Önemli Not: Prof. Dr. Alp Esin, «RİSK YÖNETİMİ ve

DEĞERLENDİRMESİ» Sunumundan Yararlanılmıştır. 1

RİSK YÖNETİMİ

ve

DEĞERLENDİRMESİ

MARMARA ÜNİVERSİTESİ

TEKNOLOJİ FAKÜLTESİ

OLUMSUZ ÖRNEKTİR. DENEMEYİNİZ!

2

ORTADAN

KALDIR

EN KISA

SÜREDE

FARKINA VAR

KÖTÜ SONUCU

ÖNLE/AZALT

PLANLAMA

RİSK DEĞERLENDİRME

SÜRECİ

RİSK

ANALİZİ

BİLGİ ve

VERİ TOPLAMA

SINIFLANDIRMA

TEHLİKELERİ

TANIMLAMA

DENETİM, İZLEME ve

GÖZDEN GEÇİRME

RAPORLAMA

ÖNLEMLERİ

BELİRLEME

RİSK

DEĞERLENDİRME

Kaynak: RİSK DEĞERLENDİRMESİ TEBLİĞİ

ÖZET Risk Yönetimi Döngüsü...

O L

A S

I L

I K

Ş İ D D E T (Hasar, Zarar)

RİSK = OLASILIK (İHTİMAL) x ŞİDDET (ZARARIN) DERECESİ

RİSK = O x Ş

ÖZET

NEDEN RİSK DEĞERLENDİRMESİ

İşverenlerin hukuksal yükümlülükleri açık ve seçik biçimde, sonuca yönelik uygulama gereklerine dönüştürülmüştür.

Sonuca yönelik uygulamanın gerekleri olarak; risk değerlendirmesi, risklerin ortadan kaldırılması, önlemenin planlı ve sistematik bir faaliyet olması gibi yükümlülükler getirilmiştir.

5

6331 sayılı İSG Kanunu, iş sağlığı ve güvenliğine ilişkin etkinliklerin risklerin değerlendirilmesi ve bunlardan kaçınılması çalışmalarını içermesi yükümlülüğünü getirmektedir.

Risklerin “tek tek” ele alınması yerine, önlemenin stratejik bir yönetim biçimi olarak tümden ele alınması ve İSG konularının kuruluşun stratejik kararlarında göz önünde tutulması anlayışı ön plana çıkartılmıştır.

İSG sorunlarına geçmişin perakende teknik önlemlerinden farklı bir yaklaşımla; önleme politikasının çok geniş kapsam ve çerçeve içinde ele alınması öngörülerek, işçilerin sağlığını tehdit oluşturan doğrudan veya dolaylı etmenlerin topyekûn ele alınması anlayışı getirilmiştir.

Katılımcılıkla, İSG faaliyetleri açısından yönetim biçimi şeffaf bir anlayışa kavuşturulmuştur. İşçilere de kendi esenliklerini sağlamaktan yükümlü olmaları şartı getirilerek, onlara da sorumluk verilmiştir. Uzman görüşü bir kenara atılmamakla birlikte, zorla kabul ettirme yerine, ikna ve benimsetmeye ağırlık kazandırılmıştır.

6

TEMEL KAVRAMLAR TEHLİKE

Tanım 1: Mal, can ve çevre için potansiyel bir tehlike oluşturan malzeme, durum veya aktivitenin karakteristiği. Tanım 2: İşyerinde var olan ya da dışarıdan gelebilecek, çalışanı veya işyerini etkileyebilecek zarar veya hasar verme potansiyeline “tehlike” denir. Tehlike sınıfı: İş sağlığı ve güvenliği açısından, yapılan işin özelliği, işin her safhasında kullanılan veya ortaya çıkan maddeler, iş ekipmanı, üretim yöntem ve şekilleri, çalışma ortam ve şartları ile ilgili diğer hususlar dikkate alınarak işyeri için belirlenen tehlike grubunu ifade eder.

Olay: Bir kazaya yol açan veya bir kazaya neden olabilecek potansiyeli olan durum. OHSAS 18002’ye göre hiçbir sağlık bozulması sakatlanma, hasar veya başka kaybın olmadığı bir olay ayrıca “yakın-ıskalama” olarak da adlandırılır. “Olay” terimi “yakın-ıskalama”yı da kapsar.

Tehlikenin Boyutu (şiddeti): Bir tehlikenin oluşturabileceği sonucun ağırlığı. Olasılık: Bir “şeyin” ortaya çıkmasının ne derecede beklenebilir olduğu. “Şey” için; durum, olay, yenme, yenilme, başarı, geçme, kalma, hastalık, tehlike, kaza, vb. gibi örnekler verilebilir. “Ortaya çıkması beklenilen şey” olumlu veya olumsuz olabilir. Bir kazanın olması ve bunun sonucunda kazalının yaşamını yitirmesi ise, sonucu olumsuz ama yine beklenilebilir bir şeydir.

RİSK Tanım 1: Tehlikeden kaynaklanacak kayıp, yaralanma ya da başka zararlı sonuç meydana gelme ihtimalidir. /Kaynak: İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu, Kanun No: 6331, Sayı: 28339, 30 Haziran

2012.

Tanım 2: İdrak edilmekte olan spesifik bir tehlikenin gerçekleşme olasılığı ve tehlikenin sonuçlarını kapsayan kavram. Tanım 3: TDK Sözlüğü’nde “Zarara uğrama tehlikesi” olarak tanımlanır. Tanım 4: Amerikan Güvenlik Mühendisleri Derneği’nin şu tanımı daha anlamlıdır: Risk, bir etkinlik veya durumun oluşturabileceği tehlike olasılıklarının ve bunların doğurabileceği sonuçların birlikte irdelenmesinden ortaya çıkan değerlendirmedir. Bu tanımla ISO/TS 18001 Standardındaki tanım benzerdir.

Kaynak: Prof. Dr. A. Hakan ONUR ve Yrd. Doç. Dr. M. Kemal ÖZFIRAT, “İş Güvenliğine Giriş, Önemi, Genel Tanımlar”

Katlanılabilir Risk: Organizasyonun yasal yükümlülükleri ve İSG politikası çerçevesinde tahammül edilebilir düzeye indirilmiş risk. Risk Yönetimi: İnsan hayatı ve çevre güvenliği ile ilgili risklerin değerlendirilmesi ve kontrol edilmesine yönelik olarak, politikalar, tecrübeler ve kaynakların sistematik olarak uygulanmasıdır.

Risk değerlendirmesi: İşyerinde var olan ya da dışarıdan gelebilecek tehlikelerin belirlenmesi, bu tehlikelerin riske dönüşmesine yol açan faktörler ile tehlikelerden kaynaklanan risklerin analiz edilerek derecelendirilmesi ve kontrol tedbirlerinin kararlaştırılması amacıyla yapılması gerekli çalışmalardır. Kaynak: İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu, Kanun No: 6331, Sayı: 28339, 30 Haziran 2012.

Tanım 2: Tehlike potansiyeli bulunan maddelerle ilgili her türlü bilimsel bilgi ve malumatın düzenlenmesi ve analiz edilmesine yönelik sistematik bir yaklaşımdır. Daha basit ifadesiyle; problemin modellenmesi, tehlike değerlendirmesi, tehlikeli maddeye maruz kalma etkilerinin analizi ve risk tanımlaması gibi ana kavramlardan oluşan risk analizidir. 6331 sayılı İSG Kanunun 3ö maddesindeki tanıma göre; “İşyerinde var olan ya da dışarıdan gelebilecek tehlikelerin belirlenmesi, bu tehlikelerin riske dönüşmesine yol açan faktörler ile tehlikelerden kaynaklanan risklerin analiz edilerek derecelendirilmesi ve kontrol tedbirlerinin kararlaştırılması amacıyla yapılması gerekli çalışmaları” ifade eder. Risk değerlendirmesi, daha basit anlamda, yapılan herhangi bir işte olumsuz sonuçlar doğurabilecek olasılıkların irdelenmesidir.

Kabul edilir risk: Kuruluşun Yasal zorunluluklara ve kendi İSG politikasına göre, tahammül edebileceği düzeye indirilmiş risk. ALARP – As Low As Reasonably Practical Kalıntı risk: Her işlem sürecinde mevcut iç kontrol uygulamaları sonrası hala mevcut olan riske artık/kalıntı risk denir.

Note: ALARP stands for "as low as reasonably practicable", and is a term often used in the milieu of safety-critical and safety-involved systems. The ALARP principle is that the residual risk shall be as low as reasonably practicable. It has particular connotations as a route to reduce risks SFAIRP (so far as is reasonably practicable) in UK Health and Safety law. ALARP "Olabildiğince düşük oranda uygulanabilir" anlamına gelir. ALARP’ta kalıntı riski makul mümkün olduğunca düşük olmalıdır. SFAIRP (so far as is reasonably practicable) - Makul düzeyde uygulanabilir, bir dereceye kadardır.

DİKKAT ÇEKME:

Risk yönetiminde kullanılan teknikler

• FMEA (Failure mode and effects analysis) - Olası

hata türü ve etki analizi,

• PHA (Preliminary hazard analysis) - Ön tehlike

analizi,

• FTA (Fault tree analysis) - Hata ağacı analizi

• HACCP (Hazard analysis and critical control point)

- Tehlike analizi ve kritik kontrol noktası

• HAZOP (Hazard and operability studies) - Tehlike

ve işletilebilirlik çalışması

Kaynak: İsmet APAK, «İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ – Sunum»

Kaynak: İsmet APAK, «İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ – Sunum»

Kaynak: İsmet APAK, «İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ – Sunum»

OLASILIK KAVRAMI Risk değerlendirmesinin ruhuna inebilmek açısından, olasılık kavramının iyi anlaşılmış olması gerekir. Olasılık; “bir şeyin olabilmesi durumudur- TDK”. Olabilecek “şey”, olumlu veya olumsuz olabilir. Olasılık, nicelik olarak ondalık veya yüzde türünden ifade edilir. Sıfır olasılık (0,0) o şeyin olabilmesinin imkansız olduğunu, %100 olasılık ise (1,0) o şeyin kesinlikle olacağını gösterir.

Bir tehlikenin olasılığı, tehlikeyi oluşturan koşullar ve etmenlerle birlikte değerlendirilmelidir. Aşağıdaki noktalar tehlike olasılığını artırır; • Tehlikeye maruz kişilerin sayısı, • Ne sıklıkla tehlikeye maruz kalındığı, • Ne kadar süreyle tehlikeye maruz kalındığı, • Çalışanların ve çevredekilerin tehlikeye ne kadar yakın oldukları, • Eğitim düzeyi, • Denetimin etkenlik düzeyi, • İş yapma koşulları ve • Yorgunluk, dikkatsizlik, halsizlik gibi diğer Örnek olarak; bir inşaatta çalışanların başına yukarıdan tuğla düşmesi tehlikesi olasılığını ele alalım. Tehlikenin olasılığı şunlara bağlı olarak artar: 1. Tuğlanın birisine isabet etmesi olasılığı artacağından, aşağıda

çalışanların sayısı çoğaldıkça 2. Tuğla herhangi bir anda düşebileceğinden, çoğu zaman aşağıda

çalışan varsa 3. Aşağıdakiler, tuğlanın düşebileceği alanın içinde çalışıyor veya

bu alana sık sık girip çıkıyorsa

Kişiler tehlikeyi algılayamıyor veya tehlikeye aldırmıyorsa, (eğitimsizlik)

Tehlikeli bölgede çalışma yasaklanmamış veya tehlikeli bölge işaretlenmemiş veya burada çalışılmasına göz yumulmakta ise (denetimsizlik)

İşin gereği olarak, yukarıda çalışmalar sürerken çalışanlardan bazıları bu bölgede bulunmak zorunda ise (iş yapma koşulları)

Yukarıdakilerin dikkatsizce çalışması durumunda (diğer)

Bu örnekteki can alıcı nokta şudur: Tehlike olasılığını artıran noktalar, “yukarıdan tuğlanın düşmesine” bağlıdır. Tuğlanın düşmesi önlenmiş olsaydı, diğer noktalar için önlemlere gerek kalmazdı.

Tehlikeli çalışma koşullarında kişisel korunma araçlarını kullandırmanın ne kadar etkili olduğu ortadadır.

RİSK KAVRAMI

Risk konusunda, dolaylı da olsa toplumun genel fikri vardır:

“Yaklaşma düşersin!”,

“Elini değme yanarsın!”

türünden tehlikenin sonucuna yönelik uyarılar çocukluğumuza kadar uzanır.

Örneğin, bir çalışanın tozlu ortamda iş yapması bir tehlikedir. Bunun sonucu ciğerlerinden rahatsızlanması ise kötü sonuçtur.

Risk, olasılık olarak niceliksel biçimde (bir yıl içinde ciğerlerinden rahatsızlanması riski %30 gibi) veya “yüksek/orta/düşük” gibi niteliksel biçimde belirtilebilir veya daha ayrıntılı sınıflandırma yapılabilir.

Bir riskin ortaya çıkması için; Bir tehlikenin ortaya çıkması ve Değer verilen bir şeyin bu tehlikeden zarar görebilmesi gerekir.

Risk, bir tehlikenin ortaya çıkmasının VE belirli bir kötü sonucu doğurmasının olasılığıdır. Şekilde, elektrik çarpması sonucu risk, ölümlü kaza olarak tanımlanmıştır.

Ancak bu tanım aynı tehlike birden fazla kötü sonuç doğuramaz demek değildir. Risklerin değerlendirilmesi sırasında, gözden kaçırılmaması gereken noktaların arasındadır.

RİSK (1) = 0.36 x 0.01 = 0.0036 RİSK (2) = 0.36 x 0.96 = 0.3456 RİSK (3) = 0.36 x 0.03 = 0.0108

Örnekteki yaralanma olasılığı, ölüm olasılığına göre 96 sürekli işgöremezlik olasılığına göre 30 kat daha fazladır. Bu sayısal sonuca dayalı yargı, ölümlü veya sürekli işgöremezlik durumlarının önemsenmesini gerektiren bir durumun olmadığı demek değildir.

Risk bir ikili çarpım olduğuna göre, çarpımın sayısal sonucu;

Tehlikenin ve/veya kötü sonucun ortaya çıkmasının olasılığını azaltarak küçültülebilir.

Kural olarak; ortaya çıkma olasılığı yüksek ve oluşturacağı sonuç ağır olan bir tehlikenin riski yüksektir. Dolayısı ile riski yüksek bir kaza veya hastalık için gereken önlemleri almamış olan bir işverenin bu nedenle doğan kusur oranı da, orantılı olarak yüksektir.

Tehlikeleri belirlemenin başlangıç noktası “ilgili mevzuattır”.

İlgili mevzuatın gerekleri taranmadan ve yerine getirilmeden tehlikelerin belirlenmeye kalkışılması, kaşiflik yapmaya çalışmaktır.

25

TEHLİKELERİN KAYNAKLARI Eğer; • İşyerinde yapılan işlerden tehlike arz edenler varsa, • Tehlikeler ölüm veya ciddi yaralanma gibi sonuçlar

doğurabilecekse, • Tehlikeler önceden farkına varılabilinecek nitelikte

veya sağduyu ve kabul edilmiş uygulamalar gereği bunların farkında olmanız gerekmekte ise, ve

• İşçiler bu tehlikelerle doğrudan veya dolaylı biçimde karşı karşıya ise

işveren temel yükümlülük ve sorumluluklarını yerine getirmemiş veya savsaklamış sayılır.

İŞYERİ

Bir işveren kendi işyerindeki tehlikelerden sorumludur.

İşveren tarafından mal veya hizmet üretmek amacıyla maddî olan ve olmayan unsurlar ile işçinin birlikte örgütlendiği birime işyeri denir.

İşverenin işyerinde ürettiği mal veya hizmet ile nitelik yönünden bağlılığı bulunan ve aynı yönetim altında örgütlenen yerler (işyerine bağlı yerler) ile dinlenme, çocuk emzirme, yemek, uyku, yıkanma, muayene ve bakım, beden ve meslekî eğitim ve avlu gibi diğer eklentiler ve araçlar da işyerinden sayılır.

İşyeri, işyerine bağlı yerler, eklentiler ve araçlar ile oluşturulan iş organizasyonu kapsamında bir bütündür.

Tehlike, TDK Sözlüğünde “Büyük zarar veya yok olmaya yol açabilecek durum” biçiminde tanımlanır. Daha geniş anlamda, kötü sonuca yol açabilecek durum olarak da tanımlanabilir. Kötü sonuç, başta yaşam olmak üzere, kişilere, canlılara ve çevreye olabilecek zarar ve mala gelebilecek hasarlardır. Daha İSG’ye yönelik bir tanım ise şudur: Tehlike, çalışanlara zarar verme olasılığı olan bir tehdit veya çalışanların zarar görmesine veya hastalanmasına neden olabilecek güvensiz işyeri koşulları ve uygulamalarıdır (OSHA)

Occupational Safety and Health Administration - OSHA

Çalışma ortamının ve usullerinin güvenli olmayışı

Ekipmanların ve kullanılan malzemelerin güvenli olmayışı

El-yüz yıkama yerleri, yemekhaneler ve ilk yardım odaları dahil işyerinde gereken sağlık ve temizlik koşullarının sağlanmamış olması

İşçilerin bilgilendirme eğitim ve gözetiminin yetersiz oluşu

Alınmış olan önlemlerin gereği ve işbirliği konusunda çalışanların veya onların temsilcilerinin yeterince bilgilendirilmemiş olması

Tehlikelerin belirlenmesi, risklerin değerlendirilmesi ve bunların önlenmesi ve etkili kontrolü için önlem alınmamış olması

İSG etkinliklerinin gereken ciddiyetle izlenmemesi

Bir işyerindeki tehlikeler yakın ve bazıları uzak olarak anılır.

Yakın tehlike: Ortaya çıkmadan önce veya çıkar çıkmaz önlenememesi ölüme veya ciddi bedensel zarara yol açması akla yakın olan, bir işyerindeki herhangi koşul veya uygulamadır…”

Uzak tehlike: Bir tehlike oluşturması olasılığı çok düşük olan koşullar ve uygulamalardır.

İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu, tehlikeleri ciddi,

yakın ve önlenemeyen olarak üçe ayırmaktadır (Md. 12).

İşyerindeki tehlikelerin kaynakları ikiye ayrılır:

İş Sağlığına yönelik tehlike kaynakları (İş Hastalıkları)

İş güvenliğine yönelik tehlike kaynakları (İş Kazaları)

KAZALARIN KAYNAKLARI

Kazaları oluşturan nedenler üç temel başlık altında toplanabilir:

Tehlikeli çalışma koşulları

Tehlikeli davranış

Denetimsizlik

Kazaların ana nedeni birinci maddedir- işyerinin ve uygulamalarının güvenli olmaması.

Örneğin; uygun bir platform üstünde tehlikesizce ve rahatça iş yapabilecek kişileri atılmış kalaslar üzerinde çalıştırmak, onları kayma veya düşme tehlikesine karşı kendilerini uyarlamaya zorlamak demektir.

İşçileri tehlikeyi kabullenerek çalıştırmanın artık günümüzde yeri yoktur. İşverenin, koruma borcuna sadakati ana ilkedir.

TEHLİKELİ BÖLGE

İş Ekipmanlarının Kullanımında Güvenlik ve Sağlık Şartları Yönetmeliği:

“Tehlikeli bölge: Kişilerin sağlık ve güvenlik yönünden riske maruz kalabileceği, iş ekipmanında veya çevresinde bulunan bölge…”;

Maruz kişi: Tamamen veya kısmen tehlikeli bölgede bulunan kişi.

Operasyon Noktası Operasyon noktası tehlikeli bölge tanımının içerdiği bir özel tanımdır: Her makine ve tezgâhta; talaş kaldıran, şekillendiren, ezen, delen, kesen veya başka şekilde işlem yapan kısım ile iş alıp verirken tehlikeli olan yerler …”

Sözün Özü: İş hastalıkları ve kazaları konusundaki can sıkıcı durum, bunların çoğunun önlenebilir olmasıdır. Çoğu iş hastalıklarının ve kazalarının arkasında, teknik nedenler kadar insan etmenleri ve işyerinin durumunun etkileri de vardır. Nitekim en tehlikeli sektörlerde dahi; iyileştirilmiş iş ortamı, uygun usuller, geliştirilmiş güvenlik sistemleri ve farklı yönetim anlayışı ile iş/meslek hastalıklarının ve kazalarının kısa sürede azaltılabildiğine ilişkin pek çok örnek vardır.

TEHLİKELERİN BELİRLENMESİ

"TEDBİRDE KUSUR EDEN

TAKDİRE BAHANE BULUR."

Tehlikelerin belirlenmesi, işverenin “koruma borcunu” yerine getirebilmesinin ilk adımıdır. En yalın anlatımla; tehlikelerin belirlenmesi, çalışanlara zarar verebilecek her şeyin ortaya çıkartılmasıdır.

Tehlikeler konusunda işi yapanların düşünceleri kesinlikle öğrenilmelidir. Çünkü; • Bir işe ilişkin tehlikeleri, en iyi işi yapanlar bilir. • İşi yapanların tehlikelerin ne olduğunun ve olabileceğinin

farkında olmaması da, üzerinde ciddiyetle durulması gereken bir başka sorundur.

OLUMSUZ ÖRNEKTİR. DENEMEYİNİZ!

NEREDEN VE NASIL BAŞLAMALI?

Hastalık ve kaza nedenlerine aşağıdaki öncelik sırası ile el atılması yerinde olur.

1. Eldeki bilgilere göre, en çok hastalık ve kaza nedeni olmuş olan işler,

2. “Ucuz kurtulduk” dedirten işler,

3. Geçmişten yeterli bilgi ve deneyimin olmadığı işler,

4. Diğer işler.

Yapılacak çalışmalar dar kapsamlı etkinliklere dönüştürülmelidir. Bu amaçla;

Önce işyeri veya etkinlikler, yapılan işlerin nitelik ve kapsamına göre değişik bölümlere ve gerektiğinde alt-bölümlere bölünmelidir,

Alt-bölümler, ayrıntılar gerektirmekte ise alt birimlere ayrılmalıdır,

İşin yapılış biçiminden hareketle, her birimde yapılan işlerin olası yakın ve uzak tehlikeleri belirlenmelidir.

Dökümhane, talaşlı üretim atölyesi, bakım atölyesi gibi) veya;

dökümhane kalıp hazırlama döküm, ....,

Tehlikelerin belirlenmesi çalışmalarında baştan üzerlerinde durulması gereken ilkesel nitelikteki noktalar:

Tehlikenin tanımı konusunda oydaşlık var mı?

Gördüğünü tehlikeli saymayan bir eleman veya denetim ekibi, arkasında potansiyel tehlikeler bırakır; hem de denetlenmiş güvencesi ile...

Tehlikeler belirlenirken, kolayca atlanabilecek durumlar:

Göze batmayan, araştırma - soruşturma yapmadıkça ortaya çıkmayan noktalar - KKD kullanılması, ellerin yıkanması.

KKD: Kişisel Koruyucu Donanımlar

Gelişigüzel ortaya çıkabilecek durumlar - Genelde kişisel güvenliğe aykırı hareketler bu tanımın içindedir. Ancak konuşmalara ve bazen de şakalara kulak kabartılarak yakalanabilir.

Sinsi, ancak bir tetiklenme sonucu ortaya çıkabilecek durumlar- Örneğin; elektrik kesildiğinde bazı uyarı sistemlerinin devreden çıkması, çarpılan istiflenmiş malzemenin devrilmesi, vb.

Eski alışkanlıklarla denetim yapılması - oysa yeni tehlikeler ortaya çıkmış olabilir. Tehlikelerin ortaya çıkmasında üç önemli etmen vardır:

Çalışan, Süreç, Yer

Özellikle iş hastalıkları açısından ortaya yeni çıkmış durumlar - Örneğin; maruziyet sınırlarındaki değişiklikler, bazı KKD türlerinin bazı tehlikeler için yetersiz oluşunun saptanmış olması, bazı kimyasalların da tehlikeli kabul edilmesi gibi.

İŞİN YAPILIŞ BİÇİMİ

Yapılan her işin aşağıdaki gibi gruplandırılmış etmenler açısından ele alınması ve bilgi toplanması, tehlikelerin ve risklerin belirlenmesi açısından kolaylık sağlar:

Kişisel olarak yapılan işler

Kullanılan malzemeler ve/veya maddeler

Kullanılan iş ekipmanları

Kullanılan yöntem

İşin yapıldığı yerin özellikleri (ortamsal etmenler)

Yukarıdaki her bir etmen kendi açısından sorgulanmalıdır:

Örneğin: “Çalışan, kendisi ve başkaları için ne gibi tehlikeler oluşturabilir?

Kullanılan malzemelerden doğabilecek tehlikeler nelerdir?”

Kişisel olarak yapılan işler Kişisel olarak yapılan işler, insan etmeninin ön plana çıktığı işlerdir. İnsan etmenine ilişkin bilgi toplanırken üzerinde durulması gereken noktalar şunlardır:

Kişinin, işin gereği olarak sahip olması gereken özellikler ve nitelikler- deneyim, eğitim, sağlık, bedensel özellikler (yapı, boy, kilo gibi):

Deneyim, çoğu kez işi yapış biçimi açısından tanımlanır. Deneyim, çalışanın kendini tehlikeye sokmaması ve tehlikeli durumlarla yüz yüze kaldığında, olması gereken davranışı yapmasıdır.

Eğitim, yalnızca bir iş ekipmanının çalıştırılması değildir. Kişinin işi yaparken yapabileceği yanlışlar açısından da düşünülmelidir.

Sağlık, salt işin tehlikelerine dayanıklılık değildir.

Yapılan işin tehlikelerine, işi yapan kişi veya kişilerin dışındaki çalışanların da maruz kalıp kalmadığı,

İşin yapıldığı ortamın tehlikelerine çalışanların hangi durumlarda maruz kaldıkları,

Kullanılan malzemeler ve maddeler

Günümüzdeki tehlike kaynakları arasında bu grubun çok önemli yeri vardır. Tehlikelerin belirlenmesi kadar çalışanlara iletilmesi de gerekir (malzeme güvenlik veri yaprakları)

Kullanılan iş ekipmanı

Bu grup altındaki tehlikeler, iş ekipmanlarının teknolojik yönden eski olması kadar; bakımsızlık, kontrolsüzlük, yıpranma, koruyucuların çıkartılmış olması gibi nedenlerden doğar.

Kullanılan yöntem

Kullanılan yöntem, bir diğer anlatımla işin yapılış biçimidir. Aynı işi yaparken işyerleri arasında tehlikelerin farklı olmasına yol açan başlıca etmen, işin yaptırılış biçimidir. Özellikle birden çok kişinin bir arada iş yaptığı durumlarda, kullanılan yöntemin üzerinde dikkatle durulmalıdır. Çünkü çalışanlardan birinin yapacağı yanlış, diğerleri açısından kolaylıkla tehlike oluşturabilir -dikkatsizce makineyi çalıştırma, aracı hareket ettirme gibi.

İşin yapıldığı yerin özellikleri

İşin yapıldığı yerin özellikleri ortamsal etmenlerdir. Hastalıklar açısından çok önemli olmakla birlikte, kazalar açısından da ortamsal etmenlerin çok etkili olabileceği gözden kaçırılmamalıdır.

Eldeki verilerin incelenmesi ve değerlendirilmesi

Eldeki verilerin incelenmesi ve değerlendirilmesi, potansiyel tehlikelerin görülmesi ve geçmişte nelerin yapılmış olduğunun ortaya konması açısından önemlidir. Böylece, varlıklarını sürdüren tehlikeler belirlenmiş olur.

Kuruluşun iş güvenliği kuralları

İşlem yaprakları ve iş talimatları

Kaza ve ilk yardım raporları

Bakım ve onarım raporları

İşbaşı eğitimine ilişkin belgeler

52

Çalıştırma el kitapları, teknik yayınlarının iş güvenliğine yönelik bölümleri,

Kuruluşun İSG’ye ilişkin uygulamalarının, kullandığı iş ekipmanlarının uygunluğunun ve işin yapılış yöntemlerinin doğruluk ve geçerliliğini saptamada ölçüt olarak alınabilinecek tüzükler, yönetmelikler ve standartlar,

Kuruluşa, iş sağlığı ve güvenliğine ilişkin davalar, kuruluşun ödediği tazminatlar, cezalar,

Aynı veya benzer alanlarda çalışan kuruluşlar, sendikalar, odalar vb’nin uygulamaları yönlendirici yayınları

53

Yukarıdaki kaynaklardan elde edilen bilgiler işyerinin özelliklerinin ışığında değerlendirilir ve kuruluşun etkinlik alanları ve uygulamaları açısından olası tehlikeler not edilir.

Elde edilen ölçütlerin o işyerinde kullanılabilinecek var-yok türünden bir liste biçimine sokulmalıdır. Çünkü;

Gözlenmesi gereken noktaların gözden kaçırılmaması sağlanır.

Değişik kişiler eliyle yürütülecek etkinliklerdeki öznellik en aza iner.

Çalışmaların bir kaydı tutulmuş olur.

54

İş yerinde “alıcı gözü” ile gezinti Gezinti, listedeki tehlikelerin gerçekten var olup olmadıklarını görmek ve listede olmayan tehlikeleri belirlemek amacı ile yapılır. Görmek ve gözlemek çok önemlidir. Çünkü işyerinde uygulanan yöntemler ve yapılan uygulamalar eksik, yetersiz hatta yanlış olabilir. Varsayımlar ve sanılar çok yanıltıcı ve tehlikelidir. Amaç, işlerin yapılması gerektiği gibi yapılıp yapılmadığını saptamaktır. Özellikle tehlikeli işlerde, gözlemlerde çok dikkatli olunmalı ve çalışanların işi yapış biçimi yakından izlenmelidir.

55

Denetleme ve Bilgi Toplama

Denetleme ve bilgi toplama, tümüyle veya kısmen “alıcı gözü ile gezinti” yöntemi ile birleştirilebilir veya tamamen ayrı bir etkinlik olarak ele alınabilir.

Çalışanları gözleme,

Çalışanlarla temas kurma,

Kayıt ve not tutma,

Ölçme ve muayene (gürültünün ölçülmesi, hava kirliliğinin örneklenmesi gibi) ve

Resim, video çekilmesi ve kaydediciler kullanılmasını içerebilir.

56

Tehlikelerin belirlenmesi, yukarıdaki etkinlikler ve çalışmaların tamamlanması ile sona ermez. Çalışmalar işyerinin sürekli bir etkinliği olarak görülmelidir. Bu çalışmaların aşağıdaki durumlarda kesinlikle yapılması gerekir:

Yeni iş ekipmanları ile daha önce kullanılmayan kimyasal maddelerin ve malzemelerin kullanılmasına başlanılmadan önce ve geçiş döneminde

İşlem yaprakları, talimatlar ve işyeri ortamında değişiklikler olmadan önce ve geçiş döneminde

57

58

Tehlikeler açısından yeni kaynaklar ortaya çıktığında veya bilinen tehlikelere ilişkin olarak, bunların önlenmesine ilişkin yeni uygulamalar başlatıldığında, Yapılmış olan çalışmalardan elde edilen verilerin değerlendirilmesi çok önemli bir süreçtir. Yapılan çalışmalar, ortaya çıkabilecek RİSK HARİTASININ tümünü görebilmeye elvermelidir.

TEHLİKELERİN BELİRLENMESİ

Sağduyu ile hareket edildiğinde, birçok sorun gün ışığına çıkartılabilir. -Yapılan işin özellikleri ve türü ile kullanılan iş ekipmanlarının ve malzemenin nitelikleri, özellikleri ve türü tehlikeler açısından oldukça sağlıklı fikir verir. Bu amaçla beş duyudan yararlanılması da düşünülmelidir.

Ancak, özellikle KİMYASAL VE BİYOLOJİK tehlikelerin söz konusu olduğu durumlarda, SEZİŞ VEYA BEŞ DUYUNUN YETERİNCE GÜVENLİ olmadığı asla gözden kaçırılmamalıdır.

59

"Risklerin değerlendirilmesinin başlangıç noktası tehlikelerin

belirlenmesidir" Tehlikeleri belirlemede en sağlıklı yöntem,

yapılan işlerin adımlara ayrılmasıdır. Bir işi adımlara ayırırken aşırılığa kaçılmamalıdır.

Genelde, on adım kabul edilir adımlama sayısıdır. Daha fazla adımlama gerektiğinde, irdelenen işin yapılan işler türünden alt bölümlere indirgenmesi üzerinde durulmalıdır. Öte yandan, az sayıdaki adımdan oluşan işler gerektiğinden daha fazla bölümlenmiş de olabilir.

Her adım, ilişkin olduğu iş (işlem) grubu içinde olmalıdır.

60

61

Pres işinin ayrıntıları

Adımlar, işin şu anda nasıl yapıldığını ortaya koymalıdır. Nasıl yapılması gerektiğinin aranmadığı unutulmamalıdır

Örnek açık kalıpla ve çift el kumandası

Yığından taslağı alır,

İki eli ile kalıba oturtur,

İki eli ile kumandalara basar,

Preslenen parçayı bir eli ile kalıptan alır,

Parçayı bitmiş parçalar kutusuna atar.

62

63

TEHLİKELERİN BELİRLENMESİ

İŞ- Presde açık kalıp ve çift elle kumanda ile çalışma YER- Mekanik pres atölyesi

ADIM TEHLİKE NEDENİ

1- Yığından taslağı alır Parça elini kesebilir

Parça elinden kayıp, yaralayıcı biçimde düşebilir

Parçaların kenarı keskin ve çapaklı

-Yığın düzensiz ve uzakta-İyi

tutamama

2- Kalıba yerleştirir Kalıp elini kesebilir

Eli arada kalabilir

Kalıbın kenarları ve köşeleri keskin

-Presin kendiliğinden hareketlenmesi

3- K umandalara basar Elini aradan çekmeden çalıştırma

-Presi yanlış konumda çalıştırma

(ayak pedalını kullanıyor)

-Kumandalardan birine basınca pres

harekete geçiyor; presde arıza

4- Parçayı kalıptan alır Eli arada kalabilir -Elini aradan çekmeden çalıştırma

-Presin kendiliğinden hareketlenmesi

5- Parçayı, preslenmiş parçaların

yığınına atar

Yığın veya parça kayıp, operatörü veya yakındaki

kişileri yaralayabilir.

-Kutuya konulmuyor

-İstif düzeni yok

-Dikkatsiz yerleştirme

Çözümler üzerinde çalışılırken, tehlike nedeninin ortadan kaldırılmasının veya bu nedenin ortaya çıkma olasılığının en alt düzeye indirilmesinin ana hedef olduğu unutulmamalıdır.

PUNTA KAYNAĞI ÖRNEĞİ

Kaynak adımları ele alındığında:

Kutudan parçaları alır

Üst üste bindirerek, puntaların arasında konumlandırır

Pedala basarak, kaynak işlemini yapar

Pedalı bırakır

Parçayı yeni konuma kaydırır

İşlemi tekrarlar (altı kez)

Kaynaklı parçayı kutuya atar

65

66

TEHLİKELERİN BELİRLENMESİ

İŞ- Punta kaynağı YER- Mekanik işler atölyesi

ADIM TEHLİKE NEDENİ

1- Kutudan birleştirilecek

parçaları alır

Parça elini kesebilir

Parça elinden kayıp, yaralayıcı biçimde

düşebilir

Parçaların kenarı keskin ve çapaklı

Kutu uzakta

İyi tutamama

2-

Parçaları üst üste bindirir ve

elektrodların arasında

konumlandırır

Sıcak elektrodlar elini yakabilir

Eldivensiz çalışıyor

Kıskaçların arası az

3- Pedala basar

Eli arada kalabilir

Gözüne ve saçına kaynak çapağı veya

kıvılcım sıçrayabilir

Çevredekilere çapak veya kıvılcım

sıçrayabilir

Zararlı duman soluyabilir

Parçaların binmesi az, elektrodlara yakın tutmak

zorunda ; Elini aradan çekmeden çalıştırma

Amper ayarı iyi değil; gözlüksüz, kepsiz çalışıyor

Uygun perde veya kalkan yok

Kaynaklanan saclar boyalı ve yağlı

4- Parçayı yeniden konumlandırır Elini yakabilir

Eldivensiz çalışıyor

Kıskaçların arası dar

3. ve 4. işlemlerin tekrarı

5- Parçayı kutuya atar

Parça dışarıya düşebilir veya sekebilir

Kutudaki sıcak parçalara başkaları

değebilir

Kutu uzakta; kutuyu fazla dolduruluyor

İstif düzeni uygun değil

Yanlış iş yapma

Uyarı yok

NEDEN-SONUÇ DİYAGRAMI

Çözüm önerilerinin iyilik derecesi açısından, sorunun doğru tanımlanmış olması çok önemlidir. Doğru tanımlanmamış bir sorunun (tehlike nedeninin) iyi, hatta doğru çözümü (önlemi) olamaz. Çünkü:

Tehlikenin gerçek nedenine inmeden eksik bilgiyle çözüm arayışları içine girmek hem yararsız hem de süre ve kaynak savurganlığıdır.

Tehlikenin gerçek nedeni ortaya çıkmadıkça, sorunun tekrarı önlenemez.

67

68

Neden-Sonuç irdelemesinin görsel aracı Neden-Sonuç Diyagramıdır.

5M şunlardır:

Material - Malzeme Method - Yöntem Machine - Ekipman Man - İnsan Measurement - Ölçme

BALIK KILÇIĞI DİYAGRAMI, SORUNU TEMEL BOYUTTA İNCELER (5/6M PRENSİBİ)

• MAN (İNSAN) • MACHINE (MAKİNA) • MANAGEMENT (YÖNETİM) • MATERIAL (MALZEME) • METHOD (METOD) • MOTHER NATURE (DOĞAL ÇEVRE)

69

70

Şekil: - Elin yanması örneği için neden-sonuç irdelemesi

c11) İşi, kaynak bölgesinden tutma

c12) Elin elektrodlara değmesi

c13) Elin elektrodların arasında kalması

c14) Parçayı çevirirken sıcak yerden tutma

c15) Eldivensiz çalışma

c111) Parçaları bindirme zorluğu

c112) Parçaları kaynak sırasında kaydırma endişesi

c121) Elektrot boylarının işe uygun olmayışı

c122) Pedal bırakıldığında kıskaçların tam açılmaması

c123) Çalışma hızının dikkati dağıtması

c124) Eldivensiz çalışma

c131) Elektrotların saca yapışması

c132) Çalışma hızının dikkati dağıtması

c133) Çevreye dalma

c1111) Bindirme payının azlığı

SORU CEVAP

s1) Neden eli yanar?

s11) Neden işi kaynak

bölgesinden tutar?

S12) Neden eli elektrodlara değer?

S111) Neden parçaları

bindirirken eli kaynak

bölgesine yakın?

S13) Neden eli elektrodların arasına girer?

c1121) Bindirme payının azlığı

c1122) Elektrotların uçlarının düzgün olmaması

c1123) Pedalın hareketinin düzgün olmaması

c1124) Pedala basmanın zor olması

S112) Neden parçaları

kaydırmamak için eli kaynak bölgesine yakın?

71

72

- Nokta kaynağı sırasında elin yanmasına iişkin neden-sonuç diagramı.

Kaynak bölgesinden

tutma

Elinin elektrodlara

değmesi

Elinin elektrodların arasına

girmesi

Parçayı çevirirken sıcak yerden

tutma

Bindirme zorluğu

Kaydırma endişesi

Eldivensiz çalışma

Elektrodların ucu düzgün

değil

Pedalın hareketi

düzgün değil

Eldiven verilmemiş

Çalışma hızı

Bindirme payı

az

Pedala basması zor

Bindirme payı az

Eli yanar

Elektrod yapışması

Kıskaçlar

ayarsız

Çevredekilere

dalıyor

Çalışma hızı

Elektrodun

boyu uygun

değil

Çevredekilere dalıyor

Çevredekilere

dalıyor

Çalışma hızı

Malzeme ve elektrodun

türüne göre ayar

yapamıyor

Eğitim

yetersiz

İşlem yaprakları

yok

yetersiz

Tehlikelerin daima sonuçları ile birlikte değerlendirilmesinin zorunludur:

İşçinin eli elektrotlarla temas ettiğinde yanabilir veya arada kalabilir. Eldeki kaynak makinesinin kapasitesine göre, iki elektrot arasında oluşan basınç kuvveti çok yüksek olabilir. İkinci durumda, ağır yanığın yanı sıra, delme mertebesinde ezilme de söz konusudur. İşte risk analizi bu nedenle şarttır.

Yangın da bir ayrı risktir

73

74

a- Risklerden kaçınmak

Her tehlikeli işin riski vardır. Bu madde, çalışanlara yaptırılan işlerin en tehlikesiz, en az riski olacak biçimde yaptırılmasına amirdir.

b- Kaçınılması mümkün olmayan riskleri analiz etmek

Ortaya çıkabilecek kötü sonuçları, bunların ortaya çıkmasındaki olasılıkları ve alınması gereken önlemlerin önceliğini belirlemek ve alınmış olan önlemlerin ne derecede etkili olduklarını izlemektir.

75

Kaçınma açısından, riskin ortadan kaldırılması temel anlayıştır.

Risklerin azaltılması konusunda çok dengeli olunması gerekir. Çünkü riskin ne ölçüde azaltılmış olduğu, nicelendirilmesi olası olmadığından, tartışmaya açık bir konudur.

Özel not: Bir riskin ortadan kalkması, bir tehlikenin olası sonuçlarından yalnızca birisinin ortadan kaldırılması demektir. Asla, tehlike ortadan kalkmış duygusuna kapılınmamalıdır!

76

“kaçınılması mümkün olmayan risk” ibaresi, mevzuattaki “kaçınılmazlık” ile çağrışım yaptırmamalıdır.

Kaçınılmazlık ilkesi, ancak “gerçekten öngörülemeyen tehlikeler” için söz konusudur. Bilgisizlik veya aldırmazlık bu tanıma girmez.

c- Risklerle kaynağında mücadele etmek

Kökenine inip ortadan kaldırmak esastır.

77

Risk değerlendirmesinin ana amacı şunlardır:

1. İşyerinde ne gibi riskler vardır?

2. Kaçınılması mümkün olmayan riskler için neler yapılmalıdır?

3. İşyerindeki risklerin önlenmesi veya risklerin azaltılmasında hangi riskler öncelikli olmalıdır?

Yapılacak olan değerlendirme, aynı zamanda;

Söz konusu risk (riskler) için daha önce alınmış önlemler var ise, bunların da değerlendirilmesine de vesile olmalı,

Risklerin iletilmesi (çalışanların bilgilendirilmesi) etkinliklerini başlatmalı, (İSG Kanunu Md 16 -

Çalışanlara, bu risklerle ilgili eğitimleri verilmesini sağlamalıdır.

78

EĞER – NE OLUR” LİSTESİ (WHAT-IF)

“Eğer – Ne olur” listesi, bir durumun ortaya çıkması ile oluşabilecek tehlike veya tehlikelerin ve bunların oluşturabileceği sonuçların ardışık sorgulanması ile elde edilir.

Eğer duman birikirse ne olur? Kaynakçı boğulabilir

Eğer yanlışlıkla düğmeye basarsa ne olur? Arkada çalışanın eli merdaneler arasında kalabilir

79

Eğer kapak açık kalırsa ne olur?

Araç veya yaya düşebilir,

Çocuklar aşağı inmeye kalkabilir,

Çevreye pis koku yayılır.

Yapılan işlerin niteliğine bağlı olarak, listenin değişik alanlardaki uzmanlar tarafından hazırlanmış, en azından gözden geçirilmiş olması gerekebilir.

Eldeki durum değiştiğinde (çalışma koşulları, kullanılan malzemeler, maddeler, makineler, aygıtlar, uygulamalar, vb.) listenin gözden geçirilerek düzeltilmesi ve yeni soruların eklenmesi gerekir.

80

EĞER – NE OLUR? İRDELEMESİ

Ne olur? Olasılık Sonuçlar Görüşler

Testere çatlak

kırılır yüksek ciddi hemen değiştirilir

Testere gevşek

kırılır yüksek ciddi

önemli çalıştırmadan önce

kontrol

Testere gevşek

eli kapar olası önemli çalıştırmadan önce

kontrol

81

Bilgi kaynakları saptanmalıdır Bilgi doğru kaynaklardan edinilmelidir. Bu nedenle inceleme, yerine getirilmesi gereken sıradan bir iş gibi değil bir ödev gibi algılanmalıdır. • Önleme • En erken biçimde risklerin farkına varma • Kötü sonuçları asgariye indirecek

önlemleri alma

82

Eğer – Ne olur listesi, işbaşı eğitimi açısından da çok yararlıdır. Bu yöntemin gerektirdiği hazırlıkları yapmış olan bir kuruluşun elindeki malzeme, eğitim ile ilgili yükümlülüklerinin yerine getirilmesi açısından da çok yararlıdır.

►Eğer boru çatlaksa ne olur? – kişiler zehirlenebilir, patlama olabilir. ► Eğer bu madde bulaşırsa ne olur? – deride allerji olur.

83

TEHLİKE VE İŞLETİLEBİLİRLİK İNCELEMESİ (HAZOP)

Tehlike ve işletilebilirlik incelemesi (Hazard and Operability Study, HAZOP), özellikle büyük ve karmaşık sistemler için geliştirilmiş bir yöntemdir. Dolayısı ile bu inceleme, üst düzeyde bilgili ve deneyimli bir uzman grubunu gerektirir.

84

YETMEZLİK TÜRÜ VE ETKİLERİNİN İRDELEMESİ (YOSİ)

Yetmezlik, Türü ve Etkilerinin İrdelemesinin (Failure Mode and Effects Analysis, FMEA) diğer yöntemlerden farkı; öncekilerin çalıştırma durumlarından, ikincisinin ise yetmezliklerden doğabilecek tehlikelere yönelik olmasıdır. Söz konusu yöntem daha çok kalite çalışmaları nedeni ile anılırsa da, tehlikelerin belirlenmesi açısından da aynı derecede kullanılışlı ve etkilidir.

Yetmezlik Olasılıkları ve Sonuçlarının İrdelenmesi (YOSİ)

85

YOSİ, üç aşamalı bir yaklaşımdır

1. Yetmezlik (Tehlike) olasılıkları belirlenir Nicelendirme açısından, sıklık tanımı kullanılır (s). Ortaya sık çıkan bir şeyin olasılığı yüksektir.

2. Yetmezliğe gidişin (tehlikenin doğuşunun) önceden farkına varılması olasılığı değerlendirilir. Nicelendirme için kestirilebilme (saptama) tanımı kullanılır (k).

3. Yetmezlik (tehlike) önlenemediğinde, doğabilecek sonuçların olasılıkları ve boyutları (b) tartılır (ölüm, yaralanma, ölümcül hastalığa yakalanma, sağlığını yitirme gibi ).

86

Uygulama kolaylığı açısından yukarıdaki üç olasılık, 1-10 üzerinden puanlanır ve üçünün aritmetiksel çarpımı önceliğin göstergesi olarak kabul edilerek “risk öncelik sayısı - RÖS ” olarak anılır.

RÖS = sıklık x kestirilebilme x boyut

(sıklık arttıkça, s 10;

kestirebilme zorlaştıkça, k 10;

sonuç ağırlaştıkça, b 10)

En yüksek RÖS değeri 1000 olabilir.

87

KUSUR AĞACI İRDELEMESİ

Kusur ağacı irdelemesi, sonuca ağırlık veren bir mantıksal yaklaşımdır. Bu yöntem, belirli bir sonucun ortaya çıkması için birlikte ortaya çıkmaları gereken durumların ( VE, ) veya her birinin tek başına aynı sonucu oluşturabileceği durumların ( VEYA, ) irdelenmesine elverir.

88