MAKASIDİ TEFSİR KUR'AN-1 KERİM'İ AMAÇ VE HİKMET EKSENLİ ANLAMAK

/

KURAMER

İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Kur'an Araştırmaları Merkezi Yayınlan

KURAMER Yayınları: 32

İlmt Toplantılar Serisi: 1 O

MAKASIDi TEFSİR KUR'AN-1 KERIM'İ AMAÇ VE HİKMET EKSENLİ ANLAMAK

Editör Prof. Dr. Mustafa Çağncı

Yayın Koordinatörü M. Turan Çalışkan

Kapak ve Sayfa Tasarımı Furkan Selçuk Ertargin

Basım ve Cild: Asya Basını Yayın San. Tic. Ltd. Şti. Tevfikbey Mah. Halkalı Cad. No: 162/7 Küçükçekmece /İstanbul Tel: 0212 693 00 08 Sertifika No: 36150

Birinci Basım: İstanbul, Haziran 2018 ISBN 978-605-9437-26-4

© Her hakkı mahfuzdur.

Yayıncının izni olmadan hiçbir yolla çoğaltılamaz. Kaynak gösterilmek şartıyla iktibas edilebilir.

KURAMER İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Kur'an Afaştırınaları Merkezi Kısıklı Cad. Haluk Türk.soy Sok. No: 4 Kat: 2 34662 Üsküdar/İstanbul Tel: 0216 474 08 60 I (1910-1916) wwwJcuramer.org

Doç. Dr. ALi Muhammed Es'ad Uluslararası lslaml İlimle r Üniversitesi. Ürdün

İslam Geleneğinde Makasıd Düşüncesi

ve Makasıd Merkezli Tefsir

Dünyadaki fıkr1, sosyal ve siyast değişimler ve bunların getirdiği sorgulama

ve krizler İslam illnrnetini sarsm ış ve farklı yönelimlere sahip araştırmacıları

Kur'an-1 Kerim'den harekede Müslümanların kişisel ve toplumsal sorunlarına

çözüm yolları aramaya sevk etmiştir. Onlar bunu yaparken Kur'an'ın yaşamla­

rında merkezt bir konuma sahip bulunduğu ve kendileri için temel başvuru kay­

nağı olduğu gerçeğini teslim etmekte ve onun her zaman ve mekan için geçerli

olduğuna dair inançlarını dile getirmektedirler. Zira Kur'an'm güzellikleri asla

cükenmemekte ve sürekli tekrarlanmasına rağmen hiç eskimemektedir.

Öyleyse Kur'an'ın yeniden tefsir edilerek ve realiteye uygulanarak Müs­

lümanların yaşam larındaki etkinliğinin canlandırılması kaçınılmaz bir zorwı­

luluk olarak önümüzde durmaktadır. Ancak bazı araştırmacılar, aslında temel

kaynaklar olarak göı ardı edilemeyecek olan geniş [klasik] tefsir literatüründe

bu hedefi gerçekleştirmeye yetecek malzemeyi bulamamışlardır. Bunun neti­

cesinde tefsir sahasında yenilenme çağrılan gün yüzüne çıkmaya başlamıştır.

Bu çağrılardan biri de tefsir alanında makasıdt bir yaklaşım inşa etmek şeklin­

dedir. Bu yaklaşım Kur'an- ı Ker1m'in getirdiği genel ve özel, tümel ve tikel,

aşkın ve içkin amaçları (makasıcl) ortaya çıkarma, onları hiycrarşik bir şekilde

düzenleme ve böylece kişisel, roplumsal seviyede düzelmeyi (ıslah) sağlaya­

rak Kur'an medeniyeti değerler manzumesini inşa etme amacın ı taşımaktadır.

Kur'in-ı Kerim'in getirdiği maslahatları, onun insanın problemlerini ele alır­

ken ve onu iyilik, erdem, dünya ve ahiret saadetine sevk ederken kullandığı

yöntemi açıklamak da bu davetin diğer bir yönünü oluşturmaktadır.

.. 185

ff Makasıcli Tefsir: Kur'an-ı Kedın'i Amaç ve Hikmet Eksenli Anlamak 186

Bu durum, bazı araştırmacıların henüz makasıd!yönelişin mahiyeti, temel

odakları, araçları açıklanarak temellendirilmesi yapılmadan, malcisıd konusun­

da bazı tasnifler yapma konusunda acele etmelerine sebep olmuş, bundan dola­

yı onların görüşleri karmaşıklaşmış ve Kur'an'ın makasıdı konusundaki tasnif

kriterleri birbirinden farklı bir hfil almıştır.

Bu sebeple bu çalışmanın günümüz tefsir sahasındaki epistemolojik kri1.i

aşacak makasıd! bir tefsirin temel esasların ı belirlemeye yönelmesini istedik.

Bununla şunları amaçladık:

- Kur'an makasıdı (Malf..ılSıdu'l-.((ur'anlel-Ma/µısıdu'l-.((ur'aniyye) kavramı

ve onun dinin makasıdı (Ma~andu'ş-şeri'a) ile ilişkisini açıklamak

- Makasıdl tefsir kavramını açıklamak

- Makasıd1 tefsirin meşruluğunu ortaya koymak

- Makasıdl tefsirin diğer tefsir yöntem ve yönelimleriyle ilişkisini açıklamak

- Bütün çeşit ve dli'leyleriyle Kur'an makasıdını ortaya çıkarma araçlarını

vazetmek

- Tefsirde makasıdın hakim kılınmasının önemi ve makasıd temeili icti­

hadlarda bunlara dayanma konusunu açıklamak

1. Ma~asıdu'l-.{(ur'an Kavramı ve Tasnifi

Çalışmamızın ana konusu Kur1an1ın makasıdi tefsiridir. Tefsir faaliyetinin odağı Kur'an'ın maksatlarıdır. Bundan dolayı onunla ne kastettiğimizi açıkla­

makla işe başlamalıyız.

1. Sözlük ve Terim Anlamıyla Malf..asıdı/l-Kur'an Kavramı

a. Malf.ôSıd'ın Sözlük Anlamı

Ma~and (..ı...:.1.A..), ma~ad'ın ( ı -;;_;-;;) çoğuludur. Mal.ciad, ~asade (.ı..;J) fi­ilinden alınmış mimli mastardır. 1 "~asade-~asden ve ma~saden" denilir. Söz-

Ma/µad (~) mcf'al (j;l;) veznindedir. Bu veznin kullanımları: Kasdetme zamanı, kasde­dilen yer veya (kasdın) mercii/kaynağı şeklindedir. Kelimenin taşıdığı bir diğer anlam, gaye/ nihai amaçrır. Bk. Fcyylıml, Ahmed b. Muhammed el-Mukrl, tl-MiSbıll.m'l-münfr fi gari­bi!- Şer/Ji'/-kebir, Bcynıt, Lübnan, Daru'l-Kürübi'l-İlmiyye, l. baslo, 1994, s. 504; Komisyon, el-Mu'ctmu'l-'Arabiyyu'l-esasi, Urus, 1998, s. 989.

İkinci Oturum ff

187

lükteki asıl anlamı "bir şeye varma, ona yönelme, o şeyde toplanma"dır.2 Bu

kökten çok çeşitli anlam varyantları çıkmıştır ki onların hepsini, "herhangi

bir hedefe yönelme" anlamı bir araya toplar. "Murad edilmek, kastedilmek ve

muradı gerçekleştirmek'' de bu kökün anlamlarındandır. Bu kökten türeyen

bazı kelimeler şöyle açıklanabilir: el-r<aid: Yolun doğruluğu. Tari~un ~asıdun:

Kolay ve dosdoğru yol. el-r<asd: Dayanma/itimad ve yönelme. Bir şeye varma.

I[asadtu ~asden: Ona doğru yöneldim. el-r<asdu ft'ş-şey'i: İfratın zıddı. el-r<asid

mine'ş-şi'ri: Beyitlerinin şatrı (yarım mısrası) tam olan şiir; mükemmelliği ve

vezninin doğruluğundan dolayı bununla isimlendirilmiştir. A~ada's-sehme:

Oku isabet ettirdi ve yerinde öldürdü. A~adethu hayyetün: Onu bir yılan öl­

dürdü. el-r<aiUl: Baston; baston adeta insana yol gösterdiği ve onu yönlendir­

diği için böyle denilmiştir.3 ~sd kavramının Kur'an-ı Kedm'deki kullanımları

ise şöyledir: ''.;ı_ ~-:. J Llı.;" (Yürüyüşünde doğal/mutedil o[), (Lokman 31/19); .,,. ... ,,. ,,,.,

yine "j i~{ ~ j ~ ~ :;l"~\1; ri.'. ~;,, (Onlardan kimileri kendine haksızlık ettiler, ki­

mileri orta yolu tuttular ... ), (Fatır 35/32) ve "ı~\j \~./ (" ... rahat/vasat -aşırı uzak olmayan vrta- bir yolculuk olsaydı .. . ), (et-Tevbe 9/42) gibi ayetlerde ~aSd

kavramı "iki durum arasında ortada olma" anlamında kullanılmıştır.4

"el-r<aicf'ın anlamlarından biri de "azmetmek ve bir şeye doğru harekete

geçmek'tir. el-Ma~ad ise "gaye" demektir.5

2 İbn Faris, Mu'cenıu me(ıaylsi'l-lııga, sİ95; İbn Ciruüye göre: Kasd'ıo asıl anlamı, azmetmdk ve

bir şeye doğru harekece geçmektir. Bk. İbn Side, Ali b. İsmail, el-Mıı!Jkemu'l-mubltu'l-a)zam fl'l-lııgat, (ilik. Murad Kamil), Macba'acu Muscafa el-Baht el-Halebl, Mısır, 1. baskı, h. 1392,

6/116-117.

3 İbn Manzur, Lis!inu'l-'Arab, 3/353- 357.

4 Bk. Rağıb el-İsfehan1, el-Hüseyin b. Muhammed, el-Müfredat fi garibi'l-Kur'an, Kahraman

Yayınları, İstanbul, s. 610. Aynca "kase!" kavramının felsef1 an lamlanodan bazılan şunlardır: "Nefsin bir şeye ya da uygun gördüğü şeye doğru yönelmesi. Bu kullanım "oiyet"in eşanlamlı­

sıdır. Her ae kadar bazl felsefeciler onu zihni yönelimle sıoıdandırsalar da daha çok iradi veya

ameli yöaelmeyi ifade için kullanılır. Salföa, Cemil, el-Mu'cemu'l-Jelsefi, Daru'l-Kütübi'l-Lüb­

nani, 1982, II. baskı, 2/193.

5 Gaye: Öndeki yarış atın ın ulaştığı sın ır (bitiş noktası). Bundan dolayı bir eylemin sooa erme­

siyle gerçekleşen ve eyleme nisber edilen etki de "gaye" diye adlandırılır. Garaz: Atış gözeti­

len hedeftir, ulaşmak için araştırılan her gayeye "garaz" denilmiştir. .lfô.şiyetü't-Tabrir, 1/380.

Şerif şöyle demiştir: "Garaz, kendisine yönelme istenerek o şeyden elde edilen faydadır'' Bk. MünM, Muhammed Aburrauf, et-Te'tlrif, (ilik. Muhammed Rıdvan ed-Dayc), Daru'l-Fikr,

Daru'l-Fikri'l-Mu'~sır, Beyrur - Dımaşk, 1410, l. baskı, 1/536, el-Mıı'cemu'l-Jelsefi, II. baskı, 2/126; Hacı Halife, Muscafa b. Abdullah el- Koscanrıru er-Rfıml el-Hanefi, Keşfıı'r,·z,ımCtıı 'an esaml'l-kütiib ve'l-fanun, (chk. Abdulaztı b. Abdullah ez-Zir Al Hamd), Daru'l-Kürübi'l-İlm.iy­ye, Beyrut 1413/1992, L baskı, 1/10; Garaz kelimesinin sö1Jü.k anlamlarından biri de nişan alınıp acış yapılan hedeftir. Bk. Lisanıı'l-'Arab, 7/196.

ff Makasıdi Tefsir: Kur'an-ı Kerlm'i Amaç ve H ikmet Eksenli Anlamak 188

b. Bir Terim olarak Ma~tisıdu'l-l;(ur'tin Kavramının Tanımı ve

Ma~tisıdu'ş-Şeri<a ile İlgisi

Mütekaddim alimler makasıdu'l-Kur'an kavramının tarifini yapmamışlar

sadece ilalft emirlerin insanlara sağladığı yararlara ve yasakların onlardan gider­

diği zararlara işaret etmekte yetinmişlerdir.6 Çal ışmalarını makasıdü'ş-şena

üzerinde yoğunlaştırdıkları için daha çok Kur'an'daki ahkam ayetleriyle ilgili konularına dair bu tür işaretlerde bulundukları görülebilir. Halbuki "hüküm­

ler koyma" anlamındaki teşr1 Kur'an'ın konularından sadece biridir. İbn Aştır,

makasıdü'ş-şerlayı şöyle tanımlamıştır: "Makasıd, Şari'in koyduğu hükümle­

rin tamamında veya bir kısmında gözettiği anlam ve hikmetlerdir. Bunlar şer'!

hükümlerin sadece belirli bir çeşidinde görülmez. Makasıdın kapsamına dinin

genel nitelikleri, genel amac1 ve gözettiği anlamlar hatta bazı hükümlerde gö­

rülmese de diğerlerinde görülebilen hikmetler de girmektedir."7

İbn Aşfu'un tanımda kullandığı "diğer hükümlerde" ifadesi makasıdın sadece şer'! hükümlerde uyguladığını göstermektedir. Bundan dolayı Makası­

du'ş-şeri'a adlı kitabında bu kapsamın dışına çıkan konulara girmeyeceğini ifa­

de etmiştir.8 Makasıdu'l -Kur'an ile Makasıdu'ş-şeri'a arasındaki ilişki [manak

ilminde] "umum"-"husus min vech" denilen ilgidir. Konusu açısından makası­

du'l-Kur'an'ın, makasıdu'ş-şerl'adan daha genel sayılması mümkündür. Çünkü inanç, ahlak, müjdeleme ve korkutma vb. konuları kapsamaktadır. Diğer yan­

dan gerçekleşme araçları açısından makasıdü'ş-şerl'a, makasıdu'l-Kur'an'dan

6 Örnek olarak bk. İıüdd i n b. Adusselarn, ~avfl~dii'l-ahkam fi meiôlihi'/-en'dm, (thk. Tllia 'A­burrauf Sa'd), Mckteberu'l-Külliyati'l-Ezheriyyc, Klliire, 1414/1993, 1/8-9; İbn Aştır da bu görüşü, şu sözüyle desteklemiştir: "Şeriatın en büyük maksad/gaycsi iyiliği celb ve kötiilüğü def etmektir.~ Bk, İbn "Aşnr, Muhammed er-Tahir, Ma/µ1suiu'ş-şeri'8ıi'l-İsldmiyye, I. baskı, Mckteberu'l-İstikime, 'I\ıous, 1366, s. 65

7 İbn Aşcır, Ma~uiıı'ş- şeri'a, s. 50.

8 İtikadın düzgün olması İbn Aştır'a göre Kur'an-ı Kcrim'in asli maksadarındandır. Bununla beraber o, bu görüşten vazgeçmiştir; çünkü o, teşri içerikli maksatlarla ümmet için kanun sayılan maksatları ayırmak istemiştir. İbn Aşnr şöyl e der: "Bu kitapta bizim amacımız genel olarak İslam'da ıslahtan bahsetmek olmasaydı, itikadın ve nefislerin düzeltilmesine ve ibadet uygulamalarının iyileştirilmesine hiç girmezdik.• Bk. İbn Aştır, a.g.e., s. 66. Bu aynm, kitabına Malµiiuluj-Şeri'a'ti'l-İs/dmiyye ve mekıirimubô adını veren Allil el-Fisi tarafından da teyit edil­miştir. Nitekim başlığa mekarimi de eklediği görülmektedir. İbn Aş\ır'un el-Ma/µliıd kitabında yer almayan bazı başlıklar Alla! el-Fislnin kitabında yer al.maktadır. Mesela Allfil el-F"asl şöyle demektedir: "Mekirim-i ahlak bütün genel maslahatların ölçüsüdür (mikyas) ve İslam'ın bütiin maksatlarının esasıdır." Bk. el-Fasi, Alla!, Ma~lliıdıı'ş-Şeri'a'ti'l-İs/amiyye ve mekôrimuhô, Da­ru'l-Garbi'l-İslami, Beyrut, V. baskı, 1993, s. 193 vd.

İkinci Oturum ff 189

daha genel sayılır. Çünkü makasıdu'l-Kur'an'ın aksine teşriin kaynaklarının

tamamını kapsamaktır. 9

Bu farklılık makasıdu'l-Kur'an'ı tanımlayan modem araştırmacılardan

hiçbirinin dikkatini çekmemiştir. Çünkü onlar makasıdı tanımlarken önceki

ilimlerin makasıdu'ş-şerl'a tanımlarını takip etmişlerdir. 10 Abdülkerim Ha­

mid!, ilim adamlarının makasıdu'ş-şerla hakkındaki tanımlarındaki açıklama­

larına dayanarak makasıdu'l-Kur'an'ı şöyle tarif etmiştir: "Makasıdu'l-Kur'an,

Kur'an'ın, kulların menfaatlerini (mesalih) gerçekleştirmek üzere kendileri

için indirildiği gayelerdir" .11

İzzudrun b. Said b. Keşn1t el-Cezairl de makasıdu'l-Kur'an'a dair en titiz

tanımlama sayılan tarifini hazırlarken aynı yöntemi takip eder. Bu tanım şöy­

ledir: "Allah'ın hüküm koyma iradesinin Kur'an'ı mükelleflere indirerek dünya

ve ahirette gerçekleştirmeye yöneldiği amaçlardır."12

Her iki tanım da Kur'an'daki makasıdı bütünüyle kapsamayıp, onun çe-/

şitlerinden bir,ine hastır. Tanımdaki "amaçla ilgili" ifadesinde bu çeşide dair

bir sınırlama ~ardır. Yukarıdaki her iki tarifle kesişen noktalardan biri, maka­

sıdu'l-Kur'an'ı şöyle tanımlamasıdır: "Onlar öyle birtakım sırlar, hikmetler

ve amaçlardır ki, Kur'an, mesalihi celbetme ve mefasidi def etme bakımından

onları gerçekleştirmek için indirilmiştir; bunlar Kur'an'ın bütününde veya ço­

ğunda açıktır. 13

9 Es'ad Ali, "Makisıd Kur'aniyye yunatu biha ec-temklııu'l-userl", Mecelletu Ciimi'ati Dımaş~ li'l- 'ulumi'l-i~ti.Stıdiyyeti ve'l-kAnCıniyye, c. 26, sayı: 2, 2010, s. 481.

10 Es'ad AU, çalışmas.ında ön.ceki ilim adamlarının tariflerine dayandığını açıkça irade ermiştir. Dolayısıyla onun tarifi, şeri'at kelimesini Kur'an kelimesiyle değiştirmesinin dışında, Reysi\.nl ve el-Yubl'nin MakAsıdu'ş-şeri'a tarifinin dışına çLkınv .. Reysuıll, Makasıdu'ş-Şeri'a'yı şöyle

tarif ermişrir: "Ma~tmdu'ş-Şeri'a, kulların maslahatını gerçekleştirmek için, şeriatın konuldu­ğu amaçlardır." Bk. Reysuni, Ahmed, Na-µıriyytltu'l-ma~tısıd 'inde'l-fmilmi'ş-Ştıtıbl, Vircinya, 1995, el-Ma'hedü'l-'Aleınl li'l-Fikri'l-İs!ami, s. 7. d-YOnl de Ma~tıiıdıı'ş-Şeri'a'yı şöyle tarif etmiştir: "Allah'm teşri'de umum ve husus olarak, kullarının yararlarınJmesalihini gerçekleş­tirmek için gözetmiş olduğu manalar, hikmetler ve benzerleridir." Bk. Yun!, Muhammed Sa'd, Ma~tısıdıı'ş-Şeri'ati'l-İsltımiyye ve 'altı~tııha bi'l-edille, Daru'l-hicre, Rjyaq, 1998, 37

11 Hamid, Abdulkerim, el-Medbal iltı ma~tıiıdi'l-I:;ıır'tın, Riyad, Mektebu'r-Raşld, l. baskı,

1428/2007, s. 31. Bundan dolayı onun ma]f.tısıdıı'l-~ıır'ı1n ve ma~sıdu'ş-şeri'a arasındaki ilişkiyi açıklarken, Kur'an'da ma~asıdu'ş-şerl'a'yı bulmakla ve Kur'an'uı onların da aslı olduğunu ispat etmekle yetindiğin i görürüz. Bk. a.g.e., s. 33-37.

12 Kaşnh d-Ceıft'iı1, İzıuddtn b. Sa'id, Ummehtıtıı m~tıSıdi'l-f<ıır'lın, Daru Macdil~y, Amman, T. baskı, 201 ı, s. 58- 59.

13 Mıhlafl, Neşvan el-Atraş, Rıdvan, "et-Tc.fsiru'I-ma.1$as1dl: işkfiliyyetu't-ta'rlf ve'l-basfüS", Kıırtı­niklJ. mecelle 'alemiyye li bıtbCısi'l-Kıır'tın, 2013, Merkez buhlisi'l-Kur'an, Malay3/Malezy:1, cilt 5, sayı 2, s. 134.

ff Makasıdl Tefsir: Kur'ao-ı Kcrim'i Amaç ve Hikmet Eksenli Anlamak 190

Mesud BudU.ha ise makasıdu'l-Kur'an'ı, "İslam'ın mesajını tanıtmak ve

insanlığı hidayete erdirme yöntemini hayaca geçirmek için Kur'an surelerinin

ve ayetlerinin üzerine yoğunlaştığı temel konular ve odak nokcalarıdır" 14 ira­desiyle tarif etmiştir. Görüldüğü gibi BudUha, makasıdı "temel meseleler ve

büyük odak noktalan" ile sınırlamakta; öce yandan bu tarif makasıdın diğer

türlerini ortadan kaldırmakta ve Kur'an'ın konularını onun makasıdı saymak­

tadır ki bu dikkatli verilmiş bir hüküm değildir.

Bundan dolayı Makasıdu'l-Kur'an ile kastedilen şeyi Kur'an mesajının üç

aşama ile sınırlandırılabilecek seviyelerini açıklayarak belirlemek istiyorum:

Birinci seviye: Haber olsun, inşa olsun Kur'an'ın getirdiği mazmundur.

Bu "Ayet neden indirilmiştir?" sorusunun cevabı olabilir. Bunun cevabı şöyle

olabilir: "Haber vermek, emretmek veya alıkoymak için nazil olmuştur."

İkinci seviye: Mesajdan çıkarılan illet, hikmet ve anlamlardır. Bunlar şu

soruya cevap olabilirler: "Bu konuda neden emir, yasaklama veya haber gel­

miştir?" Bunun cevabı illetin, hikmetin, an lam veya ibretin açıklanmasıyla

gerçekleşir.

Üçüncü seviye: Yüksek ve genel maksatlar ve Kur'an mesajının deWleri­

nin tümünden çıkarılması mümkün olan gayelerdir. Makasıdu'l-J.(ur'an yuka­

rıda ele alınan üç seviyeyi de kapsamaktadır. 15

2. Makasıd'ın Taksim ve Tasnifi-Eleştiri ve İstekler

Nassın külli manasına delaletini ancak cüz'! anlamları kapsayan büyük bir

yapı vasfıyla anlayabiliriz. Tümel anlam birbirini takip eden cümle yapılarına

ait anlamlardan daha büyüktür.16 Bu durum bizi şu iki yaklaşıma sevk etmek­

tedir: Cüz'! maksatlara yönelmek, külli olanları ihmal etmek anlamına gelmez.

Bilakis cüz'i maksatlar bütün seviyeleriyle harften başlayıp cümleye kadar beliğ

sözde ancak külll mana için kullanılır.

14 Buduha, Mcs'ud, "Cuhudu'l-ulema fi isçinbati ma~asıdi'l-~ur'ani'l-Kerim", el-Mu'temeru'l-ev­vel li'l-bô~mn fi'l-l{urilni'l -Kerim ve 'ulumihi: CubCıdıı'l-Ümmeti fi bıdmeti'l-l{ıır'an ve 'ulıımih, s. 956.

15 Es'ad Ali, "Makasıd Kur'aniyyc yunaru biha ec-tcmlônu'l-useri", C8mi'ati Dımaş~ li'l-'ulu­mi'l-i~tiiôdiyyeti ve'l-kanuniyye, aynı baskı, sayı, 2, s. 463

16 Buccyri, Sa'id Hasan, ' j/mu lıığati'n-nais (el-Mefô.bim ve'l-ittic4bat), cş-Şerikecu'l-Mısriyye­tu'l-'alemiyyc, Mısır, l. baskı, 1997, s. 75.

İkinci Oturum ff 191

İkincisi: Birinci durumdan şöyle bir sonuç ortaya çıkar : Makasıdı tasnif

etme faaliyetinde tasnifler itibara alınan yöne göre farklılık gösterebilir. Ancak

sonuçta ortaya çıkarılan genel ve külü maksatlar farklı olmaz. Bütün bunlar

makasıdla ilgili tasnifler arasındaki bütüncüllüğü göstermektedir.

a. Çağdaş Kur'an Çalışmalannda Makasıdu'l-Kur'an

Çağdaş müfessirler, aralarındaki farklılığa rağmen, Müslümanı Allah'ın Ki­tabı'na sağlam ve ürnJ bir şekilde bağlamak hedefiyle Kur'an hidayetinin, amaç­

larının ve teşrii hikmetlerin ve ibretlerin açıklanmasına önem göstermişlerdir. 17

Buna Kur'an ilimleri hakkında eser üreten ilim adamlarının hedefe ve

Kur'an'ın amacına yönelmeleri eşlik etmiştir. Kur'an'ın konusunu ve hedefini

bilmek müfessirde aranan bir şart haline gelmiştir. Çünkü bu durum, Kur'an'ı

doğru bir şekilde anlamaya yardımcı olan, hatadan koruyan bir durumdur. 18

Tefsirlerin genel ~e temel değerinin açıklanmasına Kur'an'ın gerçekJeştirmek

için indiği amac~ ait doğru ve tam bir resim çizmedeki rolü temel alınarak bakılır hale gelmiştir. Dolayısıyla sahi\be ve onlardan sonraki nesillerden gelen

tefSir nakillerinin bu temel amacı içermemesi, onların bunu hissetmeleri ve et­

raflarındaki İslam toplumunda zaten gerçekleşmesinden kaynaklanmaktadır. 19

17 Bunun örnekleri için bakınıı: Faizin yasaklanınasmın hikıneri için bk. eı-Zuhayli, Vchbe, et-Tefilrıı'l-münlr fi'/- 'akSde ,ve'ş­şeri'a ve'l-menbec, Daru'l-Fikr, Dımaşk, 1. baskı, 1211/1991, 3/98. Kıblenin birleştirilmesinin hikmeti içia, bk. el -Meciği, Ahmed Muscafa, Dam İhya'i'c-Turii­si'l-'Arabi, Beyıuc, 1361, 215. Boşanmış kadına kocası tarafından verilen malın vacip kılınmasının hikmeti için bk. Muham­med Ali es-Sabun!, Safoetu't-teffislr, Daru'l-Beyani'l-'Arabi, Kahire, IX. baskı, 1/153. Kur'an! hidayetin temelleri için Bk. İbn Badls, 'Abdulhamid, Teforu İbn Bfidts fi rnectılisi't-teZkfr min kelami'l-lfaktmi'l-Jjablr, Derleyen: Tevfik Muhammed Şahin, Muhammed Salih Rama­zan, Dilnı'l-fikr, m. baskı, 1399/1979 Kur'arı' ın verdiği örneklerin/darb-ı mesellerin maksatları hakkında bk. es-Sa'dl, 'AbdurralıJm b. Nasır, el-Mecrnu'atıı'l-Mrnile li-mıüllefdtihi: el-!fava'idu'l-l?isiin li teftlri'l-I{ur'Eln, Mcrkezu Salih b. Salih es-Sekaf!, UneyLc, Suud, 1408/1988, 8/67 vd. Şavaşın meşru oluşunun hikmetleri için bk. Muhammed b. Hüseyin ec-Tabaraba'I, el-Mtz!in fi tefitri'l-I{ıır'tın, Daru'l-Kücübi'l-İslamiyye, Talının, 2/60, Ayrıca, "Min Hidtıyeti'l-Aytıt' adlı tefsirde her pasaj ayeclerin hidayeti diye isimlendirilmekcedir. Bk. el-Ceza'irl, Ebi Bekr, Ey­serıı't-ıeftısfr li ke/Elmi'/-'Aliyyi'l-Kebfr, Mekcebecu' l-'Ulfun ve'l-I:Iikem, IV. baskı, el-Medine­tu'l ·Münevvere 1420/2000.

18 es- Sabbağ, Muhammed b. Lutfl, Bııi?ıls fi usfıli't-tefilr, el-Mektebu 'l-İslami, Beyrut, 1. baskı, 1408/1988, s. 235.

19 ZenCır, Adnan, 'Ulıtmıll-.((ıır'ô.n, el-Mektebu'l-İslaml, Beynıt, 11. baskı, 1404/1984, s. 418-421

.. Malcisıd! Tefsir: Kur'an-ı Ker!m'i Amaç ve Hikmet Eksenli Anlamak 192

Benzer şekilde Kur'an ilimlerine dair eserler Kur'an'ın peyderpey nazil

olması ile ilgili hikmet20 gibi harici bazı sebeplendirmelerin ve Kur'an konula­

rının ve üslubunun amaçları gibi meselelerin açıklanmasıyla ilgilenmişlerdir.21

Bütün bunlara rağmen Kur'an ilimleri konusundaki eserler, hidayet ve

i'cazdan ibaret olan temel Kur'an maksatlarını aşamamışlardır.22

Kur'an'daki her bir surenin amaç ve hedefleriyle23 ilgili olarak ise müellif­

ler surenin temel amacmın açıklamayla uğraşmamışlar, sadece genel hedefleri

aktarmakla yetinmişlerdir. Ancak surenin tefsirindeki amaçları en başta ver­

mişler ve daha sonra ayetler arasındaki münasebetleri açıklamışlardır. 24

Bazı çağdaş Kur'an çalışmaları Kur'an'daki tabiat ayetlerinin maksatları

gibi meseleled açıklamaya ağırlık vermişlerdir. Bu tarz bir çalışma, Kasıd Ya­

sir ez-Zeydi'yi, Kur'an'ın temel hedeflerini tespite yöneltmiştir. Bu hedefler

arasında yaratıcının ispatı, revhid akidesinin ortaya konulması zikredilebilir.

Yazar ardından "Diğer Amaçlar" diye başlık açmış ve orada "duyusal lezzetlere

önem verme, düşünceyi vehimlerden kurtarma" gibi maksatlara yer vermiştir.25

Bu çalışmada açıklanacak makasıd, "yakın maksatlar''ı aşmayacaktır. Fa­

kat bu, nihayetinde Kur'an'daki herhangi bir konuda mevcut olan daha üst

maksatların ortaya çıkarı lması için temel bir adım olacaktır.

20 Zerz\ır, Adnan, a.g.e., s. 69 vd. 21 Kıssaların ve yeminlerin amacı gibi hikmerler için Bk. Zerzur, Adnan, a.g.e., s. 69 vd.; s. 354 vd. 22 Bk. Zürkani, Muhammed 'Abdulaı.im, Mentlbilı/l- 'irfan fi 'ulumi'l-.f[ıır'an, Dfıru'l-Kürü­

bi'l -'İlmiyye, Beyrut, I. baskı, 1409/ 1988, 2/134-139. Son dönemde Ma~asıdu'l-.f[ur'lin başlıklı bir kitap yayımhuıdı. Ancak gördüğümüz kadarıyla

eser kısa bir açıklamadan ibarerçir. Bk. Da'da', Eymen Behcet, Ma~diıdu'l-J[ur'ani'l-Kerlm, 1112. Ayrıca medeniyeti Kur'an! hikınete bağlamaya çalışan bir çalışma daha vardı r. Bk. Ham­dan, Neıtr, lfikmetu'l-,((ur'an ve'l-/Jalj.tıra, Daru'l-Kelimi'r-Tayyib, Daru İbn Kestr, Dımaşk, I. baskı, 1416/1995; s. 292.

23 İki çalışmaya rastladık. Birincisi: Muhammed Ali es-Sabuni, .feabes min nüri'/-Kur'tlni'l-Kerlm: Dirilse tablfliyye muvassa'a bi-ehdaf ve ma!w.<ıdi'l-,((ıır'tlni'l-Kerim, , Dilru'l-kalem, Dımaşk, I. baskı, 1407/1987; İkinci çalışma : Şahitte, 'Abdullah, J:,'bdafkiiili sı'ire ve me~dsıdubafi'l-.f[ur'an, el-Hey'eru'l-Mısriyyetu'l -'amme li'f-K.itab, IV. baskı, 1998.

24 Örnek olarak bk. Şahare, Abdullah, J.<abes min nuri'/-Kıır'dni'l-Kerim, Tevbe suresinin hedef­leri, a.g.e., lı/6 ; Bakara sU:Csinin genel hedeAeri için bk. Ebdaf kiilli sılreti ve maMISidubd fi'/ Kur'an, a.g.e., 1119-20; Abdullah Dıraz'ın, Bakara suresinin külU maksatlarını açıkladığı araş­

tırması, emek, titizlik ve yönremsellik özel liklerine sahiptir; ancak o da surenin remel maksadı ­

nı açıklamamıştır. Bk. Muhammed Abdullah Dıraz, en-Nebe'u'l- 'azlm, Daru'l-Kalem, Kuveyt, 1404/1984, s. 163.

25 Bk., Kasid Yasir ez-Zeydi, et-Tahı'atu fı'l-Kur'tlni'l-Kerim, Daru'r-Raşid, Viziiretii's-Sekıtfe

ve'l-İ'lam , Irak 1980, s.238, 268 ve 371-372.

İkinci Oturum ff 193

Bir araştırmacı (~adav1), Kur'an maksatları nı yedi ile sınırlamış ve bun­

ların Kur'an'da sürekli vurgulandığını, tekrar edildiğini ve onlara büyük önem

verildiğini söylemiştir:

1. İnanç, Allah tasavvuru, peygamberlik ve ahiret anlayışı n ın düzeltilmesi

2. İnsan onurunun ve haklarının, özellikle de zayıfların hukukunun gö­

zetilmesi

3. İnsanlığın Allah'a en uygu.n şekilde ibadet etmeye ve O'na saygılı ol-

maya yöneltilmesi.

4. Nefsani arınmaya çağrı.

5. İyi ailenin oluşturulması ve kadına insaf

6. Beşeriyete şahit olacak ümmetin inşası.

7. Yardımlaşma halinde olan bir insan aleminin inşası.26

Bu maksatlar;n her biri diğer maksatlardan ve Kur'an'daki ifade ve vurgu­

lardan çıkanl4". Mesela yedinci maksat İslam'ın davet ettiği prensip ve pren­

sipler grubunda görülmektedir. Bun ların en önemlileri şunlardır: l.İnsanın insana köle olmaktan kurtarılması.

2. Kardeşlik ve eşitlik.

3. Herkes için adalet.

4. Uluslararas ı barış.

5. Gayr-i müslim lere karşı müsamaha.27

Görüldüğü üzere bunlar, Yazar'ın başta ifade ettiği gibi, ayrıntılı değildir.

Yazar, belirli bir konudaki tüm ayetleri çıkarmaya çalışmamıştır. Mesela cihad

ayetlerini ele alıp onlardan cüz'I maksatları ve bunun ilerisine geçerek yakın ve

üst maksatları çıkarmak gibi bir amacı yoktur. Yine de Yazar'ın belirttiği mak­

satların her biri, ileride kendisini destekleyecek veya karşı çıkacak bağımsız

araştırmalara konu olabilecek önemli maksatları teşkil edebilir. 28

26 el-Karndavi, Yusuf, Keyfe nete'amelıı ma'a'l-!(ıır'an, Müesscscru'r-Risale, Beyrut, L baskı,

1421/2001, s. 83. 27 KaradM, a.g.e., 129-141.

28 Karndavlnin meden1 fıkıh alanında sunduğu önemLi ıel<liilerden biri de, İsfehini'nin ez-Zeri'a ila mekarimi'ş-şeri'a kitabının ismini hatırlatan "mekarimu'ş-şerl'a fıkhı"dır; fıkıhçılar şcri'atın

hükümlerine, hükema ise onun değerlerine önem verirler. Bu tanımlamada kullanılan "rneka­

rim", dinin değer ve ahlak yönünü ifude eder. Bu, Kur'an ve hadisin maksatlarına açılan bir

kapıdır. Bk. KaradM, Yusuf, es-Sümıe ue'l-ji~hıı'l-badari, Mecelletıt Merkezi'l-bııhflsis- sünneti ves-slre, Carni'atu Katar, 1414/1994, 7. sayı, s. 52-60.

ff Makasıdi Tefsir: Kur'an-ı Kerlın'i Amaç ve Hikmet Eksenli Anlamak 194

Bu araştırmalardan biri Zeytune Üniversitesi'ne sunulmuş olan ve "Bakara

Suresi ve Teşrif Maksatları" başlığıru taş1yan bir çalışmadır. Çalışma iki bölü­

me ayrıLruştır. Birinci bölümde sure içerisindeki hirahl maksatlar üç başlık

altında anlatılmıştır. Birincisi huruf-i mukatta'a ile hedeflenen i'caz maksadı,

ikinci başlık ayetlerdeki insan gruplarından harekede belirlenen hidayet mak­

sadı, üçüncüsü ise surenin Allah'ın nimetlerini hatırlatarak tevhide davet etme

yöntemidir. Ayrıca sfuenio Ehl- i kitabın inançlarını nasıl tanıttığı ve tevhid

davetindeki sabiteleri incelenmiştir.29

İkinci bölüm sureden çıkarılan teorik ve pratik maksatlarla ilgilidir. Bu

bölümün birinci kısmında ibadetlerin ve teşrii maksatların açıklanması, ikinci

kısmında ahvfil-i şahsiyye ve makasıd teorisindeki yeri, üçüncü kısımda ise

mali muameleler ve maksatları ele alınmaktadır. 30

Konusunun önemine ve makasıdl anlay1şa yaptığı katkıya rağmen bu araş­

tırma hakkında bazı eleştirilerimiz bulunmaktadır:

1. Yazar, hiclbi maksat, teşril maksat gibi terimleri tarif etmemiştir.

Hitabı maksadı teşrii maksadın karşılığı olarak kullanmıştır. Bu da Kur'an'da­

ki teşrii maksat dışındaki bütün temel maksacları hitib1 maksatlar haline ge­

tirmektedir.

Hirabt itibarların bu maksatların gerçekleştirilmesi ve hayata geçirilm­

esi için bir araç olarak kullanılması mümkündür. Ayrıca Kur'an-ı Kerim'deki

hitab1 maksat teşrii maksattan ayrılamaz. Çünkü hitap, teşril maksadJ tespit eder ve ona davet eder.

2. Çalışma bir sure ile sınırlı olduğu halde bu surenin ana maksadı belir­

tilmemiştir. Surenin genel maksatlarında da durum böyledir. Sadece hüküm­

lerle ilgisi bakımından cüz'i maksatları açıkJamal<la yetinmiştir.

3. Çalışmanın belirli bir yöntemi bulunmamaktadır ve maksatları araştır­

ma araçlarını kullanmamış, sadece hi15metleri ve faydaları nakletmiştir.

Buradan anlaşıldığına göre Kur'an makasıdınm araştırılması için yürütü­

len Kur'an araştırmaları hala oldukça sınırlıdır ve bu hususta nesnel bilimsel

yönteme ihtiyaç duymakta'dır.

29 Bk. Veled Cadu, Veled Lehhaoe, Süretıll-Ba~ara ve Mn~dSıduh/i et-teşn'iyye, Cami'arü'z-Zey­tı'.ıne, Danışman Menhcciyye es-Sevayid , Tunus 1421/2001, s. 16-84.

30 Veled Cadı'.ı, Veled Lclıhfuıe, a.g.e., s. 100-140.

b. Maksatların Tertibi -Eleştiri ve İstekler-

İkinci Oturum ff

195

Modern çağda düşünce sahasında "makasıdın tasnifi, tertibi ve sınırlan­

dırılması" şeklinde ifade edebileceğimiz bir sorun ortaya çıkmıştır. Ayrıca eski

ilim adamlarının söylemedikleri diğer üst maksat çeşitlerinin önünü açmak

gerektiğine dair fikirler öne sürülmektedir. 31

Önceden de söylediğim gibi en başta makasıdu'ş-şeri<a ile makası­

du'l-Kur'an'ı birbirinden ayırmak gerekmektedir. Bu pek çok araştırmacının

dikkat etmediği bir husustur. Özellikle de eski usfilcülerin işaret etmedikleri

başka maksatların eklenmesi veya bu taksimatı bırakıp başka bir alternatif

getirmek gerektiğini söyleyenler bunlardır.

İkinci olarak, araştırmacılar makasıdı ortaya koyma konusunda naslara

müracaat etme hususunda aynı düzlemde bulunmamaktadırlar.32

Üçüncü olarak, konu bir yandan müfessirin Kur'an maksatlarını çıkar­

ma ve tertip etm,ç, gücünün oranıyla ilgilidir. Öte yandan şu soru akla gelir:

Kur'an, maksa~ları tertip etme konusunda bize veri sunmakta mıdır?

Mesela İbn Aşfu, tefsirinde temas ettiği makasıda dair bir tasnif zikret­

memektedir. Çünkü o tefsirinde Mushaf tertibine dayanan analizci bir yöntem

kullanmıştır. Kur'an'ın üst maksadına ancak bazı nadir yerlerde işaret etmiş;

bu maksatları gösteren, cüz'i bile olsa, onları açıkça belirten yerlerde bu ko­

nuya girmiştir. 33

İbn Aşfu'un, eserinin mukaddimesinde yer alan asli maksatlarla ilgili

ayetlerde zikrettiği maksatlar incelendiğinde bunların Kur'an-ı Kerim'in bu

31 Bunun örnekleri için bk. 'Arıyyc, Cemaleddtn, Na~ve tef'!li ma/µ'i.Sıdi'ş-şerf'a, el-Ma'hedu'l-'A­leml li'J-Fikri'l-İslami, Daru'l-Fikr, Dımaşk, I. baskı, 142212001, s. 28-172.

Reys\ın], Abrned, Na%-ariylitıı'l-ma~iiiıd ~nde'l-İmiim eş-Şa~ıbl, el-Ma'hadu'l-'Alemi li'l-Fik­ri'l-İslamt, 1416/1995, IV, baskı, s. 47- 57; s. 386. Huseyru, İsrna'il, Na~riyatu'l-maF;.asıd 'inde'l-imam Mı.ıi?ammed Tahir İbn 'Aşfir, el-Ma'he­du'l-'Atemı li'l-Fikri'l-İslami, Amerika Birleşik Devletleri, Virginia, I. baskı, 1416/1995; s. 299

Hamllşl, Ahmed, Vıchetu nazar, Ribad, Daru'l-Ma'rife, 1998, 11249, 2/126

- Muahmmed Yahya, "Naµriyyatu'l-maiı:asıd ve'l-vaki'", Mecelletu ~a?fiy& İslamiyye mıı'llsıra, İr:ao, Kum, Sayı 8/147- 151.

32 Örnek olarak bk. Hasan, Musaddık, el-Ma~dsıdu~f-Je1'1'a ve'l-~~ya'l-biyıUı'ldyyc, İslarn1 ilimler doktora rcıi, Danışman, BUbekr el-Alnuıl, Carni'aru'z· Zcytune, el·Ma'hedü'l-A'la li-US\ili'd­dln, Tunus 1420/2000-2001, s. 67-73; 88-93.

33 İbn Aştır, Muhammed et-Tahir, Ta~riru'l-ma'nıl's-sedld ve t'envlru'l-'akli'/-cedfd min teftl­ri'l-Kitdbi'l-Mecfd (et-Ta9rlr ve't-tenvır), ed-Daru't-Tunusiyye/ed-Di\ru'l-Cemahiriyye, 8/162,

Ayrıca bk, a.g.e., 2/134-182, 2/154.

ff Makasıdi Tefsir: Kur'an-ı Kcrtm'i Amaç ve Hikmet Eksenli Anlamak

196

ayetlerde getirdiği anlayışla ilgili olduğu, müellifin, konunun bütününe ilişkin

ayetlerin maksatlarını belirtmeye önem vermediği görülür.34

İbn AşW-'a göre açık veya kapalı olsun, bir emir veya yasağın tekrarı Şa­ri'in buna önem verdiğini göstermektedir. Delaleti güçlü ve umum1-mutlak

naslar da külli asılları göstermektedir. İbn Aştır bunların bazılarını kendileri­

ne uygun olan zaruri, had veya tahsini maslahatlarla ilişkilendirmiştir. Ancak

nasların maksatların bu şekildeki tertibine nasıl delalet ettiğini açıkça anlat­

mamış, bunlara sadece bazı yerlerde işaret etmiştir. Bu, en yüksek maksadı

ortaya koyarken yürüttüğü tümevarım metodundan anlaşılmaktadJr. Bunu

Usulü'n-nizami'l-ictimaladlı kitabında zikretmiştir. Burada Kur'an'ın en yüce

maksadının parçaları arasındaki bütünlüğü göstermek istemiş ve neticede bu­

nun umranla ilgili bir iyileşmeye yol açacağını ifade etmeyi hedeflemiştir.

Bu amaca ulaşmak ancak kişisel ve toplumsal salah ile gerçekleşebilir.35 En

alttakinin gerçekleşmesi en üstteki için bir şarttır. İbn Aşu.r bunu şöyle açık­lamaktadır: "İnsan toplumu veya ümmet, fertlerden oluşan düzenli bir grup­

tur. Toplum iyi olduğu zaman onun fertlerinden de düzen ve tertibin hakim

olduğu bir topluluk ortaya çıkar. Bu, fertlerin iyi olmasının ötesinde başka

sebeplere de ihtiyaç duyar. Bunlar fertlerin birbirleriyle olan ilişkilerindeki

toplumsal sistemi düzeltecek sebeplerdir. Çünkü bir arada yaşama tecrübeleri

fertlerin tek olarak kaldıkları hallerde bulunmayan olayların ortaya çıkmasına

sebep olur. Toplumsal gücüyle fertlerin vakıf oldukları üstünlükleri aşıp on­

ları perdeleyebiür; belki de sosyal olayların etkisine paralel olarak mecburen

bunları yok eder. İnsanlığı düzeltecek sistemin, fertleri düzeltecek kurallar ı n ötesinde, bazı kanunlar vazetmesi gereklidir. Bunun bir sonucu oJarak um­

ranın düzelişi ancak ferdin ve toplumun düzelmesi ile gerçekleşecektir. Top­

lumların ve bölgelerin birbirleriyle ilişkileri bunları düzenleyecek bir kurum

olmazsa nasıl sağlanabilir? İslam aleminin düzeni fert ve grupların düzeni

korunmadan nasıl muhafaza edilebilir? Umramn düzeltilmesi için toplum ve

bölgelerin birbirleriyle ilişkilerini düzenleyecek kanun ve prensiplerin düzen­

lenmesi lazımdır.36

/

34 Bazen :ı.rt arda gelen iki veya daha çok ayetin maksadını beyan etmektedir. Örnek olarak bk. et-Tabrir ve'ı- tenvir, 712 10- 211; 7/ 353; 7116; Ayetlerin maksadına örnek olarak., et-Tabrlr, 1/ 142, 2/219, 26157.

35 USulu'n-n4:fimi'l-ictimı1'1, s. 42-43; aynca bk. et-Tabrir, 1138.

36 Bk. et-TaiJrfr, 1/38.

İkinci Oturum ff 197

Ancak İbn Aşfu bu mertebelerin pratik olarak gerekli olduğunu söylüyor­

sa, bu konudaki delili nedir?

İbn Aştır bu aşamalı yapı konusunda İslam davetinin Mekke ve Medi­

ne'deki süreçlerinden ilham almıştır. Birinci aşamanın büyük kısmı ferdi ısla­

ha, ikinci aşama ise toplumsal ıslaha ve kuralların tesisine adanmıştır.37 Buna

işaret eden çok sayıda ayet bulunur.38

Müfessirlerin buna iltifat etmeyişi, Kur'an verilerinin makasıd konusu­

nu önemsiz saydığı ve makasıd dereceleri içermediği anlamına gelmez. Ancak

ilah! mesajın cüz'! ve külll parçalarıyla bağlam ve hfil karinelerinden yardım

alınarak onlardan makasıdın çıkarılması şartı vardır.

Usulcüler nas halindeki ve nas olmayan bu veriler konusunda uyarılar

yapmışlardır. Mesela Kur'an'ın emir ve yasakları ışığında maslahatların ge­

reklilik derecelerini belirlemek mümkün müdür? Makasıd konusunda uzman

olan ilim adamlatı da emir ve nehiylerin gereklilik bakımından delaletlerin­

de farklı olıriayacağına vurgu yapmışlardır. Farklılık, maslahatları celbetme

ve kötülükleri yok etme açısından gereklilik dereceleri arasındadır. 39 Ancak

makasıdın önem sırasına işaret etmek Kur'an'ın hedefi.eri arasında mıdır, yoksa

bu, maslahata mı bırakılmıştır?

Bu sorunun cevabı ayrı bir ~aştırmaya ihtiyaç gösterir. Burada böyle bir .. !

araştırma yapılmasının gerekliliğine işaret etmemiz yeterlidir. Oncelikle metin

verilerinin çerçevesinden ve hfil karinelerinden hareket etmek gereklidir. Bu­

nunla birlikte Kur'an ayetlerinde açıkça belirtilmeyen fayda ve zararların bulun­

duğunu inkar etmiyorum. Sadece ayetlerin cüziyyat ve külliyatıyla makasıd ze­

minine oturtulmasının bu sorunun cevabına ulaştırabileceğini iddia ediyorum.40

37 USıllı/n- ni~mi'l-ictima'f, s 103-104; ayrca bk. MaµSıdu'ş-şeri'a, s. 63. 38 Bk. et-Ta/Jrir, 21132 39 İbn Abdissselam, İzıüddin, Kava'idu'l-al;kam fi me.ililibi'l-en'ılm, (thk. Abdulğaıll ed-Dakr),

Dfiru't-nbi', l. baskı, 1413/1992, Dım:ışk, s. 45-46; Şatıbl, el-Muvılfa~at, 3/115; Fakat Şatıbi', vacip olan emirle, mendup olan emir ya da haram olan yasakla mekruh olan yasak arasını ayırmada, bağlamın rolünü ink.'ir etmeı. Aynca, yeme içme gibi hazlara uygun olan şeylerde fıtrata/mizaca dayanarak talebin tekit edilmemesi ve ibadet gibi nefsin hazzına aykırı olduğunda da talebin (emir ve nehybı) tekit edilmesinin inkarı da mümkün olmaz. Bk. a.g.e, 21137.

40 Cemaletcin Aciyye, Makasıd-i şer'iyyenin tertibinin, hakkında nas, icına ve kıyas olmayan hu­susta, ancak mesfilih ve mefaside dayandığı kanaatindedir. Ayrıntılı bilgi için bk. Nabve tafdfli makdsıdi'ş-;eri'a, B. 59-70.

ff Makasıdl Tefsir: Kur'an-ı Ker!m'i Amaç ve Hikmet Eksenli Anlamak 198

Cezayirli araştırmacı İzzeddin b. Said Kaşnit, Kur'an'ın temel maksatlarına dair bir tasnif sunmaya çalışmış ve bunların tertip ve tasnifi konusunda çeşitli

ölçütler teklif etmiştir. Ancak ilginç olan şudur ki araştırmacı, tezinin sonun­

da Kur'ao'ın temel maksatlarını çıkarabilmek ve Allah'ın kullarından muradını

·anlamak için araştırmacılara kendisinin söylediği yol ve ölçütleri takip etmele­

rini tavsiye etmiştir.41 Bu da -önceden de işaret ettiğim gibi- makasıd merkez­

li çalışmaların hala başlangıç aşamasında olduğunu gösterme_ktedir. Kur'an'ın

makasıd sistemini kurmak için çabaların bir araya getirilmesi gerekmektedir.

il. Kur'an'ın Makasıdi Tefsirinin Tanımı ve Meşruiyeti

Makasıdi ·tefsir, "tefsir" ve "makasıd" terimlerinden oluşan bir sıfat tam­

lamasıdJt. Bu bölümde tefsirin sözlük ve terim anlamını ele alacağız. Sonra da

makasıöı tefsiri tanımlayacağız.

Tefsir, sözlükte, "fesr" (_,...;) kökünden gelir. "Fesr" ise sözlükte açıklama

ve izaha delalet eden bir köktür.42 Onun anlamlarından biri de, "örtüyü aç­

ma"dır.43 Tefsirin, "manayı beyan ve muradı anlama" şeklindeki terim anlamı

da bu manaya dayaninaktadır.44 Bu, tefsirin hedefidir; konusu ise Kur'an-ı

Kerim'dir. Tefsirin terim anlamını tarif eden alimler bu tanım üzerinde ittifak

etmişlerdir.

Terim olarak tefsirin tariflerinden bazıları da şöyledir:

Kur'an'ı açıklama, manasını beyan etme ve nas ya da işaret veya içeriğiyle

gerektirdiği manaları açıklamadır. 45

Yüce Allah'ın, Hz. Muha~med'e -salat ve selam olsun- indirmiş olduğu

Kitabı'nı anlama yollarının, manalarının açıklamasının, hüküm ve hikmetleri­

ni çıkarmanın kendisi sayesinde bilindiği ilimdir.46

41 Bk. Ümmebatu Mal;.asıdi'l-~ur'an, s. 535. ,. 42 Bk. İbn Faris, Ebu'l-Hasan Ahmed, Mu'cemu ma~dyisi'l-luga, (chk. Abdusselam Harun), Da­

ru'l-Fikr, I. baskı, 1399/1979, (_,..j) ~ıaddesi, 4/504. 43 İbn Manzlır, Cemaluddirı ~hammed b. Mukerrem el-Ensari, Lisanu'l-'Arab, Dar Sadr, Bey­

ruc, Ill. baskı, 1414/1994, 5/55, (_,..j) maddesi. 44 es-Suyi!ti, Celaluddin Abdurrahman, el-İt~an fi 'ulumi'l-~ur'iin, (thk.: Mustafa el-Buğ'a),

Daru İbn Kesir, m. baskı, Dıınaşk/Beyruc, 1416/1996, 2/1190-1191. 45 İbn Cüzey el-Kelbt el-Gırnati, Muhammed b. Ahmed, eı-Terhll li 'ulumi't-Tenzll, (chk.: Ab­

dullah el-H3.lid1), Daru'l-Erkam b. Ebi'l-Erkam, Beyrut, l. baskı, h. 1416, 1115. 46 ez-Zerkeşi, Bedruddln Muhammed b. Abdullah, el-Burhan fi 'ulumi'l-~ur'an, Daru'l-Ma'rife,

1957, 1/13.

İkinci Oturum ff 199

Kur'an'ın Jafızlarmın anlamlarını açıklamayı ve o lafızlardan çıkarılan so­nuçları kısaca veya genişçe araştıran ilinin adıdır.47

Beşerin gücü ölçüsünde, Yüce Allah'ın muradına delaleti bakımından Kur'an- ı Kerlın'i araştıran ilimdir.48

Bu tariflerle ilgili şu mülahazalar söylenebilir:

1. Tefsir sadece Kur'an lafızlarının ve anlaşılması zor kısımlarının açıklan­masından ibaret değildir. Onun kapsamı içine hikmet ve hükümlerinin açık­lanması ve manalarından anlaştlanlar da girer.

2. Tefsir, Yüce Allah'ın muradını açıklama ile smırlandınlır. Her müfessir tefsirinde bu amacı güonelidk Eğer delalet kesin ise müfessirin anlamı belirle­me konusunda kesin karar verme; zanıll olduğunda da tercih etme hakkı vardır. İbn Aştır şöyle der: "Kitabı ile Allah'ın muradı, dinin maksatlarını korumaya yöneli k değişik açıklamaları (tesarij) beyan etmektir. O da bunları, bize açıkça hitap ettiği Kur'an lafıılarma koymuş, bizden, muradını bilerek ve onu iyice an-

/

!ayarak kulluk etmemiıi istemiş ve şöyle buyurmuştur: "Akıl sahipleri ayetlerini düşünüp öğüt dlsınlar diye sana indirdiğimiz bu Kitap) mübarektir." (Sad 38/29) 49

3. Tefsir herhangi bir yöntem ya da sınırlı bir eğilimle tahdit edilmemelidir.

1. Bir Terim Olarak Makasıdi Tefsir

Bu tefsir türüne çağrı henüz yeni olmasına rağmen, bunun tarifine 1dair baıı çabalar bulunmaktadır. Ancak araştırmacıların çabası farklı düzeyde­dir. Elimizdeki tanımlardan biri şudur: Makasıdl Tefsir Kur'an'ın içerdiği ve kendilerini gerçekleştirmek için hükümler koyduğu makasıdın açıklanması­

na önem veren tefsir çeşidi olup lafızların anlamlarını ortaya koymaya çalışır. Bunu yaparken anlam genişliklerini dikkate alır ve rivayet tefsirinin kuralları­nı, bağlamı ve münasebetlerini göıetir.50

47 Bk. tı-Ta9rir ve't-tenufr, il 11. 48 Bk. eı-Z\irkanl, Muhammed Abdulazim, Meniihilu'l- 'irfanfi 'ıılfimi'l-,((ıır'dn, Kahire, 2/3.

49 İbn AşOr şöyle der: " ... 'Allah'ın muradının tamamına muttal i olmak mümkündür' dememizle

-ki bu söz alimlerimiz el-Meş~ih? ve es-Sekkakl'n in söıüdür; her ikisi de Muteıile'dendir- 'Al­

lah'ın muradının raınamına muctali olmak mümkün değildir. Faydasıı bir muhalefettir' demek

eşittir. Çünkü maksat vuku'i imkandtr, akl1 imkan değildir; dolayısıyla, tamamına muttali ol­

manın imkansızlığıyla birlikte, güç ölçüsünde ve ilmin varacağı boyutça, onu (Allah'ın muradı­

nı) iyice araştırmayı teklif etmeye bir engel yoktur ... ". Bk. tı-Taqrir vt'r-tcııvlr, 1/39.

50 el-MiWifl, N~in cl-Atr.ış Rıdvan, et-Tl'fsiru'l-maJ.cl,Sıdıyyu: işkfiliytru't-r:ı'rif ve'l-ba5iiS, .((ur'anikô: mtctllt 'ôlnniyyt li buhı'/si'l-Kıır'fin, 2013, Merkez Buhusi'l-Kur'ln, Malay.ı/Malezya,

cilt, 5, sayı 2, s. 142.

ff Makasıdi Tefsir: Kur'an-ı Kerirn'i Amaç ve Hikmec Eksenli Anlamak

200

Bu tanımın, makasıd1 tefsiri, maksatların beyan edilmesi şeklindeki ta­

nım yanında, hükümlerin maksatlarını açıklama olarak belirlediği görülmek­

tedir. Bu da (mantıktaki) devri (totoloji) gerektirir.

Vasfı Aşill Ebu Zeyd'in makisıdi tefsir tanımı şöyledir: "Makasıd1 tefsir,

külll veya cüz'! olarak Kur'an'ın kuşattığı anlam ve gayeleri açıklamaktır. Bu­

nun yanında bu tefsir anlayışı, Kur'an'ın, kulların maslahatının gerçekleştiril­

mesi hususunda ifade niteliğini de açıklamaya çalışır".51

Sonra şöyle der: "Makasıdı ifade etme keyfiyetinin açıklanmasına dair

nas, tefsirin sadece tefsir için olmadığını, bilakis tefsirin, Kur'an'ın yol gös­

tericiliğini çağdaş hayata yansıtan ve çeşitli sosyal kurumların bundan nasıl

yararlanacağıni da gösteren bir çaba olduğunu söyler."52

Makasıdın realiteye uygulanmasının makasıdl tefsiri izleyen bir aşama ol­

duğunu düşünüyorum. Eğer makasıdın bir tefsir çeşidi olmasını istiyorsak,

tefsirle ilgili olma kaydıyla sınırlandırılması gereklidir. Özellikle de malclsıdın

çıkarılması için araştırmacının başlangıçta bu konuya ciddi bir şeki lde odak­

lanması gerekir. Ayrıca sadece bir konuda dahi olsa uygulama, makasıdın çı­

karılmasından sonra gerçekleşecektir.

Bundan dolayı Kur'an'ın makasıdi tefsirini şöyle tanımlıyorum : "Makası­

di tefsir, Allah'ın Kur'an-ı Ker1rn'de nas olarak veya istinbat yoluyla indirdiği

mazmun, ilke, külli kural, illet, hikmet ve gayelerin Kur'an'ın terkip, ayet, sure

ve konularından çıkarılması ve bunların bütüncül yapısının açıklanmasıdır."

Zürkinl'nin tefsir tanımlamasının53 makasıd! tefsir tanımından farklı ol­

duğunu düşünmüyorum. Çünkü Allah'ın Kitabı'ndaki muradı cüz'i ve külü,

genel ve özel maksatlardır. Müfessirin bunu elde etmeye çalışması lazımdır.

Zürkan1 tanım ında sadece Allah'ın muradının ortaya çıkarılmasını ifade etmiş

ve bununla makasıd1 tefsirin mahiyetini kastetmişse de ben kesin ve ayrıntılı

bir anlatım ortaya koymak istedim. A,slında genel anlamda tefsirin amacı ile

makisıdi tefsirin amacı arasında ~ir fark yoktur. Müfessirin gayesi, "Allah'ın

kitabındaki muradından ulaştığı manayı, ihtimal dah ilinde, laf.ıa da aykırı //

51 Ebu Zeyd, Vasfi Aşfu, et-Tefifru'l-ma~asidf li sıweri'l-1,<ur'fini'l-Kerim, Mu'teroer fehmi'l-Kur'an beyne'n-nass ve'l-vaki', Cezayir, Uslılu'd-Din Fakültesi, 4-5 Aralık 2003, s. 7.

52 Ebu Zeyd, a.g.e., s. 7. 53 Şöyle carif ermiştir. "Beşeri güç nisbetinde Allah'ın muradına delaleti bakımından Kur'an-ı

Kerim'i araştıran bir ilimdir", ez-Zerkani, Jvlenllhilu'l-'irfan, Kahire, 2/ 3.

İkinci Oturum ff 201

olmayacak şekilde anlatmaktır."54 Ancak burada şu noktanın kaydedilmesi

gereklidir: Müfessirler genel, külll ve üst maksatların istikra ve istinbatına

yönelmemişlcrdir. Halbuki bu makasıdl tefsirin temel yqnelişi sayılır. Ayrıca

özel, cüz'! ve yakın maksatların da açığa çıkarılması gerekir. Böylece, ileride

zikredeceğimiz Ü'zere, tefsir ilminin maruz kaldığı yan l ışlık düzeltilmiş olur.

Usulcülerin büyük kısmı hikmet ve illeti göstermek için "mana" terimi­

n i kullanmışlardır.55 Benim tarifte kastettiğim de budur.56 Eski müfessirlerin

büyük lasmı mananın delaletini lafızların açıklanması ve tefsirine has lalmış­

lardır. Ancak müfessirlerin aı bir kısmı mana lafı.mırı hikmet, iller ve maksadı

anlatuğını kabul etmişlerdir. Çünkü "dilin yollarından biri de maksaddır. Şöy­

le denilir: 'ana - ya'nt fiili "istemek ve kastetmek" anlamına gelir. Böylece aye­

tin manası "Hakim olan Allah'ın o ayeti indirirken izhar ettiği, hikmettir. Ayetin

sırrını öğrenmek isteyen buna yönelir." denilmişLir ki ma'na kelimesi 'inaye mas­

tarından türemiştir. O da "bir işle ilgilenmek" anlamına gelmektedir. Mesela

ı~ ı..i"-" 0)Ü "Falanca bu işle ilgilenmektedir" demektir. Böylece ma'na "ayeti

araştıran kişi bütün ilgisini ondan murat edilen gayeye yöneltir" demek olur.57

Tarifteki "manalar" ifadesi, cüı'1-kül11, özel ve genel anlamda bütün ma­

naları içermektedir. Bunlar terkip, sözcük, ayet, ayetler, konu veya konular

düzeyinde olabilir. "Gaf' diyerek anlamların takyit edilmesi ise amaç, fayda,

hedef, kasıt ve illete işaret ermek içindir. 58 "Gai' manalar" terkibi iri bar olarak

farklılıklar bulunsa da bütün bu terimleri içinde barındırır.

54 et-Tabrfr, 1/41. 55 et-Tabrfr, 1/41. 56 Örneğin bk. ec-Taberi, Ca'fer b. Muhammed b. Cerir, Cllmi'u'i-beydn fi ıe'vili'i-J{ıır'dıı, (thk.

Musr:ıfa Müslim Muhammed), l. baskı, Daru'l-Fikr, Beyrut, 1405, 1/195- 196; İbn Anyye el-Endelüsi, Abdulhak, el-Mııharrarıı'l-vedz tefilru'l-Kitı1bi'l-Azlz, (thk ve dk: er-Rahhal el­Faruk - Abdullah b. İbcihim cl-Ensari, es-Seyyid Abdülal, es-Seyyid İbrahim, Muhammed eş-Şafı'i Sadık cl-'İnani), Müesscmu Diru'l-'Ul\ım, Doha, I. baskı, 1398/1977, 11107, 1/196. Yine bakınız yeni müfessirlerden: Reşid Rıza, Muhammed, Tefrlnı'l-Mmôr, Daru'J-Ma'rife Beyruc, il. baskıdan ofser, 1149; cl-Alüsi, Muhammed, Riıbıı'l-me'linifi tefiiri'l-.((ur'lini'l-'A;tm ve's-seb'i'/-meftlrıi, (ı:hk. Muhammed es-Seyyid el- Calnid), Diru İhya'i't-tiirasi'l-'Arabi, Beyrut 1404, II. baskı, 2/41, 2/59.

57 el-Firtıılb!idi, Mecdudd1n Muhammed b. Yakub, Beü2iru zevl't-temy!zfi letfiiji'l-Kiıtıbi'/-'Azfz, chk. Muhammed Ali en-Neccar, el- Mektebetu'l-'İlmiyye, Bcyruc, 1180-81.

58 el-Gamı(._,..; jJI): İstenilen şeyin isceııme amacıdır. Bk. es-Subkl, el-İbbac, Danı'l-Kürübi'l-İl­miyyc, Beyrut, 1404, L baskı, 2/71.

.. Mak.asıdl Tefsir: Kur'an-ı Kerlm'i Amaç ve Hikmet Eksenli An lamak 202

2. Makasıd.J Tefsirin Meşruiyeti

Makasıdl tefsir meşruiyetini, insan takati sınırında Allah'ın muradını an­

lamak için tefsir yapmanın meşruiyetinden alır. Bunun yolu onun maksatları­

nın tahsili ve çıkarılmasıdır. Kur'an'ın indirilişinin birinci amacı ameldir. Bu

da ancak onun anlam ve maksatlarına vakıf olarak gerçekleşir.

Ancak bir isi şöyle diyebilir: "Bu birinci seviyedeki maksatlara ulaşmak il­let ve h ikmet gibi nas olarak varid olan ikinci seviyedeki maksatlara vukufıyet­

le gerçekleşir. Bundan dolayı meşruiyet sorusu makasıdın üçüncü seviyesinde

istinbatıyla ve düıenlenmesiylc ilgili olur."

Bu soruya cevap ararken hareket noktasını oluşturacak kaynak Kuean'ın

bizzat kendisidir. Çünkü o bizi kendi ayetleri üzerinde durup düşünmeye sevk

ermektedir: "Kur'an'ı iyice düşünmüyorlar mı? Eğer Kur'an Allah'tan başkası

tarafindan gönderilmiş olsaydı, kesinlikle onda birçok çelişki bulurlardı." (en-Nisa

4/82); "Bunlar Kur'an'ı tedebbür etmezler mi? Yoksa kalplerine vurulmuş kilitler

mi var!" (Muhammed 47/24); "Akıl sahipleri ayetlerini düşünüp öğüt alsınlar

diye sana indirdiğimiz bu Kitap, mübarektir.". (Sad 38/29) buyrulmuştur.

"Mübarek" kendisinde çokça hayır bulunan şeydir. Kur'an'ın bütün ayet­

leri mübarektir. Onlar ya hayra yönlendirir ya kötülükten alıkoyar. Bu dünya

ve ahirette hayrın sebebidir. Bundan büyük bereket yoktur. Tedebbür, sahibini

manalann muradın ı anlamaya sevk eden derin düşüncelerdir.59

Bu ayetler, onlar üzerinde düşünmeyi ve gayelerini bilmeyi emreder. Eğer

Kur'an beşer sözü olsaydı onda birçok ihtilaf, anlam çelişkisi ve yapı farkhLk­

ları bulurlardı. Bazılarının buldukları farklı lıklar hüküm çelişkisi değil, hikmet

ve maslahaclarındaki durumların farklılığına dayanan değişikliklerdir.60

Bunda ayetlerin zahirini an lamakla yetinmeme, bilakis onlann anlamları,

gayeleri ve maksatları üzerinde düşünmeye teşvik vardır.

Kuşkusuz Kur'an-ı Kerim, Allah Teala'nın, "Allah'tan başkasını dostlar edi­

nenlerin örneği, ağ/ev yapan örümceğin durumu gibidir . . . " (el-Ankebut 29/41)

59 ec-Ta~rtr, 23/252- 253. 60 cl-Beydavi, Nasıruddin Ebu Sa'id Abdullah b. Ömer b. Muhammed eş-Şiriıi, Envam't-TeıızU

ve erraru'ı- tt'ıfıl, (thk. Muhammed 'Abdurr.ıhman el-Mat'aşli), Daru İhya'i't-Tüıisi'l-'Arabi, Bcynıt, I. baskı, 1418 h. 2/86.

İkinci Oturum ff 203

sözündeki gibi, örümcek ve sinekle61 örnek vermesindeki maksadı tefekkür

etmeyip onun zahiriyle yetindikleri için müşrikleri kınamaktadır.

Ayrıca ''Allah, mana ve lafızları birbirleriyle uyumlu ve ·ikili anlatımlı Kitab'ı

sözlerin en güzeli olarak indirmiştir ... " (ez-Zümer 39/23) ayetiyle de anlamla­

rın ve amaçların bütüncüllüğü konusunda delil getirmek mümkündür. Çünkü

Allah, Kitabı'nın müteşabih olmasını dilemiştir. Birbirine benzer olan şeylerin

manaları da benzer olur. Aynı zamanda Kur'an'ın ikili bir anlatıma sahip ol­

masını murad etmiştir. Çünkü onun amaçları tekrarlanmışar. Bu, ümmete bir

nimettir. Zira O'nun Kitabı'nın amaçları, maksadarı iyice kalplere yerleşsin diye

tekrar edilmiştir.62 Hatta bazı alimler Kur'an'ı tek bir kelime gibi saymışladır.63

Bütün bunlarda da onun maksatlarının birbiri ile ilintili olduğu anlaşılmakcadır.

Ayrıca aümlerin, tefsirin en iyi yollarından birisinin -Hz Peygamber'in

tefsir yöntemine dayandırılan- Kur'an 'ın Kur'an'la tefsiri olduğuna dair itti­

fakları, Kur'an a~5tlerindeki mevzu ve maksatların birliği ni göstermektedir.64

Kuşkusuz daha büyük konularla ilgili cüz'! fikir ve konuların doğası, bü­

tüncül ve tek bir müşterekin altında toplanmış haldedir. Özellikle de bunların

amacı ortak bir gayeyi gerçekleştirmek olduğunda durum böyledir. Kur'an-ı

Ker!m'de de durum budur. Çünkü ayetlerin tümü insana hitaptır. İnsanı dü­

zeltecek konulara çok farklı açılardan çok sayıda seviyede temas edilmiştir. Bu

da her yön ve seviyede özel maksatların yansıtılmasına sebep olur. Bunların

toplamı genel maksatlardır. Bu durum bizi onlar arasındaki ilişkilerin araştı­

rılmasına, sıralanmas ına ve yapılandırılması na götürür. Bu da amacı Kur'an-ı

Ker1m'de bulunan farklı seviye ve derecelerdeki bu maksatları ve on ların yapısal

sisremini ortaya çıkarmak olan makasıdl bir tefsirin kurulması anlamına gelir.

61 Müşrikler şöyl e demişlerdi: "Önımcek ue sineğin durumu ne ki Allah onları Kur'an'da zikredi· yor?! Bu nasıl i/ahf Bunun üzerine şu ayet indi: "Allah herhangi bir sivrisineği veya ondan daha basitini örnek vmnekun biç çekinmez. .. ." (el-Bakara 2/26). Zin onlar sırf zahirini ele almışlar ondan muradın ne olduğuna bakmamışlardı. Allah TcaJa ayetin devamında şöyle buyurmuştur: "İnananlar bunun Rab/eri tarafından verilmiş doğru bir örnek olduğımıı bilirler." Bk. Teftlnı '.Abdirrezzd~, l /64; el-Mıwfifalµit, 412 12.

62 et· Tafırir, 23/386- 387. 63 Örnek olarak Bk. er-Rhr, Muhammed b. Ömer, Mefbıfl;ıı'l-ğayb, Daru İhya'i't-Türisi'l-'Arabi,

Bcynıt, m. baskı, 1420, 21284; cş-Şimıi, İbrahim b. 'Ali, el-Luma'fl umli'l-fiW,, Dlıu'l-Kücü­bi'l-'İlmiyc, n. baskı, 1424/2003, s. 44.

64 İbn 1eymiyye, Ahmed b. 'Abdulhalim, Mıılµıddime fi uUıli't·tefor, Daru Mektebeti'l-Hayat, Bcyrut 1390/1407, s. 39; cd-Dehlcvi, Ahmed b. 'Abdurrahirn, el-Fcuzıı'l-keblr fi ııJı1li't-tefsfr, tercüme: Süleyman cn-Nedvi, Daru's-sahvc, Kahire, 11. baskı, 1407/1986, s. 180.

ff Makasıdi Tefsir: Kur'an-ı Kerlm'i Amaç ve Hikmet Eksenli Anlamak 204

Belki de uygulama bu durumu doğrulayacak veya ortadan kaldıracaktır.

Bu sebeple aşağıdaki örneği vermeyi uygun görüyorum:

Kur'an- ı Kerim'in genel ve yüksek maksadı alemin ıslahıdır.65 Bunu pek

. çok ayetten çıkarmamJz mümkündür. Bunun elde edilmesi için kullanılacak

alet, anlamdan yola çıkıp hükümleri çıkarmaktır. Bu durum şu noktalardan

tümevarım yöntemi ile istinbat edilebilir:

BirinciOlarak: Dinin maksadının bu evreni düzeltmek ve oradan kötü­

lüğü kald1rmak olduğunu gösteren açık ve külll deliller: "Durumunuz bu iken

ey münafiklar, idareyi elinize alırsanız, yeryüzünde bozgunculuk çıkarmanız ve

akrabalık bağlannı kesmeniz sizden umulmaz mı?! İşte, Allah böylelerine lanet

edip, kulaklarını sağır ve gözlerini kör etmiştir. " (Muhammed 47/22-23); "Ya­

nından ayrıldığında, yeryüzünde bozgunculuk yapmak, ekinleri ve nesilleri yok

etmek için çalışır. Oysa Allah bozgunculuğu sevmez." (el-Bakara 21205), '"Biz,

Seni över ve Senin yüceligini dile getirip dururken orada bozgunculuk yapacak,

haksız yere kan dökecek birisini mi yaratacaksın!' demişlerdi. Allah da onlara:

'Ben sizin bilmediklerinizi bilirim' diye cevap vermişti." (el-Bakara 2/30) . Ayette

şaşırma ile birlikte yöneltilen soru, meleklerin, Allah'ın yeryti7.ünü yaratma­

daki amacının, oranın salahı ve düzeni olduğunu bildiklerini göstermektedir.66

Ayrıca Allah'm bu ümmete h itap ederek, "Islahından sonra yeryüzünde fesat

çıkarmayın" (el-A'raf7/56) ayeti de bu anlamdadır. Ayrıca önceki peygamber­

lerin getirdikleri dinlerin ıslah etme ve fesat çıkarmama gibi bazı hedeflerine

işaret eden ayetler de böyledir. Kur'an-ı Kerim'de Şuayb'ın kendi diliyle ge-

65 Şaabi anlamsal tümevarımı şöyle tarif etmiştir: "Öıcl bir delille sabit olmayan, aksine birbir­lerine eklenmiş, amaçlan fuklı delillerle sabit olan (isrikr.i)dır. Öyle ki, bütünden o delillerin coplamından, bu delillerin üzerinde coplandığı bir durum/iş düzenlenir. Halkın nazarında sabit olan Hitim'io cömertliği ve Ali'nin (r.a.) kahramanlığı ve hem.erleri böyledir (el-Muvdfa/µit, 2/39); " ... Dolayısıyla manevi istikra, arazi vasıAann ısrikraı değildir, ciiı.'I olsun külli olsun, delil sahiplerinin istikriı da değildir. O ancak değişik şekil ve farklı sigalarda gelen, furklı amaçlar için olan, farklı bablarda olup manalardan bir manada ortak olan, o manada onlardan her biri diğerini tamamlayan, her biri kendinden önceki delillere dayanan, onlara bakanın; o delUlerin ortak olduğu mana Şari'in maksatlaruıdan bir bir maksat olması sebebiyle, yakine ve kesinliğe ulaşıncaya kadar (siirüp gittigi istikrndır)". Cuğaym, Nu'man, "el-İstikra' 'inde'l-İmam eş-Şaçıbl', et-Tecdid, sayı 4, yıl 7, Şubat 2000/Zulka'de 1420, Malezya İslam Üniversitesi, s. 204.

66 et-Ta~rir, 1/403; Bu konuda kapalı anlama sahip olan çok ayet vardır. "İyilik teşvik ve övgü tarzında, kötülük ise uyarma ve kınama bağlamında zikredil miştir." Bu tümevarıma girmez; çünkü onlarla iman ve küfür gibi amellerin iyilik veya kötülük gibi yönleri dışındaki bir özelliği de kastedilmiş olabilir.

İkinci Oturum ff 205

len kıssası şöyledir: " ... İnsanların eşyalarını eksik ölçüp tartmayın. İşler yoluna

konulduktan/ıslahından sonra yeryüzünde bozgunculuk yapmayın ... " (el-A'raf

7/85). Semud kavminden de şöyle bahsedilmiştir: " ... Yeryüzünde bozgunculuk

yapmayınız ... " (Hud 11/85).

İkinci Olarak: Ima yollu deliller bu evrendeki düzenin ve iyiliğin Allah'ın

salih kullarına bahşettiği bir nimet olduğuna işaret etmektedir: Allah Teala

şöyle buyurmuştur: "Biz, Tevrat'tan sonra gönderdiği-miz Zebur' da da, 'Yeryü­

züne ancak iyi kullarım varis olacak' diye yazmıştık. Kur'an'da da, kulluk eden

bir toplum için kesin bir mesaj vardır." (el-Enbiya 21/105-106) Müslümanlara

hitaben şöyle buyurmuştur: "Allah, onlardan öncekileri yaptığı gibi, sizden ina­

nıp yararlı işler yapanları da yeryüzüne mirasçı kılacağını, kendileri için seçtiği­

dini yerleştireceği-ni ve korkularından sonra onları güvene dönüştüreceği-ni vadet­

ti ... " (en-Nur 24/55). Ve yine vaat şeklinde de şöyle buyurmuştur: "İster erkek

ister kadın, kim itJanarak yararlı bir iş yaparsa, bilsin ki, Biz ona dünyada güzel

bir yaşam sağ(ayacağız ... " (en-Nah! 16/97) Şu sözüyle İsr!iloğullarına onları

esirlikten kurtarmak suretiyle nimetler vermiş olduğunu bildirmiştir: "Musa

toplumuna şöyle demişti: 'Ey kavmim, Allah'ın üzerinizde olan nimetini hatırla­

yın. Zira içinizden peygamberler gönderdi, sizden krallar yaptı ve dünyada hiçbir

kimseye vermediği-ni size verdi'." (el-Maide 5/20). Şayet Şari'in maksadı bu ale­

min iyiliği olmasaydı onu kullarına nimet olarak verme7.di.

Üçüncü Olarak: İnsanların sosyal hayattaki durumlarının ve işlerinin dü­

zelmesi ile ilgili olduğuna işaret eden deliller bul.unmakradır. Mesela, "Ya­

nından ayrıldığında, yeryüzünde bozgunculuk yapmak, ekinleri ve nesilleri yok

etmek için çalışır ... " (el-Bakara 2/205) ayetinde evrende bulunan varlıkların

ifsat edilmesinden sakındırılm ıştır. Bu evrenin var olma kanununu koyan Al­

lah'ın bunu boş yere yaptığı düşünülemez. Ayrıca "Sizi boş yere yarattığımızı

mı sanıyorsunuz?' (el-Mü'minfın 23/115) buyurulmuştur. Bunların yanında

bozgunculuk yapmaktan alıkoyan pek çok dilli emir ve yasaklar bulunmakta­

dır. Din, insanlar arasındaki muamelede düzeni sağlayacak ve kötülüğü orta­

dan kaldıracak şekilde vazedilmiştir. "Eğer o gerçek onların arzularına uymuş

olsaydı, kesinlikle gökler, yer ve onlarda bulananlar bozulurdu ... " (el-Mü'minun

23/115) ayetinde bu açıkça ifade edilmektedir.

ff Malcis1d1 Tefsir: Kur'an-ı Kerim'i Amaç ve Hikmer Eksenli Anlamak 206

III. Makasıdl Tefsirin Diğer Tefsir Türleriyle İlişkisi

Tefsir ilminin amacı müfessirin Allah'ın Kur'an-ı Ker1m'deki muradı­

nı onaya çıkarmaya çalışmasıdır. Bu, makasıdl tefsirle diğer tefsir çeşitleri

arasında ortak bir durumdur. Bundan, bazen muradm açığa çıkarılması ve

hüküm ve hikmetlerin istinbatı, bazen de müfessirin tefsir yapmadaki gayesi

olarak bahsedilir. Bu durum, müfessirin tefsirin gayesinden ayrılmaması ve

bi,r de tefsir ve müfessirde aranan şartların gerçekleşmesini gerektirmesi ci­

hetiyle bu tür tefsire meşruiyet kazandırmaktadır. Ancak bir tefsir yönelimi

oluşturmada makasıdl tefsirin hususiyeti tefsir ilmindeki boşlukları ve ortaya

konulan problemleri aşar. Bunu, tefsir ilminde müfessirin gerçekleştirmeye

çalıştığı gayeden hareketle yapmaya çalışır. Zira bütün bunlar tefsir ilminin

vardığı noktay yeni dönemde, özellikle de Arapların konuşmada zihni kayıt

ve alışkanlıklarına göre Kur'an dilinin anlamlarıyla aradaki mesafenin açıldı­

ğı modern çağda meşrulaştırmaktadır. Bu farklılık, dilin anlam boyutunun

gelişmesi veya müfessirin metnin verilerini itibara almaması yahut önceden

zihninde bulunan peşin kabullerden hareket ermesi; Kur'an metnini ken­

di görüşlerini desteklemek için kullanması veya ilmi yönden zayıf olmasın­

dan kaynaklanır. Elde bulunan çok sayıdaki tefsir, Müslümanların oldukça

gelişmiş Batı karşısındaki geri kalmış durumundan kaynaklanmaktadır. Bu

durum ayetlerin mümkün olmayan mecralara hamledilmesine sebep olmak­

tadır. Bu da müfessirlerin, tefsir ilminin yapı taşlarından biri olan gayesinden

vazgeçmeleri anlamına gelmektedir.

Bu tür tefsirde Kur'an mesajının makasıdi yapısının vurgulanması müfes­

sirin hedeflerini gerçekleştirmeye dönüş anlamına gelir. Ayrıca tefsire sınırlar

koyar. İşte bu özellik onu diğer tefsir türlerinden ayırır.

Müfessirler genel olarak Kur'an maksatlarının birinci düzeyde açıklanma­

sına çalışmışlardır. Ancak onlardan çok azı bunların ikinci düzeyine yönelmiş­

ler, nadiren de üçüncü düzeye işaret etmişlerdir. Bunu yaparken bütüncül bir

makisıdi yapı kurma amaçları yoktur. /

. Burada bu yaklaşım ile diğerlerini ancak örnek kabilinden karşılaştıraca-

ğız ve bunu yaparken onun yakın ilgisi bulunan ve gerçekleştiren örneklerden

hareket edeceğiz.

1. Makasıcü Tefsirin Beyaııl Tefsirle İlgisi

İkinci Oturum ff 207

Modem çağda edebi tefsir akımı iki yönelime sahiptir: Birincisi Kur'an'ın

sanatsal tasviri,67 ikincisi ise salt edebi cefsir.68 Ancak bu yönelimler içinde

Kur'an'ın maksadına yönelik ilgi nerede bulunmaktadır? Modern çağda bun­

lara üçüncü bir yönelim ekleyemez miyiz?

Emin el-Hull'nin öne sürdüğü gibi edebi tefsir alanında sadece edebi

çalışmalarla sınırlı kalmak mümkün değildir. Ancak genel maksatlara ulaşarn

bilmek için belagat yönlerinin incelenmesi de bir kenara bırakılamaz. Gaye

veya vesile olarak durum böyledir. Çünkü Yüce Allah muradına dair belağl

işaretler vazetmiştir. Bu sebeple O'nun muradının amacına ancak belağl tefsire

yönelerek ulaşmak mümkündür.69 Çünkü belagat bir yönden Kur'an'ın i'caz

maksadını göstermekte ve ona delalet etmektedir.

Maksatlardan biri i nancın düzeltilmesi ve sahih itikadın öğretilmesidir.

Belagatin bu ma~sadı ispat konusundaki rolü incelendiğinde onun odak nok­

tadaki önemi :ortaya çıkar. Bu, amaç seviyesinde olsun vesile seviyesinde olsun

durum böyledir. Çünkü inancın düzeltilmesi ancak sahih akidenin öğretilmesi

ve bunun tam aksinin yıkılmasıyla gerçekleşecektir.

Belagatin maksatla ilişkilendirilmesi, hem açıklama hem de belağiyorum­

ların istinbatında maksadın kullanımı açısından ayetlerin muhtemel olmayan

anlamlara yüklenmesini aşmak ve salt edebi çalışma ile gerçekleşebilir.

2. Makasıcü Tefsirin Konulu Tefsirle İlgisi

Kur'an'ın konu birliğinin araştırılmasmda takip edilecekyöncem, makasıd1

yaklaşımla aşağıdaki noktalarda birlikte hareket eder:

67 Seyyid Kurub'a göre, edebi tasvirle murad edilen; Tasvir'in Kur'an üslubu olması itibariyle, sunum güzelliği, if.ıde düzgünlüğü ve ortaya konuluş tarıının muhteşemliğidir. Bk. Kurub, Seyyid, et-TaMru'l-fonni fi'l-f!ıır'Eın, Vill. baskı, 1404, s. 36, 255. Y:'llın beyan! cefsire gelince o da Emin el-Hlili (v. 1966)'nirı öncülüğünü yaptığı tefiıirdir. Kur'an'ıtı, diğer amaçlardan uzak olarak, o amaçları da göstermek için tali bir adtm sayılması itibariyle, özel edebi bir incelenmesi esasına dayanır. Emin el-Hlili şöyle der: "Tefsirin bugün için birinci maksadı edebidir, yalındır, saftır, bunun ötesinde herhangi bir itibardan crkilenmemişrir." Bk. Emin cl-HU!i, Meniibi­cu't-tecdrd, s. 10, 203; Ayrıca Bk. Abdurrahman, Aişe, et-Tefiiru'l-beyfinl /i'l-.((ur'ani'l-Kerim, 117-11, Daru'l-Ma'irif, Kahire, III, baskı, 1968.

68 Bu taksim, bazı çağdaş araştırmacıların uyguladığı bir taksimdir. Örnek olarak bk. el-İttic/i­hıı'l-beyiini ft't-ufilr, s. 46. Bize göre bu taksimin yalnız başına ele alınmaması gerelcir.

69 et-TaiJrfr, 1/20.

.. Makasıcli Tefsir: Kur'an-ı Kcrlm'i Amaç ve Hikmet Eksenli Anlamak 208

a. Kur'an'ın konulu tefsirinin amacı "Kur'an'ın birbirini tamamlayan ve

insanlığın hayatına barış ve kurruluş yollarını gösreren hidayer meşaleleri

sayılan konularının ortaya çıkarılması ile onun maksaclarınm müşahhas hale

getirilmesidir. ''7°

Kur'an'ın duruş, hakikat ve temellerinin açığa çıkarılması ancak onun hi­

dayetine ulaşma amacına matuftur.71 Makasıdl yönelimin hedefi de nastan veya

realiteden hareketle Kur'an maksatlarının ortaya çıkarılmasıdır. Bundan dolayı

bu konudaki farklılık noktasının, konulu tefsir yönremindeki asıl amacın hidayet

yönelişiyle alakalı olduğunu, konulu tefsirin hayatın çeşidi yönlerinde Kur'an'ın

hidayetini ortaya çıkarmayı amaçladığını söylemek mümkündür. Halbuki

makasıd1 yönelimde temel gaye Kur'an maksatlarına ulaşmaya odaklanmaktır.

Birincisinin ikinciye dayandığı açıktır. Buna daha önce de işaret etmiştik.

b. Kur'an'ın konulu tefsir yöntemi makasıdi yönelimden şu noktada ayrılır:

Konulu tefsirde, istikra bir konu ile ilgili ayetleri toplamaya ve böylece ayetler

arasındaki konu birliğini ortaya koyacak şekilde muhtevalarını sunmaya yöne­

lik iken, makasıdi tefsirde istikra pek çok seviye ve çeşide sahiptir. İstikranın işlevi, mevcut illetleri bir hikmete irca etmek veya müşrerek delilleri tek illet

halinde toplamak, müşterek delillerin gereklerini bir manaya bağlamak, belirli

bir konudaki ortak maksatları toplamak olabilir. Bu çeşitlerden yakın ve üst

maksatlara ulaşılması mümkündür. Bunlar kesin veya kesine yakın olabilir.

Ayrıca makasıdi yönelimde istikranın konulu tefsirde olduğu gibi bir konuya

has kılınması şart koşulmaz. İstikranın, çeşidine ve derecesine göre birçok

konuyu içermesi mümkündür.

c. Konulu tefsirin yöntemi, dil ve belagat konularına değil, üzerinde duru­

lan konuya odaklanır. Makasıdi yaklaşım ise bunun tam aksidir. Onda ayetle

ilgili her boyuru takip etmek ve ayetin maksadı bilimsel bir yöntemle ortaya

konulana kadar tikel ve tümel maksatlarını çıkarmak lazımdır.

Bu farklılık, iki yöntemin hiç buluşmaması anlamına gelmez. Çünkü bun­

lar tezat fuklılığı değildir. Bu sebeple konulu tefsir ile makasıdi yaklaşımın,

iki hareket noktasında birbirine eşlik etmeleri mümkündür. Birincisi, konulu

tefsirde üzerinde çalışılan konunun makasıd1 tefsirden çıkarılan konulardan

olmasıdır. Bu seçim makasıdi yaklaşıma hizmet etmektedir. İlk olarak, konulu

70 Mmbeciyyetu'f-babt fi'ı-uftiri'l-maıziı'i, s. 36. 71 a.g.e., s. 36.

İkinci Oturum ff 209

tefsirin yöntemi, araştırma konusu olan ma.ksacL tekit veya tahsis eder. İkinci olarak, Kur'an makasıdını tespitte, hayata dair sorunların görülmesi ve tefsirin

bunlarla ilişkilendirilmeleri için konulu tefsirin yöntemleri kullanılır.

İkinci hareket noktası, realitedir. Bu, üzerinde çalışılan konuyla il­gili ayetlerin ve makasıdın toplanmasıyla gerçekleşir. Ortaya atılan konu

nesnel bir şekilde incelenir. Bu sayede Kur'an maksatları gerçekleştirilmiş ve

önceden bilinmeyen maksatlar realitenin ışığında öğrenilmiş hale gelir. Ayrıca

Müslümanlar Kur'an ile hayatı çağdaş bir yöncemle birbirine bağlamış olurlar.

İşte bu, tam olarak realite ve onun değişkenleri açısından Kur'an'ın maksat­

larının kuşatılmasını gerektirmektedir.

3. Makasıcü Tefsir ve Hidayet Yönelişi72

Bazı müfessirler, Kur'an'ın en büyük gayesini insanları ahiretteki kurtu­

luşa sevk etmek/olarak bel irlemişlcrdir.73 Muhammed Abduh, el-Menar adlı tefsirinin girişinde şöyle demektedir: "Bizim murad ettiğimiz tefsir, Kitab'ın

insanları dünya ve ahiret hayatında mutluluğa eriştirecek bir din olarak an­

laşılmasıcLr. Kur'an'ın en yüce amacı budur. Bunun ötesindeki konular ona

tabidir ve onun gerçekleşmesi için bir vesiledir.74 Bundan kolayı (müfessirin)

ilk ilgisini Kur'an'ın bu niteliği konusunda inen hidayetine ve bunun için in­

dirilen uyarma, müjdeleme, hidayet ve salaha yöneltmesi gereklidir.,,.,5 Reşid

Rıza el-Vahyü'l-Muhammedl adlı kitabında şöyle demiştir: "Kur'an'ın mak­

satları beşeriyet fertlerini ve topluluklarını ıslah etmek, onları olgunluk se­

viyesine ulaştırmak, insan kardeşliğini ve birliğini gerçekleştirmek, akıllarını

yükseltmek ve nefislerini tezkiye etmektir."76

72 Kur'an'ın hidayer özelliğini öne çıkaran eğilim 73 Örneğin İbn Cüıey, Kiıabu'ı-ttsbil fi 'ulflmi'ı-tenzil adlı refsirinde şöyle der: "Bil ki Kur'an'la

amaçlanan,. halkı Allah'a ibadete ve O'nun dinine girmeye davettir." İbn Ceu.i' el-Kelbi, Mu­hammed b. Ahmed, Kit!ibıı'ı-usbU fi 'ulflmi't-tmzil, Danı'l-Kütübi'l-'Arabi, Beyruc, Il. baskı, 1393/1973; 1/5; el-b b. Abdissdlm (ö. 660/1262) da Mect1z11'/-.((ıır'tiıı adlı kitabında şöy­le der: "Kirabı'rıı kullarına nasihatler olarak indirmiştir ki aye tlerini düşünüp, muhkemiyle amel etsinler, müccşabihinc inansın lar, dünyada onu bilme ve ona uymahtrıyla mutlu olsunlar; O'nun yak.tn lığı ve O'nun ikramıyla ahirette kurtuluşa ersinler ... ". İbıı Abdusselam, İzzuddln 'Abdul'aı.lı b. 'Abdussclam es-Sülemi ed-Dımaşki, Mecazıı'/-.((ıır'an, (thk. Mustafa Muham­med Hüseyn ez-Zeheb!, tkd.: Ahmed Zckj Yemani), Mü'cssesem'l-Furkan li't-Turisi'l-'Arabl, Londra, 1419/1999, s. 483

74 Ttjifn/l-Mentir, 1117. 75 A.g.c., J/310. 76 Muhammed Reşid Rıza, el-Vabyıı'l-Mııl;ammedl, ID. baskı, h. 1406, s. 193.

ff Makasıcü Tefsir: Kur'an-ı Kerlm'i Amaç ve Hikmet Eksenli Anlamak 210

el-Menar tefsirine hızL bir bakış, makasıdl tefsirin ve irşadl yönelimin

"en yüce gaye, makasıdu'l-Kur'an" gibi terimleri tekrar etmelerinden dolayı

nihayetinde birbirlerine benzedikleri hükmüne varmamıza sebep olabilir. An­

cak derin ve ağır bir düşünüş bizim iki tefsir çeşidi arasındaki farkı görmemizi

sağlayacaktır. Şöyle ki:

- İki tefsir arasında müfessirin gayesi bakımından fark bulunmakta­

dır. Zira makasıdl tefsirin hedefi Allah'ın Kitabı'ndaki muradını Kur'an'ın

maksatlarını açıklayacak şekilde ortaya koymaktır.77 Muhammed Abduh ve

Reşid Rıza'nın el.-Mentır Tefiiri'ndeki görüşlerine göre tefsirin gayesi, teşriin

hikmetlerini, Allah'ın insan varlığındaki yasalarını, Kur'an'ın her zaman ve

mekanda insanlar için bir hidayet kaynağı olduğunu açıklamak ve ondan yüz çevirmiş olan Müslümanlann bu asırda içinde bulundukları hal ile Kur'an'ın

hidayetini karşılaşcırmaktır.78 Bu tür tefsirin hedeflerinden biri Kur'an'ın hi­dayeti ile Müslümanların bu asırda içinde bulundukları hali birbiri ile kıyasla­

maktır. Tefsirin en asgari derecesi kalbe Allah'ın azamet ve kutsiyeti geçecek,

kişiyi şerden uzaklaştırıp iyiliğe davet edecek şekilde Kur'an'ı açıklamakt ır.

Bu, alirrı olsun cahil olsun her insan için kolay bir iştir.79 Tefsirin birinci

gayesi ruhları cezbedecek ve onları amele ve hidayete sevk edecek bir şekilde

Kur'an'ın yol göstericiliğine uymaktır.80 Bundan dolayı nefsi ıslah eden terbiye

ihmal edildiği taktirde ilimlerin ve fenlerin öğretilmesi, yabancıların bizi köle

yapmalarını engelleyemez.81 Menar ekolünün temsilcileri "vakıanın, Kur'an'ın

Müslümanları bilinçlendirmede ve kalkındırmada kullanılması" anlamında

vakıayı incelerler. Çünkü bu, Kur'an'ın anlaşılmasından ve tefsirinden sonra

gerçekleşebilecek bir aşamadır. Bu yöntem hayatın problemlerinden hareketft

le onlara Kur'an'da çözümler aramak yoluyla gerçekleşir. Ancak bu yöntem,

tefsirden ve ayetlerin delaleclerinden uzak düşen ek apklamalara yol açabilir.

Bu hususta Reşid Rıza şöyle der: "Ben Muhammed Abduh'un vefatından

sonra bu işe giriştiğimde bazı yerlerde onun yönteminin dışına çıktım. Ayetle

ilgili sünnet-i nebeviyyede bulunan bilgilere daha fu.zla yer verdim. Bunlar

ayetin kendisiyle veya hükmüyle ilgili açıklamalar olabilirler. Ayrıca kelime-

77 et-Taf;rlr, 1/ 41. 78 el-Mentır, 111. 79 a.g.e., 1/21. 80 a.g.e., 1/25. 81 a.g.e., 116.

İkinci Oturum ff 211

ler, cümlelerin lügavi yönleri ve ilimler arasındaki ihtilaflara daha çok gir­

dim. Farklı surelerde.ki ayet şahitlerini daha çok z~ettim. Müslümanların

şiddetle ihtiyaç duyduğu meseleleri araştırmak için ek açıklamalara yer ver­

dim. Bununla amacımız, bu çağda onların dinin hidayeti ile daha sağlam

hale gelmelerini, kafir ve bidatçilere karşı delillerle güçlenmelerini sağlamak

ve çözemedikleri problemler için kalplere rahatlık verecek şekilde çözümler

sunmaktır. Okuyucunun tefsiri okumadığı vakitlerde bu bölümleri bağımsız

olarak okumasını tavsiye ederim. Böylece okuyucu, Kur'an üzerine düşünmüş

olacak, onun hidayeti üzerinde hareket edecek, ümmetin ıslahını sağlayabi­

lecek, gençliği n i yeniden i nşa edebilecektir. Tefsirden bizzat murad edilen de

budur."

Makasıdl tefsir ise ayetle ilişkili amacın dışına çıkmadan Allah'ın

kelamından muradına ulaşmaya çalış ı r.

- İki tefsir akımı arasındaki ikinci farklılık noktası makasıdla ilgili tasnif-/

ten kaynaklapmaktadır. Bu makasıdl tefsirdeki sıralama araştırmasında daha

da açık hale gelmektedir. Mesela makasıd1 yönelimde istikra farklı aşama ve

çeşitlere sahiptir.82 İrşad (hidayet) yönteminde ise böyle bir tertip bulunmaz.

Bu yöntemin temsilcileri bunların hepsini bir derecede zikretm iş l erdir. 83

- İrşad! yöntemde Kur'an'ın irşad etme özelliği çerçevesinde genel bir if­ade ile yetinmekte ve bu konuda,tafsilata girmemektedir. Makasıd1 tefsirde ise

derece ve düzenlemede ayrıntıya gidilmesi lazımdır.

IV. Makasıdi Tefsire Özgü Araçlar [Makasıdı Ortaya Çıkarma Araçları]

Makasıdı ortaya çıkarırken kullanılacak araçlar üç çeşide ayrılabilir: Birin­

cisi, diğerlerinde de bulunan ve maksadın belirlenmesinde etkili olan araçlar.

İkincisi usfilcülerin maksadı bulma yolları. Üçüncüsü, makasıdı çıkarmada rolü bulunan belagat araçları.

82 a.g.e., 1/16. Örnek olarak bk. a.g.e., 1/78-96. 83 Meoar okuluna göre müfessirin amaçları onu o tefSir ilmioe ve vakıaya hakim olmasını zorunlu

kılar. Oysa bu iki işe hakim olmak kolay değildir. Kaldı ki Yüce Allah'ın kelamından ne murad edildiğine ulaşabilmek her i~-reyen için mümkün değildir.

.. Malclsıcü Tefsir: Kur'an-ı Kerlm'i Amaç ve Hikmet Eksenli Anlamak 212

1. Temel Karineler

Bu karinelerin tefsir ilminde muradın anlaşılmasındaki öneminden dolayt

müstakil bir başlık açıyoruz. Bu karinelerden söz ve hal ile ilgili çeşitler ine

sahip bağlam ile başlıyoruz.84

a. Söze İlişkin Bağlam

Sözle ilgili bağlam ikiye ayrılmaktadır. Birincisi bağlantılı söz karinele­

ridir. Bunlar anlaşılmak istenen ifadeden önce geçmiş olan veya sonras ında

gelen sözcük ve cümlelerdir. Bu çeşit bağlama modern bilginler "küçük bağ­

lam" adını vermekcedirler. İkincisi ise "ayrı söz karineleridir". Bunlar "büyük

bağlam" diye adlandırılmaktadır. Bilinmeyen ve bağlamında bulunmayan bir

dil biriminin delaletini ortaya çıkaran dilbilimsel unsurlardan oluşur.85 Bağla­

mın maksatla ilgisine ve onu açığa çıkarmadaki rolüne gelince, tümevarımın,

büyük bağlamın kullanımının bir çeşidi olduğu söylenebilir.

Bazen bağlama yönelmek, ayetin veya terkibin kendisi için sevk edildiği

maksadı açmada merkezi bir rol üstlenebilmektedir. Mesela "Onlar, 'Bizim

için Rabbine yalvar da onun ne tür bir sığır olduğunu bize açıklasın' dediler.

84 İbn ~fil SÖ7.Cl ve durumsal karinelerin önemini açıklarken şöyle der: "Konuşanlar ve dinleyen­ler, sözü anlamak için sö1,ün bağlamı ve hitabın konusu ve basit açıklayıcılardan oluşan işaretle­rin kelamı çevrelemcsinc ihtiyaç duyarlar. Sözü çevceleyeo bu unsurlar dinleyicinin, konuşanın söıüodeo muradının ne olduğunu anlamasına engel olabilecek ihtimalleri ortadan kaldırmaya yardım edeceklerdir. Bundan dolayı bazı alimler, şeriaun büküoı l erioi çıkarma işlemini lafıılar­

la sınırlandırmak.la hata ediyorlar. Bu alimkr, l afızla yetinerek, görüşlerini Jafıa dayandırıyorlar. Binaenaleyh lafıı evirip çevirmeye ve rahlil ermeye devam ediyorlar ve bunu yapmakla laFr.ın özünü çıkaracak.l[trınJ umuyorlar. Oysa onlar bizim sunduğumuz, sözü kuşatan karinelerden yararlanmayı ihmal ediyorlar. Halbuki delalerte en dakik yer ve kelamın delaletini anlamada yardımına en muhtaç olunan makanı teşri makamıdır." J3k. MaMiıdu'ş-şeri'a,, s. 24. et-Ta}pfr ve't-Ta/Jblr'de de şöyle gelmiştir: "Bil ki kelimelerin vaı'ı ile kasdolunao, bücüncül manalann if.ı.desinden başkası değildir." (Muhammed b. Hasan b. Ali b. Süleyman b. Ömer, et-Ta~rir ve't-TalJbir, Mckrebcru'l-Buhfısi'l-İslimiyye. Daru'l-Fikr, Bcyrut, J. baskı, 1996; I/114).

85 Musab. Mustaf.ı el-Abidin, a.g.e., s. 256. Söı.el bağlama bu geniş bakış, usulcülerin görüşüyle örtüşür. İbn Hazm şöyle der: "Hadis 've Kur'an'ın tamamı bir lafız gibidir. Bir ayede diğeri olmadan hüküm vcrilmeı., yine bir hadisle de diğeri olmadan hüküm vcrilmeı. Bilakis bütün bunlar birbirlerine eklenir, çÜnkü onlar birbirine ribi olmada biri diğerinden daha öncelikli değildir. Kim bunu yaparsa delilsiz tahakküm etmiş olur." (el-İbkt1m fi uiı?li'l-AJ;Mm, 3/371). Aynı şekilde Gazz.'ill de kati deği l ama ıanni manan ın keşfi nde bağlamsal karinelerin önemi­ni açıklam ışnt. Çünkü kat'i olanın anlamı, o karinelere ihtiyaç olmadan doğrudan anlaşılır.

(el-Musta.ift1, Daru'l-Kütübi'l-İlmiyye, (rhk. Abdusselim 'Abduşşafl), Beyrur, 1413, T. baskı, 99-100). Usılküler neıdindc bağlamın önemi için Bk. Tahir Hammuda, Dirô.satıl'l-ma'na 'in­de'l-uHiliyyin, ed-Daru'l-carni'iyye, İskenderiye, s. 225-233.

İkinci Onırum ff 213

Musa da 'Rabbim onun ne yaşlı ne de körpe olmayıp bu ikisi arası bir sığır oldu­

ğımu söyliiyor. Artık size emredileni yerine getirin' dedi" (el-Bakara 2/68) ayetin­

de "size emredileni yerine getirin" ifadesindeki yükümlülük ile edeplendirme

amaçlandırmışttr.86 Bunun delili, ayetin İsrailoğullarını kınama sadedinde gel­

miş olmasıdır. Bu kıssa "neredeyse yapmayacaklardı" ayetinin de delaletiyle

onların dini kabullenme konusundaki kusur ve eksikliklerin i anlatan kıssalar

arasında sayılır.

Bağlamın ayetin delalet ettiği maksada ulaşma konusunda da bir rolü

vardır. Mesela "İnsanlann (ibadetleri) için yeryüzünde yapılan ilk ev, Mekke'deki

kutsal ve insanlığa rehber olan Kabe'dir" (Al-i İmran 3/96) sözünden maksat da

Kabe'nin değerini anlatmaktır. Bunun sebebi, "De ki: 'Allah doğruyu söylemek­

tedir. Artık Allah'ın birliğine inanarak İbrahim'in dinine uyun. O ortak koşan­lardan deği.ldi. " (AH İmran 3/95) ayetinden sonra, " ... Hac yapma imkanı olan

insanların Allah için Kabe'yi ziyaret etmeleri farzdır. Kim bunu kabul etmezse,

bilsin ki, Allah hiçbir şeye muhtaç değildir. " (AH İmran 3/97) ayetinden de önce

gelmiş olmastthr. Böylece bunların kendisinden öncesine delil olarak getiril­

diğini öğrenmiş oluruz. Çünkü delilin durumu, istenilmesinin ardından vaki

olmasıdır. Mukaddime ise kendisinden sonrasına hazırlık olarak getirilir. Her

ikisi de sebep bildirmeyi hissettirir. İllet, delalet bakımından malulden daha

açıktır.87 Bu bağlamda "ilk ev" ifadesinin tefsiri dikkate alındığmda binala­

rın veya insan meskenlerinin tarihini anlatmak Kur'an'ın amaçlarından oııhaı. Ayet İbrahim'in dinine uymanın zorunlu olduğunu bildirmek için gelmiştir.88

Aynı zamanda bu ayetin öncesiyle değerlendirerek büyük bağlam içerisinde

istidlalde bulunmak mümkündür. Bu da İslam milleti konusunda insanları uyarmak ve onun Allah'ın seçtiği ve İbrahim'i onun asılları ile gönderdiği Hanif dindir veya Allah Teala'nın anlattığı İbrahim'in şu duasıdır: "Ey Rabbi­

miz! Onlann içerisinden kendilerine Senin ayetlerini okuyacak, Kitab'ı ve hikmeti

onlara öğretecek ve onlan arındıracak bir elçi gönder. Kuşkusuz her şeyin üstesin­

den gelen ve her işinde hikmet bulunan ancak Sensin" (el-Bakara 2/129). İslam

milleti Hanifliğin kemale ulaşmış şeklidir. 89

86 et-Tabrir, I/552, 379. 87 İbn ~lır, Muhammed et-Tahir, Tafı~i~llt ve Eni.lir ft'l-1[.ur'fmi ve's-Siinnt, (drl. Abdulmelik

b. İbn Aştır), cş-Şcrikeru't-TCınusiyye li'c-tcvzi' / el-Müessesecu'l-vacaniyye li'l-l<lcib, Tunus/ Cezayir, 1985m. 1406 h., s. 25.

88 İbn Aşur, a.g.e., s.28. 89 İbn Aşın, a.g.e., s.33.

ff Makasıdi Tefsir: Kur'an-ı Kerlın'i Amaç ve Hikmet Eksenli Anlamak 214

b. Hal Bağlamı

Hal karinelerinin sınırlandırılması mümkün değildir. Ancak hal bağla­mını oluşturan en önemli unsurlara işaret etmek mümkündür. Bunlardan biri konuşan, diğeri de sözün şartlarıdır.90 Buna Kur'an'ın nazil olduğu çevrenin, mesajın zaman ve mekanın bilinmesi de dahildir. Hfil karinelerinin biri de se­beb-i nüzuldür. Çünkü her bir nüzul sebebi, kelamın oluşma şartlarının tasvir edilmesine yardımcı olacaktır. Ayrıca nüzul sebebi, müfessire kelamm oluşma şartlarının gerektirdiği durumları rakip ederek belagatle ilgili hususiyetleri id­rak etmede yardımcı olur. Nüzul sebebinin bir diğer yönü, ayetten kastedileni anlamanın kendisine bağlı o lduğu durum olmasıdır.91

Ayetten kastedileni anlamanın sebeb-i nüzul bilgisine bağlı olduğu misal­lerden biri şudur: '~ .. Müminlerden iffetli kadınlarla ve sizden önce kendilerine

kitap verilenlerden iffetli kadınlarla, mehirlerini vermek koşuluyla, iffetinizi ko­ruyarak, zina etmeyerek ve gizli dost da tutmayarak evlenmeniz size helal kılın­mıştır. -Kim inanmayı reddederse, yaptık/an hoşa gitmiştir-. O, ahirette de zarar edenlerden olacaktır" (el-Maide 5/5). Ayette "Kim inanmayı reddederse, yaptık­

/an boşa gitmiştir" cümlesi, bir ara cümledir. Onunla kastedilen Ehl-i kitabın kadınlarıyla evlenmenin caiz olduğunu, bunun -onların dini yönden tezkiyeleri değJI- Müslümanlar için bir kolaylık anlamı taşıdığını vurgulamaktır.92 Bu aye­tin sebeb-i nüzulü konusunda Ehl-i kitap kadınlarının şöyle dediği zikredilir: "Allah bizim dinimizden razı olmasaydı bizimle evlenmenize razı gelmezdi".93

2. Usfil Yöntemleri

Usul yöntemJerini istikra, delaleti açık olan Kur'an delilleri ve illeti bulma yolları olarak sınırlayabilir iz.

a. İstikra94

Tam veya nakıs, anlam veya metinle ilgili çeşitleriyle istikra, Kur'an'ın cüz'I, yakın ve üst maksatlarının açık delillerinin, cüz'i illetlerinin, nasların bir

90 İbn Teymiyye onu hit11bın sebebi diye isimJendirmiştir: İbn Teymiyye, tl-Mıısvvtdt fi ııiu-/i'l-fo.h, (thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid), Daru'l-Medcoi, Kahire, J/1 18.

91 Nüzul sebeplerinin f.ıydaları için beşinci mukaddimeye bakınız. tt-Ta~bir, 1/46- 50.

92 et-Tabrir, 11!25.

93 et-'liıbrfr, 1/124- 125; Ayrıca bk. Tefilrıı'ç-'[aberf, 8/12. 94 "Tikel önermelerden tümel bir sonuca ulaşılmasını sağlayan akıl yürütme yöntemi." ç.n.

İkinci Oturum ff 215

konu veya görüş hakkındaki işaretlerinin tümevarım yöntemiyle bulunması

açısından önem taşır. Bundan da önce Kur'an'ın dil ve belagat kullanımlarının

ve üsluplarının makasıcü boyut çerçevesinde istikrası ve Kur'an maksatlarının

açığa çıkarılması ve belirginleştirilmesi gereklidir.

İstikra realitenin değişkenleriyle devamlılık kazanmış yapısal bir gereç­

tir. Müfessiri, bu değişkenlerin ardındaki maksatları açığa çıkarabilmek için

delilleri, illetleri, işaretleri ve belagat özelHklerini inceleyip onlardan sonuçlar

çıkarmaya sevk eder. İstikranın bir sınırı da yoktur. Delillerin tamamından çıkarılan mana ve maksatlar sayesinde ona ulaşılır. İstikra, kendisi ile daha

yüksek maksatlara ulaşılacak bir alan oluşturabilir. Ayrıca onun şekil ve su­

retleri de çeşitlidir. İstikra sürecine ayrıca tek bir maksada götüren bir delili

tercih ettirmeye yarayan manaların çıkarılması da katılabilir.

Kur'an maksatlarını ortaya çıkarma yollarından biri olarak usulcülerin

kullandığı istikranın örneklerinden biri, tek konudaki pek çok maksattan asli

bir maksat çıkarılmasıdır. Mesela "ümmetin fertleri arasında para kazanmak

için kendisini yoran için adalet ilkesini, o konuda ihmalkar davrananlar karşı­

sında ihsan ilkesini gözetmek genel menfaate ve kişisel vicdana riayet arasında

ortak. noktayı bularak fertler arasında servetten yararlanma ilkesini koymak

böyledir."95 Bu, dinin, genel servet düzenini servetin ümmetin fertleri arasın­

da dağıtılması ve kazançlının kazandığı faydadan mahrum edilmemesi esasma

dayanır. Muhtaç kişi de ihtiyacı olandan mahrum edilmez. Öncelikle sağladığı, kazanan kişinin malı konusundaki güvendir. Allah şöyle buyurmuştur: "Ey

iman edenler! Mallarınızı aranızda batıl olarak yemeyiniz." (en-Nisa 4/29).

Hz. Peygamber de şöyle buyurmuştur: "Sizin kanlarınız, mallarınız, ırzlarınız

aranızda işte bu şehirdeki bu ayınız gibi mukaddestir."96 Dinin kurallarından

biri de malların korunması olmuştur.97

95 et-Tabrir, 1144-45. 96 Buhar!, SabWindc bu hadisi rivayet etmiştir. Bk. Sabfhıı'l-Bııbari, .Kit~bu'l-'iJm, "Nice tebliğ

edilen vardır ki duyandan daha iyi kavrar" bahsi/babı, No: 67, 1/37. 97 İbn Aştır Bakara surcsiııdc mallarla ilgili ayetlerin getirmiş olduğu maksadı açıklarken şöyle

der: "Kur'an ümmetin malını koruma esaslarının en önemlisini bu ayetler zincirinde dii1.enlc­miştir. Bu esasların en büyliğüyle başlar ki, o da ümmete bir mal varlığı tesis etmektir; çünkü ümmetin ayakta durması/gücü onunladır. Sonra mal, mal sahiplerinden adaletli bir şeki lde, ihtiyacmdan fazlasından bir miktar alınır. Onu insanlara farz kılmıştır; ıeoginlcrinden alınır, fakirlerine verilir. Bu konu, ister alman mal zekat gibi fiın. olsun ya da sadaka gibi nafile olsun, eşittir. Kıır'an-ı Kerim buna rcşvik ve bunun sevabına özendirme ve bunu elinde curmakran sakındırma üzerinde çok durmuşlur."(et-Tabrfr, 3n8 -79).

ff MaHsıdl Tefsir: Kur'an-ı Kerlm'i Amaç ve Hikmet Eksenli Anlamak

216

Bu güvenin ilan edilmesini, malların çeşitli muamelat işlemleri ve şahit­

lerle kayır altına alınması, rehin gibi akitlerin kayıc alcına alınmasıyla ilgili hükümler takip etmiştir. Allah Teala şöyle buyurmuştur: "Ey inananlar! Bir­

birinize belli bir vade ile borç verip aldığınızda bunu hemen yazınız. Aranızda her

hangi bir yazıcı onu doğru bir şekilde yazsın. Yazıcı -Allah'ın kendisine yazmayı

öğrettiği gibi- yazmaktan kaçınmasın, mutlaka yazsın. Borcu olan da bunu yaz­

dırsın, Rabbi olan Allah' tan korksun ve borcundan hiçbir şeyi eksiltmesin. Borçlu,

aklı ermeyen ya da aciz veya yazdırmaya gücü yetmeyen birisiyse, yerine velisi

borcunu tam yazdırsın. Erkeklerinizden de iki şahit bulundurun. Şayet şahitlik

edecek iki erkek olmazsa, bu durumda şahitlik yapabileceklerine inandıklannız­

dan bir erkek v~ biri unutursa diğerinin ona hatırlatması için iki de kadın şahitlik

etsinler. Şahitler, şahitlik yapmaya çağrıldık/an zaman bundan kaçınmasınlar.

Az veya çok olsun belli bir süreye kadar olan borcunuzu yazmaktan üşenmeyin.

Bu yazma işi, Allah katında daha doğru ve şahitliği yerine getirmede daha sağlam

ve borcun miktarı ve süresi hususunda şüpheye düşmemeniz için de daha uygundur.

Ancak aranızda peşin olarak hemen alıp-verdiğiniz bir ticari işlemde bunu yaz­

mamanızda sizin için bir sakınca yoktur. Alış veriş yaptığınızda şahit bulunduru­

nuz. Yazana ve şahide hiçbir zarar verilmesin. Eğer bunu yaparsanız, kendinize

haksızlık etmiş olursunuz. Allah' tan korkunuz. Allah size ne yapmanız gerektiğini

öğretiyor. Allah her şeyi bilmektedir. Yolculukta olup da yazacak birini bulamaz­

sanız, bu durumda borca karşı bir rehin alınız. Şayet birbirinize güvenirseniz,

kendisine güvenilen kişi emanetini yerine getirsin ve Rabbi olan Allah'tan korksun.

Şahitliği kesinlikle gizlemeyin. Kim şahitliği gizlerse, o, kötü kalpli birisidir. Allah

yaptıklannızı bilmektedir." (el-Bakara 2/282-283). Nas ve istinbat açısından

değerlendirilecek bundan başka ayetler de vardır.

Ayrıca Kur'an'ın maksatlarından birinin de, malın ümmetin fertleri ara­

sında dolaşması, bir tarafta, ailede veya kabilede kalmamasıdır. "Mallann sa­

dece sizden zenginler arasında elden ele dolaşan bir şey olmaması için Allah'ın

o kentlerin halklarından, Peygamber'ine verdiği ganimetler; Allah, Peygamber'i,

yakınları, yetimler, yoksullar ve yolda kalmışlar içindir ... " (el-Haşr 5917) buy­

rulmuştur. Yani malın orduya has bir mal olmaması, bilakis fakirlerin de on­

dan nasiplerini almaları isceruniştir. Sonra malın düzenli olarak insanların

elinden zekat olarak vceya başka şekilde alınması, fakirlerin yararını sağlamak

ve geçimlerini sağlamak için farz kılınmıştır. Hz. Peygamber "Allah zekatı

İkinci Oturum •• 217

zenginlerden alırup fakirlere verilmesi için fan kıldı" buyurmuştur.98 Bu çeşide

ganimet mallarından alınan beşre birlik pay da ekJenir. "Biliniz ki ganimet ola­

rak aldığınız mallann beşte bir Allah içindir." (el-Enfal 8/41) buyurulmuştur.

Yani kılıçlarınızla kazandığımzdan alınır. Buna farı olan nafakalar ve kefaretler

de katılır. Malın sahibinin vefatından sonra dağıtılması ise miras paylarının

dağıtılmasıdır. Aynca sadaka ve vasiyet gibi vacip olmayan yollarla da paralar

zenginlerden alınabilmektedir. 99

Görülüyor ki "malı koruma, kazançlının güvenliğini sağlama, malın üm­

metin fertleri arasında dolaşımını sağlama gibi pek çok maksat tümevarım

yoluyla bu maksada işaret etmektedir. Bu maksatların her biri, malı koruma

maksadı ile ilgili ayetlerin illet ve hikmetlerinden çıkarılmıştır. 100 Bu üç şe­

kilde görülen usfıll istikranın bir uygulamasıdır. Birincisi, bir hükme götüren

illetlerin çıkarılması; ikincisi, sonuçta maksat olarak nitelenebilecek illetlerin

çıkarılmas ı ; üçüncü olarak külü bir maksada ulaşmak için pek çok maksadın /

çıkarı 1 ması.

b. Kur' an 'ın Delaleti Açık Delilleri

Bunlar, kendisinden kastedilen şey Arap kullanımına göre zahirinden

farklı olması ihtimali zayıf olan ifadelerdir. 101 Kur'an'ın lafımın kat'ı olması

bizim için Şari'e nisbetinde kesinlik sağlar. Ancak delaletinin zan nl olması

ikincil anlamları zayıflatacak açık bir delalete ihtiyaç duyar. 102

Kur'an-ı Kerım'in delillerinin anlamları açıktır. Asıllar ve sabiteler an­

cak usulcülerin delalet konusundaki yöntemlerine dayanılarak çıkarılabilir. Bu

98 Hadisi Müslim Sal~l~'inde rivayer etmiştir. mt Müslim, Kitabu'Hrnan 19, 1150, (thk. Mu­hammed Fuad 'Abdulbaki), Daru İhya'i't-Türasi'l-'Arabl, Bcyrut.

99 et-Tahrir, 3/44-47. 100 Buna örnek olarak şıirlnın meşruiyetinin aslına, o konuda ayetleri coplamak suretiyle delil

getirmesine bakınız: "İşlerde onlarla istişare eı" (Al-i İmran3/159). Bu aycr, ümmetin işlerinde ve maslahatlarında müşavere ermeyi cmdeder. " ... İşlerini birbirlerine danı,<nrnk yaparlar" (eş­Ş(lra 42/38) ayeti de kabile işlerinde istişare etril<lerindcn dolayı Ensar'a övgüdür. Ve bk.: "Eğer aııne ve baba lıer ikisi de razı olarak ve danışarak çocuğıı siltkn kesmek isterlerse, artık ikisine de bir giinab yok.tur" (el-Bakara 2/233) aile işleri hakkındadır. Dolayısıyla Kur'an, f.ıydaların/mas­laharlarm (mesalih) mertebelerinin tümünde istişare euncyi bu ayetlerle meşru kılmıştır. Bk. et-Tabnr, 4/148. Aynı şekilde cevbe ayetlerinin olguları da onu kesin olarak ifudc etmiş, metin sın ırına ulaşıruşcır. et-Tabrlr, 51166

101 Malµisıdıı'neri'a, s. 7. 102 a.g.e., s. 17.

ff Makasıdl Tefsir: Kur'an-ı Kerlm'i Amaç ve Hikmet Eksenli Anlamak

218

yöntemler haber ve inşanın delaletini belirlemede ve maksatları açıklamada

müstağni kalınamayacak bir araç oluşturmaktadır. Çünkü bu yolla ibtidai ve

açık olan emir ve nehiyler, eylemin veya onu yapanın övüldüğü haberler gibi

delaleti güçlü olan deliller diğerlerinden ayrılmaktadır. 103

c. İlleti Ortaya Çıkarma Yolları

Usulcülere göre hükmün illetini bilmek, cüz'i veya birden fazla illetten

çıkarılan üst ve yakın maksatları anlayabilmenin temel yollarından biri sayılır.

Açık veya kapalı bir şekilde nas ile bildirilen veya hakkında hiç nas bulun­

mayan Kur'an .hikmetlerini çıkarmak da böyledir. Nassın bulunmaması onun

delaletinin tercih edilmeyeceği anlamına gelmez.

Nas ile belirtilmemiş illetlerin istinbatı ancak usul sayesinde ve üst mak­

satların ışığında ve onlara .katılarak yapılabilir. Bu da istinbat edilmiş hik­

metlerin delaletlerinde tercih edilebilir hale gelmesine hatta güçlü olmalarına

vesile olacaktır.

Uswcüler illeti iki şekilde kullanırlar. İlk olarak onunla hükmün hikmeti

kastedilir. Yani illet, hükme terettüp eden uygun manadır ki Şiri bununla bir

maslahatı sağlamayı veya bir kötülüğü önlemeyi amaçlamıştır. Mesela hayacı

korumak kısasın illetidir. İkinci kullanımda ise illede hükmün hikmetinin

varlığına sebep olan vasıf kastedilir. Mesela hırsızlık ve zina, haram kılına ve

had uygulama için illettir.104 Usulcüler illeti ikinci manada tanımlamışlar ve

sınırlarını şöyle belirlemişlerdir: İllet, kulların yararını sağlamak veya onlardan

zararı def etmek için hükmün teşriine terettüp eden zahir ve kesin vasıftır." ıos

Bu illetleri tanımak için iki kısma ayırabiliriz : Birincisi hitabın kendisine

delalet ettiği illetler, ikincisi ise hitaptan çıkanlanlarcltr. İbn Aşın niçin sadece

bazı ayetlerde illetleri belirten açık ifadelerin bulunduğu sorusuna şöyle cevap

verir: "Mesela Kur'an'ın indiği dönemde içkinin faydası bilinmekteydi. Kumar da

fakirlerin faydalanması için kullanmaktaydı. Bu durumda, her ikisinde bulunan

kötülükleri açıklamak için haram kılınmalarının hikmetini açıklamak gerekti."106

/

103 Bk. el-Mııuıifa~at, 21298. 104 cl-AmidJ, el-İJ:ıkam , 3/224- 226; Rı:ıvdatu'n- ııı2zır ve cennetu'l-menı!izir, s. 321. 105 Şibli, Muhammed Mustafa, Usulıı'l-#hi'l-İslfiml, Beyrut Arap Ü niversiresi, Daru'n-Nahda­

ti'l-'Arabiyyc, Bcyrut, II. baskı, 1398/1 978, s. 231. 106 et-Tabrir, 21356.

- Hitabın Delalet Ettiği İllet

İkinci Oturum ff 219

İllete hitaptan delalet ya aç ı ktır ya da değildir. Eğer açık ise delalet de­

recesi farklı seviyelerde bulunur. Ya kat'! olur. Mesela hitap, illiyet anlatma­

sı sebebiyle açık lafızlarla olur. Şöyle ki: Hitap, "amacıyla" anlamına gelen

"min-ecli, li-ecli, key, izen, fi-illeti kezd' gibi ifadelerle gelir. Yahut da bu delalet

zannı olur yani ba, lam ve in sözcükleri gibi ta'lil anlamına muhtemel olan

lafızlarla gelir. İkincisi açık olmayan delalettir ki bu da uyarma ve işaret etme

yoluyla gerçekleştirilir. 107

Açık ve kat'! delalete işaret eden örneklerden biri şu ayet-i kerimedir:

"Malların sadece sizden zengi.nler arasında elden elde dolaşan bir şey olmaması

için Allah'ın o kentlerin halklarından, Peygamber'ine verdiği ganimetler; Allah,

Peygamber'i, yakınları, yetimler, yoksullar ve yolda kalmışlar içindir. Peygamber

size ne verirse onu alın, sizi neden men ederse ondan da uzak durun. Allah'tan

korkun. Çünkü Allah'ın cezalandırması şiddetlidir. " (el-Haşr 5917) Ayette "el-/

den ele dolaşan bir şey olmaması için" cümlesi temlik lam' ının gerektirdiği şeyin

sebebini bildir~ekredir. Zira onu çok sayıda kişiye mülk yapmıştır. Yani "biz

onu, mal zengin Müslümanlar arasında dönüp durmasın diye bunlar arasında

böldük" demektir. Yalnızca zenginler ondan yararlanmasınlar ve ihtiyaç sahip­

lerine de bir nasip gitsin diye. Bundan maksat, Araplarda İslam'dan önce var

olan ordu komutanını ganimetlerden bazı konular hakkında kayırma adetini

ortadan kaldırmaktır. 108 Ayetteki "key" ifadesi, nas içerisindeki açık bir W:ece

delalet etmektedir ve başka bir manaya ihtimal bulunmamaktadır. 109

İllet bildiren diğer harflerden birisi de "lam" dır. Çoğunlukla sebep bildir­

me için kullanılan harfi.erden biridir. "Karaların ve denizlerin karanlıklarında

yol bulabilmeniz için siz~ yıldızlar yaratan O' dur. Biz, bilen toplum için, ayetleri

107 cz-Zerkcşl, Bedruddfo Muhammed b. Bahadı.r b. Abdullah, e/-Babrıı'l-mublç fi ııS{//i'l-fiM, (thk. 'Abdussmar Ebu Gudde), II. baskı, 1413/1992, Dil.ru's-safve, Kahire, 5/187- 202; Şif/iu'l­

Galil, s. 28, 41-42 ve s. !06-109; Gazzali, el-Mustaif!i, 11303- 311.

108 Fazla bilgi için bk. et-Tabrir, 28/84-85.

109 Ayrıca ~i .:r-) kelimesi de özel olarak illet bildirmek içindir, Allah Tefila'nın şu sözünde ol­

duğu gibi: "Jiı_r:,ı J:! jÇ ~ .zıı; ~f ~ ". "Bunun için/bundan dolayı Biz İsrailoğullarına da

şunu yaz.dık" (el-Miide, 5/32). "j;.f ~ " ifadesi (~) ifadesioiıı illeridir, bu Uktlcadirn:ıe de

cümlenin mefhumundan ve "f.-f ~" ifadesinden anlaşılınakradır. Çünkü onunla iller/sebeb

bildirme (ta'lil) sadece lam ile ca'lilden daha kuvvetlidir. Burada öldürme i.şinin korkunçluğunu

bildirmek ve köcülüklerini göstermek için (f f~) iradesi seç.ilmiştir. Bk et-Tabrir, 61175.

ff Malcisıdl Tefsir: Kur'an-ı Kedm'i Amaç ve Hikmet Eksenli Anlamak

220

ayrıntılı bir şekilde açıkladık." (el-En'am 6/97) ayetinde "sizin için" ve "yol

bulmanız için" ifadelerindeki lam sebep bildirmek amacıyla kullanılmıştır. Bi­

rincisi minnet kasdına matuftur. Bundan dolayı zatlara delalet eden zamirle

bitişmiştir. İkincisi ise yaratmanın hikmetine ve minnetin sebebine delalet

eder. Bu da büyük faydadır."110

Lam ile yapılan illetlendirme, illetin sınırlı o.lduğunu bildirmez. Mesela

"En büyük şahit kimdir?" De ki: ''Aramızda Allah şahittir. Sizi ve ulaştığı herkesi

uyarmam için bu Kur'an bana vahyolundu .. . "." (el-En'am 6/19) ayet- i kerime­

sinde Kur'an'ın indirilmesinin illeti -müjdelemeden bahsedilmeyip- "uyarma"

olarak belirlenmiştir. Çünkü burada hitabın makamı muhatapların kibirlen­

mesidir ve buna uygun düşen de ancak uyarma olur .. Bundan dolayı muhatap

zamiri açıkça kullanılmıştır. Dolayısıyla "lam"daki illet, anlamı, başına geldiği

kelime ile sınırlamamaktadır. Çünkü fiilin başka illetleri de olabilir.uı

Aynı şekilde lılm ile yapılan ta'lllin açıkça zikredilmiş hükmünde girmesi

ta'lllin içeriğini sınırlamak veya "lam" ile kastedilenin tahdidini sağlamaktan

bizi müstağni kılmaz. Çünkü lam'rn illet bildirme dışında bir anlamda kulla­

nılması da mümkündür.

- Hitaptan İstinbat Edilen İllet

İlahi beyan, illetlerden ve hikmetlerden birçoğunu açıkça ifade etmemiş­

tir.112 Bundan dolayı illeti ortaya çıkarma yöntemlerinden biri de hitabın hik­met ve yararlarıyla sebep gösterme (ta'W) yöntemi ya da gelene~sel isimlendir­

meyle "münasebet", "sebr ve taksim" yöntemidir.

Münasebet, "Sürekli ve açik bir nitelemeden ibarettir. Hükmün ona göre

terettüp etmesinden, o hüküm vazedilirken murad edilmesi uygun olan bir

şeyin hasıl olması lazım gelir. Bu hükmün olumsuz veya olumlu olması eşittir.

Maksadın, yararı sağlama ya da zararı}nleme olması da aynıdır." 113

110 et-Tabrir, 71393. Jll et-Tabrlr, 7/168. / l 12 İbadetler gayr-ı muallel (sebepleri belirtilmemiş/gösterilmemiş) olmasına rağmen, İbn AşCır şu

görüştedic "İbadetler pek çok sırları içermektedir; onlar arasında zihinlerin ulaşabildikleri var­

dır, ki bunlar hikmet diye tabir edilir; onlardan Allah'tan başka kimsenin bilmedikleri de

vardır. Öğlen namazının dört rekat olması gibi." İbn Aştır ibadetlere ait birrakım hikmetler

zikrettiğinde, bundan muradın onun onlarla sınırl ı olduğu değildir; onun zikrettiği, bütünden

bir parçadır ve ihtimaldir, bilginin son noktası değildir." (et-Tabrir, 6/132).

113 el-Amidi, el-İl;ık.am, 31294- 295.

İkinci Oturum ff 221

Açık ve sürekli vasfın istinbatı durumunda, sebep göstermek (ta'lll) iste­

yen kimse, sağlanmak istenen menfaate ya da önlenmek istenen zarara yönelir.

Burada hikmet veya illete itibar etmek için tercih edilen . .maksadın türü açık­

lanmaktadır; ikinci olarak da araştırmacı zorunlu olarak şu soruya cevap arar:

Niçin başkasına değil de bu maksada itibar etmiştir? Ortada bu tercihi haklı

gösterecek nedenler var mıdır? Yoksa durum zikredeceği hikmetin hilafına

mıdır? Bunun örneği domuz etinin haram kılınmasının illetidir. İllet domuz

erinin pişirilme esnasında ateşin sıcaklığının öldüremediği zararL bakterileri

içermesidir. 114 Belki de bu ta'lllin seçilmesinin sebebi, yiyeceklerin hükmünde

Kur'an esaslarına dayanmaktır. Zira bu hüküm şu ayetlerde ifadesini bulan

esasa dayanır: "Ey insanlar! Yeryüzünde bulunan helal ve temiz şeylerden yiyin"

(el-Bakara 2/168); "Sana kendilerine neyin helal kılındığını soruyorlar. De ki:

"Bütün temiz yiyecekler ... " (el-Maide 5/4). İbn Aşur şu görüşü tercih etmiştir:

Yiyeceklerin mubah olmasının illeti, onların temiz olmasıdır, yani yiyeceğin

zararlı, pis ve dine aykırı olmamasıdır. 115 Bundan dolayı İbn Aşur'un domuz

etinin ve murdar hayvan etlerinin vb. haramlığı konusunda bu niteliğe bak­

tığını görürüz. 116 Burada, ta'llle uygun niteliği seçmede maksadın rolü ortaya

çıkar; fakat zararı gösteren deneylerin sonuçlarını nakletmek suretiyle de zara­

rın ilm1 olarak tekit ve isbatı gerekir.

3. Belagat ve Üslupla İlgili Yöntemler

"Sözün, muradın tamamını göstermesini ve delaletinin açık olmasını sağ­

layan kuralları araştıran ilim belagattir."117 Bu tanım belagatin makasıd dü­

şüncesiyle irtibatını gösterir. Çünkü belagat makisıdın bazı yönlerini kapsa­

maktadır. Zira belagat ehli kimseler bazı maksatların muhatabın durumuna

göre diğer bazılarından daha önemli oldu'ğunu anlamışlardır. Arap belagatinde

dil konumu ile dili kullanan ve onu işitenin konumu birbirinden ayrılmıştır.

Başka bir deyişle bir düşünme için düşünme, bir de etkileme için düşünme

vardır. 118 Arap belagati gerek beyan ilminde gerekse meani ilminde metnin

dil yönünü inceler. Fıkıh usfılü ilminde belagatin kullanımı, erken bir yöne-

114 et-1fıbrir, 6190. 1 ıs Bk. eı-Ta~rir, 6/111- 116. 116 Bk. et-Ta~n"r, 21118- 120; 6/90-92; 6/111-113. l l 7 İbn Aşılr, Mucezıı'l-belaga, s. 4. 118 en-NaMıı'l-'Arabl, s. 217.

ff Makası& Tefsir: Kur'an-ı Ker1m'i Amaç ve Hikmet Eksenli Anlamak 222

lim olarak lafız-mana arasındaki ilişkiyi sınırlandırarak başlamıştır. Bu işlem,

Kur'in-ı Kedm'in ve hadis-i şerifin çalJşılmasına bir giriş sayılı r. 119

Kur'an maksatlarını ortaya koyacak belagl yöntemlere ihtiyaç vardır. Çün­

kü bu yöntemler hem bütün ayetler hakkında geçerlidir hem de Kur'an'ın in­

celikleriyle ilgilidir. Zira belagat sayesinde Kur'an- ı Ker1m'in ikna ve iletişimle

ilgili boyutu ortaya çıkar. Bu boyut diğer bütün maksatlardan ayrılmaz . Zira

Kur'an'ın delalet düzeyleri onun sayesinde birbirinden ayrılabilir. Ayrıca bela­

gatin Kur'an maksatlarını ortaya çıkarmada da rolü vardır.

Bunun örneklerinden biri "izafi kasır sıygası"dır. Bu sıyga, karşılık ola­

rak getirilen özelliğin kendisiyle tahsis edildiği şeye girmesinin iptal edilmesi

üzerine kurul tir. "De ki: 'Ben size Allah'ın hazineleri benimdir ve gaybı biliyorum

demiyorum. Size melek olduğumu da söylemiyorum. Ben sadece bana vabyolantı

uyuyorum'. De ki: "Hiç görmeyenle gören bir olur mu, düşünmüyor musunuz?!"'.

(el-En'am ~6/50) ayetinde geçen "Ben sadece bana vahyolana uyuyorum" (eı 0! ~! J.-}. t;; ~ p ifadesi kasr- ı izafidir. Burada amaç onların "Elçi çok ilginç şeyler

getirmedikçe elçi olamaz" şeklinde ifade ettikleri inançlarının değiştiri lmesi­

dir. Bu kasır sayesinde peygamberliğin hakikati açıklanmış olmaktadır. "Biz

peygamberleri ancak müjdeleyici ve uyana olarak göndeririz." (el-Kehf 18/56)

ayetinde bu açıkça belirtilmiştir. 120

İzafi kasrı doğuran maksat, Cahiliye düşünce, inanç ve adetlerini iptal

etmektir. Kur'in-ı Ker!m bunları değiştirmek için nazil olmuştur. İzafi kasrın

delalet ettiği maksat, içinde geldiği bağlam ve ortam itibariyle asli bir mak­sattır.121

V. Makasıdi Tefsirin Önemi

Makisıdl yönelimin amacı, kendisini birtakım uygulayıcı ve destekleyici

gayelerin de takip ettiği temel bir hedefle ortaya çıkmaktadır. Söz konusu

hedef, Kur'an medeniyeti sistemini yani bütün çeşitleri ve cüz'i-külll, umurni­

husılsl, asli-fer'! seviyeleriyle Kur'an maksatlarını açıklamak, ortaya çıkarmak

ve bunları düzenlemektir~ Bu gaye, bu yönelişin kapsayıcı tabiatını aksetti-

J 19 'Abdulazlı. Haınmude, el-Mer8y8'1-mu'al!.l!.ara: nabve na;ariyye 'Arabiyye, 'Alemu'l-Ma'rife, sayı: 272, cl-Meclisu'l-Vataniyyu li'-Adab, Kuveyt, 1422/2001, s. 322.

120 eı-TalJrir, 7/242-243. 121 eı-TalJrir, 7/304.

İkinci Oturum ff 223

rir. Zira makasıcü yönelim, sadece teşrii yönüyle sınırlı olmaksızın Kur'an-ı

Kerlm'in bütün ayet ve konularıyla ilgilidir. Bunda, makasıd ilminin bazı boş­

luk ve problemlerine özellikle de üst ve genel maksatlarla ilgili olan meselelere

çözümler bulunmaktadır. Çünkü burada Çelirli maksatlarla sınırlı kalmamak

zorunludur.

Bu kapsayıcı nitelik, Kur'an'ın kendilerini gerçekleştirmek için geldiği

medeniyet maksatlarını hayata geçirir. Bu arada Kur'an'daki ta'lllle ilgili boyu­

tu da gerçekleştirir ..

Burada bu yönelişin önemini açıklarken tefsir ve çağdaş İslam düşüncesi

olmak üzere iki konu üzerinde duracağun.

1. Tefsirde Maksadın Önemi

Tefsir konusunda makasıdl yöneliş, sadece maksatların elde edilmesi ve

hitabın bazı parçalarının açıklanmasında değil ayrıca Kur'an tefsirinin çağdaş

bir şekilde ortaya konulmasında da fayda sağlayacaktır. Bu tefsir Kur'an'ın me­

deni değerlerini, yüksek insani maksat ve hedeflerini yansıtacaktır. Bir diğer

yandan da tahmin, zorlama, ayetleri muhtemel olmayan yorumlara hamletme,

manalarını ve değerlerini azaltma gibi niteliklerden uzak ve ilmi bir tefsir su­

nacaktır. Bunun yanında malcisıdı doğuracaktır. Çünkü makasıcü yöneliş, eğer

buna ihtimal varsa, mananın birden fazla olmasını ortadan kaldırmaz. A'frıca

müfessirin realiteden hareket etmesiyle, maksatlar sınırlanamaz bir harbket

noktası haline gelir ve yeni maksatları ortaya çıkarma imkaru doğar. Bütün

bunlar, bilimsel bir yaprya sahip olanlar dışında, diğer tefair yönelişlerinin or­

tadan kaldırılması anlamına gelir.

Maksadın tefsirdeki önemi, ortaya çıkarılan Kur'an makasıdının delaleti

açık olmayan ayederin tefsiri için kullanılmasında görülebilir. Bu da, hitabın

parçalarının anlaşılması, münasebetin beyam, re'vil, belagat tarzı yorum ların

yapılması, hüküm ve maksatların naslarda bildirilmemiş illetlerinin orta­

ya konulması ve üst bir maksada ircası yoluyla olur. Ayrıca ayetler mümkün

olmayan anlamlara hamledilmezler. Tefsir edilen ayetin Kur'an'ın kül11 veya

cüz'! maksatlarıyla ilgili olmayan her türlü tefsiri reddedilir. Bu, müfessirlerin

görüşlerinin araştırılması ve aralarındaki ihtilafın daraltılmasını da ihtiva et­

mektedir. Bazı noktaları örnek vermekle yetineceğim.

.. Makasıdi Tefsir: Kur'an-ı Kcrim'i Amaç ve Hikmet Eksenli Anlamak 224

a. Kur'an'ınAmacına Bağlı Kalmak

Tefsirde mananın anlaşılması için sözün getirildiği amaca bağlılık gerekir.

Kur'an'ın bu özelliği, bir hareket noktası olarak hem cümlelerinde hem ayet­

.lerinde sabittir.

Kur'an'ın adeti maksada ilgili olmayan konuları bir kenara bırakmaktır.

Mesela "Ve yine, İbrahim'in Rabbine: 'Ey Rabbim, bu b_eldeyi güvenli kıl, bura­

nın halkından Allah'a ve ahiret gü.nüne inanan/an çeşitli meyvelerle rızıklandır'

dediğini ve Rabbinin de: 'Ben orada inkar edenleri de bir müddet rızıklandınnm,

sonra da onlan ahirette cehennem azabına iterim. Orası vanlacak ne kötü bir yer­

dir' dediğini hatırlayınız." (el-Bakara 2/126) ayet-i kerimesinde "burayı emin

bir belde kıl" ifadesinde İbrahim'in Kabe'yi bina ettiği mevki için dua etmesi

ile yetinerek işaret edilen şeyi açıklamamıştır. Çünkü amaç dua durumunu

ayrıntılandırmak değil, duanın kabul edildiğini, dua yerinin faziletini, Mek­

ke'nin emin bir belde olduğunu, halkına nimetler verildiğini anlatmaktır. Bu,

Kur'an'ın maksatla ilgili olmayan konuları bir kenara bırakırken takip ettiği

adettir. Burada sözün sahibi beled kelimesini ikinci mef'ul yapınca ism-i işareti

aç ıklamaya ihtiyaç duymamıştır. İbrahim suresindeki "aminen" ifadesini işaret ismi ve beled lafzı ile açıklamıştır. İki ayetten, İbrahim'in belde için emin .ol­

masıyönünde dua ettiği anlaşılır. 122

Sözün kendisi için getirildiği amaçla sınırlı kalınması ve ihtiyaç olmayan

konulara dair ayrıntıya girilmemesine, Kur'an'da bazı yerlerde icmaJe başvu­

rulmasının gerekçelendirilmesine dair şu örneği verebiliriz: "Rabbi İbrahim'i

kelimelerle sınadığı zaman" (el-Bakara 2/124) ayet-l kerimesinde Yüce Allah

kelimeleri icmalen zikretmiştir. Çünkü burada amaç İbrahim'in dininin tafsi­

latıyla anlatılması veya onun hikayesinin ayrıntılarıyla verilmesi değildir. Bura­

da amaç azminin nasıl görüldüğünü ve emirlere nasıl itaat ettiğini göstererek

İbrahjm'in faziletini anlatmaktır. Onları tamamıyla yerine getirmiş ve büyük

bir mükafata mazhar olmuştur. İşte ihtiyaç olmayan yerlerde özede bilgi ver­

mesi konusunda Kur'an' ın adeti budur. l23

122 İbn ı\şlır, et-Ta/Jrir, 11714. İşaret edilen şeyin baı.ı niteliklerinin gözde canlandırmasının kas­tedildiğine delalet ermesi için, işaret ismini zikrederek açıklığını artırmak mümkündür. Bk.

a.g.e., 1/174.

123 İbn Aşlır, a.g.e., 1/703.

b. Hitabın Muhtemel Olmayan Yönlere Ham/edilmemesi

İkinci Orurum ff 225

Makasıdın, ayet veya ayetlerin muhtemel olmayan manalara hamledilme­

sini önlemede büyük bir yeri vardır. Çünkü makasıd yöntemi, ayeti Kur'an'ın

amaçları dışında bir amaca hamletmeyi veya ayetin maksadına aykırı bir sonuç:

çıkarmayı önler.

Bunun örneklerinden biri Kur'an'ın getirmeyi hedeflemediği amaçlardan

biri sebebiyle bir kelimenin muhtemel anlamlarından birini reddetmektir. "İn­

sanların ibadetleri için yeryüzünde yapılan ilk ev, Mekke'deki kutsal ve insanlığa

rehber olan Kabe'dir" (Al-i İmran 3/96) ayetinin muradı hakkında müfessirlerin

sözlerinden bazıları şöyledir: Katade, Mücahid, Süddl ve müfessirlerin pek azı

bunu zahirine göre yorum lamışlar ve ilk olma durumunu hakikate, irısanları

ise umuma yormuşlardır. Hı. İbrahim'in Kabe'yi inşası Hı. Adem'in önceden

yıkı l ıp yok olmuş olan evini yenileme çabasıdır. Bu konuda İbn Atiyye'ye göre

isnadı çok zayıf olan bazı rivayetler nakledilmiştir. Muhakkik müfessirler ise

zahir anlamı alma'mışlar, ayeti te'vil etme yoluna gitmişlerdir. Hı. Ali "Evden

önce çok evlet vardı" demiştir. Kur'an-ı Kerlm'in pek çok yerinde Hz. İbra­him'in Kabe'yi bina ettiği anlatılmıştır. Eğer diğer peygamberlerin de onun

inşasında bir katkısı olsaydı önemirıden dolayı buna işaret edilirdi. Bundan

dolay1 yeryüzünde ilk bina edilen evin Hz. İbrahim zamanında yapılm1ş olması mümkün değildir. Çünkü Hz. İbrahim'den önce de milletler ve Babil Kulesi

örneğindeki gibi inşa sanatının bllindiği asırlar bulunmaktaydı. Bu dururlıda • ft 1

ayetin te'vil edilmesi açık bir şekilde gerekli hale gelmiştir. Alimler bu konuda

farklı yollara başvurmuşlardır : Ayetteki "ilk" kelimesinin, "ev" kelimesinin,

"vazedildi" fiilinin, "insanlar" kelimesinin veya ayetin nazmının yorumlanması

gibi. 124 İbn Aşu.r, te'vil konusunda Kur'an'ın bir din ve hidayet kitabı olduğunu söyler. Binaların tarihini veya insan yapdarın ı n gelişim tarihini anlatmak onun

işi değildir. Kur'an dini olmayan yapıları zikretmez. Dolayısıyla bu ayet İbra­him'in milletine yani İslam'a inanmanın gerekliliğini ve haccın farz olduğunu anlatmak için getirilmiştir. Öyleyse ayette "ilk" kelimesinden kastedilen şey,

124 Bu tc'vilkr için bk. Te.ftlrıı't-Tabert, 417-11; Abdurraı:ı.ak Humam cs-San'ani, Tefilru'l-J.<ıır'tln, (thk. Musrafa Müslim Muhammed), Mekceberu'r-Raşid, Riyad, 1410 h., I. baskı, 1/127; Ab­durrahman b. Muhammed b. Mah.llı.f es-Sa'iilibi, el-Cevabiru'/-lfiian fi Tefttri'l-.Kur'dn, Mües­sesetu'l-a'lemiyyi ü'l-macbuac, Beyruc, 1/590; Teftlru 'l-Bey~avl, 2167; Ali b. Ahmed el-Vah.idi, el-Veciz fi teftiri'l-Kittlbi'l-'Azlz, (chk. Safvan 'Adnan Diivı'.ıdi), Danı'l-Kalem, Dıınaşk, 1415, I. baskı, 11224; 'Abdumıhman b. 'Ali b. Muhammed el-Cevıi, Zadu'l-meslr fi 'ilmi't-te.ftlr, el-Mektebu'l-İslaml, Beyrut, III. baskı, 1404 h., 1/424; Rı'ibu'l-me'tlnt, 414.

ff Makasıdl Tefsir: Kur'an-ı Kerim'i Amaç ve Hikmet Eksenli Anlamak

226

nevi olmalıdtr. Anlam da Kabe'nin tevhidin ilanı için kurulmuş ilk ev, hidaye­

tin ilk merkezi, tevhidin ilk sembolü olmasıdır.125

Bu örnekten anlaşıldığına göre İbn Aştır, Kur'an'ın temel maksatlarına uymayan bir hedefe aykırı olması sebebiyle zahiri anlamdan vazgeçmiştir. Ter­

kipteki kelimelerin ilki ayetin geldiği bağlama uyan bir ifadedir. Böylece ayet

maksadını gerçekleştirecek şekilde anlaşı lır ve buna uygun olmayan bir mak­

sada hamledilmez. Yoksa ayet, Kur'an maksatlarından olmayan bir maksada

hamledilmiş olur.

c. Hitabın Parçalarının Tefsir Edilmesi

Bunun örneklerinden biri ''Allah'ın adı anılmayan {hayvanlardan) yemeyin.

O kuşkusuz günahtır' (el-En'am 6/121) ayetinde ism-i mevsul ile kastedilenin

tayinidir. "AJJah'ın adı anılanlardan" ifadesindeki ism-i mevsul maksat ve bağ­

lam karinesiyle "temiz" manasına gelir. Ayetin öncesi Allah'ın adının anıldığı

şeylerin helal olduğunu ifade etmiş ve Allah'ın adı anılmayanlann yasaklandı­

ğını anlatmış; bunu da leş yemek ve temizlenip Allah'ın adı anılarak kesilen

ile birlikte takdim etmiştir. Ancak bu ayette, "Allah için olmasın" anlamında,

bilerek ve kasten Allah'ın adı dışında başka bir isim anılarak kesilen ha~an­ların yasaklandığı zikredilmiştir. Belki de müşrikler hile ile Müslümanlardan

kurban keserken Allah'ın adını anmayı terk etmelerini istiyorlardı. AJlah'ın da

putların da adını anmamalarını istemekteydiler. Böylece ayetten kastedilen,

Müslümanların bu terk davranışına ve kurbanlarının Allah dışında bir isimle

kesilmesine karşı uyarılmalarıdtr. Maksat ve bağlama dayanırsak:, ism-i mev­

sul.den kastedilen Allah'ın adını.n üzerine anılmadığı muayyen bir hayvan olur.

Böylece ayetin, kurban kesmede besmele çekmenin farziyeti, şart oluşu veya

olmaması, unutulması gibi konuların hükmü ilgili olmadığı anlaşılır. 126

Bunun başka bir örneği "min" ile mecrur zamirin gösterdiği sözcüğün

belirlenmesidir: "İçlerinden bir topluluk, diğerlerine, 'Allah'ın helak edeceği. veya

şiddetli bir şekilde cezalandıracağı bir topluluğa niçin öğüt veriyorsunuz?' demiş­

ti ... " (el-A'raf 7 /164) ayetindeki zamir önceki ayette bulunan "onlara sor"

(rALI) ifadesindeki zamirin raci olduğu merci'i göstermektedir. Önceki ayet-

125 İbn Aşur, u-Tabrir, 41 13-14; Ta~~~at ve Enzar fi'l-$ıır'ani ve's-Sünne, s. 27-28; Zemahşert de bu kanaare varmıştır. Bk. el-Keşşaf, 1/378.

126 Bk İbn Aşur, et-Ta(Jrir, 1/39-40.

İkinci Oturum ff

227

re, "Cumartesi günü yasağını delmiş olan deniz kıyısındaki o kentin durumunu

onlara sor ... " (el-A'raf7/163) buyurulmuştu. Bu, orada bulunan İsrailoğulla­

rına yöneltilen bir sorudur; yoksa köye ait değildir. Çünkü burada kastedilen,

bütün İsrailoğullarının kınanmasıdır. 127

2. Çağdaş İslam Düşüncesinde Makasıdi Tefsirin Önemi

Malcisıdl yönelim Kur'an-ı Kerlrrı'in aktüel sahadaki etkinliğini ve kay­

nak olma işlevini gündeme getirir. Çünkü Kur'an-ı Kedm'in getirdiği her şey­

deki hikmetlerin keşfi, onun, insanın mutluluğunu ve yararını gerçekleştirmek

ve faydasını sağlamak için getirdiği maslahatları açığa çıkaracaktır. Makasıd1

tefsir, Kur'an'ın insani meseleleri ele alış yöntemini aydınlatmakta ve onun

fıtratla ilgisi itibariyle etkinliğini ortaya koymaktadır. Ayrıca makasıdi tefsir,

özellikle asrımızda bazı Müslüman ve gayr-i müslimlerde bulunan Kur'an-ı

Kerlm'i yanlış anlama problemlerini çözmeyi ve diğer yandan da Müslüman-/

!arın kalkınm~ıriı ve medeniyetlerinin inşasını sağlayacak maksatların işlevsel

hale getirilme~ini sağlar. Batı medeniyeti dini yaşamın gerçekliğinden uzaklaştırarak insan ürünü

felsefeden hareketle insan bilimlerinde teoriler sunmuştur. Bunlarla beşeri fa­

aliyetin ürünleri ve hayatın problemleri için çözümler ve bakış açıları oluştur­

maya çalışmıştır. Bu görüş ve teorilerin tamamının Müslümanların hayatına 1

ve vakıalarına uygulanması mümkün değildir. Çünkü bunların inanç ve ~nle

ilgili hareket noktaları farklıdır. Çeşidi ilimlerde Müslümanlar tarafından ger­

çekleştirilecek herhangi bir kalkınmada insani bilimlerin Kur'an-ı Kerlrrı'in

külll ve genel maksatlarından harekede inşa edilmesi gerekmektedir.

Kur'an maksatları sistemi, fertlerin ve toplumların karşılaştığı problemle­

rin çözümünde temel bir dayanak noktas'ını oluşturur; iktisat, hukuk, eğitim, sosyal hayat ve siyasetle ilgili bilimlerin İsliml temeller üzerine inşası için

geniş bir kapı açar. Çünkü evrene ve hayata dair İslam tasavvuru inkarcı fel­

sefelerden farklıdır.

Müslümanların hayatındaki dağılma, çözülme ve ihtilaf, Kur'an maksatla­

rının uygulanmasına ihtiyacı vurgulamaktadır. Birleşme ancak ittifak ettikleri

ve anlaşmaya vardıkları kat'1 Kur' an maksatları, umumi ve küfü maksatlar et-

127 Bk. Z.Cmahşerl, el-Keşşaf, 21165.

ff Makasıdi Tefsir: Kur'an-ı Kerlm'i Amaç ve Hikmet Eksenli Anlamak 228

rafında olacaktır. Bunlar Müslümanların fikir ve tasavvurlarının inşasında ve

farklılıkları aşmalarında temel taşı teşkil edecektir.

Bütün bunlar yenilikleri ve bilgi toplumunu makasıcli ictihad sayesinde

takip edebilen bir yapı kurulmasına zemin teşkil edecektir. İleride bu konuya

işaret edilecektir.

a. Makasıd1 İctibadda Makôsıda Dayanmak

Makasıdl hayat, şer'! bakış açısının açıklanmasına ihtiyaç duyan yeni olay

ve meselelerde kullanılır. Doğrudan Kur'an-ı Kertm'den hareketle önceden or­

taya konulan maksatlar veya Kur'an makasıdını öğrenmek için yapılan modern

tezler bulunmaktadır. Bütün bunlar makasıdın keşfedilmesi için sürdürülen

çabalardır. Çünkü yeni hadiselerin ortaya çıkması bir sınırda durmamaktadır.

Bu çalışmalar önemli olmakla birlikte, makasıd ilminin konuları bu ilmin

hala doğum aşamasında olduğuna işaret etmektedir. Ancak bu durum onun

araçlarının fıkhi ictihadda kullanılmadığını göstermez. Bu çalışmalar, değerli

olanını değersiz o.landan ayıracak128, önceki ilim adamları tarafından açıklan­mış olan129 maksatların doğruluk oranını bilimsel bir yöntem ışığında130 açık­

layacak araştırmalara ihtiyaç duymaktadır. Çağdaş çalışmalar bu adımı aşmış

ve öncekiler tarafından söylenmiş olanla yetinmişlerdir. İkinci tür çalışmalar

bunlara ve diğer usul- i fıkıh kitaplarına dayanmaktadır. Bunlar makasıdu'ş-şe­

dayı, üniversite öğrencilerine ders olarak okutulacak bir şekilde131 sunmakta,

makasıdı bilmenin önemini açıklamakta yahut makasıdın şer'! delillerle ilişki -

128 Bk. Neccar Abdulmecld, Fi Nbı't-tedeyyün febmen ve tenztlen, Kitô:bu'l-Ümme 23; Şu'unü'd-di­niyye bi devleti Katar, I. baskı, 14 lO, J/97.

129 el-Hamlişl, Ahmed, "er-Tecdid eın et-tağallub 'ala 'alµbaci'ç-Tar~", Menbecu tecdldi'l-fik­ri'l-İslô:ml, Müesssetu Melik Abdulaıiı AH Su'ud, el-Merkezu's-seka:fiyyu'l-'Arabl, 4-5 Şaban 1407/ 3-4 Nisan 1987, l. baskı, 1989, s. 95. '

130 Örneğin, araşnrrnamııı, rnakasıdın açı klanmasında ortaya çıkması ve beyan edilmesi murad

edilmemiş şeylere dayandırmamız hatadır. Mesela Nureddin Bu Sevrl, İbn Aşfu'un siyasi dü­

şüncesini Ma~asıdu~ı-şeri'a artlı kitabı bağlamında ortaya çıkarmak istemiştir. Oysa İbn Aşur, Ma~diıd kitabında maksadının siyasi konulaı:a değinen karakterini reddetmiştir. Gerçekten de

onun kitabında, hedefi açıklama olmayan, işaret ve temsiller dışında bu konuya taalluk eden hiçbir şey yoktur. Bk. 'Bu Sevri, Nureddin , Malµıiıdu'ş-şerl'a, Daru't-Thli'a, Beynıt, I. baskı, 1421/2001, s. 9.

131 Örnek olarak Bk. Nureddin el-Hadim?, 'İlmu'l-ma~ô:Sıdi'ş-şer'iyye, Mektcberu'l-'Abiykan(?), J. baskı, Riyad, 1421/2001, s. 9.

İkinci Oturum ff 229

sini132 açığa çıkarmakta ve onların kullanımında abartıya kaçılmasının, naslarla

oynanmasının önünde durmakta ve delillerle maksatlar arasında bir insicam

doğmasını sağlamaktadır. 133

Görülüyor ki şimdiye kadar İslam dininin genel maksatları belirlenmemiş­tir. Bu konuyla ilgili bazı çalışmalar, onların tamamını kapsamaktan ve onun

muradını belirlemekten uzaktır. Bu çalışmalardan biri Yusuf Hamid el-Alim'in

el-Makasıdü'l-'amme li'ş-şeri 'ati'l-İslamiyye adlı eseridir. Yazar, umuınl mak­

satları beş temel esas olan din, can, akıl, nesil ve malı (külliyyat-ı hams) ko­

ruma konusuna hasretmiştir.131 Bu ba1,ı araştırmacıların genel maksatlar olarak

değerlendirmeyip itiraz ettikleri bir görüştür. Çünkü anlamın bütün teşri çeşit­

lerinde gözetilmesi, onun küfü' ve umumi olmasını gerektirir. Ancak nikahlar

gibi özel bir cinsin örneklerinde itibara alınması ona umumilik değil küllilik

vasfını kazandırır; ayrıca mananın külü veya umumi olmasını gerektirmez.135

Yeni çalışmalar, fıkıh konularından sadece biriyle ilgili olan özel maksat­

lar sahasında önceki alimlerin bu konuda söylediklerinin dışına çıkmamak­

tadır .136 Mak~ıdın ictihad sahasındaki rolünü anlatmak için kitaplar kaleme

alınmışsa da137, bunlara, yeni bir yöntem içermediği ve şer'! delillere yeni bir

şey karmadığı söylenerek itiraz edilmiştir.m

Bütün bunlar makasıda dair yeni tasavvurlar inşa etme ve makasıdın İs­

lam fıkhında aktif olarak kullanılµıasının yollarını aramaya mani olmaz. 139

1

132 Örnek olarak Bk. Muham,mcd ez-Zuhayll, Ma~asıdu'ş-Şeri'a, Dirasat islamiyye, Daru'l-Mek­[ebi, Dımaşk, l. baskı, 1418/1998, s. 17-20.

133 Bk. Muhammed Sa'd b. Ahmed Mes'ud el-Yubi, M~asıduheri'ati'l-İslamiyye ve 'Ald~ôtııha bi'l-edilleti'ş-şer'iyye, Daru'l-Hicre, Riyad, I. baskı, 1418/ 1998, s. 9.

134 Bk. YuslıfHamid el- 'Alim, Kittıbu'l-Ma~i'l-'Amme li'ş-Şeri'ati'l-İsldmiyye, Daru'l-'alemiy­ye li'l~Kiclbi'l-İslaml, Riyad, 1415/1994, s. 80. Ayrıca beş külliyatı genel maksatlar kabul edenler hakkında Bk. İızuddln b. Zağlba, el-Ma~asi­dıı'l-'Amme li'neri'ati'l-İsltımiyye, doktora tezi, Danışman: Muhammed Ebu'l-Ecran, Zeytuni­ye Üniversitesi, Fıkıh Usfilü Bölümü, Tunus, 1412/1992, s. 159 vd.

135 Burhan, cn-Nefan, Ma~tıiıdıı Abkami'l-usre fi't-Teşn"'i'l-islaml, doktora tezi, Zeytuniye Üniver­sitesi, Tunus, Yöneten: Ebu Bekir el- Ahıô.ri, 1442/ 2001, s. 2.

136 Bunun bir örneği İzzuddin b. Zağiba'run araştırmasıdır. Maµsıdıı'ş-şeri'ati'l-bll.ssati bi't-taitırrııftlti'l milliyye, dokcora re-ıi, Danışman: Osman Barnh, Zeytuniye Üniversitesi, Tunus, 1419/1998. Bu araştırma, er-Tahir İbn Aştır'un Ma~aiıdıı'ş-şeri'a kitabııtın sını rları dışına ç.ıkmamışur.

137 Nureddin el- Hadimi, "el-İctihadu'l-Makasıdl Hüccetuhu Davftbiruhu Mecilatuhu", Kitabıı'l-Ümme, yıl, 65, I. baskı, Kat.ar Din İşleri.

138 Cemaledd.in Atıyye, Napve taffli'l-maµsıd, s. 185. 139 Bk. Tefi/ ma(ıdiıdi'ş-şeri'a, s. 175.

ff Malcisıdl Tefsir: Kur'an-ı Kerlrrı'i Amaç ve Hikmet Eksenli Anlamak

230

Görülüyor ki makasıda dair yeni tasavvurlar inşa etmek onun şeriate tah­

sisinden çok, bütün Kur'an konularına şamil olduğu anlayışına yönelmektedir. 140Mesela Taha Cabir el-Alvanl tarafından üst şer'! maksatlar tevhld, tezkiye

ve umran olarak belirlenir. Bu düşüncenin kaynakları Kur'an-ı Kedm'le sı­

nırlıdır.141 Yazar üst şer'! makasıd teorisini başka bir halkada ele alacağını vaat

etmiştir. 142

Burada teorik eğilime temas ederek anlatmak istediğim, m~asıdu'ş-şerl'a­

nın hala gelişim aşamasında olduğudur. Dolayısıyla çabaların, özellikle de ku­

rumsal olanların makasıd ağacını geliştirmek için özellikle başlangıç noktasın­

da bir araya getirilmesi gerekmektedir. Başlangıç noktası, Kur'an~ı Kerlm'den

ve sahih. sünnetten makasıdın ortaya çıkarılıp inşa edilmesine yardımc ı ilmi

kurallar çerçevesinde verilerin çıkarılmasıdır. Teorileştirme eğer bu durum­

daysa modern Kur'an araştırmalarında makasıdın kullanımı ne boyuttadır?

b. Modern Düşünce Araştırmacı/an Tarafından Kur'an Araştırmaları

Sahasında Yapılmış Uygulamalı Bir Çalışma

Kur'an'daki bir hükmün açıklanması için makasıdl okumanın kullanıtdığı

çalışmalardan biri Muhammed et-Talibi'nin, kadının dövülerek tedip edilmesi

konusunda yazdıklarıdır. Bu çalışma Nisa suresinin 34. ayetinde zikredilmiş

olan kadının dövülmesi meselesinden hareketle konuyu ele alır. Söz konusu

ayet-i kerime şöyledir: "Allah'ın insanlardan bir kısmını diğerlerine üstün kılma­

sı sebebiyle ve mallarından harcama yaptıkları için erkekler kadınların yöneticisi

ve koruyucusudur. Onun için saliha kadınlar itaatkardır. Allah'ın kendilerini ko­

rumasına karşılık gi.zliyi (kimse görmese de namuslarını) koruyucudur/ar. Baş­

kaldırmasından endişe ettiğiniz kadınlara öğüt verin, onları yataklarda yalnız

bırakın ve {bunlarla yola gelmezlerse} dövün. Eğer size itaat ederlerse artık on­

ların aleyhine başka bir yol aramayın; çünkü Allah yücedir, büyüktür." (en-Nisa

4/34) . Bu ayetten hareketle konunun-anlaşılabilmesi için meselenin, insani

boyuta ilah! yönü de katarak kendi tarihi, insan!, sosyal, psikolojik boyutla­

rı içerisinde anlaşılması ger~klidir. Bununla, dini olgunun ilahi boyutundan /

müstağni olmak kastediJniez.

140 Bk. a.g.e., s. 107-112.

141 el-Alvani, Taha Cabir, Ma~astdu'ş-şeri'a, Diru'l-Hadi, BeyıUt, I. baskı, 1412/2001, 135. 142 AMni, a.g.~., 135-184.

İkinci Oturum ff 231

Yazar, söz konusu ayeti tefsir eden rivayetleri okurken tarihi yönteme de

başvurmakta ve rivayetleri, manuki zamansal ceselsülüne uygun olarak yeniden

sıralamaktadır. Böylece meselenin ortaya konması ve ortaya çıkışı, gelişmesi

ve vahiy yoluyla nihai olarak çözülmesi takip edilmekte ve bu, Kur'an ruhunun

bütüncüllüğünden ve Kur'an maksatlarından anlaşılmaktadır.

Talib!, rivayetlerden, öncelikle Medine ehlinin kadınlarının Mekke ehli­

nin kadınlarından daha özgür oldukları sonucunu çıkarmaktadır. 143 Sonra Hz.

Peygamber'in (as) dövmeyi yasaklaması ile Kur'an ayeti arasındaki hükmü bir­

birinden ayırmaktadır. Zira bundan Hz. Peygamber'in kadın ile erkek arasında

eşitliği sağlamayı ve erkeklerin bu konuda Medine edebiyle hareket ederek

kadınları dövmelerini engellemeyi ve muhalefet etmeleri halinde kıyasa baş­

vurmayı hedeflediği anlaşılır. Pek çok rivayetle İslam'ın kadınların haklarını ve her şeyde erkeklerle eşit olduklarını savunan kadın hareketine kapı açuğı ve

bunun karşısında kadın lara karşı erkeklere baskı uygulandığı sonucunu çıka­

rır. Ancak sonu~fa Hı. Peygamber'in murat ettiğinin değil Cenab-ı Hakk'ın

murat ettiğinin tercih edi ldiğini belirtir.

Yazar, bu tarafın baskın çıkmasını insanı ve tarihi bir okuma ışığında

sebeplendirir. Rivayetlerden kadınların önceden alışkın oldukları şekilde ta­

hammül edilemeyecek bir seviyede kendilerine karşı çıkmaları sebebiyle acı ve

öfkenin erkeklerin kalplerinde biriktiğini, bu durumlarda ümmetin en sıkın­

tı lı zamanlarında kadınların kötü davranışlarda bulunduklarını çıkarmakt~dır.

Bütün bunlar Uhud Savaşı zamanında yaşanmıştır. İslam o zaman kökünden

yok olma tehdidi altındaydı. Bütün bunlar çevrenin mutlak bir eşitleme için

uygun olmadığını göstermektedir. 144

Allah'ın bu şartlarda murad ettiği iyilik, Hz. Peygamber'in kapıda olan

fitneyi önlemek için uygulamak istediği şeydir. Çünkü akıl seviyeleri henüz

kadın hareketine izin verecek yeterli olgunluğa erişmemişci. 145 Bunu aşmak

için Şari'in gayesini idrak amacıyla ictihad yapmak lazımdır. Talibi şöyle de­

mektedir: "Eşin dövülerek tedip edilmesi izni keraheten bir mübahlıktır. 'Sizin

iyi olanlarınız dövmez' hadisinin gereğini yapmak ise kendisini sağlayan özel

şartlarda daha hayırlıdır. Biz bütün bunlardan Şari'in, yani Allah'ın gayesinin

143 Bk. ec-Tilibi, Muhammed, Ümmtıu'l-vasa~, Daru Saris li'n-ncşr, Tunus, 1996, s. 118-121. 144 Talibi, a.g.e., s. 121-125. 145 Talibi, a.g.e., s. 132.

ff Malcisıdl Tefsir: Kur'an-ı Kerlm'i Amaç ve Hikmet Eksenli Anlamak

232

şartların ortadan kalkmasıyla bu fiiU kaldırmayı gerektirdiği sonucunu çıka­

rıyoruz. Bu, metinle ilişkimizde temel bir yöntemsel noktadır ve söz konusu

olan okuyuş, tarihsel bir okuyuştur. Metinden bir şey eksilcmez ve onu aşmaz.

Ancak onun maksadını ve gerçekleşmesini idrak etmeye çalışır. ı46

Sonra yaı.ar Nisa suresinin iki ayetini tekrar eder: ''Allah'ın, kendi lütfo.n­

dan, bir kısmınıza diğerlerinden daha farklı özellikler vermiş olması ve malla­

nndan harcamaları sebebiyle erkekler kadınların destekleyicileridir. İyi kadınlar,

uyumlu olan ve eşlerinin yokluğunda, Allah'ın koruması sayesinde, kendilerini

koruyanlardır. Geçimsizlik edip aileyi yıkacağından korktuğunuz kadınlarınıza,

önce öğüt verin, sonra yataklarında yalnız bırakın, sonra da onlara vurun. Eğer

öğüdü kabul ederlerse, artık onların aleyhlerine başka bir çareye başvurmayın.

Kuşkusuz Allah yüce ve büyüktür. Eğer kan-koca arasında anlaşmazlık çıkaca­

ğından endişe ederseniz, erkeği.n ve kadının ailelerinden uygun birer arabulucu

görevlendirin. Eğer onlar iyi niyetle aralarını bulmak isterlerse Allah on/an eşler

arasındaki anlaşmazlığın çözümünde başarılı kılacaktır. Kuşkusuz Allah her şeyi

bilir ve her şeyden haberdardır. " (en-Nisa 4/34, 35) Yazar ayeti, makasıd1 oku­

yuşla tekrar okur ve bu okuyuş onu, bizim zamanımız ve şartlarımızda kadına şiddet uygulamayı tamamen engellemeye götürür. Yazara göre, Allah'ın bazı

prensipler zikredip karşılıklı görevleri belirlediği iki, ayet de neticede tarafların

arasını bulmanın ve aile arasındaki kopuşu ayrılığa vardırmadan ve mümkün

olduğunca mahkemeye aksettirmeden ortadan kaldırmanın ve evlilik bağla­

rının koparılmasından uzak durmanın gerekliliğine işaret etmektedir. Önce

Allah "Erkekler kadınlar üzerinde otorite sahibidirler' buyurarak aile reisinin

görevine işaret etmekte ve sonuç olarak her iki cinsin nitelik ve faziletlerini

gözeten hakiki bir eşitliği hedeflemektedir. Çünkü Allah kadına sadece ev işle­

ri ile sınırlı kalmasını emretmemiştir. Kazanmaya dayaL meşru işi, ona ailenin

işlerini üstlenme görevini verir ki, bu kadının lehine küçümsenemeyecek bir

niteliktir; onun bağımsızlığını ve saygı_!llığını korur ve erkekle eşitliğini sağ­

lar. Ayrıca bu, kadının çalışması ~alinde harcamalara katkıda bulunmasını da

yasaklamaz.

Ayetin ikinci kısmına· gelince bu, arasına ayrıl ık tehlikeleri girmiş aileyi

ilgilendirmektedir. Yüce AIJah bu ayet te bau tedbirleri tavsiye etmekte ve bu

anlaşmazlığın aile çerçevesinde kalmasını hedeflemektedir. İlk önce güzel öğü-

146 Talibi, a.g.t ., s. 133.

İkinci Ocurum ff 233

de dayanmaktadLr. Sonraki ayet önceki çözüm araçlarının başarısızlığa düşmesi

ve eşler arasında dışarıdan bir müdahale olmaması halinde evlilik bağının ko­

parılmasıyla ailede bir dağılmanın meydana gelmesini ele almaktadır. Talibl'yc

göre bu ayette eşler arasında mahkemeye gitmeden arayı bulma konusunda

eşitlik sağlanmaktadır. Meseleyi geniş ailevi çerçevesi içerisinde tutmaktadır.

Şari'in maksadı, eşler arasındaki uyumun sağlanması, aile hayatının sona er­

memesi veya evlilik kurumunun küçük düşürme ve dövme ile bir erkek tara­

fından bir gasp haline dönüştürülmcmesidir. 147

Talibi' nin kadının dövülmesi konusundaki makasıd1 okuyuşunu kısaca

sunmaya ve böylece onun okuyuşundaki temel noktaları ortaya koymaya ça­

lıştım. Görüldüğü kadarıyla o, hükmün ancak nas ile aşı labileceği kanaatine

sahiptir. Ayrıca konuyu vahiy dönemi ve çevresine indirgemektedfr. Çünkü

kendisinin de ifude ettiği üzere, onun hareket noktası imanla ilgilidir ve baş­

kalarının iddia ettikleri gibi değildir.

Ancak modem düşüncenin etkisi ve yaşam koşullarının değişmesi bu

okumaya damga vurmuştur. ı48 Çünkü kendisine şöyle itiraz edilebilir: Aye­

tin maksadı boşanmaya varmadan karı-kocanın arasını düzeltmek olsa da bazı

toplumlarda kocanın dövmesini küçük düşürücü bir durum değil de bir dü­

zeltme ve terbiye kabul eden kad ınlar bulunabilmektedir. Bu kadınların dö­

vülmesini desteklediğim anlamına gelmez. Ancak bu konuya farklı bir açıdan

bakabileceğimizi düşünüyorum.

Ayette önce öğüt verme, ardından yatağı terk etme, sonrasında dövmenin

zikredilerek bir teselsüle yer verilmesi dikkate alınmalıdır. Atıf vav'ı tertibe

delalet ermese de mantık1 olan budur. Sözün kastı ve bağlamı öncelikle buna

delalet eder. ı49 İkinci olarak, bu araçlardan kastedilen gayenin itibara alınması bunu gösterir. Üçüncü olarak, erkeğin problemin kaynağı olması halinde ı slah

için kadını n başvuracağı yollar bulunabilir.

147 Talibi, a.g.e., 34-37. 148 Şer'i hükmün, sosyal ve tarihi muhiti bağlamında tle alınması l'C hükmün, aynı zamanda bizim

için anlayış düzeyinde çağdaş hale getirilmesi, Cibiri'nin, mirasla ilgili " ... erkeklm, kızlann payın111 iki katım ... " (en-Nisa 4J 11) aycrini okumasını düşürür. Cabiri'yc göre ayetin hcdc6, ka­bile copl uınunda erkekle kadın arasında eşitliği sağlamaktır. Çünkü o roplumda, anne babanın nafakası erkek çocuklarının ii2erindeyken, kadının nafakası kocası üı.crindeydi (Bk. el-Ol.biri, Muhammed 'Abid, "~ra'e 'a5rıyyc li'c- tur"JSi'l-'Arabiyyi'l-İslarni: menhec ve raçbü{, Mecelle­tu'l-'u/l/mi'l-ic:timô'iyye, Kuveyı:, sayı: 17,1989, s. 252-264).

149 İbn Aşur, et-Tabrir, 1/496

ff Makasıdi Tefsir: Kur'an-ı Kerlırı'i Amaç ve Hikmet Eksenli Anlamak 234

Burada emirlerin birbirini rakip ermesi insan nefsinin doğasına ve onun

sosyal düzeyine riayet edildiğini gösterir. Öğüt aslında güzel sözle hali düzelt­

meye çalışmaktan ibarettir. Bunun yapıcı diyalog anlamına geldiğini düşünü­

yorum. Eğer bu fayda vermezse ikinci vesileye başvurulabilir. Her iki aracın,

eşler arasındaki problemin çözümüne ve kadının serkeşliğini bırakmaya hiz­

met etmesi lazımdır. Eğer eşler problemleri diyalog yoluyla çözme kültürü ile

yetişmişlerse aralarındaki an laşmazlık devam etse dahi üçüncü vesile olan döv­

meye geçmek zorunda kalmayacaklardır. Çünkü dövme emri vacip değildir,

mübahlıkla ilgilidir. Bilakis kocanın karısını dövmesinin sonucu, dövmenin

kötü bir şey olmasına yüklenmiştir. Mübah olan bir şeyin faydası ve zararı in­

sandan insana 4eğişir. Eğer koca iyi insanlardan ise şiddete başvurmayacaktır.

Şiddet ve dayak kültürüyle yetişen kişi buna başvuracak ve bunun son çare ol­

duğunu düşünecektir. Bundan dolayı İbn Aşur'un meseleyi insan tabakalarına

bağlayan görüşünü uygun bulmaktayım. Çünkü bütün toplumlarda görülen

bir durumla karşı karşıyayız : Ya evlilik ilişkisi bitecek veya çare olarak görenler

için sınırları içinde kalmak şartıyla dövme yoluyla anlaşma sağlanacak. Tabii

zarara sebep olması halinde hakimin bunu men etme imkanı da vardır.

Eğer ayet bu şekilde tefsir edilirse biz dövme probleminden daha büyük

bir meseleyi yani ailenin dağılması problemini çözmüş oluruz. Çünkü toplum­

daki asıl problem budur. Ailenin yeni bir nesil yetiştirmesi ve ona problemleri

çözmenin doğru yollarını öğretmesi gereklidir. Özellikle de kızların şiddetten

hoşlanmayan, şiddeti kötü gören bir bakış açısına sahip bir şekilde yetiştiril­

mesi lazımdır. O zaman eşi en iyi insanlardan olacak, karısını dövmekte her­

hangi bir çözüm olmadığını görecektir. Böylece kadın, kocasının bu seçeneği

bırakıp anlaşma ve diyalog yolunu seçmesine vesile olacaktır.

Söylemek istediğim özetle şudur: Eş i dövme probleminin çözümü, bu

tedbirin nüzul dönemi çevresine bağlanmasında değildir. Çözüm yetişen nes­

lin doğru ve düzgün bir şekilde eğitilmesinde saklıdır. Zira Hz. Peygamber'in

"Sizin iyileriniz asla dövmeyecektir" hadisi150 ancak bu eğitim le uygulanabi­

lir. Fakat bütün bunlarla birlikte şu soru ortada durmaktadır: Toplumların

dayağı bir ceza olarak kullanmaktan kaçınması mümkün müdür? Şüphe yok

ki bunun çeşitli sebepleri ve etkenleri vardır. Bundan dolayı soruyu şu hale

çevirebiliriz: İnsan toplumlarında dayağa götüren etkenlerin önüne geçilmesi

150 Muiannefü İbn Ebl Şeybe, no: 25458, 5/223.

İkinci Oturum H

235

mümkün müdür? Eşler arasındaki ayrılığı giderme yollarının aşamalı bir şekil­

de kullanılması ve dövme olayının en sona konulmasının amacı, insanları buna

alıştırmak değil midir? Hz. Peygamber'in "Sizin iyileriniz asla dövmeyecektir"

sözünde idrak ettiği gerçek de budur.

Son olarak şunları söyleyebiliriz: Makasıdl tefsire dair çalışmalar mo­

dern çağda hala başlangıç safhasmda bulunmaktadır ve sağlam bir yönteme

ve nesnelliğe ihtiyaç duymaktadır. Surelerin maksatları gibi makasıd saha­

smda işaret ettiğimiz bazı çalışmalar bağımsız bir şekil almış olsalar dahi İbn

Aşlir'u aşamamaktadırlar. Kur'an maksatlarının ortaya konulması için belirH,

nesnel, Kur'an maksatlarıyla sınırlanmış bir yönteme ihtiyaç duyulmaktadır.

Bu makasıdın çıkarılması ve istinbatı ile ilgili durumdur.

Makasıd! okumaların da sınırlı olduğu söylenebilir. Bu tür okumaları İs­lam dini konusunda uzman olmayan kimseler yapmaktadırlar. Ayrıca makasıd!

okuma da belirli bir sisteme ihtiyaç duyar. Çünkü modernitenin ve "İslam'ın /

modernleştirilmesi"nin baskısı alnnda bazı ayetleri n nüzul çağı ile ilişkilendi-

rilmesi yoluyla onların makasıdına ulaşmak mümkün değildir. Ayrıca mesajın

evrenselliği ve ebediliği hedefinden yüz çevrilemez. Öyleyse bazı ayetlerin ta­

rihl olarak okunmasını gerektiren ölçüt nedir? Yoksa modernite midir?

Düşünmeden aceleci hükümler verilmemelidir. Bilakis realiteyi iyice ince­

leyecek, Kur'an'm maksatlarını belirleyecek bilimsel bir araştırma tarzı gerek­

lidir. Mesela tiibiundan Aca, bu nassın nüzul çağıyla bağlantısını anlayamamış

ve vurmayı mekruhluğa hamletmiştir.

Sonuç 1. Bu çalışma ile ulaşılan en önemli sonuç, diğer tefsir yönelim ve yön­

temlerinden ayrılmayan, bilakis onlarla bir bütün oluşturan ve onları yapısı

için bir hareket noktası sayan makasıdi bir anlayış inşa etme çabasıdır.

2. Modern araştırmacılar "makasıdu'l-Kur'an" kavramını açıklarken farklı

yaklaşım lar sergilem işlerdir. Bunun sebebi, "makasıdu'ş-şed'a" ile "makası­

du'l-Kur'an" kavramlarını birbirinden ayırmamalarıdır. Dolayısıyla tanımları

karmaşık bir hale gelmiştir. Bazıları, mütekaddim alimlerin makasıdu'ş-şerl'a

tanımlarını takip etmişler ve makasıdu'l-Kur'an'ı makasıdu'ş-şeri'a olarak an­

lamışlar, sadece ismi değiştirmekle yetinmişlerdir. Diğer bir kısmı ise maka­

sıdın bir çeşidini yani gaye ile ilgili olan üst makasıdı ele almışlardır. Diğer

ff Makasıdl Tefsir: Kur'an-ı Kerim'i Amaç ve Hikmet Eksenli Anlamak

236

bir kısım ise mevzular yahut alt maksatlar ile yetinmişlerdir. Ayrıca birtakım

makasıdı saymakla birlikte bilimsel yöntemlere dayanmayanlar da vardır ki bu,

yöntemle ilgili bir eksikliğin ve yanlışlığın göstergesidir.

3. Makasıdu'l-Kur'an ile makasıdu'ş-şerl'a arasındaki ilişki, [mantık ild.

minde] "umum- husus min vech" ilişkisi gibidir. Bundan dolayı birbiriyle

özdeş sayılması mümkün değildir.

4. Makasıdu'l-Kur'an kavramında tercihimiz onun Kur'an'ın getirdiği ve

kendisi için geldiği ilkelerden hareketle üç seviyeyi kapsamasıdır.

5. Makasıdi tefSir, makasıdu'l-Kur'an'ı üç seviyesiyle açıklamaya çalışan,

onları düzenleyen, onların Kur'an'daki yapısal sistemini beyan eden bir tefsir

yaklaşımıdır. ·

6. Makasıdt tefsir, meşruiyetini tefsirden ve Allah'ın muradını açıklama

yönündeki hedefinden alır.

7. Makasıdi tefsir ile diğer tefsir yöntem ve yönelişleri arasındaki farkın

özü, öncelikle üst maksatları ortaya çıkarma, ikinci olarak onları düzenleme

ve inşa etme, üçüncü olarak da özel ve külü maksatları elde etme boyutu ile

ilgilidir.

8. Makasıdu'l-Kur'an'ın ortaya çıkarılmasını ve tasnif edilmesini

amaçlayan çalışmalar hala oldukça sın ırlıdır ve nesnel bilimsel yönteme ihtiyaç

duymaktadır.

9. Tefsirde Kur'an makasıdına dayanılması, müfessirler arasındaki görüş

ayrılıklarını azaltır ve tefsir faaliyetini kontrol altına alır.

10. Dünyamızda farklı alanlarda görülen değişimlere karş ı görüş ve teo­

rilerin inşası ihtiyacı, bu tefsir türünün gerekliliğini ve özellikle insani ilimler

alanında İslami bilgi değerleri sistemini kurarken külli' maksatlara dayanmanın

önemini ortaya koymaktadır.

11. Makasıd! tefsir türü diğer yaklaşım ve yöntemlerle tefsirin bazı

araçlarını kullanma konusunda ortaktır. Ancak bazı araçları kendine özgüdür.

12. Makasıdi tefsir Kur'an'dan ve realiteden ibaret olan iki hareket nok­

tasını görmezden gelmez. Böylece mak.asıdl yapı faaliyeti devam eder halde

kalmaktadır.

13. Makasıdl tefsirde hareket noktası Kur'an'ın Allah'ın vahyi olduğuna

ve her 1,aman ve mekana uygunluğuna, ondan asla yanlış bir bilgi gelmeye-

İkinci Oturum ff 237

ceğine imandır. Bunun manası, hükümlerini nüzul asrıyla sınırlandıran veya

ayet ve surelerin getirdiklerini ortadan kaldırmaya çalışan makasıcü bir tefsirin

kabul edilemez olduğudur.

Öneriler

Makasıd yönteminin kabul veya reddedilmesi, ancak onun olumlu veya

olumsuz yönlerini ortaya koyacak bilimsel çalışmalar sonucunda gerçekleşe­

cektir. Bize göre olumlu olan yönleri güçlenecek, olumsuz olan lar ise aşıla­

caktır. Genel olarak makasıcü yönelişin durumu budur. Kur'an kültürü siste­

mi ile ilgili olarak ise, Kur'an'dan ve realiteden hareketle insan! değerlerden

başlayarak bütün seviyelerdeki makasıdı ortaya çıkarmak için araştırmaaların

gayretlerinin birleştirileceği kurumsal bir çabaya ihtiyaç vardır.

/