

I formułowania myśli w języku naturalnym uczymy się wpraktyce – ale znajomość mechanizmów może pomóc...

Co to jest „znaczenie”?dokładniej:Co to jest „znaczenie słowa”?

Znaczenie

I znaczenie – niejasny termin, filozoficzna dyskusjaI według słownika: „treść, której znakiem jest słowo lub

wyrażenie” lub (w drugim znaczeniu), „myśl zawarta wczyjejś wypowiedzi”

I filozofowie: idea skojarzona ze słowem (Locke), konotacja(zespół cech charakterystycznych), jako przedmiot idealny,struktura intensjonalna (Carnap) sposoby użycia wyrażenia(Wittgenstein), i inne.

Wieloznaczność

I słowa wieloznaczne: zamek, pętla, gniazdo, . . .I wieloznaczność zdań (wypowiedzi): kontekstowa,

niedopowiedzenia, składniowa (amfibolia)

Stały nadzór kamer.

Zwiedziłem wieś koleżanki, która kultywuje tradycje.I niejasność wypowiedzi ?

Co innego: znaczenie słowa (terminu), co innego – znaczeniezdania.

Znaczenie słowa

I zakres znaczeniowy, desygnaty (zbiory w matematyce)

przedmioty = także: zjawiska, fenomeny, czynności,. . . ale. . . (*)

I dla wielu słów niejasne są desygnaty (np. znaczenie), a mimoto są efektywnie używane... inna funkcja? organizujące zdanie

I nieostrość (wada?)

młody, duszny, czerwony, dużo, . . .I logika formalna → postulat naprawy języka naturalnego,

wyeliminowanie wad, wieloznaczności i nieostrości,jednoznaczna gramatyka, itd.

I ścisłe pojęcie znaczenia = zbiór desygnatów, ścisłe regułydefiniowania.

I przydatność języka formalnego? owszem, ale nie jako modeljęzyka naturalnego: nieadekwatny, pomija istotne aspekty.

Definiowanie i definicje

I Słowa nabierają „znaczeń” – cokolwiek to nie jest – w wynikupraktyki stosowania języka naturalnego jako środkakomunikacji

I Z podręcznika logiki: Definiowanie każdego kluczowegoterminu, który niesie w sobie groźbę wieloznaczności, toprzezorność, której znaczenia nie sposób przecenić”

I „Problem definicji definicji”:

Definicja (z łac. definitio; od czas. definire: de + finire, ”dokońca, granicy”; od finis: granica, koniec) – wypowiedź ookreślonej budowie, w której informuje się o znaczeniupewnego wyrażenia przez wskazanie innego wyrażenianależącego do danego języka i posiadającego to samoznaczenie. (Wikipedia)

niejasna i nieostra (czy ta definicja jest definicją?)

Spory werbalne

I ekwiwokacja – PRZYKLAD: wprowadzanie żywności GMO(eksperyment naukowy vs eksperyment)

I na czerwonym świetle jadą samochody, piesi stoją,I początek życia – narodziny czy zapłodnienie, kłótnia o

definicjęI przykłady w praktyce – gdy odkrywamy, że w istocie rzeczy

spór idzie o znaczenia słów, a nie o meritum – są zazwyczajbardziej złożone i subtelne

I nieporozumienia, spory werbalne — brak wiedzy odefiniowaniu czy o przedmiocie rozważań?

Definiowanie i definicje (2)

I Pogląd, że istnieją jakieś „prawidłowe, właściwe definicje”,które musimy odkryć – jest błędny i szkodliwy, bo prowokujewerbalne spory

I znaczenia słów są zmienne i kształtuje je praktyka używaniajęzyka

PRZYKŁAD – Plutarch: Królewski łańcuszek (statekTezeusza) – co to znaczy „oryginalny” →

Zagadka Plutarcha

Pewien ród królewski przekazuje sobie z pokolenia na pokoleniełańcuch wykonany kilkaset lat temu na zlecenie pierwszego zkrólów dynastii. Stanowi on najważniejszy symbol królewskiejwładzy. W starożytnym łańcuchu co pewien czas kruszeje jakieśogniwo i jest wymieniane na nowe. Stare, pęknięte ogniwa sąpieczołowicie przechowywane w skarbcu. Gdy aktualny królprzynosi łańcuch do nadwornego jubilera z prośbą o wymianękolejnego ogniwa, jubiler czyni to, ale jednocześnie zauważa, że wtym momencie w skarbcu znajdują się już wszystkie ogniwałańcucha wykonanego kilkaset lat temu dla pierwszego króla. Nowatechnologia umożliwia ich naprawienie i połączenie z powrotem wjeden łańcuch. Jubiler zwraca królowi dwa łańcuchy: jeden, któryotrzymał od króla i wymienił w nim kolejne ogniwo, oraz drugi,zrekonstruowany ze starych ogniw. Który z nich jest terazoryginalnym łańcuchem? Który jest owym najważniejszymsymbolem władzy królewskiej?

Wieloznaczność i nieostrość (2)

Niedookreśloność wszystkich niemal wyrazów, nieostrość iwieloznaczność wyrazów służących specjalnym celom oraz wyrazównależących do tych rozlicznych dziedzin, w których po prostu niemamy dostatecznego rozeznania i wiedzy – nie są to uboczne,nieistotne cechy języka naturalnego. Przeciwnie, składają się onena jedną z tych istotnych cech języka naturalnego, które czynią zeńskuteczne i praktyczne narzędzie porozumiewania się i wyrażaniamyśli, które możliwą czynią praktyczną relację pomiędzy językiem irzeczywistością.

Definicje sprawozdawcza i projektująca

Niemniej, stosunkowo częsty przypadek: nieporozumieniu możezapobiec zdefiniowanie (uściślenie) słowa kluczowego!. Dlategowarto rozważyć praktyczne sposoby definiowania terminów.

formalnie – kilkanaście rodzajów definicji i szczegółowe zasady ichformowania – pojęcia przydatne w praktyce to : definicjasprawozdawcza i definicja projektująca

I definicja sprawozdawcza – objaśnienie aktualnego znaczenia,jak słowo aktualnie funkcjonuje w praktyce

I definicja projektująca – uściślenie słowa, lub wskazanie(opisanie) jak je zamierzamy rozumieć w danej dziedziniezastosowań (aktualna dyskusja, przepisy prawne. itp.) – możeodbiegać od znaczenia potocznego (def. umowna, regulująca)

Definicja sprawozdawcza – objaśnianie znaczeń

I definicja sprawozdawcza w praktyce → objaśnianie znaczeńsłów często ograniczone do sugestii, doprecyzowania, podaniaprzykładów

I książka historyczna – w sensie: o historycznym znaczeniu lubtraktująca o historii – na ogół wystarcza takie doprecyzowanie

I nie ma formalnych wymogów (jak unikanie błędnego koła, itp)I Objaśnianie znaczenia przez sposoby użycia (Wittgenstein)

W praktyce zna znaczenie danego słowa ten, który wie jak i wjakich okolicznościach należy tego słowa używać

objaśnienia znaczeń słów powinny się zaczynać od klasyfikacjisposobów użycia (taką formę zwykle mają definicjeencyklopedyczne)

Przykład:

Przykład klasyfikacji sposobów użycia słowa „logika”

Nazwy „logika” używamy na oznaczenie:

1. pewnej cechy poprawnych rozumowań, cechy racjonalnegomyślenia,

2. sztuki poprawnego rozumowania, wyciągania wniosków,

3. nauki o zasadach i prawach poprawnych rozumowań,

4. systemów konstruowanych w ramach logiki jako nauki.

inne użycia: przenośne, pochodne

5. mechanizmy, konsekwencje – logika uczuć

już sam taki podział zwiększa precyzję

Przykładowa definicja słownikowa

Logika — według klasycznej definicji – to nauka o sposobachjasnego i ścisłego formułowania myśli, o regułach poprawnegorozumowania i uzasadniania twierdzeń. Jako taka przez długi czasstanowiła część filozofii. W XIX i XX wieku wykorzystując metodęformalną logika znacznie poszerzyła pole badań włączając w tobadania nad matematyką (metamatematyka), nad formalnymisystemami (logika matematyczna), konstruowanie nowychsystemów logicznych (logiki wielowartościowe, modalne, itd.), nadnauką jako systemem czynności poznawczych (metodologia nauk),czysto teoretyczne badania o matematycznym charakterze (teoriamodeli, teoria rekursji), nowe kierunki logiki motywowanezastosowaniami w informatyce.

Przykładowa definicja słownikowa (cd)

Klasyfikacje działów i kierunków badań różnią się między sobą iulegają zmianom. Aktualnie najbardziej charakterystyczny jesttrójpodział na logikę matematyczną (zwaną też logikąsymboliczną), filozofię logiki (obejmującą interpretacje iuogólnienia osiągnięć logiki symbolicznej), semiotykę i metodologięnauk) oraz logikę informatyczną (rozwinięcia i zastosowania logikido technicznych problemów informatyki i sztucznej inteligencji).Zdecydowana większość tych badań ma charakter formalny i bywaobejmowane wspólną nazwą logika formalna. Podstawową (chociażniewielką dziś) część logiki stanowi logika klasyczna, na którąskładają się: rachunek zdań, rachunek kwantyfikatorów isylogistyka. Stosunkowo młody jest nurt refleksji filozoficznej onazwie logika nieformalna i zastosowania do teorii argumentacjioraz praktyki krytycznego myślenia.

Definicje projektujące

I idealizacja – wystarczy starannie zdefiniować wszystkieterminy, żeby zapobiec nieporozumieniom – sprzeczna zpraktyką

1. większość terminów nie da się ściśle zdefiniować2. definicja może być przesądzeniem sprawy

I ścisłość definicji – nie ma definicji całkowicie ścisłych(dotyczących rzeczywistości): nawet gdy się takie wydają:przyspieszenie, pęd, prędkość światła, wodór, alkoholmetylowy, podaż, leasing, wykroczenie, bigamia, przychód

1. często związana z zastosowaniami matematyki – wrażenieabsolutnej ścisłości

2. ale przyspieszenie ziemskie g w przybliżeniu...

I przy bliższym wejrzeniu – dla każdego terminu możnawyobrazić sobie sytuację, gdy staje się niejasny

I planeta Mars

Definicje projektujące

Żeby nie popadać w niebezpieczną skrajność:

I praktyczna ścisłość – wieloma terminami posługujemy się tak,jakby były ścisłe

I próbujemy je definiować tak, żeby zapewnić praktycznąścisłość (jednak: absolutna ścisłość jest niemożliwa!)

I zasada ekonomii – definicje projektujące powinny być na tyleścisłe, na ile potrzeba

Przykłady - przepisy prawne („definicje” sposobu postępowania):

Po przedstawieniu recenzji i zapoznaniu się z autoreferatemczłonkowie komisji habilitacyjnej w głosowaniu jawnym podejmująuchwałę zawierającą opinię w sprawie nadania lub odmowy nadaniastopnia doktora habilitowanego (z ustawy o szkolnictwie wyższym)

wydaje się całkowicie jasne, ale...

Konsekwencje definicji projektujących

1) sposób używania słów, ich rozumienia wpływa na naszerozumienie rzeczywistości, nasze priorytety, przekonania, hierarchiewartości i emocje

I gej, homofobia, małżeństwoI początek życiaI w prawie, administracji – wyobraźnia, rozsądne możliwości

2) trzeba mieć świadomość – powtórzmy – że takie sytuacje, gdyzwyczaj językowy nie przesądza właściwego użycia danego słowa,często występują w praktyce, i wtedy najrozsądniejsze jest wyraźneskonstatowanie, że mamy do czynienia z taką właśnie sytuacją.

Kolejny przykład:

Art. 139.: Prezydent Rzeczypospolitej stosuje prawo łaski. Prawałaski nie stosuje się do osób skazanych przez Trybunał Stanu.

Przykład: Prawo o szkolnictwie wyższym 2014 r. art. 26

1. Tytuł profesora może być nadany osobie, która uzyskała stopień doktorahabilitowanego lub osobie, która nabyła uprawnienia równoważne zuprawnieniami doktora habilitowanego na podstawie art. 21a, oraz:1) posiada osiągnięcia naukowe znacznie przekraczające wymaganiastawiane w postępowaniu habilitacyjnym;2) posiada doświadczenie w kierowaniu zespołami badawczymirealizującymi projekty finansowane w drodze konkursów krajowych lubzagranicznych lub odbyła staże naukowe w instytucjach naukowych, wtym zagranicznych, lub prowadziła prace naukowe w instytucjachnaukowych, w tym zagranicznych;3) posiada osiągnięcia w opiece naukowej – uczestniczyła co najmniej:a) raz w charakterze promotora w przewodzie doktorskim zakończonymnadaniem stopnia orazb) raz w charakterze promotora pomocniczego w przewodzie doktorskimzakończonym nadaniem stopnia lub uczestniczy w charakterze promotoraw otwartym przewodzie doktorskim, orazc) dwa razy w charakterze recenzenta w przewodzie doktorskim lub wprzewodzie habilitacyjnym lub w postępowaniu habilitacyjnym – zzastrzeżeniem ust. 2 i 3. zasady użycia spójników logicznych “lub” “i”

Znaczenie słowa „znaczenie”

Wypada zapytać: A jakie jest znaczenie słowa „znaczenie”?

W języku polskim to słowo jest wieloznaczne:

a) wartość, ważność czegoś,b) treść słowa lub zdania, myśl związana ze słowem lub zdaniem

jeśli chodzi o znaczenie b):

I w praktyce – ograniczone użycie, i w tym ograniczonymzakresie zupełnie jasne: prośba o objaśnienie, definicję,

I w filozofii – pretekst do rozważań nad niejasnością zjawiskarozumienia języka, nabywanie znaczenia przez słowa i zdania

I wyraz naszego braku wiedzy w tym zakresie

Znaczenia zdań

I jeśli słowom odpowiadają obiekty (przedmioty), to zdaniomodpowiadają faktyśnieg jest białyśnieg jest czarnypotencjalne fakty?

I wyobrażenia? - nie wszystkim zdaniom (proces czytania,słuchania: jakie wyobrażenia odpowiadały powyższymzdaniom?)

I złożona relacja między językiem i rzeczywistościąI relacji tej uczymy się nieświadomie, poprzez praktykę

posługiwania się językiemI czy oddaje ją logika formalna ?

Problemy dotyczące znaczenia zdań

I przykłady z filozofii analitycznej: co znaczą formalniepoprawne zdania?

Obecny król Rzeczypospolitej ma na imię Lech.Poczwórność pije zwłokęTen kamień myśli o Wiedniu?

I Nieostre słowa wyznaczają całkiem ostre znaczenia zdań

Edmund Hilary i Tenzing Norgav zdobyli Mount Everest w1953, a John McCarthy nigdy nie postawił na nim stopy

I Kontekst

Uderzyły ją jego duże ręceKrólowa ma dzisiaj urodzinyNa pokładzie samolotu: Czy twoja matka jest królowąHolandii?

Znaczenie zdań: intonacja i szyk

Ja nigdy nie powiedziałem, że ona ukradła moje pieniądze.Ja nigdy nie powiedziałem, że ona ukradła moje pieniądze.Ja nigdy nie powiedziałem, że ona ukradła moje pieniądze.Ja nigdy nie powiedziałem, że ona ukradła moje pieniądze.Ja nigdy nie powiedziałem, że ona ukradła moje pieniądze.Ja nigdy nie powiedziałem, że ona ukradła moje pieniądze.Ja nigdy nie powiedziałem, że ona ukradła moje pieniądze.

Kolejność zdań ma znaczenie:

John pojechał do Paryża. Załatwił interesy. Kupił perfumy dlażony. Wrócił do Londynu.

John pojechał do Paryża. Załatwił interesy. Wrócił do Londynu.Kupił perfumy dla żony.

Tłumaczenia

I Automatyczne tłumaczenieI The spirit is strong but the flesh is weak.

Wódka jest mocna, ale mięso jest zepsute.I Z góry dziękuję. Thank you from the mountain.

Powiem bez ogródek. I will tell you without a little garden.

Tłumaczy się całe zdania, akapity, kontekst!

Równoważność znaczeń

Wstęp do książki:

Student uczący się logiki w ramach podstawowego kursuuniwersyteckiego, specjalista z innej dziedziny studiujący logikę wnadziei, iż może być ona użyteczna w jego praktyce zawodowej, czyteż ktoś usiłujący poznać jej osiągnięcia po prostu z ciekawości -wszyscy zazwyczaj mają przykre wrażenie, że to, czego się uczą,jest być może piękne i mądre, ale dla nich najzupełniejbezużyteczne.

Powyższe zdanie znaczy mniej więcej tyle, o ile nie dokładnie tosamo, co zdanie:

Większość ludzi poznających logikę, mając respekt dla jejnaukowości, nie widzi żadnego związku owej formalnej wiedzy zpotrzebami życia codziennego, z praktyką.

Użyteczność formalizacji w praktyce?

Przykład z W. Doroszewski, Rozmowy o języku, PIW 1954):

„Demokratyzm w sposób pośredni znajduje się w stosunkukontaktowania wartości dotyczących kultury etycznej w zależnościod tego, jaki rodzaj wartości zostaje aktualizowany iurzeczywistniony w dążeniach i czynnościach związanych zdemokratyzmem. Kontaktowanie obojętne zachodzi w wypadkach,kiedy przy urzeczywistnianiu określonych wartości i zachowania sięnie można ustalić mniej lub więcej częstotliwego zbiegu idealnego zwartością innego rodzaju... itd., itd.”

I Co to znaczy?

D(x) – x jest demokratyzmem

K (x , y) – x jest w stosunku kontaktowania y

W – zbiór wartości dotyczących kultury etycznej.

∀x(D(x)→ K (x ,W ))

Marks: Wolność jest zrozumieniem konieczności.

Znaczenie psychologiczne i sens empiryczny

Trzeba oddzielić znaczenie psychologiczne i sens empiryczny.

Zdania oprócz znaczenia o charakterze informatywnym mają teżzawartość mentalną, psychologiczną,...

Nastała noc, spragniona wymianMroku na dreszcze w półśnie rosy.Dąb bałwochwalczo wierzy w Tymian,We wpływ Tymianu – na niebiosy.

(Bolesław Leśmian, Srebroń)

Wolność jest zrozumieniem konieczności. (K. Marks)

I Czy ma jakiś sens empiryczny? Co odpowie marksista?filozofia naukowa?

Znaczenie zdania – empiryczne

Znaczenie empiryczne zdania – praktyka matematyki: pokaż midowód tego twierdzenia! A jeśli nie dowód, to cokolwiek: sposób, wktóry mogę sprawdzić prawdziwość tego zdania.

Nie ma takiego sposobu?To znaczy, że zdanie to jest bez sensu (empirycznego).

Znaczenie zdania → sposób sprawdzenia jego prawdziwości.

I Ograniczenie do eksperymentów (sposobów) możliwych dowykonania (i powtarzalnych) – POZYTYWIŚCI – wieluzdaniom musielibyśmy odmówić sensu empirycznego.(weryfikacyjna teoria znaczenia)

I Na Marsie jest woda. Wokół gwiazdy Betelgueze krąży 15planet. Putin cierpi na nocne lęki. W tym momencie weWrocławiu jest 475 233 samochody.

– doskonale rozumiemy te zdania, wiemy jak bezpośredniosprawdzić ich prawdziwość, ale niewykonalne.

Znaczenie operacyjne zdania

DEFINICJA:

Znaczenie operacyjne (lub sens empiryczny) zdania to bezpośrednisposób sprawdzenia jego prawdziwości.

I Przez bezpośredni sposób sprawdzenia rozumiemy dowolny,choćby tylko czysto teoretyczny sposób, które jednak jesteśmysobie w stanie doskonale wyobrazić i opisać.

I Zna dany język, rozumie dane zdanie ten, kto potrafi takisposób wskazać.

Jeśli nie ma takiego sposobu, to zdanie jest bez sensu(empirycznego) – bez sensu z punktu widzenia logiki i prawdy

I W praktyce: do objaśniania i precyzowania znaczeń zdań:I intersubiektywność!

Objaśnianie znaczenia zdania vs precyzowanie.

PRZYKŁADY – Kontekst! – Analizujemy: Co może znaczyć?

Mój zegarek na rękę jest wodoszczelny – jak bezpośredniosprawdzić?

I zanurzyć: powtarzalność i warunkiI nieścisłość objaśnienia = nieścisłość zdaniaI możliwość doprecyzowania – płynna granicaI w komunikacji: bardziej efektywne zdania niedoprecyzowane!

W cieście, które upiekła moja żona, jest więcej rodzynek niżorzechów.

I więcej: ilościowo czy objętościowo? raczej ogólnie...I możliwość sprecyzowania - wtedy rozumienie zakłada

umiejętność rachowania, pewną wiedzęI ktoś mógł mieć na myśli, co innego (że widział...)I wieloznaczeniowość

Wieloznaczeniowość zdań

I Wieloznaczeniowość ≈ równoważność (na bazie wiedzy)I Wieloznaczeniowość w komunikacji – porozumienie jest zawsze

tylko przybliżone – dopóki nie powstanie nieporozumienieI nieporozumienia – rola regulatora komunikacji → uściślenia,

dopowiedzenia

PRZYKŁADY:Bezpiecznik jest przepalony.Wysiadł akumulator

I w procesie rozumienia: mglisty zarys wielu znaczeń(wyobrażenia?, bardziej lub mnie świadome, częstokoncentracja na innym punkcie)

I w szczególności: nie myślimy o bezpośrednim sposobiesprawdzenia, ale w razie czego umiemy wskazać– to idea (wzięta z matematyki) objaśniania i precyzowaniaznaczenia zdań, a także: rozjaśnienia problematyki

Zdania jednorodne znaczeniowo – spostrzeżeniowe

– objaśnieniem (sprawdzeniem) jest zasadniczo jeden eksperyment(a nie seria różnorodnych)

Zdania spostrzeżeniowe.

Jutro temperatura w dzień będzie się utrzymywała w granicach20–24 stopni Celsjusza.

Pada deszcz.

Dach ratusza na rynku we Wrocławiu jest czerwony.

I nasze objaśnienia niczego nie wyjaśniają, bo nie ma tu czegoobjaśniać

I związane bezpośrednio ze spostrzeżeniem, znaczeniapoznawane w sposób ostensywny

I cała gama: od jednorazowych faktów (zdania spostrzeżeniowe)do trwałych własności (związanych z postrzeżeniami, odczuciami)

I też bywają wieloznaczeniowe (np. odczuwalna temperatura)

Zdania jednorodne znaczeniowo (2)

Fakty historyczne.I Władca Francji w 1800 roku miał na imię Napoleon.

cofanie się w czasie (w wyobraźni)

I Obecny prezydent Rosji nazywa się Putin.

I Ona ma na imię Marta.

też wieloznaczeniowość lub różne znaczenia w zależności odkontekstu – np. wątpliwości co do imienia

Subiektywne wrażenia.

I Jana boli żołądek.I Boli mnie żołądek.

Zdania jednorodne znaczeniowo (3)

Religia i nauka.

I Jezus Chrystus jest postacią historyczną.I Bóg istnieje.

nauka też nie stawia barier wyobraźni: eter, kwarki,zakrzywienie wszechświata,...

I Ziemia jest kulą.

wyobraźnia, oddalenieI Atom składa się z jądra i krążących wokół niego elektronów.

wyobraźnia, przybliżenie – albo wyłącznie model?I Ziemia odległa jest od Słońca o 150 milionów kilometrów. –

też odnosi się do modelu, zakłada pewną wiedzę (chociaż niewidać tego w sformułowaniu) vs Chicago jest odległe odNashville o 471 mil.

I Wszechświat powstał w wyniku Wielkiego Wybuchu.

Rozwiązania paradoksów formalizmu

I Centaur ma ludzką głowę i tułów konia.

I Obecny król Rzeczypospolitej ma na imię Jarosław.

I Poczwórność pije zwłokę.

I Ten kamień myśli o Wiedniu.

Jeśli nie istnieje naturalny bezpośredni sposób sprawdzeniaprawdziwości zdania, to jest ono bez sensu (empirycznego)

Słynny paradoks kłamcy:

I Zdanie, które w tej chwili wypowiadam, jest fałszywe.

lub

I Zdanie napisane w tej linijce jest fałszywe.

Te zdania są bez sensu, bo nie ma sposobu rozstrzygnięcia ichprawdziwości.

Zdania złożone znaczeniowo – różne eksperymenty

Ogólne prawa nauki.

I Energia równa jest iloczynowi masy i kwadratowi prędkościświatła.

Zachodzi wzór E = mc2

– ograniczony i niezwerbalizowany zakres (→ nieścisłość)

– umiejętność stosowania wzorów, interpretacji – nabywane wpraktyce

– towarzysząca „milcząca wiedza” T.S. Kuhna

Twierdzenia matematyki

„2 + 2 = 4”.

I jako „prawo fizyki” – ogólny wzór? dotyczący gromadzeniaprzedmiotów – jako takie nieścisłe!

I znaczenie formalne (myślowe - świat myślowy)

I inne znaczenia?

I Zdanie „2 + 2 = 4” jest wieloznaczne!

I Większa część twierdzeń matematyki nie ma (jeszcze?)znaczeń odnoszących się do rzeczywistości (zewnętrznejwzględem myśli)

Zdania analityczne

Sądy analityczne (prawdziwe na mocy znaczenia zawartych w nichterminów) vs syntetyczne (odnoszące się do rzeczywistościzewnętrznej)

Kwadrat ma cztery boki.

Po niedzieli następuje poniedziałek.

I też wieloznaczneI W praktyce (poza matematyką) zdań analitycznych nie

wygłaszamy (chyba że występują w formie definicji lubobjaśnienia – ale wtedy nie są to twierdzenia!)

I lepiej mówić: zdania (wypowiedzi) o znaczeniu formalnym(sprawdzalne w myśli) vs o znaczeniu nieformalnym

Zdania syntezujące

Podstawą rozwoju poszczególnych gatunków w przyrodzie jestprawo doboru naturalnego.

I zdanie podsumowujące teorię ewolucji – twierdzące, że teoriaewolucji jest zasadniczo prawdziwa.

I prawdziwość teorii (prawdziwość teorii – coś więcej: orientacja,rozeznanie – ale w szczególności prawdziwość twierdzeńskładowych)

Krótko mówiąc, wyrazy poparcia świata zachodniego dla„Solidarności” w Polsce okazały się pustym frazesem

I „Krótko mówiąc...”, „Innymi słowy...”I jakie fakty usprawiedliwiają takie użycie słów?I nawet nie znając faktów, rozumiemy zdanie, bo wiemy jakie

fakty to być powinny

Temperatura w dzień osiągnie 72 stopnie Fahrenheita

Zdania syntezujące (2)

Nieostrość zdań syntezujących

I Światło ma charakter korpuskularno-falowy.I Po przejęciu władzy w Niemczech przez Hitlera nastąpiło

ożywienie gospodarcze.I Rosja nie jest krajem demokratycznym.I Miłość jest ślepa.

Adekwatność (właściwy dobór słów).

I Wyrazy poparcia Zachodu dla „Solidarności” w Polsceokazały się pustym frazesem.

I Istnieją fakty, wskazujące na to, że poparcie Zachodu dla„Solidarności” było pustym frazesem.

I Obawiam się, że w wielu przypadkach poparcie Zachodu dla„Solidarności” okazało się tylko pustym frazesem.

Prawdziwość zdań syntezujących

I Należy odróżnić kwestionowanie prawdziwości zdania odkwestionowania doboru słów – różne opinie?! – tak czy inaczejnależy przejść do analizy zdań składowych (faktów).

I W zadaniach jednorodnych znaczenie empiryczne bywanaturalne i w miarę jasne (wszyscy pomyślą mniej więcej otym samym eksperymencie)– w zdaniach syntezujących – prawdziwość zdań składowych –ale generalnie: większe pole do względności i różnychinterpretacji

I Zależy — czy właśnie formułujemy zdanie (adekwatny dobórsłów: nie za mocne, nie za słabe),— czy też ustalone podsumowanie wiedzy (zakresniedoprecyzowany, otwarty, liczymy na rozszerzenie):

Prawdziwość zdań dotyczących wartości

Zdanie: Program informacyjny TVP Info jest bardziej obiektywnyniż TVN24 – jak inne zdania, może być prawdziwe, fałszywe, lubna granicy

podobnie jak zdanie: Ten samochód jest zielony

Inne przykłady (prawdziwość):I Legalizacja eutanazji prowadziłaby do destrukcji społeczeństwaI Uważam, że program informacyjny TVP Info jest bardziej

obiektywny niż TVN24 — wieloznaczne (uważam, że taka jestprawda, lub, taka jest moja opinia)

I Bicie dzieci jest złe. – (moja opinia czy „obiektywny fakt”?)I Powinno się zredukować świadczenia socjalne.

Zdania dotyczące wartości mogą być interpretowane (i są) jakoprawdziwościowe (i taka interpretacja podlega logicznej analizie)

Twierdzenia filozofów

Mogą mieć sens empiryczny (filozofia analityczna, pozytywizm),ale:

Naczelna teza filozofii marksistowskiej:

I Wolność jest zrozumieniem konieczności

– pozory głębi – magiczna formuła – poezja ? – sensempiryczny ?

– gdy czegoś nie rozumiemy, to uciekamy w zdania, które nicnie znaczą ?

filozofia wchodzi też w rejony poezji.

Wnioski – nieadekwatność formalnego podejścia

Czy można komputery wyposażyć w zdolność rozumienia językanaturalnego?

I żeby komputer rozumiał język naturalny, musiałby umiećopisać bezpośredni sposób sprawdzenia prawdziwości

I fenomen wieloznaczeniowości, równoważność znaczeńI ogólność twierdzeń w języku naturalnym – ograniczona do

rozsądnych warunków, nie do końca zwerbalizowaneI nieostrość zdań - efektywność komunikacjiI jak ująć znaczenia zdań syntezujących?

Wnioski - prawdziwość zdań

I Różne zdania mają różne sposoby sprawdzenia ichprawdziwości – fenomen prawdziwości niejednorodny

I zdania formalne (odnoszące się się do konstruktówmyślowych, sprawdzanie myślowe) – ścisłe

I pozostałe zdania (o nieformalnym charakterze) mają zawszeelement nieścisłości i niedookreśloności

(Nawet takie zdanie jak: To jest stół.)

I Dla każdego nieformalnego zdania istnieją okoliczności, wktórych staje się ono zdaniem niejasnym, i nie wiadomo czy wtych okolicznościach uznać je za prawdziwe czy fałszywe.

I z drugiej strony: dla każdego zdania – zakres łatwejrozstrzygalności (prawdziwe – fałszywe): nośnik informacji,efektywność

Wnioski - obszar prawdy

I Orzekając jakieś zdanie, twierdząc, że jest prawdziwe, mówimyo zakresie, w którym nie budzi ono o wątpliwości

I Istnieje obszar zdań mających w miarę jasne, w miaręintersubiektywne znaczenie empiryczne prawdziwych, solidnejwiedzy (w praktyce traktowany jak: prawda obiektywna,bezwzględna, zasadniczo niepodważalna) – obejmuje on naukęi solidną informację

I Obszar ten wyłania się ze złożonej relacji rzeczywistość––myślenie–język–wiedza. Ma on nieostre i płynne granice, alema też solidne jądro – wiedzę naukową i rzetelne informacje.

Zdroworozsądkowa definicja prawdy

#

"

!

Prawda to jest wiedza, informacja, zawarta w pewnych zdaniachw odniesieniu do pewnych kontekstów, na której możemy polegaćw praktyce bez wątpliwości. Obejmuje to także potencjalnąwiedzę z tego zakresu – w tym sensie mówimy o poszukiwaniuprawdy

I Ważne jest, zdawanie sobie sprawy, że taka wiedza istnieje, żew języku naturalnym istnieje obszar praktycznej ścisłości ipewności – gdzie można mówić zasadnie o prawdzie.

I Ważne, żeby zdawać sobie sprawę, że kwestionowanie tegoobszaru, kwestionowanie istnienia obiektywnej prawdy, todegeneracja cywilizacji naukowo-technicznej, utrzymywaniespołeczeństwa w stanie dysfunkcji poznawczej.

Pojęcie prawdy

I PRAWDA – abstrakcyjne pojęcie, złożone i niejasne,wieloznaczne

I najczęściej używane w kontekście prawdziwości informacji,„Nieprawda, że ...”, prawda naukowa, w formie wykrzyknikówi jako partykuła

I ale – prawda religijna, moja prawda, prawda czasu, prawdaekranu, iluminacja – coś poza wiedzą, prawda poetycka,

I prawda jako wiedzaI filozoficzne zagadnienie zgodności zdania (sądu) z

rzeczywistością, kryteria prawdy

Prawda - filozoficzna dyskusja��

�

Definicja klasyczna

Zdanie jest prawdziwe jeśli jest zgodne z rzeczywistością.

Definicje nieklasyczne: (pragmatyczna (utylitarna), koherencyjna,powszechnej zgody, semantyczna)

I Model formalny 0-1 fałszywy, nawet w odniesieniu do„twardego jądra” – nie uwzględnia nieostrości zdań językanaturalnego

I Nie stoimy przed alternatywą: albo prawda jest obiektywna ibezwzględna albo względna i subiektywna – w pewnymobszarze jest praktycznie obiektywna i bezwzględna, a wpozostałym nie.

I „zgodność z rzeczywistością” jest członem złożonej relacji:rzeczywistość - myślenie - język; ma różny charakter wzależności od rodzaju zdania (sądu).

Znaczenie empiryczne - podsumowanie

I Znaczenie empiryczne (operacyjne) zdania – bezpośrednisposób sprawdzenia prawdziwości, choćby czysto teoretyczny

I Zdania proste (jednorodne znaczeniowo) – jeden eksperymentI Wieloznaczeniowość i wieloznacznośćI Zdania syntezujące (złożony charakter, nieostrość,

prawdziwość)I Zakres prawdziwość zdań, strefa nieostrości, zakres fałszywościI W wygłaszaniu zdań, informowaniu, chodzi jedynie o ten

pierwszy zakres!I Istnieje wiedza wyrażona w zdaniach i zakres interpretacji –

PRAWDA (w praktyce: obiektywna i bezwzględna) – ma onafundamentalne znaczenie dla funkcjonowania cywilizacji