Manifesto, Avangard Sanat ve Eleştirel Düşünce

7/27/2019 Manifesto, Avangard Sanat ve Eletirel Dnce

1/23

Manifesto, Avangard Sanat ve Eletirel DnceSanat Manifestolar - Avangard Sanat ve Direni, sunu metni, der: Ali Artun (stanbuiim, 2010)

Modernizm olarak bilinen kltrel devrimi, ncelikle manifesto biimindeki uyarlamalarlaysyla kavryoruz.

Janet Lyon

Son iki yzyla ait sanatn tarihi daha yeni yazlyor. 1968 ertesinde Paris filozoflaern dnceyi sarsan sorgulamalarndan kaynaklanan Sanat Tarihinin byk krizi srmesiama buna karn sanatn tarihleri alabildiine zenginleiyor. Birka rnek vermek gereRomantizmi modern bir stil deil de, modernlikten bir kopma olarak inceleyen almalarkabaryor. Btn tarihiyle birlikte bizzat sanat da yok etmeye ynelik kltr douran50-1900 arasndaki metropolleme dnemi anbean yeniden yaratlyor. Salt sanat batan emya zerine ard ardna aratrmalar yaynlanyor. 1789dan 1968e birbirini izleyen dsanatn siyaseti aratrlyor; rnein, Alman kentlerinde yaanan 1918 Devrimi srasnmesi, modernist enternasyonalin milliyetilie direnii neredeyse gn gn taranyor; yaynlanan yzlerce manifesto, dergi, bildiri aranp bulunuyor. Bauhausun nce Alman liyetiliiyle, ardndan srasyla Bolevizm, Nazizm ve ABD liberalizmiyle nasl flrt

i kefediyoruz. Kurt Schwittersin 1937de Nazilerden kamas nedeniyle yarm kalan ve sonraki savata imha olan Merzbau projesi 2006da yeniden kuruluyor; Amsterdam radyosunda Ur-Sonatalarnn kaytlar bulunuyor. Modern mzeciliin merkezleri olan Louvre,h Museum ve Berlin Altes gibi emperyal mzelerin modernliin kurulmasndaki etkileri,kratoryal politikalar, koleksiyonlar ve mimarlklaryla ilgili merak, yeni yaynlar lacana daha da artyor. British Museum kendi tarihini mzeletiriyor; Documenta kendiiini sergiliyor vb. Bunlardan baka, Dou Avrupa, Batyla kaynamadan nceki dneme aikurtarmaya abalyor; Afrika ve Asyadaki koloniler, Avrupa-merkezli anlatlardan skmaltklar kendi, teki modernizmlerini kefetmeye giriiyorlar; post-kolonyal birs gelitiriyorlar Ve Sanat Tarihi, Preziosinin deyiiyle, kendi tarihini sanatsalladern sanat tarihine damgasn vuran Vasarinin biyografik, Burckhardtn kltrel, Winculusal, Wlfflin ve Rieglin formalist, Gombrichin Hegelci modelleri sklyor. Farklnlara ve meknlara zg sanatlar ulus/stil/form gibi ortak bir tasarm balamnda rasy

ren (bilimselletiren) yekpare, evrensel anlatlar Rnesanstan bu yana ilk kez parala. Sanat hareketleri, bir semiolojiye, bir ikonolojiye, ya da salt maddeye indirgenmi formalist tarihlerin gramerinden sklerek hayatn ve siyasetin barndaki hakikaiade ediliyor.

Btn bu arkeolojiyi kamlayan, estetik modernizme ve modernizmin koullandrd avanan bitmez tkenmez ilgi. Sanatn yalnzca btn tarihine deil, bizzat varlna da kasgsterilen merak. Sanatn hayat ele geirmeye ynelik cretine ve hayallerine duyulan . Bu tutku tam da modernizmin paraland bir zamanda alevleniyor. Belki de Benjaminii, tarih ancak gemiin ykntlarndan yaplyor. Bugn bir yandan postmodernist sanatda tahrip ederek modernist estetii yamalayp tarihsizletirirken; dier yandan, sanaakikatine, tarihe ve eletiriye inananlar, tarihin bu en lgn, en aykr, en iirsel ini harl harl restore ederek, onun bysn srdrmenin yollarn aryorlar. Bu yolda

erleri olmak zere, kitaplar, dergiler, gazeteler, fotoraflar, yazmalar, notlar, deferler, izimler, eyalar, kaytlar ve her trl saysz belge didik didik ediliyor. Amaarasnda en hakikileri, kukusuz manifestolar. Onlar hem birer metin, hem de birerolay. Sanat dininin hem dualar, hem beddualar.

Manifesto, topya, devrim

Manifesto fikri olmadan aydnlanmann diyalektii ilemez. Ancak manifesto olgusu; yan, manifestonun kendinden honut birtakm fikirler yerine, bir mcadele tarihine gnderm


2/23

de bulunmas, modernliin eksenini deitirir. Bylece manifesto, modernlie zg demoksnn barndrd sakatlklar tehir eder.

Janet Lyon

Manifesto, Fransz Devrimiyle douyor: zgrlk! Eitlik! Kardelik! ki yzyllk bdernliin bu vaadinin peine decek. 19. yzylda vaadini tutmayan burjuvaziye kar sangardn nclk ettii bakaldrlarn l olacak. 20. yzylda ise manifesto form. nk artk umudun szcln daha ziyade sanat stlenecek.

Hem bir siyasal retorik, hem de edebi bir tr olarak manifestonun en temsil rnei, Max ve Engelsin kaleme ald Komnist Manifesto (1848). Komnist Manifesto, herkesin kezgrce gelitirecei, snflarn ve iblmnn dolaysyla bir snf mcadelesi ouzmanlaan sanatn son bulaca bir topya vaat ediyor. Bir anlamda herkesin siyasetnat olaca bir topya. topya, manifestonun bir ilkesi. Ve Marxtan ok nce, Platonrine diyaloglarndan, tre adn veren Thomas Moreun De optimo reipublicae kitabna (1kadar btn topyalar bir Altn a, bir Arcadia, bir tr komnal toplum dlyorlar. 1opyalarn gerekleebilecei umudunu uyandryor hem de burada ve imdi. Ve her toudunu dnyaya ilan (manifest) ediyor. nsanl katlmaya aryor. Bu hadisenin erkenbiri, Babaeufn takipisi olan Sylvain Marchalin (1750-1803) yazd Eitler Manife

nifeste des Egaus).* 1797de idam edilen Babaeuf, 19. yzylda Parisi saran gizli devimci derneklerin, anarist eitliki komplolarn, avangard siyasetin babas saylr. eylemini, arzular iktidara geirecek komplolara hasreden Auguste Blanquinin stad dabaeuftr. Walter Benjamine gre modernizmin babas Baudelaire de bir komplocu saylro, her szcn gizli grevlere atad diliyle komplo kurar. Blanquinin eylemi, Badir."[1]

(*)imdi kararl olarak davranmann vakti gelmitir. Halkn ektii ileler artk son ve yeryzn karartmaktadr Siz, bask altnda inleyenler, gelin bize katln: doanttii ziyafeti paylan. [Gerek eitlik devrimine katln, zira] her insan ayn ihtiyn melekelerle donatlmtr, ayn gnele snr, ve ayn havay solur. (Janet Lyon,

Kendisi de bir topyay ifade eden Fransz Devriminin zgrlk, eitlik, kardelik mi bir toplum kurmakta olduunun bilincine varan metropol halklarn kendi toplumsal mlerini rgtleme hummasna yneltir. Manifesto bu devrimci hamlelerin iiridir. Savagerekleen metropollemenin, toplumsallamann bir ifadesidir. Komnistler, anaristlenistler, liberterler, cumhuriyetiler; ksacas her modern toplumsal/siyasal avangardkendi hayallerinin iktidarn talep eder ve bunu manifestolaryla duyurur. Gen Marx kaar, Courbet ve Baudelaire gibi asi sanatlar zerinde de etkili olan Proudhon, mlkiyn hrszlk, anarinin dzen olduunu ilan eder ve ykarak kurmaya arr. Bakuniirseldir. Dier bir anarist lider, Kropotkin, eitimin amacnn uzmanlama deil, glduunu bildirir. Kadnlara oy hakk iin savaan feminist Pankhurst da devrim peindeddnlar militanlklaryla bir temizlik hareketi yrtmektedir. Temizlik, hibir yerde err ile kadnlar arasndaki ilikide olduu kadar gerekli deildir Byk bir ayaklanma, rim, byk bir patlamayla irkinliklerin yok edilmesi; ite militanlk budur.[2] Paris

ikatlar ve kymlar durmadan birbirini izler. Direnenler hayallerini kolay kolay teslim etmezler. Hatta zaman zaman zafer kazandklar da olur. rnein 1871 Devrimi erteside iki ay kadar iktidarda kalacak olan komnist ve anaristler Paris Komnn ilan edeHapisteki Blanqui bakan seilir, Courbet de kltrn ve sanatn bana getirilir. lkheykelinin yer ald imparatorluk simgesi Vendme Stununun yklmas iin yaplan e. Bu hadise, sanat ile devrim arasndaki sembolik ban, sanatn gcne duyulan gveninergesidir: Avangard, monariyi ve onun temsilcisi olan klasizmi paralamaktadr. Aslndbtn toplumsal ayaklanmalarn ve onlarn edebiyatn oluturan manifestolarn umudu snsanlar ancak hayal dnyasnn, duyularn ve duygularn efendisi sanatn devrimlere inecei dnlr. Daha nemlisi, yeni hayat zaten sanattan ibaret olacaktr. Baka dey


3/23

nn hem manifestasyonu, hem de zdr. Cobra ve sitasyonizm hareketlerinin kurucularnlan Asger Jorn, komnizmin gndelik hayata dntrlm sanat eseri olduunu yazar.al devrimlerin ve topik toplumlarn rgtlenmesinde sanata biilen rol bir toplumsal bilinci gelitirir. nceden teokrasinin ve aristokrasinin hizmetinde olan sanat, toplumun kefedildii modern ada artk onun hizmetine girecektir.

Toplumsal devrim, toplumsal sanat

nsanln geleceini bize bildirecek olanlar, Altn a gemiten gelecee tayacak i sanatlardr.

Saint-Simon

Toplumsal sanat sylemini kuran Saint-Simondur.

Neil McWilliam

19. yzyln devrimci siyaset syleminde sanatn byk toplumsal dnmlerdeki nclr, Saint-Simon (1760-1825), Fourier (1772-1837) ve William Morris (1834-1896) gibi romantiklerin sosyalist topyalardr. Aslnda Jean Baptiste Sayn (1767-1832) topliberal topyalardan pek de farkl olmayan Saint-Simonun organik toplumu, sanat ile

nayinin kaynat bir toplumdur. Dolaysyla sanatlarla bilim adamlarndan oluan bian ynetilir. 19. yzyl topyalarnn temelindeki sanat-sanayi diyalektii, 20. yzylki kampa blnmesinde kendini gsterir. Bu kamplardan biri akla, dieri hayalgcne ncrir. Saint-Simoncu topya, Bauhaus, kontrktivizm gibi aklc avangardlarn ve zamanmarmn sanat zerinde kurduu egemenliin habercisidir. Sanat, Saint-Simonun Yeni Hryasnda sekler bir din halini alr: Bugnden itibaren sanat dinimiz, sanat rahibimiBu yzden gelecein kurucular doal olarak sanatlardr: Sanatlarn yeryz cenneayn.[5] O zamana kadar asker ve siyasal anlamlar tayan avangard terimini sanata eden de Saint-Simondur. 1830larda sanayici ve bilim adamlarna yle hitap eder: Sizangardnz biz sanatlar olacaz. nk en ani ve en hzl etki eden g, sanatn gcve duygularna seslendiimiz iin, her zaman en kuvvetli ve en kararl etkiyi biz yarat6]

Saint-Simon tarikatnn datlmas zerine rgtlenen Fouriernin ideal cemaatleri dir (phalanster). Bu ayn zamanda Fourieristlerin 1832de yaynlanmaya balayan dergisiin addr. Falansterler, hayal gcnn ve bata cinsel zgrlk olmak zere tutkularrmonik evrenlerdir. Bu nedenle Fourier, Dadadan sitasyonizme uzanan avangard hareketlerin atas saylr. Fourierist devrimcilik ve cemaatilik, zellikle ABDnin feministhareketlerinde de uzun zaman etkili olmutur. Fouriernin gometrie passionnelle ilkesine gre, birtakm tutkular formlarla zdetir. Bu zdelik, toplumsal formlarla estetimlarn rtmesine kadar varr. Bu neo-Platoncu dncelere gre gzel olann evrenselisine egemen olan sanat, toplumsal armoninin de cevheridir. Bylelikle estetik vetoplumsal armoninin yaratcs olan sanat, Tanr mertebesine konur. Avangard manifestyle ya da byle, hep Fouriernin davasn gdeceklerdir.

William Morris de hayatn estetikletirilerek, ya da gzelletirilerek yenilenebilece

anr. Hocalar, bata John Ruskin olmak zere, ngiliz romantikleridir. Onun iin, sanakar sanat ve zanaati savunur. Btn romantikler gibi sanatkrln doruu saylan Gondr. 1890da topyasn yaynlar: Hibir Yerden Haberler veya Bir Bar ve Refah aan Blmler). Morris, topyasnda, devletin ortadan kalkt ve her cemaatin kendi ileyrtt bir komnal yaratclk toplumunu anlatr. nsanlarn sadece haz almak iinrimle kurulan bu toplum, saf komnizmdir.[7] Birok kaynakta yalnzca bir tasarmcet olarak anlan Morrisin hayat aslnda bir bakma onun topyas, sanatsal siyasetidist ve Marksistlerle birlikte, kurulduu zamanda lkesinin yegne sosyalist hareketi olan Sosyalist Cemiyetin rgtlenmesine katlr. Eski Yaplar Koruma Birliini kurarakrestorasyon modasna kar mcadele eder. Arkadalaryla birlikte oluturduklar Resim,


4/23

bilya ve Metal leri Sanatkrlar firmasnda insanlarn kendi yaratclklarn canlandntrebileceklerini kantlamaya alr. Bu almalaryla Arts and Crafts hareketiavangard mimarlarna ve sanatlarna rehber olur. Bahe ehir tasarlarn esinlendi. O da dier topik sosyalistler gibi sanat ile sanayi arasndaki gerilimin referanslarndan biri olacaktr. William Morrisin bir endstriyel toplum dman olduuna kuku a ramen onun izlerine daha ziyade estetii makineletiren, sanat endstriletiren ralist avangardn manifestolarnda rastlanr.*

(*)Morris-Romantizm ilikisi konusunda bkz: Miguel Abensour, William Morris: RomansPolitikas, Devrimci Romantizm iinde, ed: Max Blechman (stanbul:Versus, 2007).

Sanatn toplumsal devrime nclk etmesi dncesi zamann sanatlar arasnda pek raDevriminde Pariste kurulan barikatlarda Baudelaire de grlr . Ellerinin barut kokmavnmektedir. Ancak onun att sloganlar olduka alaycdr: General Aupicke lm!evdii annesini ondan kopartan ve ailesinden gelen gelirini kesen, Baudelairein candman, vey babasdr. Zaten bu olayda devrimin yenilgisi ve ortaya kan vahet, saal sanat dncesinden iyice soutacaktr. Giderek sanatn toplum iin deil sanat iini gelitirirler. Bir Fourierist olan Thophile Gautier, Mademoiselle du Maupinin nszrak kaleme ald ve en erken sanat manifestosu saylabilecek lart pour lart aklamaonradan yle yorumlar: Sanat iin sanat, form iin form anlamna gelmez. Dardan herdnceyi, herhangi bir doktrinin istismarn, veya herhangi bir kullanm reddeden, gn form anlamna gelir.[8]Yani, hayat iin, zgrlk iin form anlamna gelir. Dolaysszleri sanatn devrimden vazgemesi demek deildir. Tam aksine, hayal gcnn iktidartn kendi devrimine sahip kmas demektir. Sanatn, modernliin aklna, ahlakna oldu

asetine de meydan okumas demektir. Siyaseti sanatn ele geirmesi, alt etmesi demektir. Yaratcln siyasal veya toplumsal deil de sanatsal bir devrim iin harekete gektir. Estetik modernizmin temelindeki zerklik ilkesini bu grler tanmlar. Ne bu ilkn, ne de onun ilk ifadesi saylabilecek Gautiernin sanat iin sanat manifestosunun, mlarn formlar temsil ettii ve izledii formalist estetikle ve tarihlerle ilikisi kuamaz.

Romantizmin modernlik kartl ve manifesto

Gzel eyler retme arzum bir yana, hayatmn balca tutkusu hep modern uygarla karutur, imdi de olduu gibi.

William Morris

Devrimci romantikler olacaz.

Guy Debord

Manifestolar kuran, modernlie balanan umutlarn boa kmasdr; Janet Lyonun deyiszlerdir.[9] O nedenle manifestolar modernlie saldrr. Devrimlerin eitlik vaadine, egemenlik ve evrensel haklar, sonunda hep ynetenlerin mal olmutur. Evrensel birlarak insan ideali, hmanist ilkeler, hep lafta kalmtr. rnein kadnlarn ve smrset yapma haklar,egemenlik haklar yoktur. Kendi devrimlerini gklere karanlar, onu

almaya yeltenen smrge halklarn ezmeye giriirler. Kendi vatannda saygnlk kisvema smrgelerde plaklaan burjuva uygarlnn derin riyas ve doasndaki barbarlk . (Marx, 1853)[10] Hak aramak iin srdrlen mcadeleler giderek modernlik mitlerini alr tabii, bata aklcl ve ilerlemeyi. te bu ortamda manifesto, evrensellik rguland bir tr politik dramaturji sunar.[11] Bu dramaturji, modernlik ve demokrasisvesindeki ikiyzlle kar gerekten zgr ve eit yenievrenlerin kuruluunu temsiki yz yldr modernliin modernlie kar bir sylem rettiini ve bunun da Aydnlanm.[12]

Bu modernlik kart sylemi besleyen, romantizmdir. Sanata modern tanmn kazandran


5/23

etii etikten ve lojikten ayrarak, sanatn amacnn ve anlamnn kendisinden ibaret olir. Sanata zerkliini (otonomi) tanr. Sadece sanata deil, insanlara da. Onlarn da ki iradeleri dndaki gler tarafndan ynetilmelerine (heteronomi/yaderlik) kar kise, zerklii sayesinde bal bana bir iktidar kazanan modern sanatn ontolojisini r. Modern ethos ve logos felsefelerine kar bir sanat dncesi gelitirirler. Yani gn ve dorunun bilgisinden, epitemolojik egemenliinden kurtarp zgrletirirler. Byarayn ve kilisenin yzyllarca sren himayesinden, hem de burjuva rasyonalizminin yara(utility) ilkesinden kurtulan sanat, duyularmz kendi zerklii, zgr formu, safiyede younlatrr. Ve bu sayede zgr bir hayata iaret eder. Formun zgrlemesi, insangili umutlar, topyalar uyandrr. Zaten romantizm ile topyalar adatr. Ayrca, Bgibi romantizm, modern topyalarn estetiidir.[13] stelik romantikler sadece topykalmaz, kendileri de kimi topya hayalleri kurarlar: Schiller, almann haz olduu EsDevletten sz eder; arkada Fernow, Kantn zerklik ve zgrlk ilkelerinin ierditik ilikiler zerine kurulmu bir Sanatlar Cumhuriyeti (knstler-Republik) tasavvuovalis iirin, Schopenhauer mziin dilin yerini ald cemaatler hayal eder... Ksacasstolarn modernlie, aydnlanmaya, kitsche, yani zgn anlamyla burjuva beenisinin bn okuyan, devrimci, topyac ruhunun kaynanda romantizm bulunur. Nitekim, Schillerinnn Estetik Eitimi zerine mektuplar yer yer manifesto tonundadr. Fichtenin, bilginkln, doann nceliine ilikin vecizeleri de yle: Yaam eylemle balar, dnyam tiklerin dergilerinde kullandklar slup da sanat manifestolarn haber verir. rneinyazarlar, okurlarna bir ortak hareket adna hitap ederler. Poggioli, bu dergilerinilk avangard dergiler olduunu syler.[14] Romantiklerin gerek siyasal, gerekse sanatsal manifestolarn dnsel ve edeb kurulular zerindeki etkilerini vurgulamak amanat manifestolar derlemesi Alman romantizminin edeb ve felsef programn iki szc

letiren Tieckin bir manifestosuyla alyor: ayn klandrd byler gecesi. akla kar hayal, gnein doallna kar ayn gizemi... Tamamyla avangard bir semb

Estetik modernizmin modernlik kartl ve manifestolar

Hangisi olursa olsun her avangard tarihi romantizmle balar.

Renato Poggioli

Modernist kltrn, estetik modernizmin ekirdei, Alman romantiklerinin toplumsal modezasyona kar; aklcla, ilerlemeye, uygarlamaya, endstrilemeye, evrensellie ve ufelsefeleridir. Bu nedenle, Thomas McEvilley gibi kimi tarihiler, romantik dnemiKanttan balatp, modernizmin dindii varsaylan 1968e dayandrrlar.[16] Eer Kant, k ve pratik akldan kopararak ona zerkliini tandysa, onu izleyen romantikler de bu lii yaplandrmlardr. Sanatn egemen bilgi rejimiyle, modernlikle dnsel kartln nderliindeki modernistler ve avangard ise, sanat topyekn modernizasyon projesine ar bir g, bal bana bir siyaset olarak rgtlemeye girimilerdir. Bu ruh, aslnn Jacques Rousseaunun (1712-1778) uygarlk dmanlna ve barbarlk sevdasna kadar uararsz ve ilevsiz olduuna ilikin ldrc romantik darbe modernistler tarafndan ietirilir: Sanat adna hayatn reddedilmesiyle yetinilmez, hayat yalnzca sanatn mecei iddia edilir.[17] Bu iddiann en veciz ifadesini Nietzsche ortaya koyar. Sanat v

e Devrim kitabnn (1849) yazar, romantik besteci Richard Wagnere ithaf ettii TragedDouunda, birka kez, dnyann ancak estetik bir fenomen olarak merulatrlabilecat bu hayatn en yce grevi ve hakiki metafizik etkinliidir.[18] Baka deyile, hayhberimiz, Sokratesten beri sregelen modern kltrn dikte ettii gibi bilgi deil, ancak sanat iin yaamaya deer. Ya da, hayatn sanattan baka amac yoktur. Veya, haanattr.

Sanat ile siyaset, gzellik ile zgrlk arasndaki ba, zerklikten kaynaklanr. Estetizmin mekanii, zerkliktir. zerklik yoluyla modernist estetik yalnzca topluma deil,nata da kar kar. Bu yalnzca, klasik ya da modern, topyekn sanatn reddi (anti-art


6/23

a gelmez. zerk sanatn hayata dnerek, zerkliinin tad umutlar, kendi devrimii demektir. Artk ne topluma, ne de herhangi bir amaca veya gce hizmet eden sanatn br bana var olmas bir kurtulu vaadi tar. Ancak bu vaadin yerine getirilmesi, sanati gerekliine son vererek bir hayat formuna dnmesi demektir... estetik devrim esnassanat kendi farklln silerek bir hayat formu olur. Rancire, sanat ile hayat arasdnm, sanatn metapolitikas olarak anar: Sanatn politikas, [...] daha dorusuel paradoks tarafndan belirlenir: Sanat, ayn zamanda sanat olmad veya sanattan bar ey olduu zaman sanattr.[19] Yani bir hayat deneyimi olarak sanat, hem politik birdeneyimdir, hem de ideal bir politik toplumun paradigmasdr. te sanat, yalnzca hayaakikatini kefetme yetkisini deil, ayn zamanda hayat devrimciletirme iktidarn da zaman, modernizmle birlikte manifestolarn yaynlamaya balar.

Sanat manifestolarnn retorik, tematik ve poetik rgs

Sonunda bir yzyldr bizi srkleyen, modern iirdir. Onun arsna katlmaktan bakaolmayan bir avu insandk.

Guy Debord (1989)

Sanat manifestolar youn olarak Birinci Dnya Sava ertesinde ortaya kar. Ancak, marn aan metnin, Savatan nce, 20 ubat1909da Pariste Le Figaro gazetesinde yto olduu varsaylr. Ftristlerden nce hareketlerini bir manifestoyla duyuranlar, stlerdir. Jean Morasn kaleme ald Sembolist Manifesto 1886da yaynlanr. Ama semasl manifestolar, iki iirdir: Verlainen Lart potique [iir Sanat] (1874) ve Malloup de ds [Bir El Zar] (1897) balkl iirleri. Ftrizm ncesi manifestolarn bir baMallarm etkisindeki Oscar Wildein Dorian Grayin Portresi romanna yazd sunuturfestonun yazar Marinettinin de bata bir sembolist air olduu ve modernist edebiyatelaire, Flaubert gibi kurucularnn sembolizmle olan ilikileri hatrlanrsa, bu akmnsto formuna damgasn vurduu sylenebilir. Gerekten de sembolizmin imgesellii, geremeselesi ve szckleri anlamlarndan kurtarp zgrletirmesi, manifesto formunda batakili olmutur.* Ayrca, sanatn doayla ve gereklikle, onlarn temsili ve taklidiyle ini koparmas ynnden, sembolizm, modernist zerkliin ilk ve en eletirel, en etkili h

tini kurmu ve bylece manifestolar an amtr.

(*) ster ftrizm, ister dadaizm, ister srrealizm adn alsn, son on be yln tm da grlen tutkulu ses ve yaz oyunlarn, sanatsal oyalanmalar olarak deil, szcklern byl deneyler olarak grmek gerek. Burada sloganlarn, sihirli formllerin, kavramlsl birbiri iine geirildiini, Apollinairenin 1918 tarihli son manifestosu Lesprit au et le potesteki szleri ok iyi anlatr. (Walter Benjamin, Srrealizm: Avrupal oraf, Sanat-Siyaset iinde, ed. Ali Artun (stanbul: letiim, 2008) s. 59,60.

Manifestolar, en azndan romantik gelenekten gelenler, ortak birtakm temalar ilerlerKukusuz bunlar her bir manifesto metninde tekrar etmez, ancak topluca incelendiinde seilir. Manifestolarn berisindeki zihinsel ve ruhsal kurgu bu temalarda yansr. Ayrca, bu ortak temalar sayesinde manifestolar, hem 19. yzyln siyasal bildirgelerini

(beyannamelerini), hem de btn bir direni tarihini arkalarna alrlar. Tarihsel ve evsel bir seim yaparlar. Bu gibi nedenlerle, avangardn, mzelerin ya da tarihyazmnn erine uyarlanm ehrelerinden ok daha hakiki bir portresini karrlar. Avangard sanat tarihi balamndaki ve mzeolojideki temsillerinden teye, doasna, sanatn hayatnarler. Bu nedenle, avangard manifestolarn belli bal birka ortak temas zerinde ksaak yerinde olacaktr.

topya/devrim


7/23

Srrealistler, 27 Ocak 1925te ortak imzal bir deklarasyonla amalarn ilan ederler:edebiyatla iimiz yoktur... Srrealizm yeni bir ifade arac deil, zihnin topyekn kurtnun bir aracdr. Biz Devrim yapmaya kararlyz.[20] Ayn gnlerde yaynlamaya baladde, srrealistlerin devrime olan ballnn iaretidir: Rvolution Surralist*... Mevrimci bir gelenekten beslenir. Her manifesto, insanln kurtuluu iin gsterilen kanlklarn tarihine eklemlenir. Bu bakmdan topya kaderleridir. Umut lkesine* baldbir olay (event), bir mucize, bir altst olu sayesinde zgrlklerine kavuaca umr. Bylece nihayetinde hayat sanata dnecektir. nsanln tarih ncesinde, rnein bolduu gibi, sanat topluca retilecek ve ayn anda topluca tketilecektir. zgrln ki balca engelleri oluturan iblm, yabanclama ve mlkiyet olmayacaktr. Zira heayat iirdir (Debord). Gerek antik topyalar (Jambulosun Gne Adalar, Aristophanesiist topyas Kadnlar Halk Meclisi, Platonun Atlantisi ve Devleti [Politei], urbanizabas saylan Hippodamusun Komnal Kenti), gerekse modern topyalar (bata Thomas Moreadn veren topyas [1516]) birtakm komnal cemaatler tahayyl ederler. Yani komniz19. yzyln modern siyasetine tayan balca mecra, topya edebiyatdr. Ve manifestou batan beri bu edebiyatta gizlidir. O kadar ki, Marx ve Engelsin arkadalar olan fiozof ve siyaset adam Karl Kautsky, Moreun topyasn bir avant le lettre komnist tak deerlendirmitir.[21]

(*)Srrealistlerin 1924 sonunda yaynlamaya baladklar derginin bal.

(*)Byk topya filozofu Ernst Blochun byk eserinin bal.

Avangardn devrimci ve topyac ruhu, kimi istisnalar dnda avangard sanatlarn Maamanlarndaki Marksist siyasal hareketlere duyduklar byk ilgiyi de aklar. Fransadistler, Almanyada dadaclar, Hollanda ve Belikada Cobraclar arasnda olduka fazla mnist partisi yesi bulunur. Aslnda parti yesi olmasalar da, 1917 Rus ve 1918 Alman evrimlerinin yaratt kltrel dalgaya kaplmayan avangard sanat yok gibidir. Bu durerklie olan ballklarn zedelemez. Aksine... nk onlara kendi devrimlerini rgtlr. zerklii tehdit eden Stalinist kltr politikalarna kar en erken ve en etkin harin banda srrealizm gelir. Ve onlar bu muhalefeti Marksizme sahip karak yaparlar: nun kinci Manifestodaki (1930) szleriyle, Srrealizm kanlmaz olarak ... Marksine ve sadece bu harekete bal olduu kanaatindedir. Devrim ve topya artk onlarn meir. Benjamine gre, Bakuninden beri radikal bir zgrlk kavramndan yoksun olan Avrir kavram sunan, srrealizmdir. Bu, hibir snr tanmadan, hibir pragmatik hesap gu dolu yaanacak bir zgrlktr. Srrealizm, devrim koullarna ilikin sorulara ko

cevabn gittike daha yaknna gelmitir.[22] Avangardn hedefi, sregelen siyasal imek ve yerine alternatif bir iktidar koymak deildir; tm iktidarlar mahvetmektir. Veonlarn yerine hayal gcnn, arzunun, tutkularn iktidarn geirmektir. Geri, 1918 srasnda Almanyada ekspresyonistler ve 1968 Paris igallerinde sitasyonistler, sovyerin (konseyler) kurulmasna nayak olurlar. Nitekim, Paristeki galleri Koruma Konsenseyleri araclyla snfsz bir toplumun gerekletirilmesini talep eder. Ne var kiynetim organ olarak dnlen ve aslnda 1871 Paris Komnnden esinlenen Paris Sovyhayat disipline sokmak isteyen her ynetime saldrr. Mevcut komnist partileri de bu imlere dahildir. Sitasyonistler, kapitalist ile brokrat arasnda ayrm yapmazlar:t, son kapitalistin barsaklaryla aslana dek insanlk mutlu olmayacaktr.[23] Sorborsitesi gal Konseyi, in Komnist Partisine bir telgraf eker: Titreyin brokratlaroruz. 1968 manifestolarnn ve sloganlarnn canlandrd komnizm, topyalardaki asSon, Btn lkelerin ileri, Keyfinize Bakn, Marx Tketme, Yaa...[24]

iddet

Eski yklmaldr; gelenek yerle bir olmaldr; iyi, gzel ve doru imha edilmelidir; ldr; akln dehet verici kabuu krlmaldr; gerek paralanmaldr; niversitelere eler, ktphaneler ve akademiler tahrip edilmelidir; kiliseler, en gzellerinden balayrak ta ta stnde kalmayana dek yklmaldr; bir gsteriden (spectacle) ibaret olan u alaa edilmelidir; dadalar her eyin ve her yerin stne rengrenk pisleyerek, eli


8/23

e otoritenin barnd yerleri kirletmelidir; patronlar ortadan kaldrlmaldr... Avfestolarda beyan edilen bu arlar, nemli lde manifesto retoriinin bir bileeni oda, sanatn ykc gcne ve iddetine duyulan inanc ifade eder. Ykm ve iddet, estn avangard sanatn son mirass saylan sitasyonistlerin nderi Guy Debord ykclilgili haberinde Le Monde gazetesi onu byle anar (1994). Ve Andr Bretona gre gzellsarscdr, iddet ierir. Neitzsche de gzelliin iddeti gerektirdiini syler.*

(*)Tabiat en gzel olan yaratmaya mecbur kaldnda, bu biraz da rktc bir eydir.Wind, Art and Anarchy (Illinois: Northwestern University Press, 1985) s. 97.

Manifestolar yle bir n ifade eder ki, artk sabretmenin, uzlamann, mzakerenin anlr. Tarih o an krlmaldr. Zaman eylem zamandr, devrim zamandr, ykm zamandr. nzca kanlmaz deil, kutsaldr, ycedir. rnein Ftrist Kadnlar Manifestosu diilnir (1912): Kadnlar! Yeter artk bu namus basks, bu nyarglar! Yce igdnze dndnn![25] Breton da kinci Srrealizm Manifestosunda iddeti yceletirir (sblimlesrrealist hareket, tabanca elde sokaa frlayarak, tetii en hzl ekebileceiniz eksine kalabala ate etmektir. Hayatnda bir kere olsun, bu aaalk ve zavall dzenevermeyi dlememi birinin hak ettii yer, bu kalabalktr.[26] Srrealizmin Politik l manifestosunda da Breton iddet zerinde durur ve iddetin sanatn enerjisi olduunu...yeni toplumun eiinde muazzam bir hazne kefedilecektir. Bu hazne, tamamen silahllan sembollerin iinden frlayarak kolektif hayat igal edecei haznedir... Sorun, biltn iddet fkrtmaktan alkoymak isteyen gler koalisyonunun ilelebet ezilmesidir. lumu gibi, her ynden tehdit edilmekte olduunu hisseden bir toplum, hakl olarak, bylbir fkrmann onun lm olabileceini dnr.[27] Gerek Bretonun manifestolarnd

etkilenen dier birok avangard bildiride grdmz, devrimcilii, ykcl ve iddeeylem olarak kutsayan bu yaklamn anarist gelenekle balar ortadadr. Breton, srendini ilk kez anarizmin kara aynasnda tandn[28] syler.

Sanatn zerkliine ilikin modernist dnce, 1848de burjuvazinin, Fransz Devrimindere kar uygulad iddet ertesinde uyanmtr. Avangard ise byk lde, Breton gibd Birinci Dnya Savandaki iddetten etkilenerek rgtlenmitir. iddet, savalar,alarn henz icat edilmedii barbarlk dnemindeki iddet ise, hayatn kayna olarak erotizmle ve sanatla hayal dnyasyla birdir. Bu birlik haz kaynadr, oyundur. Avanlttii iddet, ite insan doasndaki bu yaratc, ilksel iddettir. Ve bunu ilk kez edsadizmin isim babas Marquis de Sade, avangardn atalarndan saylr. Bir dieri, Bauden hayran olduu ve evirileriyle Fransz edebiyatna tantt Thomas de Quinceydir (1Gzel Sanatlarn Bir Dal Olarak Cinayet eserinin yazar de Qunicey, bir romantiktir.

Elbette iddetin manifestolardan tat da olur. Manifestolar ayn zamanda edeb metinama salt kurgu deillerdir. Sanatn iddet arlar zellikle devrim zamanlarnda yksAlman Devrimi arifesinde ekspresyonistlerin yaynlad, anarist ve cinsel zgrlk taolution dergisindeki manifestolardan birka alnt: Uyann! Uyann! Sizi iddet dolu blanmaya, alev alev bir anariye aryorum ; Devrim esnasnda ykclk ve yapclklerin ne olduuna gelince, rnein, zalimlerin ldrlmesi, egemenlerin tahtlarndan insi, sanata ve dnceye ait eski yaztlarn krlmas, bir sanat eseri yaratlmas, sek

Bu arada, birok manifestonun yaynlanarak deil de okunarak kamuya sunulduunu ve dolala eylem ierdiini hatrlamak gerekir. Dada hareketi, Berlin, Zrih, Paris, Prag, New ork kafelerinde ve dier deiik toplant salonlarnda dzenlenen performanslardan doperformanslar sahnede okunan manifestolar, iirleri, arklar ve oynanan oyunlar ie

yenlere ve tabulara kar kullanlan hakaret dolu dille, katlanlmaz grltlerle (mziturbasyon, intihar, kusma, yaralama gibi sapknlk gsterileriyle izleyicinin fkesi kak iddet uygulamaya zorlanr. Sonuta her manifesto okuma seans, bir iddet ve anariesine dnr.

1968in devrimci eylemleriyle balayarak yaylan kimi iddet hareketlerinde de bir sitonist esinlenmeden bahsedilebilir: ngilterede King Mob , Angry Brigades, talyada ReBrigades ve Antonio Negrinin nderi olduu 77 zerklik Hareketi, ABDde Motherfuckeyrca Combat pour le libration de la femme, Les Gurilleres, Red Stockings gibi feminist hareketler... iddetin ve ykmn estetik gc konusundaki en u rnek, elektronik


9/23

rndan Stockhausenin (1928-2007), New Yorktaki kiz Kulelere dzenlenen saldr zeritepki olmaldr. Ona gre bu performans... btn kozmosun en muhteem sanat eseridirnla kyaslannca biz besteciler birer hiiz. Kukusuz Stockhausen ada mzikte bir air romantiktir, demonizmin bestekrdr. Szlerinin uyandrd olaanst tepki, hattasi zerine u aklamay yapmak zorunda braklmtr: Bestelerimde blisi (Lucifer)mik gc olarak canlandrdm... Amerikadaki hadiseler de blisin en byk sanat eseriannda Sitasyonist Enternasyonal yesi olan nl sanat tarihisi T. J. Clarkn kurucuduu ve yirmi yldr Californiada etkin olan Retort [Mukabele?] Grubu, Guy Debordun gi toplumuyla ilgili tezlerinin, her zamankinden ok, yaamakta olduumuz bu zehirli aayc bir gce sahip olduuna inanmaktadr. Ve onlara gre, New Yorktaki olayn medyaalan duygu makinelerini istila etmesi, gsteri toplumunun urad mthi bir imBir anlamda estetik bir zaferdir.

Stockhausenin grn paylaan Paul Virilio da Sanatn Kazas kitabnda Dnya Ticaretteknolojinin, kazann ve sanatn birletiini belirtir. Ama Virilioya gre zaten bddet ierir, nk dehet iinde yorulur: 20. yzyl sanat temel olarak terristtir .. ki dnya savayla, soykrmla, tekno-nkleer gle vb. mahvedilmitir. Birinci Dnmadan dada veya srrealizmi anlayamazsnz.[32]

ntihar

iddet estetikletirilince, sanatnn onu kendi varlna da yneltmesi hliyle avanga

al olur. Sonuta, batan beri edebiyat ve felsefeyi megul eden lme ve intihara iliyyllerin modern trevleri, sanatn, hayatn ve manifestolarn ak veya gizli bir temagelir. Nitekim, La Rvolution surralist dergisinin ilk saysnda yle bir anket duyuyaynlanr: Yaarsn, lrsn. zgr iradenin bununla ne alakas var? yle anlalyorlde ldrrsn. ne srdmz, ahlak bir sorun deildir. NTHAR BR ZM MDR?[33ayr cevab verirler. Ama Antonin Artaudnun belirttii gibi, srrealizmde umutsuzlukgelmitir, ve umutsuzlukla birlikte intihar Btn srrealist gsteriler, iinde gerekdevreye girmedii bu intahar ruhundan pay almlardr."

ntihar, avangardn soluduu havay reten metropoln, onun cehenneminin bir sonucudurrn bir fenomendir. Benjamin, Charles Baudelaire: Yksek Kapitalizm anda Lirik Bir l metninde intihardan modern hayatn bir tutkusu olarak bahseder: passion particulirde la vie moderne.[34] Dolaysyla intihar, modernliin rettii ama onunla kartla

se gibi, modernist sanat iin ekicidir. stelik, dadac ve srrealistlerin statlar kabul ettikleri Lautrmont, Edgar Allen Poe, Arthur Rimbaud, Alfred Jarry ve Baudelaire de intihar sanatlardr.

Baudelairee gre intihar sanatnn hakkdr. Poenun lmnn kayna olan sarholuk,olan lm deil, doumdur. Baudelaire, airin lmnn de, iiri gibi tasarlanm olmadnyann gidiini durdurmal, doann, tanrnn, toplumun oyununu bozmaldr; modern ve. Kendisi 1867 ylnda, 31 Austosta, kardei bir fahieden bile bile kapt frengr tutkuyla sevdii annesinin kollarnda lecektir. Henz krk alt yandadr.[35]Dada ve srrealizm nezdinde intihar, ak ya da gizli, onlarn birok manifestosuna sinlan nihilizmin bir tezahrdr. Nihilizm, sanatn varl kadar, sanatnn varln dda en iyi anlatan, Tristan Tzara ile Andre Bretonu derinden etkileyen, drt arkadalarnn intihardr. yle bir etki ki, belki de kurucu Tzara ve Breton deil, bu tarih

dir.*

(*)zleyen iki paragraf, drt intihar sanatsnn geride braktklaryla ilgili belki plu yegne kaynak olan harika bir kitaptan derlenmitir: 4 Dada Suicides (baknz son ntlar).

Arthur Cravan (1887-1918?) klktan kla giren veya kendini srekli yeniden icat edenirdir, boksrdr, profesrdr, kasaptr, kerestecidir, eletirmendir, hrszdr, editr


10/23

dr, sahtekrdr, dolandrcdr (szde Oscar Wildea ait olan sahte yazlar yazar ve bsiyonerleri ve Wilde limlerini dolandrr), kumarbazdr ve hilekrdr, madencidir, ..yurdu yoktur, her gittii yerde baka birisidir. Sanat, onu alaya ald skandallardda Duchampn, R.Mutt imzal pisuvaryla bavurduu New Yorktaki Independents Sergisverdii konferansta soyunmaya balar ve kirli amarlarn izleyicilere frlatr. Bir ariste, bir performansla intihar edeceini iln eder. Btn biletler satlr, salon h. Hanmefendiler yararna sadece bir suspansuar giyecek ve performansn husyelerini stne yayarak bitirecektir... 1918de en son Meksikada grlr. Kendini ldrd ria kendi yoktur ki! O nedenle yokluu gibi bir mesele de tartmaldr. O bir yapntdava ncesinde birka yl kk bir dergi yaynlar: Maintenant. Kasap kdna oaltll arabasndan datlan dergide birok imza yer alr ama aslnda btn yazlar yazan oraclyla Cravan sanata ve edebiyata, zellikle de byk isimlere saldrr; topluma . Dergi onun bir tr manifestosudur ve sava sonrasnda yaynlanacak dada dergilerinin e manifestolarnn ncs saylr. Guy Debord anlarnda ona olan balln yle ifaten daha ok sayg duyduklarm, Arthur Cravan ve Lautramonttur.[36]

Jacques Rigaut (1898-1929) intiharn bir meslek olduunu yazar. Bretona gre, daha yiri yandayken kendini lme mahkm etmitir. airlii aylaklktr, keliktir, serserilyazmasna yazar, ama aslen bir flneur ve bir dandydir. Dadaclar arasnda, Tzarannyle, yamyamlk tohumlar eker. Devaml paraszdr; alkol ve eroin bamlsdr. Bir salbinden kendini vurur. Kalbinin yerini tutturmak iin bir cetvel, tabancann sesinibomak iin de bir yastk kullanm, yata kirlenmesin diye de altna bir muamba yay

Julien Torma (1902-1933) bir patafizikidir. O nedenle hayal kurmaktan, ya da dalg

a gemekten baka bir ey yapmasna gerek kalmaz. Kral bnn yazar Alfred Jarrynin zik, metafiziin tesine geen bir bilimler bilimidir. Aslnda bir modernlik yergisidllikle bilimle, sanayiyle alay eder. O nedenle Duchamp, Picabia, Ernst gibi makinelere takm olan sanatlar hep birer patafizikidir. Breton, Alfred Jarryyi srrealerleri arasnda sayar. Silah kullanmakta usta olan Jarry, fena halde aalad burjukutmak iin sk sk tabancasn kullanr. Onun da intiharla ba hotur. Eer sanat ilefark yoksa, her ey sama ve anlamszsa, intihar ederek dnyaya son vermekten baka ar mdr? Alktan ve eter imekten otuz drt yanda lr. Son istei bir krdandr. rynin hayran, hayatn hilik zerine kurmu olan byk nihilist Julien Torma da r ve hibir iz brakmadan yok olur.

Hayatn Kral bye adayan baka bir dada nderi Jacques Vachdir (1895-1919). Arthuri kimliksizdir. Kendisini ve bakalarn evresine srekli farkl farkl kimliklerle ta

yeni hayat hikyeleri uydurur. Hep tebdil-i kyafet gezer. Onun iin gereklik bir oyudan ibarettir. ncekiler gibi sanatn skandallarla yapar. rnein bir ngiliz havac spollinairein bir oyununun prmiyerini basar ve tabancasn ekerek herkesi lmle tehd. Hadise, Vachnin yazara ve eserine kar, sanata ve edebiyata kar bir eletirisidisaldrs. O zaten bir air ya da ressam yerine konmaktan nefret eder. Dolaysyla biri de yoktur intiharndan baka... lmek istediim zaman leceim ve bir bakasyla bnk yanlz lmek skc, en iyisi arkadalarmdan biriyle lmek. Vachnin sonu arzSavata ald bir yara dolaysyla yatt hastanede, iki askerlik arkadayla birlikterek hem kendisini, hem de bir kast olmakszn arkadalarn ldrr.* Ortalkta birka vb. aramak bounadr.

(*)Kimi kaynaklara gre bir, kimilerine gre de iki arkadayla birlikte intihar eder.

Gerek bu drt dadacnn, gerekse Rene Crevel, Pierre Drieu La Rochelle ve Boris Poplavsky gibi dier arkadalarnn intiharlar birer manifestodur. Hem de kusursuz birer mansto. Hibir metnin anlamlandramayaca, etkileyemeyecei lde saf, kesin, gl, gizslar, yaanm iirler. Sanata ve hayata kar iddet eylemleri. Hayat da, lm de bir eser brakarak ekip giden Lautreamontun, veya sanat reddederek Afrikaya gidipn kaybolan Rimbaudnun rettii gibi bir ka, bir suskunluk. Bir oyun, ya da tertipkunluk yoluyla tiksindirici bir kltrn tehiri. Bu kltrn yol at savalarn vala uramaya kar bir isyan... Btn bu temalar gsteriyor ki, iki sava arasnda glntihar miti, estetik bir oluumdur ve srrealistlerin gayet iyi bildii Freudun her inan doasnda bulunduunu syledii lm gdsnn veya psikozun temsili deildir. T


11/23

a modernliin tanrnn yerine akl koymasndan sonra kutsal hibir ey kalmadn fade pek ilgili deildir. Bir mutlak zgrlk ifadesidir (Dostoyevski). Tanrnn, doanmun iradesine kar azami bir irade beyandr. Kendinden ok, yaamak zorunda kaldn anan bir iddettir; mutlak bir ykmdr. Modern ilerleme mitine, zamann akna, tariharbedir. Gereklie kar kkrtlan sarholuun, hayal leminin, hazzn snrlarna yterisidir. Hem sanat lanetler, hem de azam bir sanat eseridir, bir gesamtkunstwerk. Ama sanat olarak intihar, btn bu romantik gdleri nihayetinde bir hilie (nihil) ederek gsterir. Anlamszlyla anlamdrr. Yoklua gndererek var eder. Amac amaszsyonistlere, punklara kadar birok avangard manifestoyu besledii kadar, hepsinin ama zellikle dadann gerisindeki nihilizmi de ak eder.

Nihilizm

DADA HBR ANLAM TAIMAZ veya DADA HLK ANLAMINA GELR.* Tristan Tzarann 1918 ilii vurgular. Bir manifesto yazyorum ve hibir ey istemiyorum [...] stelik ilke manifestolara karym, ilkelere kar olduum gibi.[37] Kendi dada manifestosunu hibilmeyen Francis Picabia diye imzalayan Picabia da dadaistlerin birer hi, hi, hiklarn ve kukusuz hi, hi, hi olarak kalacaklarn ilan eder.[38] Ne var ki, dadainde dehet bir ykm hedefler: mantn, bellein, toplumun, arkeolojinin, peygambercein... imha edilmesi: DADA. Demek ki hilik, var olan hereyin yokluunu gsterirvarlktr. te bu dadaist kara diyalektiin siyasetteki yansmas, Pierre Navilleelkesidir. Bir srrealist olmann yan sra enternasyonal Trokist harekette de etkin o

avillein devrimci ktmserlik ilkesi, hibir beklentiye veya umuda kaplmadan sreektir. nk hayat anlaml klan yalnzca budur: srekli devrim sanat. Ya da Navillen fena halde etkilenen Benjaminin deyimiyle iirsel politika.[39]

(*) Dada means nothing.

Arzu/erotizm

Manifestolarn kilit kavramlarndan biri de arzudur: arzularn zgrl, arzularn ii arzulara brakmas, arzu urbanizmi... Bunun iin Guy Debord, arzularmzn eylemleres) dntrlmesinden bahseder.[40] Arzular, ihtiyalara indirgenmi anlamndan sklm

le zdelemelidir. Srrealist metinlerde de arzu, tutku ve akla kaynar. Ve insan ber ey gibi arzu da diildir. Bir ekilde yeryz, buyruklarn kadnlar zerinden veredenle ak ve kadnlar her enigmann (muammann) en ak zmdr. Kadn bilirsen ger. [41] Bretonun manifestolarnda sanatn, hayatn, hakikatin kayna arzudur, akbasit ifadesi olan aka evrilmelidir. Sanat, aka evrildiinde hayatla birleir. an hayatla kaynatran yegne dncedir [...] btn dncenin sakland ideal mevkzi altst eden kefine dayanan tam bir ballktr. [42]

Avangardn btn bu arzu, tutku, ak syleminin arkasnda modernizmin Erosa duyduu inodernizm, cinsel arzuyu sanatn ve edebiyatn merkezine yerletirerek insanln erotikhi zerindeki basklar ykmaya alr. Bedenimizi, tenimizi, dlerimizi ve fantezileezen ahlak basklardan kurtarp zgrletirecek bir eropolitika tasarlar. Bu dnemde tii kefeden Freuda duyulan ilginin de etkisiyle gelien erotizm arkeolojisinin sana

/edebiyat cephesindeki sembol, kukusuz srrealist Batailledr: Gelmi gemi en sapkeseri olarak nitelenen Gzn yksnn yazar. Ona gre, tarih ncesinde insan, lmlarzularnn farkna varmasyla hayvanlardan kopar. Ve bu bilincini sanatla, dansla, (ayinlerle), resim ve heykelle ifade eder. Cinsel arzu ve sanat birlikte domutur.Ve erotizm, remek gibi aklc, faydac bir yaklamla aklanamaz nk ilkesi hazdr, by gibi, sarholuk gibi, batan kma gibi ve tabii sanat gibi. Dolaysyla erotil, hayal gcyle aklanr. te bu nedenle erotizm, avangardn modernlie kar savaiin temel donanmn oluturur. Uygarln yklmasnn anahtar, kadndr [...] O ha[rasyonellik, vatanseverlik, otoriterlik gibi] illetlerinden kurtararak slah edebilecek mitolojik kahraman odur.[43] Srrealistlerin 1938, 1947, 1959 ve 1965 Paris


12/23

sergileri birer erotizm manifestosudur.1959 sergisinde Breton, insan ve uzay iin bir deer tayan, onu yldzlarn tesine gtrecek olan yegne sanatn erotizm olduu

Kamu kartl

17. yzylda yaynlanmaya balayan siyasal manifestolar, kamu bilincinin uyanmasyla el. Ayrca manifestolar, kamu tepkisinin rgtlenmesinde de nemli bir ara. Gelgelelimyzyl sanat manifestolar kamuya, kamuoyuna, kamu vicdanna fena halde dman: rneikinci Srrealizm Manifestosunda, Kamunun onayndan veba gibi kanlmasn ngrad Baudelairein fkesini hatrlatyor: Paris Skntsnda Baudelaire, kamuyu, nn, yalayp yutan sefil bir kpee benzetir.[46] Gazeteler ise onun nezdinde birer halrasdr. Avangard kamuyla uzlaamaz nk kamu da modernlik icad bir mittir tpk bahlak gibi, popler kltr gibi... Btn burjuva deerleri, kamusal mekanizmalarla ramu, Tzarann 1918 Manifestosunda nefret ettiini syledii saduyunun ve avangaremsilidir. Hem de bir yanlsama olarak temsili. Stockholm Srrealist Hareketinin 1991ylnda yaynlad manifesto, kamusal alann gereklik kadar hayat da maniple ettiierkez bir role sahip olduu kamusal alan, bizimle hayat arasnda duvarlar rerek bizi apseder [...] Duyularmzn ve dncelerimizin rzna geer [...] Sahte bir erotizm yaiklemenin nne geer.[47]

Avangardn kamuya kar derin nefretinin bir kayna da, sanatlarn, ne kadar direnirensinler bir yandan ona mahkm olmalardr. nk hayatta kalabilmek iin satlmak zo

bunun iin marjinal de olsa kamu desteine muhtatrlar. Baudelaire, airlerin erdemi vellii satarak fahielerle ayn kumar oynadn yazar.[48] Sanatn her eye kdir olaa yenik dmektedir. Ama buna ramen, kamuya ve piyasaya esarete kar direni, modernitetiin bir damarn oluturur deiik anti-art hareketlerin, rnein hazr-nesne sabi.

Peki kamuyu hie saynca, avangard manifestolar kime seslenir? Herkese, btn insanlaenir. Hatta, yeryznn btn canllarna ve giderek btn kinata seslenir. Bretonal olmaldr. iir herkes tarafndan yaratlmal [...] ve herkes tarafndan anlalmaldiir, Babil efsanesinde anlatlan ve farkl dillerin ortaya kmasyla insanlarn birbn milletlere blnd hadisenin ncesine zg, btn insanla ait ortak, evrensel bidilin, Bat modernlemesinin merkezindeki, kamusallk ve ulusallkla eklemlenen evrzihniyetiyle bir ilgisi yoktur. Tam aksine... Srrealistler, Bat dncesinin bayal

szcklerin peindedirler. O nedenle, aile, vatan, din dncelerinin boa karlmasye deerdir.[50] stelik modernist estetikte iirsel olan Bat deil Doudur. Baudelansa air deildir; hatta [...] iir onu dehete drr [...] Gzeli hemen kusar. nk, anlamaya saplantldr ve sanat hissedemez.[51]

Srrealistler, kinci Dnya Sava arifesinde trmanan milliyetilie ve ayn zamanlardmuoyunda rgtlenen vatanseverlik duygusuyla Alman dmanlna iddetle kar karlarzarlar Kongresinde yapt nl konumasnda kamuya meydan okuyarak, srrealistlerin diini syler. Dn olduu gibi bugn de bizim kar ktmz, pozitivist rasyonalizsavatmz ve savamaya devam edeceimiz ba dman odur [...] Buralar krp geirmeist rasyonalizme kar tek etkili panzehiri, her eyden nce Alman dilinde yaplan felsde bulduk. Bu panzehir, genel bir bilgi teorisi olarak diyalektik maddeciliktenbaka bir ey deildir.[52] Ksacas srrealistler, mirass olduklar Alman romantiz

Hegeli, Marx, Freudu ve Alman avangard hareketlerini, Komnist Enternasyonali hie Paris-Moskova paktna feda etmezler. nk onlar vatanszdrlar, kozmopolittirler, entyonalisttirler. Savatan sonra da Lettrist Enternasyonal ve Sitasyonist Enternasyonal sanatlar onlarn izinden gidecektir.

Aklc avangard ve rasyonalist sanat manifestolar

Sanata lm! Yaasn retim!


13/23

Rodenko

Sanat ld! Yaasn makine sanat!

Konstrktivist Manifesto

Sanatn zamann birbirlerini izleyen stillerle tanmlayan tarihler, 20. yzylda klasiar olan, sanat ile hayat badatrmakla uraan (anti-art) ve biteviye yeninin pet hareketlerini avangard kapsamnda btnselletiriyorlar. Farkl hareketler arasndakiar formlara indirgeyerek yapsallatryorlar. Oysa formel referanslara gre kurulan tsistemi, bu hareketler arasndaki tarihsel ve felsef atmalar kadar balar da gizlir. Birounun ad tesadfen konmu ancak pozitivist tasnif takntsyla zamanla tarihebir sr akm, sonunda yalnzca kendini gsteren bir avangard haritas oluturagelmiti, presentism, simultaneism, noisism, bruitism, acmeism, rayonism, zaoum, vorticism, ultraism, hallucinism, thingism, machinism, verticalism ... Ne var ki, tarihyazm disiplininin imal ettii btn bu avangardlar, aslnda gerek tarihsel kkleri, bilgi rejimleri bakmndan birbirine kart olan iki kme evresinde toplar. Bu kmein merkezinde logos, dierinin merkezinde ise phantasma bulunur; ya da akl ve hayal, rasyonalite ve hayal gc (imgelem), mantk ve ans (fantezi). Bu kartlkla birlikti (dualist) dncenin baka birok atmas da estetie aktarlr: sanayi/sanat, ger

bilin/bilinalt, bilgi/duyu, beden/ruh... aydnlk/karanlk, gndz/gece... ve nihayebarbarlk. Avangardlar aras kartln phantasma safnda yer alan, dada, srrealizm vmin en etkili olduu hareketlerin manifestolarna yukarda deindim. Logosa bal karn gl temsilcileri ise, Bauhaus ve konstrktivizm. Onlar da grlerini manifestolarlediyorlar. nerdiim kartl aklayabilmek dncesiyle, bu manifestolarn paylatkarmak istiyorum.

Dada Manifestosu, mantn [logos] tamamen ortadan kaldrlmasn talep eder. Yalrmoniden, her eyi dzene sokan bilimden irenen Tzaraya gre mantk her zaman yanlkar saftaki Le Corbusier ve Ozenfant, kurucular olduklar prizm akmna ait manifestk olmadan hibir eyin insan olamayacan iddia ederler. Mantk, yaratnn rehbereseri matematik bir dzen duygusu uyandrmaldr.[54] Logosla balayan bu tapnma, kyerek, logostan matematie (aritmetik+geometri), oradan bilime, mhendislie, endstri

makineye doru uzanr ve sonunda tasarm zerinde younlar.

Pristler gereklii geometrinin temsil ettii kozmik armoninin ideal formlarnda araSrrealistler ise, dlerin temsil ettii bilinaltnn kaosunda. Onlarn rasyonalistdrdkleri bir davalar vardr ve Breton, bu davalarn kazanmakta olduklarna inanr

ki sava arasndaki dnemin estetiinde etkili olan matematik limi Matila Ghyka, hasanatn da matematii olduunu ve bunlarn birletiini savunur ve bu savn Sanatn vmetrisi[56] kitabnda inceler. Bu geometriye gre, doann (gerekliin) bir taklidi olnat da, onun gibi gen, kare ve emberden oluan formlar zerine kurulmal ve bilimseldir. Zaten bilimsiz sanat bir hitir (Ars sine scientia nihil). Platondan kaynaklanabu ilke, De Stijl, prizm, Bauhaus ve konstrktivizm zerinde olduu kadar zamann rasalist mimarl ve ehircilii zerinde de etkili olur. Geometriye duyulan iman, Trk r

de Hakk Anl, Sabri Berkel, Nurullah Berk, Abidin Elderolu, Adnan oker, Halil Dikmegibi Pariste Andr Lhoteun bilimsel kbizm eitiminden geen ressamlarda ve modernziye ve hendese zerinde temellendiren smail Hakk Baltacolu gibi aydnlarda da gr

(*)Bkz: Ali Artun, Hakk Anl ve Bir Yerel Modernizm Zaman, Sanat Dnyamz, Bahar 203-71.

Rasyonalist avangardn gznde ideal formlarn en kusursuz bileimi makinelerdir. Main tasarm tamamyla mantkldr, gerektir, ilevseldir, ssszdr yani saftr (prr vb. Dolaysyla bu gibi gzellikleri nedeniyle makine bir estetik ikon hlini alr.


14/23

ideali artk makinedir. Bu yle abartlr ki, ideal formlar ve tabii bu formlar birlemakineleri izmekte kullanlan gnyelerle ve pergelle yaplan teknik izimler en gzelabul edilir (Latince norm = Yunanca gonia = gnye). Konstrktivist liderler Tatlin,Rodenko ve ei Popova bu tr sanat yaparlar. Tatlinin dnya devrimini retecek olanternasyonale adad ant da zaten bir vidadr.

Makine klt, estetik bir ilke oluturmaktan teye geerek, btn hayatn ve toplumundilebileceine, armonik bir dzene sokulabileceine ilikin hayalleri besler. Le Corbuser ve SantElia evin bir makine, kentin ise dev bir fabrika, bir antiye olduunu ne srken, Ozenfant resmi bir duygu makinesi (machine mouvoir) olarak tanmlar.[57] Martti ise, Ftrist Edebiyat iin Teknik Manifestoda bir makineler leminin kurulmasken, yedek paralar olan mekanik insann yaratlmak zere olduunu belirtir (1912):yle ok yaknda zdeleecektir. (1915)[58] Mekanik Sanat Manifestosunda ise makinenacak ftrist evrenin ilah olduu duyurulur: Makine bugn byk kolektif ruhun ve tlerin ritmini belirliyor. Makine dhilerin arks iin ly gsteriyor. Makine ftiin byk dinine teslimiyet gsteren amzn [...] ilahdr.[59]

Makinenin kutsanmas, makinelerin tasarland mhendislik disiplininin yceltilmesin(mhendis = hendeseci = geometrisyen). Le Corbusier, Yeni Mimarla Doru manifestosmhendisi gklere karr: Ekonomi yasasndan esinlenen ve matematiin ynettii Mhensel yasayla uyum iine sokar. Armoniyi baaran odur [...] yi sanatn yolu mhendislikt60] Konstrktivizmin ve Bauhausun rgtlenmesinde ba ekenlerden Moholy-Nagy ise, lyerini mhendisin aldna inanr.[61] O zaman sanat da ancak makine mantn, mhendnini benimseyerek tanrsallaabilir ve yeni bir dnyann ina edilmesinde (konstrksiyo

) sz sahibi olur. Naum Gabo ve Antoine Pevsner, kaleme aldklar Realist Manifestodanatn mhendislie dnmesinin ilkelerini aklarlar (1920): Elimizde akl, gzler cn ve ruhumuz pergel kadar dzgn, [...]bir mhendis nasl kprlerini ina ediyorsa bizdi eserlerimizi ina ederiz.[62] 1923 De Stijl Manifestosu, ykm ann sona erdikonstrksiyon a olduunu ilan eder.[63] Gzellik konstrktif bir etkinliktir: Gzelolan evrensel armoni (kozmos), ancak ideal formlarn geometrisiyle ina edilebilir (Platonda idea = rakam). Birinci Dnya Savann neden olduu kaotik ykm ertesinde, dzen ina etmek isteyen rejimler dneminde canlandrlan Platonizmin bir eseri olan korktivist avangard giriimler, gerek felsef, gerekse estetik anlamda tamamyla formalit hareketlerdir. Sonuta hayatn formlar sayesinde dzene sokulacana inanrlar. SimmeJugendstil akmnn gznde gesamtkunstwerk (topyekn sanat eseri), toplumsal ve fizikrenin btnn hayatn gzelletirilmesi adna stilize etme abasdr.[64]

Sanayi devriminin bir icad olan mhendis, Rnesansa kadar ayn sanatkrn emeindee antik Yunancada techn, Latincede ars terimleriyle anlan sanat, sanayi ve zanaat brliinin paralanmasnn ve birbirleriyle rekabete girmesinin bir rndr. Gerek sanatsanayi doann taklit edilerek dntrlmesiyle uratklarndan en baat yaratclkr. 18. yzyln Endstri Devrimi sanayiyi sanat karsnda stnletirir. Ne var ki Romde sanata 19. yzylda tarihte hi grmedii bir iktidar ve itibar kazandrr. 20. yzyavangard hareketi arasndaki atmann tarihsel kaynaklar tekhne bnyesinde gizil olanat-sanayi rekabetine kadar uzanr. Sonuta rasyonellerin makineye, mhendise, sanayiye yknmesi doaldr hayalperestlerin bu glerle savamasnn kanlmazl kadar.

Rasyonalist avangardn gznde bilimin, makinelerin, mhendisliin bulutuu ortam, mrikalardr. Burada her tasarm, her madde (malzeme), her hareket, her iliki aklcdr,ilevseldir, yararldr, retkendir. Fabrika ve otomatizm, Saint-Simoncu topyann bir

li gibi alglanr. Fabrikalar, modern mhendisliin zn oluturan bilimsel ynetimagement) sistemine gre iler. Ford otomobillerinin retimindeki mucizev verim, kurucuunun adyla Taylorizm olarak anlan bu hareketli montaj sistemi sayesinde baarlr. Tarizmin ilkesi, insan emeinin olabildii kadar niteliksizletirilerek, makinelerin aleklemlenmesidir. Dolaysyla btn topyalarn ve en bata William Morrisin Arts and Ceketinin karsnda durduu emein azam lde yabanclatrlmasna dayanr. Tayloristem, kapitalist toplumlarda olduu kadar, kurulu aamasndaki sosyalist Sovyetler Birlde de Bilimsel Teknolojik Devrim olarak kutsanr. Ve bir endstriyel rgtlenme sisten ok, bir toplumsal sistem, hatta yeni bir uygarlk modeli olarak tasavvur edilir.Antonio Gramsci, Fordizmin mevcut Avrupa uygarln dntreceini ve yerine yeni b


15/23

vunur.[65] Ksacas, tasarmla sanat zdeletiren avangardn Taylorizme kaplmamasCorbusier, Ford otomobilin geometrisiyle Parthenon Tapnann geometrisini kyaslayarordun znde ne kadar klasik olduunu savunur. Rnesans sanatnn bir numaral konosrtarihisi Berenson da onu onaylar: Soyut gzelliin Platoncu ideali, sanat eserlerimiden ziyade makinelerimizde gerekletirilmitir.[66] Zamann azam verimlilikte deerlmesini ngren Taylorist tasarm, ev ilerine ve iyerlerine kadar girer. Bauhaus kurucrndan Bruno Taut, Yeni Yuva: Yaratc Olarak Kadn kitabnda mutfan Taylorizasyonu urur. Zaten Bauhaus Okulunun Weimara tanmasyla birlikte ilan ettii program (1923)ve Teknoloji: Yeni Birlik baln tar. O zamanlarn nemli sanat tarihilerinden n szleriyle sanatn kategorileri modern teknolojinin diline tercme edilmektedir.[67ein, Lger Mekanik Bale filminin, Moholy-Nagy de Metropoln Dinamii filminin senaryounda Taylorist tempo ilkesinden yola karlar:[68] Fabrikadaki emek sreci kadar, sanve hayatn da makinelerin temposuna uyarlanmas.

Srrealistler, Taylorun bilimsel ynetimine flnerie ile cevap verirler: Hibir ama van kaygs tamadan kentin ansa ve arzuya bal olarak gezilmesi ve kefedilmesi. Breorbusiere kolektif bilinaltnn kbusu olan ilevselciliin son derecede iddetlotomatizm uygulayarak arzuyu dondurduunu bildirir. Letrizm, sitasyonizm ve Cobra hareketlerinin kurucular, kent hayatn Taylorist, prodktivist tasarmlardan kurtarmak , talyada, Albada aklc Bauhausa kar, hayalci bir Bauhaus rgtlerler: Hayalconali (1955).[69] Bu giriim 20. yzylda topik mimarln ekirdei saylr.

Dzene sokma, dzen verme gds ve bu konuda tasarmn gcne duyulan inan, tasndislik ideolojilerine ve totaliter rejimlere eker. Dnem, savatan kan lke ynetim

uluslarn dzene ardklar (call to order) ve hzla diktatrlk rejimlerine dor. Dzenin dinamii teknoloji ve retimdir. Ynetimler ve retim aralarnn (teknolojter kapitalistlerin elinde olsun, ister Sovyetlerdeki gibi iilerin elinde olsun, bilimin ve teknolojinin iktidar deimez. Bu konjonktr, teknokratlar kadar artokratlariim kimi sanatlar ve sanat yneticilerini siyasal iktidarlarla ibirliine yneltiriinin, akllarndaki projeleri uygulayabilecekleri frsatlar sunabileceini hesap eder. Marinetti ftrist bir evren sevdasyla Mussoliniye yanar. Le Corbusier, dev kenrini uygulayabilecei umuduyla, 1920lerde SSCBde baz deneysel tasarm ileri stlen1930larda ise , Mussolininin onu Yeni talya projesinin mimar yapmasn bekler.[7ise sac, teknokratik sekinlerle ibirlii yapar; Fransz faist hareketinin dergisi Sicle, Le Corbusierin urbanizm ve mimarlk projelerini faist gelecein prototiplerlarak lanse eder.[71] Rusyada Devrimden sonra bir sre zgr kalan konstrktivistler oletarya diktatrln tasarladklar yanlsamasna kaplrlar. En stratejik ibirl

rir. Bauhausun balanglar, geriye, Alman impartorluunun modernleme, sayanileme vhamlesine kadar uzanr. Alman devleti adna grevlendirilen Schinkel ve Muthesius gibi kimi mimarlar ve sanatlar, yllarca ngiltereyi tarayarak, yeni gelitirilen tasarda uygulamal sanatlar) eitiminden, Ruskin ve Morrisin Gotike ve zanaate dn topyar trl giriimleri incelerler. Sanatla zanaatin ve sanayinin birletirilmesine ilikieneyimleri Alman yetkililere aktarrlar. Bauhaus bu birikimin rndr. Hitler Bauhausattktan sonra ayn birikim Nazi rejimine de hizmet eder. Ama Gropius, Mies gibi hocalar ABDye gerler ve Bauhaus ilkelerinden bir Uluslararas Stil tretirler. Souk de modernizmi kendine mal ederek bir propaganda aracna dntrecek ABD kltrel diploiin bu hamle son derecede yararl olur. Bu srete Gropius, 1918 Alman Devrimi srasnr Bolevik, Weimer Cumhuriyeti dneminde bir demokrat, Nazi dnemine bir Alman milliyetisi ve ABDye gtkten sonra da bir liberal olmutur.* Hayalperest avangard, metropotrl safrasyla bohemlerle, fahielerle, psikopatlarla, katiller ve kelerle, komni

naristlerle hayat paylarken; aklc avangard, sanayici, teknokrat sekinlerle kaynrtokrat bir evre oluturmaktadr.

(*) Bkz: Ali Artun, Geometrik Modernlik: Bauhaus Enternasyoneli ve Trkiyede Sanat, auhaus Modernlemenin Tasarm iinde, Ali Artun, Esra Aliavuolu, ed. (letiim: sts.183-193.

Hangi manifesto?


16/23

Bundan sonra manifesto olamaz.

Lyotard

Avangardn logos ve phantasma kanatlar arasndaki kartlklar zerklik sorununda drnlii mantksal ve estetik snrlarna zorlayarak bir tasarm kltne dntren bir sedilemez. Hele bu sanat, birer yapnt (artifact) gibi grd toplumu ve siyaseti de ekletirmeye uraan glerin himayesi altndaysa... Ayrca iki avangard, tarihleri bakadamaz. Hayal dknleri, son zaferleri saylan 1968 Devriminin ardndan ve postmodelenmesiyle birlikte tkenir. Dieriyse, ynetim disiplinleriyle de birleerek, toplumlabtn anlamlandrma (signification) sistemlerinin, hakikat rejimlerinin tasarmlanmasve ynetilmesinde g sahibi olur. nk artk kendisi de sanat ynetiminin ve tasabileenidir.

Sanat ile sanayiyi birletirme amacndaki hareketlerin zerklik ilkelerini terk etmesi, bu hareketlerin modernizmle ban sorunsallatrr. O nedenle W. L. Adamson tasarmmi kavramn ortaya atar. Sava yllarnda avangardn egemen biimi, sava ncesi ftresyonizm gibi hareketlerle balantl olan zerklikten, sanat-sanayi ittifakna kayd Dolaysyla Bauhaus, de Stijl ve prizm gibi hareketler, zerklii kitle beenisine ettiler ve sava sonras dnyasn yeniden ina eden sanayi ve ynetim sekinleriyle ililer [...] benim tasarm modernizmi dediim strateji budur.[72]

zgl birtakm hareketlerle snrl olmayan manifesto derlemelerinin hemen hepsi, u veiimde avangard etiketi tayan btn hareketleri ve manifestolarn kronolojik bir dzor. O zaman, bu hareketlerle ilgili en hakiki belgeler, kendi hakikatlerini kantlamaktan ok, ilerleyen bir tarihin, bir formlar evriminin, bir avangard tarihi emasnkantlar halini alyor. te o nedenle, bu derlemede zerklii kuran avangard ile, onyan avangard (veya modernist olan ile, modern olan), sanki birbirlerine kart deil birbirlerini izleyen hareketlermi gibi gsteren bir dzene zorlamadm. Paylalmayan arihi paylalyormu gibi kurgulamak istemedim. Aklc bir tasnif disiplininin tadr sanatn bakaldrsn tekinin iktidarna sindirme tehlikesine iaret etmek istedimarpmak olan hareketlerin, tarihyazmnn veya mzeolojinin mantksal kategorilerines abes olmal. Sonuta, belli bal merkezleri Londra (Arts and Crafts), Amsterdam (deijl), Paris (prizm), Berlin (Jugendstil, Bauhaus), Viyana (kinetizm) ve Moskova (

konstrktivizm, sprematizm) olan avangardn manifestolar bu derlemede yok.

Sanat Manifestolar derlemesi Tieckin iki kelimelik romantik manifestosuyla alyode sicle estetiini Verlaine, Mallarm ve Oscar Wilden manifestolar temsil ediyor(1874, 1897) sembolizm zerine sembolik iirler. Ayn zamanda manifestolarn iirle bae ediyorlar. nl dandy, dcadent, sembolist Wilden metni, Dorian Grayin Portresi royazd sunu (1891). Wildea gre zaten sanat ile eletiri zde. Yani edeb metinler de birer manifesto gibi okunabilir. Baudelairein yolunu izleyen bu her metin de atn zerkliinin, szcklerin ve imgelerin anlamlarndan kurtuluunun, sanat ile hayatin bildirileri. Ayn ilkeler evresinde rgtlenecek sonraki avangard hareketlerin ncleri. Kitapta, bu metinlerin arkasndan, sanat manifestolarnn sunuu saylan Ftristo geliyor. Onun da yazar bir air ve sembolist: Marinetti. Teknolojiye ve savaa tapn, feminizme dmanlk besleyen bu manifesto, ilk bakta kitabn kompozisyonuna aykr

r. Ancak, ftrizmin snrlarn izmek mmkn deildir. Bir kere, Dadann rgtlenmesneredeyse tamamyla ftrizm veya kbizm veya kbo-ftrizm olarak anlr. yle ki, fatii olarak kurumlamak isteyen Marinettinin manifestolar da, Bolevizmin airi Mayakin iiri de ftristtir. Rus ftrizmleri, talyan rneklerinden daha eitlidir.* Malesahne tasarmlarna ise kbo-ftrist denmitir. Jorge Luis Borges, Federico Garcia Loe arkadalarnn kurduu ve El Grecoyu nderleri kabul eden ultraistler de ftristtire kadnlara oy hakk iin mcadele eden militan feministler de ftristtir: 1912de yayildirilerinin bal Ftrist Kadnlar Manifestosudur.

(*) Rus ftrist manifestolar konusunda baknz: M. A Caws (ed.), Manifesto: A Century


17/23

-isms (Londra: University of Nebraska Press, 2001).

Ftrizmi homojen bir estetik olarak ele almann nndeki ikinci engel, ftristlerin grbirleri arasnda, gerekse tek tek bireysel tutumlarnda var olan elikilerdir. rneirinettinin sanatn devrimine, ftrist kozmosun inasna kazanlabilecei lgnlas, Marinettinin de, ftrizmin de faist olarak damgalanmasna yol amtr. Oysa, Mnmann bir ham hayal olduunu fark edince, Marinetti ftrizm ile devrimci proletaryasndaki bir ittifaka bel balar. Ayn yllarda (1918-1920) yaynlanan ve siyasal ftnemli dergisi olan Roma Futurista da sosyalizmle saf tutar. Bir baka dergilerindeise ftrist Mario Carli, talyan sovyetlerinden ve Bolevizminden sz eder. Ftrizmive heykel alanlarndaki manifestolarnn yazar Boccioni ise bir Marksisttir.[73] Deven sonra Sovyet kltr ve sanatn yneten Lunaarski, bir Komnist Enternasyonal toplaada Marinetti adnda bir entelektel devrimcinin yaadn ilan eder. Bize bu bilgiy, ayn toplantya katlan talyan Komnist Partisinin nl teorisyeni Antonio Gramsciiye gre, daha sosyalistler burjuva iktidarn paralamaktan ekinirken, burjuva kl ykma cesaretini gsterenler ftristlerdir. Onlar gayet ak ve keskin olarak rde bir sanata, felsefeye, davrana ve dile ihtiyac olduunu kavramlardr. Kesinlikimci ve Marksist olan bu dnce onlara sosyalistlerden ok nce domutur. Kltr alvrimcidir. Ve yle grnyor ki, ii snflarnn onlardan daha yaratc herhangi bir eyi zaman alacaktr.[74] Son olarak, Trokinin 1925 ylnda New Yorkta yaynlanan EdDevrim kitabndaki Rus ftrizmiyle ilgili kanaatine de deineyim: Ftrizm, btn o e siyasal krizlerin, tarihin patlamalarnn ve felaketlerinin sanat alanndaki n-grsBugnden baknca, belki de Marinettinin asl kehaneti, bir anlamda topyas ya da distbugnk gsteri toplumuydu. Ve sanatn modern hayatn dehetine, insanlktan arndrl

isation) teslim olmas...[76]Ftrist Manifestonun sahip olduu ykc ruh ve iir muhakkak ki her avangard manifedilir. Derlemede bu manifestoyu izleyen dierleri, sanat ve hayat akln egemenliindemeye alanlardr: Dada, srrealizm, ekspresyonizm, letrizm, Cobra, sitasyonizm. Manisu bu grubunkilerle birlikte yer alan John Cage, Atlantik tesinden olmasna ramen onlara hi de yabanc deildir. Bir kere, Dadac mzisyen Eric Satienin (1866-1925) etkidir. kincisi, kinci Dnya Sava srasnda New Yorka gm olan Breton ve Duchamp geri gelenleriyle de ili dldr. Bir sre Max Ernst ve sevgilisi Peggy Guggenheimla e oturur. O zamanlar Guggenheim Galerisi, Paris ve New York avangardnn buluma noktasdr. Dolaysyla, Cagein ans kefetmesinde srrealist psiik otomatizmin etkissyenler yerine Allan Kaprow gibi sanatlarla dzenledii ve ilk kez happening olarakanan doalama konserleri, her sesin mzik, herkesin de mzisyen olabilecei dncesin

luxus grubunda etkili olmutur (ready made sesler). Punk hareketinin ortaya kmasnda a benzer gdler rol oynar. Punk Sex Pistols, icra edilirken bestelenen, saldrgan daonserlerinden ve Kurt Schwittersin hayatnn eseri Ur Sonatadan haberdardr.

Allan Kaprow da gndelik hayattaki birtakm sitasyonlarla happening ve performanslarlar. 1966 Manifestosu, modernizmin eiine gelmi Amerikan avangardnn, sanat hayattaki bunalmn yanstr: Sanat, bir sre sonra anlamsz bir szck haline gelebilir. as onu tanmlamak iin daha yaratc bir isim olacaktr hem yeni jargonumuza, teknoynetsel fantezilerimize, birbirimizle kurduumuz yaygn elektronik temasa da tanklk r.[77]

Sitasyonizm, ilkin 1909da Ftrist Manifestoyla dnyaya ilan edilen, kolektif, entl avangard hareketlerin sonuncusudur. Sitasyonist manifestolar da manifesto trnn s

nekleri saylr. Kolektif bir hareket olmadan, biz diyerek sz syleyen manifesto anlManifestolarla birlikte, zneleri olan biz de paralanmaya balar. 1972de dalan SEnternasyonalin bile sonunda iki yesi kalmtr: Lider Guy Debord ile van Chtcheglocisi ise zaten uzun zamandr tmarhanededir. Geri 1968den sonra da kimi toplu giriimolur. Ama bunlar genellikle sitasyonizmin ve bir anlamda onun devirdii sava ncesvangardn yeniden devreye sokulduu hareketlerdir. Aralarnda en etkin olan, herhaldepunktr. 1970lerin sonunda Londrada domu ve bir anda zellikle New York ve Berlinir. yeleri kendilerini sanatn metalamasna kar savaan kltrel terristler olarsesi politikletirerek ve herkesin mzik yapabileceini kantlayarak mzik endstrispeindedirler. Metropoln yeraltn igal edecekler ve kendi gcn kefeden insanlar


18/23

ili olacaklardr. Sonradan daha ok mzikleriyle tannmalarna ramen, punklar arzu er eyle urarlar. Punk evresi konusunda, heykeltra, performans, aktris, mzisyeLaurie Andersonn szleri bir fikir verebilir: Biz tamamyla yeni bir sahne yarattuk. Hibir snr ve kategori yoktu. Herkes, baka herkesin ii zerinde oynayabiliyordukel veya dans, pentr veya sinema, deimiyordu.Tanmlar sonradan, daha ziyade okuttuklr derslere birer ad verme ihtiyacnda olan sanat okullarndan geliyordu.* Punk sanatirka yl iinde savatklar kltr endstrisine ve gsteri kltrne teslim oluverirleri, sanatlar, tasarmlar, giyim kuamlar ve nihayet kendileri bir hamlede moda oluvr, stilleir. Belki de Guy Debordun, Gsteri Toplumunu yaynladktan yirmi yl sonra,syledii gibi, artk gsteri btn gereklie ilemitir. Dolaysyla hibir ey gsanifestolar bata ark szleridir, graffitileridir, skandallardr, performanslardrher biri bildiri tonundadr, onlarn kendilerini ilandr.

(*) Punk konusunda bkz: Punk:No One is Innocent-Art, Style, Revolt (Viyana: Kunsthalle Wien, 2008).

(**) 1968-sitasyonizm-Guy Debord konusunda bkz: Ali Artun, Sanat ve 1968 Bahar/BirKronoloji, Sanat Dnyamz, Bahar 2009, s. 32-47.

Sitasyonizm, hl yaynlanmakta inat eden manifestolar esinlendirmeyi srdrr. New Ynans merkezi kiz Kulelere kar dzenlenen saldr ertesinde yaynlanan Retort bildirda deinmitim. Bir dier rnek, 2004 ylnda yaynlanan Hacker Manifestosudur. Muhaat a oluturan The Critical Art Ensemble etkinlikleri erevesinde kmtr. Yazar e Debordun Gsteri Toplumu, kripto-Marksist gelenekte bir klasiktir ve eylem halinde

ki eletirel dncenin lsdr.[78]Postmodern zamanlarda manifestonun bir hakikati var mdr? Siyasette, sanatta yeri olur mu? Zamanmzda nasl anlamdrlr? te, Jenny Holzern manifestolar bu gibi sHolzer, manifesto retoriine zg kimi fragmanlar yazarak bunlar deiik reklam formaa oaltp metropoln duvarlarna yaptrr veya duvarlarna yanstr. Ancak bu fragmabilecek olan balamlardan yoksundur; birer klie izlenimi uyandrr. Avangard manifestoun semantiini skerek onu anlamszlatrr, ya da ironik bir tarzda yeniden anlamland

Sanat Manifestolar, Alan Badiounun Evetlemeci (Affirmationist) Sanat Manifestosuylason buluyor. Bu metin Badiounun zellikle Jacque Rancirele srdrd sanat ve felserindeki tartmalarnda dile getirdii tezlere k tutuyor. Badiounun estetik konusuleriyle ilgili gelitirdii kavram, inesthetique. Bu kavramdan anladm, felsefenin s

a ilikisi. Bu iliki sanatn kendisinin de [felsefe gibi] hakikat rettiini varsayyosanatn felsefenin bir nesnesine evrilmesi hakknda bir iddia ne srmyor.[79] Bata1990larda ise Arthur Dantonun ortaya att, ve bu derlemedeki manifestosunda Allan Kowun da deindii sanatn felsefeye dnerek kaybolmas gibi teoriler karsnda Baem gcn, politik etkinliini savunuyor. Sanatn duyusal safln, sanatn gerekliilimindeki bir estetik sylemin etkisinden kurtarmaya alyor.[80]

Manifestolar ve ada eletirel dnce

... direnen tek ey sanat olmasa da, sanat direnir. te sanat eseri ile, direnme arasndaki yakn ba buradan geliyor. Her direnme eylemi bir sanat eseri deilse de, bir b

kma yledir. Her sanat eseri bir direnme eylemi deildir, ama bir bakma yledir de.

Gilles Deleuze

Foucault, Baudrillard, Lyotard, Derrida, Lacan, Deleuze, Guattari gibi dnrlerin attafiziinin btn temel kavramlarnn sorgulanmasnn yolunu aar: insan, evren, gereklgi (gzel, iyi, doru), zaman (tarih)... Bu sorgulama, onlara dardan yaktrlan pokategorisinin ima ettii gibi, dilbilimde ve antropolojide 1950lerde glenen yapsal


19/23


20/23

[3] Aktaran Vincent Kauffman, Angels of Purity, Guy Debord and the Situationist International iinde, Tom McDonough, ed. (Cambridge: MIT Press, 2004) s.295.

[4] Neil McWilliam, Dreams of Happiness-Social Art and the French Left 1830-1850(Princeton:Princeton University Press, 1993) s.65.

[5] A.g.e., s.41.

[6] A.g.e., s.46.

[7] William Morris, News from Nowhere and Other Writings (Londra: Penguin Books,1993) s.134.

[8] McWilliam, a.g.e., s.27.

[9] Janet Lyon, s.31.

[10] Karl Marx, The Future Results of British Rule in India, Surveys From Exile iinde, ed: David Fernbach (Londra: Penguin, 1973) s.324.

[11] A.g.e., s.37.

[12] Aktaran, Marx, a.g.e., s.33.

[13]Frederick Beiser, Karl Wilhelm Friedrich von Schlegel, Encyclopedia of Aesthetics iinde (Oxford: Oxford University Press, 1988) c.4, s.235.

[14] Renato Poggioli, The Theory of the Avant-Garde (Londra: Harvard UniversityPress, 1968) s.24.

[15] Michael Lwy, Sabah Yldz-Gerekstclk ve Marksizm (stanbul: Versus, 2009) s

[16] Thomas McEvilley, Exhibition Strategies in the Post-Colonial Era, Contemporaru Art in Asia iinde, (Asia Society, 1997) s.55.

[17] Arnold Hauser, The Sociology of Art (Londra: The University of Chicago Press) s.307.

[18] Friedrich Nietzsche, The Birth of Tragedy (Cambridge: Cambridge UniversityPress, 1999) s.8, 14.

[19] Jacques Rancire, Aesthetics and Its Discontents (Cambridge: Polity Press, 2009) s.36.

[20] David Batchelor, Realism, Rationalism, Surrealism- Art Between the Wars (Londra: Open University, 1993) s.51.

[21] Susan Bruce, Introduction, Three Early Modern Utopias (Oxford: Oxford WorldClassics, 1999) s.xxi.

[22] Walter Benjamin, Srrealizm: Avrupal Aydnn Son Fotoraf, Sanat-Siyaset iiArtun (stanbul: letiim, 2008) s.64, 66.

[23] Sezgin Boynik (ed.), Situationist International, (stanbul: art-ist, Haziran2004) s.116, 117.

[24] Ali Artun, Sanat ve 1968 Bahar/Bir Kronoloji, Sanat Dnyamz, Bahar 2009, s.42.

[25] Lyon, a.g.e., s.29.


21/23

[26] Andr Breton, Manifestoes of Surrealism (Michigan: The University of MichiganPress, 1969) s.125.

[27] A.g.e., s.231,232.

[28] Lwy, a.g.e. iinde, s.26.

[29] Joan Weinstein, The End of Expressionism-Art and the November Revolution inGermany, 1918-19 (Chicago: The University of Chicago Press, 1990) s.15.

[30] Karlheinz Stockhausen, wikipedia.

[31] Retort (T.J.Clark,...), Afflicted Powers Capital and Spectacle in a New Age of War (Londra: Verso, 2006) s.24-29.

[32] Paul Virilio, The Accident of Art (New York: Semiotext, 2005) s.102, 14.

[33] A. Cravan, J. Rigaut, J. Torma, J. Vach, 4 Dada Suicides (Londra: Atlas Press, 2005) s.7.

[34] Benjamin, Charles Baudelaire, s.85, 76, 75.

[35] Ali Artun, Baudelairede Sanatn zerklemesi ve Modernizm, Charles Baudelaire, rn Hayatn Ressam , sunu yazs, (stanbul: letiim, 2003) s.78,79.

[36] Guy Debord, Panegyric (Londra: Verso, 2004), s.12.

[37] Dada Manifestosu, 1918, bu kitapta s. ???.

[38] Picabia dada manifestosu

[39] Benjamin, Srrealizm: Avrupal Aydnn Son Fotoraf.

[40] Tom McDonough (ed.), Guy Debord and the Situationist International (Cambridge: MIT Press, 2004) s.6.

[41] Andr Breton, Break of the Day (Londra: University of Nebraska Press, 1999) s

. 110. Alnt iindeki son sz, Breton bir srrealist olarak and, Alman romantik haolan, filozof, air, fiziki ve kimyac Johann-Wilhelm Ritterden (1776-1810) aktaryor

[42] Breton, Manifestoes of Surrealism, s.300, 63, 180-181.

[43] Alyche Mahon, Surrealism and the Politics of Eros (Londra: Thames and Hudson, 2005) s.18,19.

[44] A.g.e., s.143.

[45] Der iindeki yerlerine referans (2 adet)

[46] Charles Baudelaire, Parisian Prowler (Athens Ga.: University of Georgia Pre

ss, 1997) s.12.

[47] M. Richardson, K. Fijalkowski (ed.), Surrealism Against the Current (Londra: Pluto Press, 2001) s. 136, 137.

[48] Charles Baudelaire, The Flowers of Evil and Paris Spleen (New York: Boa Editions, 1991) s.183.

[49] Breton, Manifestoes of Surrealismt, s.262.


22/23

[50] ikinci manifestodan bul

[51] Charles Baudelaire, Selected Writings on Art and Artists (Cambridge: Cambridge University Press, 1972) s.279, 280.

[52] Breton, Manifestoes of Surrealism, s.237.

[53] derleme iindeki dada manifestosu

[54] Batchelor, a.g.e., s.19.

[55] Breton, Break of the Day, s.vii.

[56] Matila Ghyka, The Geometry of Art and Life (New York: Dover Publications, 1977 -1946) s.xii.

[57] Christopher Wilk (ed.), Modernism-Designing a New World, 1914-1939 (Londra:Victoria & Albert, 2006) s.96.

[58] Stefan Breuer, Milliyetilikler ve Faizmler (stanbul: letiim, 2010) s.159, 160

[59] Aktaran, Breuer, a.g.e.,s.155.

[60] Ulrich Conrads, Programs and Manifestoes on 20th Century Architecture (Lond

ra: Lund Humphries, 1970)s.59.[61] Peter Conrad, Modern Times Modern Places-Life and Art in the Twentieth Century (Londra: Thames and Hudson, 1998) s.402.

[62] Mary Ann Caws (ed.), Manifesto-A Century of isms (Lincoln: University of Nebraska Press, 2001) s. 399.

[63] Ulrich Conrads, Programmes and Manifestoes on 20th Century Architecture (Londra: Lund Humphries, 1970) s. 66.

[64] Georg Simmel, Modern Kltrde atma (stanbul: letiim, 2003) s.50.

[65] Paul Wood, Realism, Rationalism, Surrealism iinde, s.251.

[66] Renato Poggioli, s.185.

[67] Briony Fer, Realism, Rationalism, Surrealism iinde, s.143.

[68] Wilk, a.g.e., s.88.

[69] Simon Sadler, The Situationist City ( Cambridge: MIT Press, 1998) s.8,9.

[70] E. Wilson, The Sphinx in the City (Berkeley: University of California Press, 1992) s.96.

[71] W.L. Adamson, Embattled Avant-Gardes-Modernisms Resistance to Commodity Culture in Europe (Berkeley: University of California Press, 2007) s.222.

[72] A.g.e. , s.185,186.

[73] Breuer, a.g.e., s.152, 153.

[74] Vassiliki Kolocotroni (ed.), Modernism-An Anthology of Sources and Documents (Edinburgh: Edinburgh University Press, 2009) s.214, 215.


23/23

[75] Poggioli, a.g.e. , s.69.

[76] Adamson, a.g.e., s.95.

[77] Allan Kaprow, Manifesto, bu kitapta s. ???.

[78] McKenzie Wark, A Hacker Manifesto (cambridge: Harvard University Press, 2004) Writings 011 maddesi.

[79] Alain Badiou, Handbook of Inaesthtics (Stanford: Stanford University Press,2005) s.0.

[80] Bu konuda baknz: Jacques Rancire, Aesthetics and Its Discontents.

[81] Breton, Manifestoes of Surrealism, s. 297.

[82] Briony Fer, Surrealism, Myth and Psychoanalysis, Realism, Rationalism, Surrealism iinde, s.219.

[83] Aktaran, Robert Young, White Myhtologies-Writing History and the West (Londra: Routledge, 1990) s.9.

[84] Guy Debord, Comments On the Society of Spectacle (Londra: Verso,1991) s.59.