1

Odlagališta

Odlagalište je mesto na kome se odlaže otkrivka. Za dobar rad na otkrivci i postizanje predviđenih kapaciteta otkrivke važna su dobra odlagališta. Pre formiranja odlagališta moraju biti ispunjeni određeni uslovi. Konstrukcija odlagališta prvenstveno zavisi od fizičko mehaničkih osobina otkrivke od kojih su najvažnije zapremine kao i masa sadržaj vlage, elastičnost materijala i tako dalje. Nosivost odlagališta može biti takva da primi sve odložene mase. Takođe mora biti dobra odvodljivost terena.

Odlagališta se dele: - Prema mestu odlaganja dele se na spoljašnja i unutrašnja. Spoljašnja odlagališta

se formiraju van granica površinskog kopa dok se unutrašnja odlagališta formiraju unutar granica površinskog kopa.

- Prema visini odlaganja odlagališta se dele na visinska i dubinska. Visinska odlagališta se formiraju iznad transportne nivelete odlagališta a dubinska odlagališta se formiraju ispod transportne nivelete odlagališta.

- Po načinu odlaganja odlagališta se dele na kontinualna i diskontinualna.Kontinualna odlaganja vrše se kod odlagača na trakama ili pokretnog transportnog

mosta. Diskontinualna odlagališta su kod transporta kamionima itd.- U zavisnosti od opreme koja se koristi odlagališta delimo na: Odlagališta sa odlagačima sa trakom Odlagališta sa transportnim mostom Odlagališta sa bagerima sa jednim radnim elementom Odlagališta sa plugom Odlagališta sa buldozerom.

Odlaganje otkrivke plugom

Kod ovog načina odlaganja ispražnjena otkrivka iz vagona odbacuje se iz koloseka niz kosinu etaže pomoću pluga. Pri odlaganju otkrivke plugom odbaci se 30 do 50 posto otkrivke dok ostali deo ostaje u visini etaže odlagališta.

Visina odlagališta relativno je mala i ona kod glinovitih materijala može iznositi..a kod peskovitih između 6 i 9. Ukoliko se odlaganje otkrivke plugom vrši kod većeg kapaciteta odlaganja potrebno je više etaža poređati jednu iznad druge etaža tako da formiraju odgovarajući blagi generalni ugao nagiba koji iznosi između 5 i 10 stepeni.

Odlaganje otkrivke vrši se plugom koji se kreće na šinama i vuče ga lokomotiva.Tehnološki proces odlaganja otkrivke plugom uključuje pražnjenje vagona i tresača

( kipera) pored koloseka, rasplaniranje odnosno odbacivanje otkrivke plugom i pomeranje koloseka. Pomeranje koloseka vrši se u razmacima od 1 i po do tri metra (ili minuta) što zavisi od mase pluga, visine etaže odlagališta i fizičko mehaničkih osobina otkrivke. Korak pomeranja je veći kod veće mase i peskovitog materijala otkrivke.

Po tipovima klubovi mogu biti: - Vučeni lokomotivom ili sopstvenim pogonom . Spuštanje i podizanje raonika

može biti ručno ili sa mehaničkim prenosom ukoliko je potreban veći kapacitet

2

odlaganja otkrivke plugom. Prednost imaju klubovi sa sopstvenim pogonom dok se kod malih kapaciteta mogu primenjivati plugovi bez sopstvenog pogona.

- Širina pomeranja koloseka mora iznositi najmanje dužinu pluga ?Kod postizanja odgovarajućeg kapaciteta najznačajniji faktori su dužina odlagališta,

zapremina voza i visina odlagališta.

Odlaganje otkrivke bagerima sa jednim radnim elementom

Odlagalište otkrivke sa bagerom kašikarom odnosno dreglajnom predstavlja pojas pored koloseka za pražnjenje otkrivke po kome se kreće bager i vrši ponovo prebacivanje otkrivke na daljinu koja obično odgovara radijusu kopanja i radijusu istovara bagera. Na ovaj način se znatno povećava veličina kapaciteta čime se obezbeđuje stabilnost kosina odlagališta i dovozni kolosek za otkrivku. Osim toga bitno se smanjuju radovi na pomeranju odnosno premeštanju koloseka. Njihovo održavanje je racionalnije. Prednost je moguća veća visina odlaganja otkrivke jer se formiranje odlagališta praktično vrši u dva nivoa.

U odnosu na date prednosti nedostatak je ponovno prebacivanje već odloženih masa otkrivke relativno skupim bagerima.

Odlaganje otkrivke bagerom kašikarom

Širina bloka odlaganja kreće se između 20 i 30 metara. Odlaganje se po pravilu vrši sa bagerima sa zapreminom kašike od 3-5 m3. Dužina mesta pražnjenja iznosi od 15 do 20 metara. Visina odlagališta se kreće od 12 do 30 metara pri čemu dubinski deo iznosi od 10 do 25 metara.

Odlaganje otkrivke bagerom dreglajnom

Primenjuje se naročito kod glinovitih masa otkrivke gde se zahtevaju blage kosine odlagališta. Širina bloka se kreće od 40 do 80 metara, a zapremina kašike 4 do 8m 3. Otkrivku istovarenu iz kipera dreglajn zahvata kopanjem kanala paralelno sa kolosekom i prebacuje otkrivku pod uglom od 30 do 120 stepeni

U našim uslovima visina odlagališta se kreće između 10 i 30 metara. Kapacitet odlagališta kreće se od 600 do 2500 metara kubnih što je tri puta veća zapremina od bagera kašikara.

Odlagači sa trakama

Za odlaganje otkrivke na površinskim kopovima koriste se odlagati sa trakama. Kada se dopremanje otkrivke na odlagačima vrši vozovima onda se koristi odlagač sa vedricama. Kada se doprema otkrivke na odlagališta vrši transportnim trakama koriste se odlagači sa trakama.

3

Odlagači sa vedricama

Primenjuje se kod otpreme otkrivke na odlagališta vozovimaKolosek za dovoz otkrivke nalazi se neposredno uz crpni kanal koji je dubok do tri

metra i ima trouglasti oblik. Rastresiti materijal se iz jarka (kanala) zahvata pomoću lančanika sa vedricama i prazni na transporter za odlaganje otkrivke.

Transporter na konzoli odlagača kod savremenih odlagača dostiže dužinu do 90 metara i brzinu trake od 5 metara u sekundi.

Traka sa konzolom za odlaganje od odlagača može se po vertikali pomerati za +-180

što omogućava veću visinu otkrivke.Zbog visinskog i dubinskog odlaganja odlagač je konstruisan sa obrtanjem konzole za

odlaganje od 250 do 270 stepeni. Odlagač i sa vedricama sa zapreminom vedrice do 1,6 metara kubnih i teoretskim kapacitetom do 2740 metara kubnih po času kao i dužine konzole za odlaganje do 70 metara izrađuju se kao uređaj iz jednog dela to jest crpni vredjaj za odlaganje i traka za odlaganje su objedinjeni u jednom uređaju. Svi odlagači iznad ovih dimenzija izrađuju se u dva dela sa posebnim uređajem za zahvat mase otkrivke iz kanala i posebnim uređajem sa trakom za odlaganje otkrivke a međusobno su spojeni poprečnim transporterom i kreću se po istom koloseku. Kod ovih odlagača postoji poseban uređaj za planiranje površine odloženih masa u dubinskoj etaži.

Odlagači sa trakama

Ovo su najrasprostranjeniji tipovi odlagača otkrivke na površinskom kopu uglja i primenjuju se na svim kopovima gde se transport otkrivke vrši trakom. Odlagač i sa trakom se isključivo kreću gusenicama što ima veliku prednost u odnosu na druge transportne uređaje kao što su kontinualan rad na odlagaču otkrivke, transporta odlagača i moguća veća brzina transporta. Kod ovih odlagača najvažniji deo je konzola sa transporterom otkrivke koja dostiže dužinu i do 110 metara a u radu u sistemu sa transportnim trakama i do 225 metara.

fali nekoliko rečenica

Namena transporta i uslovi za primenu pojedinih vrsta transporta

Transport otkrivke i uglja predstavlja jedan od najvažnijih delova tehnološkog procesa eksploatacije uglja površinskim načinom. Povećavanjem dubine otkopavanja problem transporta postaje sve složeniji i bitno utiče na troškove eksploatacije. Na našim kopovima uglja transport učestvuje sa 40 do 60 posto u ukupnim troškovima proizvodnje. Zadatak transporta je da preveze velike količine otkrivke i uglja. Transport obuhvata prevoz otkrivke i uglja od mesta dobijanja do mesta istovara.

Elementi transportnih puteva bitno odstupaju od onih javnom saobraćaju. Putevi su pod velikim nagibom, nosivost pruga i puteva je znatno veća zbog velikih osovinskih opterećenja i krivine su mnogo većeg poluprečnika.

4

Efektivno korišćenje transportne opreme je intenzivnije neko kod javnog saobraćaja jer se radi u tri smene.

Zbog strukture na površinskim kopovima uglja znatno se više koristi kontinualan vid transporta od diskontinualnog.

Primena transportnih traka

Transport trakama karakteriše kontinualan transport odnosno prevoz otkopanih masa u neprekidnom toku. Utovar na traku se po pravilu takođe vrši kontinualnim bagerom ili utovarivačem ili dodavačem koji održava neprekidan tok materijala. Transportne trake omogućuju transport na dužini koja je ravna ili nešto duža od transportnog puta ali znatno kraća od puta drugih transportnih sredstava kao što su kamioni i železnica.

Jedan od ograničavajućih faktora za primenu transportnih traka kod manjih i srednjih kapaciteta eksploatacije može biti komadnost otkopane mase odnosno pojava krupnih komada u transportovanoj masi.

Veliki kapacitet transportnih traka, relativno jednostavno održavanje, mogućnost visoke automatizacije i mali broj radnika potrebnih za rukovanje i nadzor su prednosti u odnosu na druge vrste transporta. Kod današnjih konstrukcija postižu se kapaciteti od 35.000 tona po času širine trake od 3000 milimetara sa brzinom od 6 metara u sekundi.

Osnovna konstrukcija transportera sa trakom

Tu spadaju:- Noseća konstrukcija- Valjci- Bubnjevi- Pogon- Uređaji za zatezanje- Transportna traka- Uređaji za čišćenje traka- Uređaji za vođenje traka- Utovarni i istovarni uredjaj- Električna oprema za automatizaciju

Noseća konstrukcija

To je deo transportera koji se nalazi izmeđupogonske i ovratne stanice. Ima ulogu da nosi slogove valjaka, transportnu traku, bubnjeve, uređaj za zatezanje kao i ... Dodatne i sigurnosne uređaje po njoj i kablove za napajanje električnih uredjaja i uređaja za signalizaciju. Razlikuju se stacionalne i noseće konstrukcije koje su izrađene od... perforiranog lima ili cevi. Promenljive noseće konstrukcije su pričvršćene za pragove

5

koje su povezane jednom ili dvema mašinama i koje im omogućavaju lakše pomeranje (Fićina interpretacija). Radi lakšeg pomeranja, noseće konstrukcije se sastoje od sekcija dugačkih 5-6 m. transporteri odnosno njihova noseća konstrukcija je manje opterećena jer otpadaju pritisci na pomeranja transportera. ona je čvrstim osloncima pričvršćena na pragove…

Valjci

Imaju zadatak da nose i vode traku pa se zato nazivju nosećim odnosno vodećim valjcima. Valjci mogu biti u slogovima od 2,3 ili 5 valjaka. Koritast profil trake stvaraju valjci pod nagibom od 15-35, izuzetno 45 stepeni. Postoje gornji i donji valjci . Donji valjci su pričvršćeni za donji deo noseće konstrukcije i služe za vraćanje prazne trake. Obično su jedan ili dva valjka sa ili bez prstena. Valjci sa prstenovima sprečavaju lepljenje materijala.

Kod slogova sa tri valjka nagib valjka je između 15 i 35 stepeni. Kod slogova sa dva valjka donji valjci su na određenim mestima zakošeni od 1 do 3 stepena u pravcu kretanja trake.

Dimenzije valjaka zavise od širine trake, broja valjaka i brzine transporta.

Bubnjevi

Razlikuju se- Pogonski bubnjevi- Usmeravajući bubnjevi- Povratni bubnjeviPogonski bubnjevi su konstruisani od čeličnog lima i po pravilu obloženi gumenom ili

keramičkom oblogom zbog povećanog trenja između trake i bubnja. Gumene obloge se na bubanj i lepe na hladno u vidu gumenih traka debljine oko 8 milimetara.

Keramičke obloge su izrađene od pločica koje se zavrtnjima učvršćuju na pogonski bubanj.

Usmeravajući bubnjevi služe za usmeravanje trake a u nekim slučajevima i za zatezanje trake. Pri usmeravanju se obično pravac kretanja menja do 270 stepeni.

Povratni bubnjevi nalaze se po pravilu na suprotnom kraju od pogonskog bubnja i služe za vraćanje odnosno pokretanje trake za 180 stepeni.

Pogon transportera

Prenosi snagu električnog motora preko reduktora na sile trake. Pogon transportera se nalazi na pogonskoj stanici koja se kod promenljivih transportnih traka takođe pomera. Ili premešta. Pomeranje može biti na šinama, pontonima ili na gusenicama koje su sastavni deo pogonskih uređaja transporteraNa površinskim kopovima uglja primenjuju se pogoni transportera sa motorima snage od 430, 50, 600 i 2000 kilovati. Reduktori se sastoje od kućišta sa čeonim i konusnim

6

zupčanicima čiji je zadatak da vrši redukciju broja obrtaja pogonskih uređaja između električnog motora i reduktora i po pravilu se nalazi spojnica čiji je zadatak da zaštiti traku odnosno el. motor od preopterećenja.

Uređaji za zatezanje traka

Ovaj uređaj ima zadatak da traku drži u zategnutom stanju i da u zavisnosti od promene opterećenja stvori silu zatezanja koja omogućava povlačenje trake sa pogonskim bubnjevima. Po konstrukciji zatezanja uređaji za zatezanje mogu biti sa konstantnom zateznom silom i sa promenljivom zateznom silom. u prvom slučaju stvara se određena sila rastezanja pri čemu se pojedinačna zatezanja menjaju u zavisnosti od uslova rada transportera. ova sila se može menjati dodavanjem odnosno oduzimanjem tegova.

u drugom slučaju, nezavisno od uslova rada transportera uvek se zadržava osnovno pravilo zatezanja a ukupno zatezanje se menja u zavisnosti od klimatskih (?) uslova.

Ovi uređaji automatski podešavanju zatezanja a u pogon se stavljaju pomoću prekidača čim se smanji zatezanje trake.

Prema principu stvaranja zatezne sile svi zatezni uređaj mogu se svrstati u tri grupe:- sa ručnim zatezanjem,- zatezanje sa utegom,- mehaničko zatezanje.Kod ručnog regulisanja ili krutih zateznih stanica zatezanje se ostvaruje pomoću

zateznog zavrtnja, zupčaste poluge ili ručnog vitla sa pokretnim kandžama ili nepokretnim postoljem. Ručni zatezni uređaj se postavljaju kod povratnog bubnja. Odlikuju se jednostavnošću ili imaju mali hod zbog čega se primenjuju samo kod kratkih transportera.

Kod zatezanja sa utegom uteg može biti postavljen kod povratnog bubnja ili na silaznoj strani pogonskog bubnja. Primenjuje se kod stacionarnih postrojenja.

Mehanički uređaji se najčešće koriste za zatezanje i postavljaju se na platformama pogonske stanice. Aktiviraju se električnim vitlom ili pneumatskim uređajima.

Transportna traka

Transportna traka je najkratkotrajnija i najskuplja i jedini elastični deo transportera. Sastoji se od jezgra sa 4 do 12 uložaka i gumenog omotača koji štiti jezgro od mehaničkih oštećenja. Kod traka velike nosivosti dodaju se specijalna pojačanja. Između nosećeg omotača i jezgra u vidu tanke žičane mreže ili čvrste tkanine. Između uložaka se nalaze gumeni proslojci debljine od 0,2-0,3 milimetra koji povećavaju elastičnost.

Prema materijalu od kog su napravljene transportne trake delimo na:tkane, čelične, i užetne.Tkane mogu biti od pamučnog prediva, veštačke svile i tako dalje.Kod užetnih traka jezgra su napravljena od čeličnih užadi.

7

Čelične trake mogu biti od lima, pletene žice i tako dalje. nepotpunoTrake treba da budu elastične radi savijanja oko bubnjeva....Tokom rada, traka je izložena elastičnom istezanju a pri prekoračenju maksimalnog

naprezanja izložena je kidanju.Još jedna važna osobina trake jeste osetljivost na habanje koja se definiše brojem

smaknutih kubnih centimetara omotača trake pri potrošnji jednog kilovatčasa energije. Širina trake se kreće od 300-3000 mm. Transportna traka se sastoji od podužnih i

poprečnih vlakana. Podužna vlakna čine osnovu a poprečna potku trake. odatle sledi najvažnija osobina trake a to je čvrstoća na kidanje koja se upisuje u vidu razlomka. U imenilac se upisuje čvrstoća na kidanje za osnovu a u brojilac se upisuje čvrstoća na kidanje za potku.

Vredjaj za čišćenje traka

Stalno i potpuno čišćenje traka od nalepljenih čestica ima mnogo bitan uticaj na pravilan rad postrojenja i produžetak radnog veka trake. Nalepljeni materijal na povratnoj strani lepi se po valjcima što može biti uzrok ukošavanja trake a u slučaju nesimetričnog lepinja po valjcima beži od valjaka pri obavljanju pogonskog bubnja sa nosećom stranom trake. Pri postojanju čvrstih čestica peska naročito u zamrznutom materijalu dolazi do probijanja omotača trake. Čišćenje trake sa rebrastim valjcima na povratnoj strani ima za posledicu gomilanje oborenog materijala ispod njih ta njegove velike količine mogu sprečiti rotiranje pojedinih valjaka. Uz to utovar ovog materijala ispod postrojenja veoma je otežan.

Uredjaj za čišćenje treba da se odlikuje: Jednostavnom konstrukcijom, sigurnim radom, dužim radnim vekom da ne prodiru

u traku i ne zadiru u mesta nastavljanja da se za njih ne lepi materijal i da što temeljnije čiste traku.

Postavljaju se ispod pogonskih bubnjeva da bi istovarili skinuti materijal na odlaznu traku a kod velikih postrojenja postavljene su male trake koje prihvataju skinuti materijal i prevoze ga na odlaznu traku.

Čišćenje se može ostvariti različitim uređajima koji prema principu rada mogu biti mehanički hidraulični i pneumatski.

Mehaničko čišćenje se ostvaruje pomoću obrtnih i fiksiranih čistača koji su izrađeni od specijalne gume bez uložaka koji vrlo slabo hvata omotač trake.

Uredjaj za kočenjenečitko

Uređaji za usmeravanje kretanja trake

2) izdizanje trake iz korita zbog malih radijusa krivina ili nedovoljne opterećenosti3) nesimetričan utovar i raspored materijala na traci

8

4) istovar tereta sa jednostranim plužnim istovarivačem5) nesimetrično nalepljen materijal na povratnim valjcima i povratnom bubnju.Usmeravajući valjci na opterećenoj strani postavljaju se sa obe strane trake na mestima gde se očekuje njeno spadanje sa valjaka na rastojanju od 50 do 70 centimetara.Materijali se sa obe strane trake na krajevima slogova valjaka. Okreću oko svoje vertikalne ili kose ose i upravljaju pomerljivim nosačem koji se nalazi ispod korita valjaka. Pri bočnom skretanju traka svi valjci se pomeraju u napred tom stranom i potiskuju traku prema centru.Da bi se sprečilo habanje utrošene trake pri puštanju trake u rad kod stacionarnih traka ugrađuju se uređaji za osiguranje pravog kretanja. Njegovi vertikalni valjci međusobno su povezani polugama pomoću kojih se može podešavati njihov razmak.Pri ukošavanju, traka svojom ivicom obrće neke od tih valjaka a valjak preko sistema poluga i prekidača isključuje motor i zaustavlja traku.Radi pravilnog navođenja trake na pogonski bubanj na rastojanju od 1 do 1.5 m postavljaju se prelazni valjci sa horizontalnim nagibom...ostalo nečitko. Zadnji red na levoj i desna stran

Pogonska stanica

Je deo transportera sa trakom koji obezbeđuje nephodne uslove odnosno delove za ostvarivanje vučne sile i kretanje transportne trake. Sastoji se od jednog ili dva pogonska bubnja, noseće konstrukcije, elektromotora, reduktora, spojnica, kočnica, uređaja za sprečavanje kretanja unazad, uređaja za čišćenje traka i bubnjeva, usmeravajućeih a kod nekih pogonskih stanica i pritisnih uređaja za povećavanje vučne sile.

Pogonske stanice se dele prema sledećim kriterijumima:I Prema vrsti radnog uređaja:- pogoni koji stvaraju silu na principu trenja kod kojih je radni uređaj pogonski

bubanj.- Pogoni kod kojih se vuča ostvaruje pomoću vučnih užadi kod kojih je radni

uređaj užetnjača- Pogoni koji prenose vučnu silu pomoću ozubljenja kod kojih se kao radni uređaj

koristi ozubljeni točak.II Prema režimu rada razlikuju se pogoni pri transportu tereta pod velikim nagibom

Nastavljanje traka

Traka se nastavlja radi dobijanja beskonačne transportne trake. Fabrička dužina platna transportne trake iznosi između 200 i 400 metara pa se traka mora nastaviti.Nastavljanje trake se ostvaruje na dva načina:

- Mehanički pomoću metalnih elemenata i - pomoću specijalnih lepkova primenom tople ili hladne vulkanizacije.

9

Nastavljanje trake vulkaniziranje primenjuje se uvek kada je trakazategnuta velikom vučnom silom jer mehaničko nastavljanje trake znatno smanjuje uzdužnu čvrstinu trake na kidanje.Trajnost mehaničkog nastavka puno je kraća. Traka je na tom mestu znatno deblja i kruta pri nastavljanju vulkaniziranjem krajevi trake stepeničasto se zasecaju specijalnim noževima pod uglom od 30 do 45 stepeni prema uzdužnoj osi trake. Ulošci se dobro očiste metalnim četkama ili brusevima. Premažu specijalnim lepkom i preklope jedna preko druge i stavljaju od 20 do 40 minuta pod toplu ili hladnu presu.Hladna vulkanizacija transportnih traka dobija sve veću primenu zbog svoje jednostavnosti, kratkoće trajanja i mogućnosti primene u otežanim prostornim uslovima. Za vruću vulkanizaciju primenjuju se prese sa grejnim pločama u koje su ugrađeni električni otpornici. Na pločama zagrejanim približno do 150 stepeni celzijusovih vrši se spajanje uložaka

Specijalne trake

To su:Transportna traka sa vučnim užetom, transportna taka sa vučnim lancima, transportreri za krupno komadanje i specijalne transportne trake za velike nagibe i člankasti transporteriTransportna traka sa vučnom užadi je deo transportera kod koga je traka noeseća. Vučna sila se prenosi na dva beskonačna užeta koja se oslanjaju na tpčkiće i postavljaju na određenom rastojanju. Brzina trake kreće se od 1,5-3,5 m/s. Traka ima jedan ili dva uloška i gumeni omotač koji se na bočnim stranama zakrivljuje i pomoću kojih traka naleže na uže. Transportna traka sa vučim lancem je specijalna vrsta transportera. Služi samo kao noseći ureaj a vučnu ulogu ima lanac. Dele se:

- Prema broju lanaca na jednolančane i dvolančane - Prema načinu povezivanja trake sa lancem: transporteri sa trakom koji slobodno

naležu na lanac ili specijalne noseće delove… nepotpuno

Buldozeri

Predstavljaju traktor na gusenicama ili na točkovima koji je opremljen specijalnim uređajem za planiranje ili preguravanje Materijala i koji se po pravilu sastoji od podešavajućeg pluga sa mehaničkim ili hidrauličnim uređajima.Na savremenim površinskim kopovima buldozeri ne predstavljaju samo pomoćne mašine već se kod manjih kapaciteta upotrebljavaju i kao osnovne mašine za skidanje i odlaganje otkrivke. Kao pomoćne mašine upotrebljavaju se za planiranje, prenos tereta, pomeranje koloseka i transportera i tako dalje.

10

Buldozeri na točkovima našli su široku primenu na površinskim kopovima uglja za sve vrste pomoćnih radova.Za radove na površinskim kopovima primenjuju se buldozeri koji se razlikuju po snazi i transportnom uređaju.

- U pogledu snage buldozeri se dele na buldozere snage do 75 kW, srednje od 75-200 kWi velike buldozere preko 200 kW.

- Prema transportnom uređaju razlikujemo buldozere guseničare i točkaše. Guseničari imaju 1,5 puta veću vučnu silu u odnosu na tokaše. Buldozeri na točkovima naročito sa pogonom na sva četirl točka u poslednje vreme sve više potiskuju bulodzere na gusenicama, naročito na lakšim radovima, većim udaljenostima transporta stenskog materijala i premeštanja, većoj razdaljini radilišta i površinskih kopova gde postižu znatno veći kapacitet i manje troškove. Veliki nedostatak buldozera na točkovima je ograničena vučna sila po uslovu athezije točkova s podlogom, naročito na vlažnim glinovitim stenama i lošim klimatskim uslovima. Za takve uslove još uvek ostaju nezamenljivi buldozeri na gusenicama. Nedostatak guseničara je veoma mala brzina kretanja (oko 5 km/h) dok je ona kod točkaša i do 8 km/h

Nečitko napisana poslednja dva reda na levoj strani i cela desna strana

buldozeri nastavak

Podešavajući plug se bira odnosno konstruiše u zavisnosti od namene i u slova u kojima se planira rad buldozera. Najrasprostranjeniji je plug u obliku lučno savijene varene konstrukcije. Prednji deo svakog pluga čini savijen čelični lim u čijem donjem delu je pričvršćen nož. U cilju povećanja čvrstoće plug se ojačava rebrima. Za rad u nevezanom usitnjenom materijalu neophodno je plug buldozera proširiti odnosno produžiti dodavanjem stranica od lima. Time se kapacitet buldozera može povećati od 40 do 50 procenata. Ovo proširenje se izvodi pločicama od čeličnog lima debljine od 10 do 15 milimetara koje se pričvršćuju na plug zavrtnjima za sloj u tvrdom materijalu. Plug se okrene prema zubima koji se (postavljaju) tako da mogu sitniti materijal pri punom ili praznom hodu. Zubi se u ovakvom slučaju učvršćuju zglobno na osu tako da njihove rezne ivice budu usmerene na suprotnu stranu od rezane ivice odnosno noža pluga.

U procesu rada plug vrši različite operacije pa profil pluga treba da bude tako izabran odnosno konstruisan da svaki njegov parametar omogući da se najracionalnije izvrši svaki pojedinačni element ukupne operacije. Najbolji je takav profil pruga kod koga se vučna prizma obrazuje tako da se sloj otkopano materijala kreće po površini pluga a zatim obrušava u pravcu kretanja buldozera.

Proces rada buldozera

U procesu rada buldozera otkopani materijal premešta se i transportuje. Da bi otkopani materijal iz masiva mogao da se utovari deo pluga zariva se u tlo.

11

Istovremeno se buldozer pokreće unapred. Buldozer vrši kopanje obično u prvom stepenu prenosa na taj način što spušta plug koji se zariva u tio i odvaja rez debijine 20 - 50 cm zavisno od čvrstoće stene. Odvojeni stenski materijal se skupija ispred pluga obrazujući vučnu prizrnu do njegove visine kada se podizanjem pluga prekida dalje kopanje, pa buldozer vrši samo transport (premeštanje). U procesu transporta se jedan deo stenskog materijaia gubi, pa se zavisno od namene buldozera bira određeni oblik i dimenzije pluga.

Gubici materijala iz vučne prizme ispred pluga iznose, ako su u pitanju vezane stene 2,5 do 3,2 procenata a ako su u pitanju nevezane stene od 6 do 7 procenata. Da bi se ovi gubici u transportu nadoknadili odnosno smanjili prilikom transporta plug se ostavlja zatvoren u čelo na neku manju dubinu koja se približno definiše veličinom koeficijenta gubitka, zapreminom i dužinom pluga.

Primena tehnike

U srednje čvrstim stenama i uglju a naročito u žilavom uglju ne može se vršiti kopanje buldožerima i skiperima bez prethodne pripreme tla. Ova prethodna priprema tla vrši se tehnikom riperovanja odnosno kidanjem tla uređajima montiranim na buldožerima odnosno traktorima velike snage od 130 do 250 kilovat. Sami uređaji sastoje se od noža i mehanizma za spuštanje noža. Postoje dva tipa uređaja za skidanje tla i to:

- riper u obliku paralelograma i- riper sa radijalnim spuštanjem.

Kod ripera u obliku paralelograma uvek je obezbeđen isti položaj noža bez obzira na dubinu kidanja tla. Oštrice i vrhovi noževa se manje kidaju. Riper sa radijalnim spuštanjem je jeftiniji zbog jednostavne konstrukcije ali se položaj noževa može samo delimično podesiti premeštanjem osovinice za položaj nagiba noža. Na taj način se za svaku vrstu stena prema dubini kidanja posebno mora postaviti nož.Riperi se izrađuju sa noževima dužine od 0,4-2,8 metara. Dubina riperovanja je od 0,2 do 1,36 metra a razmak između noževa je od 0,36-1,36 m.

Konstrukcija buldozeraRadni uređaj buldozera sastoji se pluća, rama i mehanizma za upravljanje plugom.

Plug predstavlja u osnovi zavarenu konstrukciju koritastog profila. Na donjoj ivici kružnog lima pluga pričvršćen je nož. Sa zadnje strane plug je opremljen rebrima… Ram povezuje plug sa nečim i prenosi na njega radnu silu.

Kapacitet buldozera

Zavisi od daljine na koju se transportuje profila terena na kojem buldozer radi odnosno od načina rada tegljača i dimenzija pluga.

Način rada buldozera takođe ima veliki uticaj na njegov kapacitet. Ako buldozer radi u padu vučna sila mu se znatno povećava, umanjuju se otpori na transport materijala ili povećava se u znatnoj meri zapremina materijala koja se transportuje ispred pluga.

12

Ako buldozer radi na usponu nastaju obrnute pojave. Zavisno od dubine rezanja i povećanja vučne prizme rastu i otpori na kretanje buldozera. Dužina puta na kojem buldozer sabija materijal ispred pruga iznosi najčešće od 5 do 7 metara i vrši se najčešće jedan ili dva stepena prenosa. Da bi se smanjilo rasipanje materijala na bočnim stranama pluga treba nastojati da se transport vrši po uspehu iz dubine do 0,6 metara koji se može formirati iz nekoliko prolaza buldozera . Na ovaj način je moguće povećati kapacitet jedan i po do dva puta ako dužina transporta materijala nije veća od 50 do 70 metara.

Isto tako pričvršćivanjem na plug dodatnih štitnika na gornjem delu i bočnim stranama pluga moguće je povećati kapacitet od 20 do 45 posto.

Radi povećanja kapaciteta primenjuje se takođe rad sa etapnim transportom materijala. Na kraju II etape stvara se gomila zapremine 100-200 m koja se zatim transportuje dalje. Znatan deo vremena troši se na prazan hod.

Skiperi

U površinskoj eksploataciji danas se većinom koriste skreperi na točkovima kao osnovna, dopunska i pomoćna oprema. Skreper je utovarno-transortna odlagališnta mašina jer objedinjuje sve procese rada mobilnost, velike manevre, stabilnost, energetsku nezavisnott. Ima nisku nabavnu cenu i mogućnost niskog lagerovanjačine skiper mašinom veoma pogodnom za otkrivku malih površinskih kopova i za ispomoć na pojedinim delovima površinskog kopa. U periodu eksploatacije postoje prikolični, poluprikoličnii samohodni skiperi koji se razlikuju po načinu prenosa težine na uređaje za kretanje i podlogu.

Prema načinu punjenja sanduka materijalom skiperi se dele na one koji se pune pod pritiskom izrezanih slojeva materijala kao i one koje pune sanduk pomoću posebnog mehanizma za punjenje, takozvanih elevatora. Njihovom primenom smanjuju se otpori.

Na ovaj način skiperi se dele na standardne i samoutovarne.Savremeni skiperi imaju hidraulične cilindre koji omogućavaju prenos sila na reznu

ivicu sanduka kao i prinudno potiskivanje noža čime se vrši punjenje sanduka na minimalnom rastojanju. Pomoću hidraulike se vrši i potpuno zatvaranje sanduka i time sprečava gubitak materijala pri transportu.

Kopanje (utovar), transport, odlaganje i povratak praznog skipera čini njegov radni ciklus.

U procesu kopanja po pravilu je potreban i gurač za šta se uglavnom upotrebljava buldozer na točkovima ili gusenicama. 1 buldozer kao gurač može opsluživati 4 do 5 skipera. Skiper vrši kopanje obično na prvom stepenu prenosa jer mu je potrebna velika snaga pa u tom razmaku brzina od 5 do 12 kilometara na čas jer vreme punjenja skipera zavisi od vrste materijala koji se kopa i zapremine sanduka. Da bi se omogućio rad skipera u čvrstim stenama odnosno stvorili još bolji uslovi u mekim stenama vrši se riperovanje stena. Debljina od rezanog materijala skiperom zavisi od kategorije stena i kreće se od 15 do 30 metara.

13

Dužina puta kreće se do 30 metara.

Tipovi skrepera

Za primenu skipera na površinskim kopovima uglja moraju biti ispunjeni posebni uslovi… Skiperi mogu raditi na terenu na kom nema većih komada stena (?)... bez ugrađenog grabuljastog utovarača skiper ne može da otkopava.Srednje čvrste stene stvaraju veliki otpor skiperovanju jer je sila kopanja kod skipera znatno manja neko kod bagera kašikara ili dreglajna. Međutim i u čvrstim stenama u kojima skreper ne može sam da otkopava može se prethodnim riperovanje odnosno cepanjem izvršiti odgovarajuća priprema za rad skrepera.Na površinskim kopovima za efikasan rad skrepera neophodno je izvršiti usklađivanje zapremine skrepera, ukupne težine snage motora i vrste transportnog uređaja odnosno točkove ili gusenice.Tipovi skrepera koji se najviše koriste na površinskim kopovima uglja imaju zapreminu od 8 do 24 kubna metra a kod vrlo povoljnih uslova i lakog materijala i do 40 kubnih metara.Brzina skrepera sa transportnim uređajem na gusenicama iznosi od 8 do 10 kilometara na sat a brzina točkaša se kreće od 40 do 70 kilometara na sat. Zbog toga se skreperi na gusenicama primenjuju na udaljenosti od 100 do 300 metara, priključni skreperi na točkovima od 100 do 500 metara a samohodni skreperi na udaljenosti od 200 do 1200 metara . Samohodni skreperi na gusenicama mogu savladati uspone od 20 do 25 procenata a na točkovima od 8 do 15 procenata pri izboru skrepera najveću pažnju treba obratiti na karakteristike stena odnosno na otpore koji se u zavisnosti od tla suprotstavljaju radu skrepera.Ukupan otpor kod rada skrepera jednak je zbiru otpora na kretanje punog skrepera, otpora stene na rezanje, otpora podizanja materijala i otpora usled trenja materijala.....Desna strana i nečitka i bleda

Utovarivači

Utovarači su utovarne mašine koje se sve češće primenjuju na površinskoj eksploataciji prvenstveno za utovar miniranog materijala. Osnovni radni parametri utovarivača su:nosivost, specifična sila rezanja, visina istresanja, radijus kopanja, ugao istresanja, dubina kopanja itd.Specifična sila rezanja kod savremenih utovarivača kreće se do 1200 N/mm2 (?)Klasifikuju se po nosivosti, po smeru odnosno pravcu istovara kašike, po tipu uređaja osnovne mašine .Po nosivosti utovarači se dele na male do 5 kw/N, na lake od 6-20 kw/N, na srednje od 20-40 kw/N i teške od 41-100 kw/N i veoma teške preko 100 kw/N. Po pravcu istovara kašike utovarači se dele na utovarače sa prednjim, bočnim i zadnjim istovarnim delom.

14

Uređaj za utovar kašike može biti kombinovani, prebacujući i čeoni. Kod ovih uređaja za kretanje primenjuje se točkovi (pneumatici) (?) ili gusenice. Utovarači se u različitim uslovima pripremaju za rad sa više različitih zamenjivih kašika. Kašike mogu biti: za površinsko otkopvanje, za utovar i dvočeljusna kašika.

Utovarivači na pneumaticima

Utovarivači na pneumaticima odnosno specijalni tegljači kod ovih mašina izrađuju se po šemi oslanjanja na četiri točka i poseduju po pravilu točkove u obe osovine. Prednji most veša se kruto za šasiju specijalne izrade zadnji most se veša pomoću specijalnog balansira koji obezbeđuje dobru amotrizaciju mosta i povećava atheziju točkova sa površinom njihovog oslanjanja u težnji da se athezija točkova i tla poveća u znatnoj meri. Na protektoru pneumatika usecanjem se stvaraju kramponi (šare). Oblik i raspored krampona na pneumatiku određuje sposobnost kretanja i prohodnost utovarača.

Za rad utovarivača u peskovitom terenu primenjuju se pneumatici sa glatkim protektorima. Protektori sa dubokim kosim šarama primenjuju se u čtvstom materijalu.

Dubina ureza za površinske kopove se kreće od 150-200 mm za povećanje athezione sile utovarača. Neki proizvođači zapunjavaju 75% pneumatika vodom a u zimskom rastvoru vodenm rastvorom hlor-kalcijuma ili gašenim krečom. Pri ovome se povećava stabilnost utovarača i smanjuje habanje guma. Smanjenje habanja guma ima velikog uticaja na ekonomiku njegovog eksploatisanja. Cena jednog kompleta pneumatika iznosi i do 25% cene čitavog utovarača. Zamena istrošenih guma vrši se posle 1500-2000 radnih sati. Pneumatici na prednjim točkovima manje traju od pneumatika na zadnjim točkovima tj brže se habaju.

Kapacitet utovarača

Računa se kao kod bagera kašikara

Q=3600 x Kp x Kap/Kr x Tc ( čvrstih centimetara kubnih po času)Kp - koeficijent punjenja kašikeKv - koeficijent vremenskog iskorišćenjae - zapremina kašike utovaračaKr - koeficijent rastresitosti materijalaTc - vreme ciklusa utovarača koje se.....tc-tk+ti+tp+tprtc - vreme punjenja kašiketi - vreme istovaratp - vreme vožnje punog utovarača do mesta istovaratpr - vreme vožnje praznog utovarača do mesta istovara

Vreme vožnje u utovarača računa se po formuli

15

tp=Lp/Vp tpr=Lpr/VprLp i Lpr - dužina koju prođe pun odnosno prazan utovaračVp i Vpr - brzina kretanja punog odnosno praznog utovarača

Grejderi

Grejderi su mašine sa sopstvenim pogonom za otkopavanje i transport materijala sa radnim uređajem u obliku pluga opremljenih nožem za planiranje, profilisanje i oblikovanje zemljanih radova.

Različiti su po sastavu i parametrima. Svi su opremljeni istim radnim uređajem po izgledu i principu dejstva u obliku uskog i u poprečnom preseku krivog pluga pričvršćenog za okretni krug koji je postavljen na vučin ram a pričvršćen za osnovni ram mašine. Putem mehanizma za upravljanje i montažnih premeštanja plug se može postavljati u različite položaje u prostoru. Radni procesi grejdera se sastoji u poprečnom premeštanju materijala. Otkopani materijal se podiže po površini pluga i sipa površinu uvučene prizme ispred pluga pa zatim premešta uzduž pluga obrazujući na kraju pluga bočnu gomilu.

Grejderi mogu biti laki, srednji i teški.Dužina kruga je 3000, 3700 i 4.200 milimetara. Snaga instalisanog motora je do 70 kilovati.Uredjaj za kretanje čine vodeći i vođeni točkovi.Vučne osobine grejdera zavise od broja pogonskih osovina, snage motora i m a s e

mašine.Izrađuju se sa mehaničkim, hidrauličnim ili kombinovanim sistemom za upravljanje.

Dejstva između točkova grejdera i tela

Najveća vučna snaga se postiže pri koeficijentu proklizavanja od 18 do 20 procenata. Tada vučna sila dostiže od 70 do 73 procenta.Postoji pojam postojanosti kretanja. Postojanim se smatra kretanje u kojem mašina može upravljati i pri tome imati sposobnost hoda a razvija neophodnu siluNečitko napisana desna strana

Konstrukcija grejderaТипични модели имају три осовине, са кабином и мотором који се налази изнад задње осовине на једном крају возила и треће осовине на предњем крају возила, са ножем у између prednjih i zadnjih točkova.Glavna karkteristika grejdera je svestrano pokretljiv nož koji se nalazi između prednjih i zadnjih točkova. Nož je blago zaobljen, slično kao kod dozera. Pomoću posebnih uređaja nož se može pokretati oko vertikalne i horizontalne ose pa se mogu vršiti sledeći pokreti:

izdizanje i spuštanje noža iznad tla

16

menjanje ugla noža u odnosu na tlo u oba smerapromena ugla u odnosu na pravac kretanja u oba smeraisturanje noža u stranu u oba smeraPrednji točkovi su takođe svestrano pokretljivi što omogućuje rad na kosinama. Grejderi su prvobitno nastali kao vučene mašine. Danas se uglavnom proizvode kao samohodni sa 2 ili 3 osovine. Samohodni grejderi imaju mogućnost rada pri hodu unazad. Pogonski motor je dizel-motor. Upravljanje nožem može biti: mehnaičko, hidraulično i kombinovano.

Kapacitet grejdera

Plug pri kretanju grejdera reže i otkopava materijal i otkopani m materijalom zasipa udubljenja na površini terena. Svakim narednim prolazom površina terena postaje sve ravnija. Grejderi sa tri osovine imaju bolja svojstva za planiranje od dvoosovinskih grejdera. Visok kvalitet i bolja ekonomičnost se postiže kada se plug kod svakog prohoda postavlja na nivo površine oslanjanja točkova. Ukoliko je poznat broj prohoda kapacitet grejdera na izradi puteva za jednu smenu može se izračunati na sledeći način:Qcu=60 x Lp x kv x tgm/t Lt - dužina radnog segmenta plugaKv - kurir picigent iskorišćenja grejdera po vremenut - trajanje radnog ciklusat= 2x Lp (n1/v1 + ...) 2n x t1/min

v1, v2, v3... - brzine kretanja u prvom drugom i trećem segmentun1, n2, n3... - broj prohoda učinjenih u prvom, drugom, trećem segmentu prenosat1 - vreme potrebno za pokretanje mašine (1 min) ili okretanje pluga za 180 stepeni od 0,5 do 1 min.tsn - vreme trajanja prve smene.