1

AZƏRBAYCAN DÖVLƏT NEFT AKADEMİYASI

Əlyazması hüququnda

HÜSEYNOV ELVİN MÜBARİZ OĞLU

FONTAN ARMATURUNUN İŞGÖRMƏ QABİLİYYƏTİNİN TƏDQİQİ

İxtisas: 050625.1 – “Texnoloji maşınların və avadanlığın mühəndisliyi”

MAGİSTR DİSSERTASİYASI

Elmi rəhbər: t.e.n., dosent Mustafayev S.D.

Bakı - 2015

2

REFERAT

Magistr dissertasiyası girişdən, dörd fəsildən, nəticədən və ədəbiyyat

siyahısından ibarətdir.

Birinci fəsildə fontan quyusunun ağız avadanlığı kompleksi, armaturanın

konstruksiyalanması prinsipləri, onlara qoyulmuş tələblər şərh edilmişdir. Burada

fontan armaturalarının mövcud konstruksiyalarının icmalı, bir quyudan iki layın

ayrılıqda istismarı üçün iki lüləli armaturlar barədə də məlumatlar verilmişdir.

Ikinci fəsildə, fontan armaturasının və onun siyirtmələrinin işqabiliyyətinə

baxılmışdır, onlara qoyulmuş texniki və istismar tələbləri işlənmişdir, eyni zamanda

onların konstruktiv parametrləri əsaslandırılmışdır. Digər tərəfdən, armaturanın

etibarlığının və detallarının davamlılığının artırılması yolları göstərilmişdir və

avadanlığın iş qabiliyyətini təmin etmək üçün tədqiqat istiqamətləri təyin edilmişdir.

Üçüncü fəsildə, müxtəlif meyarlar üzrə armaturların iş qabiliyyəti təyin

edilmişdir; bu iş həm də siyirtmələr üçün yerinə yetirilmişdir. Burada həm də

siyirtmənin ayrı-ayrı detallarının möhkəmliyə hesabatları verilmişdir.

Dördüncü fəsildə, fontan armaturasının istismarı zamanı müşahidə edilən

nasazlıqlar və mürəkkəbləşmələr şərh edilmişdir, onların yaranma səbəbləri

göstərilmişdir və onların aradan qaldırılması üçün konkret təkliflər tövsiyyə

olunmuşdur; armaturların istismarı və təmiri zamanı təhlükəsizlik texnikasına əməl

edilməsi qaydaları da verilmişdir.

3

ABSTRACT

Master's thesis introduction, four chapters, the result is a list of literature.

The first chapter of the fountain complex in the mouth of the well, fittings

constructions principles, set out the requirements imposed on them. A review of

existing structures fittings the fountain, a well of two-barrel fittings for the operation

of two layers were also reported separately.

In the second chapter, fittings and valves the ability to work considered fountain,

they developed the technical and operational requirements, but also based on their

structural parameters. On the other hand, fittings ways to increase the reliability and

durability of parts and equipment efficiency has been appointed to ensure that the

research directions.

In the third chapter, the ability to work on different criteria has been appointed

fittings; Both valves have been carried out for this study. There were also reports of

valve strength of separate details.

In the fourth chapter, the observed defects and complications during the operation of

the fountain has been interpreted fittings, their causes, and their removal has been

recommended for the specific proposals; the observance of safety rules during the

operation and maintenance of fittings are also given.

4

MÜNDƏRİCAT

səh.

Giriş . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6

1. FONTAN QUYUSUNUN AVADANLIQ KOMPLEKSİ . . . . . . . . . . . 7

1.1 Fontan armaturasının konstruksiyalandırılması prinsipləri . . . . . . . . . . 8

1.2 Armaturanın konstruksiyasına qoyulmuş əsas tələblər . . . . . . . . . . . . . . 18

1.3 Armaturaların mövcud konstruksiyalarının icmalı . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

1.4 Bir quyudan iki layın ayrılıqda istismarı üçün fontan armaturaları . . . . . 24

2. FONTAN AVADANLIĞININ İŞQABİLİYYƏTLİYİ . . . . . . . . . . . . . . 34

2.1 Fontan armaturaları siyirtmələri və onların işqabiliyyətliyi . . . . . . . . . . 37

2.2 Fontan armaturasına qoyulan texniki və istismar tələblərinin işlənməsi. 42

2.3 Fontan armaturasının konstruksiya parametrlərinin əsaslandırılması . . . 43

2.4 Fontan armaturasının etibarlığı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

2.5 Fontan armaturası detallarının davamlılığının artırılması. . . . . . . . . . . . . 55

2.6 Avadanlığın işqabiliyyətini təmin etmək üçün tədqiqat istiqamətləri. . . 56

3. MÜXTƏLİF MEYARLAR ÜZRƏ AVADANLIĞIN İŞ

QABİLİYYƏTİNİN TƏYİNİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58

3.1 Fontan armaturası siyirtməsi iş qabiliyyətinin möhkəmlik meyarı üzrə təmin edilməsi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58

3.2 Siyirtmə detallarının möhkəmliyə hesabı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

3.2.1 Sipər . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

3.2.2 Yəhər (yəhər halqası) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62

3.2.3 Şpindel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63

3.2.4 Ştok . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

3.2.5 Ştanq . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66

3.2.6 Silindr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68

3.2.7 Dayaq şaybası . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

3.2.8 Qapaq şaybası . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

4. FONTAN ARMATURASININ İSTİSMARI VƏ TƏMİRİ . . . . . . . . . . 70

4.1 Fontan armaturası üzrə təhlükəsizlik texnikası . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70

NƏTİCƏ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72

5

ƏDƏBİYYAT SİYAHISI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73

ƏLAVƏLƏR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74

GİRİŞ

6

Mövzunun aktuallığı. Son illərdə ölkəmizdə neft və qaz hasilatı durmadan art-

maqdadır və yaxın gələcəkdə bu karbohidrogenlərin hasilatlarının daha da yüksəldil-

məsi neft strategiyası siyasətimizin mühüm məsələsidir. Mədənlərdə tətbiq edilən

istismar üsullarından birincisi fontan üsuludur ki, bunun da təzə kəşf edilmiş yataq-

larda, o cümlədən dəniz neft və qaz yataqlarının mənimsənilməsində böyük rolu

vardır. Fontan armaturası fontan istismarı neft və qaz quyularının ağzında qurulan

avadanlıqdır və neft və qazı hasil edilmək üçün təyin edilmişdir. Fontan armaturası

uzunömürlü, etibarlı və yüksək işqabiliyyətli olmalıdır.

Hazırki magistr dissertasiyasında həmin bu çox mühüm məsələlərin tədqiqi və

həlli nəticələri şərh edilmişdir. Odur ki, dissertasiyanın mövzusu aktualdır.

Işin məqsədi. Fontan armaturasının siyirtmələrinin yeyilməyə davamlığını

artırmaqla onun işgörmə qabiliyyətinin və uzunömürlülüyünün artırılması..

Tədqiqatın əsas məsələləri. Fontan armaturalarının, onların siyirtmələrinin

mövcud konstruksiyalarının şərh edilməsi, onların etibarlığının, davamlılığının və iş

qabiliyyətinin tədqiqat istiqamətlərinin göstərilməsi məsələləridir.

Bundan başqa, müxtəlif meyarlar üzrə fontan armaturasının iş qabiliyyətinin

təyin edilməsi üsullarının şərh edilməsidir.

Qoyulmuş məsələlərin həlli yolları. Fontan armaturasının istismarı zamanı,

müşahidə olunan nasazlırların və mürəkkəbləşmələrin yaranması səbəblərini təhlil

edərək öyrənməkdir və onların aradan qaldırılması məqsədilə lazımi tədbirlərin töv-

siyyə olunmasıdır. Armaturun özünün və onun siyirtmələrinin hər hansı bir hissəsi-

nin tez-tez sıradan çıxmaması üçün, vaxtlı-vaxtında profilaktik tədbirlərin və təmir

işlərinin həyata keçirilməsinin mühüm və əhəmiyyətli olması göstərilmişdir.

Bunlardan başqa fontan armaturası siyirtmələri detallarının möhkəmliyə

hesabatları təqdim edilmişdir və fontan armaturası üzrə təhlükəsizlik texnikası

məsələləri şərh edilmişdir.

1. FONTAN QUYUSUNUN AVADANLIQ KOMPLEKSİ

7

Fontan quyusunun avadanlıq kompleksi iki komplektdən ibarət olur:

1) quyuüstü avadanlıq komplekti;

2) quyu daxili avadanlıq komplekti.

Tam kompleksə quyunun özü də ayrı bir obyekt kimi aiddir.

Işləyən, yəni istismarda olan fontan quyusunun konstruksiyasına daxil olan

qoruyucu borular kəmərlərilə birlikdə onun digər hissələri də daxil olmaqla bu

avadanlıq kompleksi ən mürəkkəb neft-qaz-mədən avadanlıq komplekslərindən

biridir və onun özünəməxsus bir sıra konstruktiv və keyfiyyət xüsusiyyətləri vardır

ki, bunlar da digər neft-qaz-mədən avadanlıq komplekslərindən aşağıdakı fərqli

konstruktiv xüsusiyyətlərilə xarakterizə olunurlar:

1) kompleksin bir detalı on digər detalından bir və ya bir neçə kilometr

məsafədə yerləşə bilər, məsələn, fontan yolkasının hissəsi və quyudaxili axını kəsən

klapan;

2) kompleks detallarından birinin ölçüləri, materialı və həndəsi forması

digərinin uyğun parametrlərindən kəskin fərqlənir, məsələn, qaldırıcı boru, istismar

kəməri borusu və flans birləşməsi detalları;

3) kompleksdə hasil edilən mühitin (məhsulun) təzyiqi altında işləyən “metal-

metal” tipli kipləndiricilərin çox olması, məsələn, axın bağlayıcıları (siyirtmələr,

tıxaclı kranlar), klapanlar, flans birləşmələri və s.

Fontan quyusunun tam avadanlıq kompleksinin digərlərindən fərqli keyfiyyət

xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:

1) kompleksin keyfiyyət göstəricilərini şərtləndirən iş şəraitlərinin tənzimlən-

məsi onun idarəedicilərinin imkanı daxilində deyildir;

2) tam avadanlıq kompleksinin bir detalı təyinatlı şəraitdə işləyirsə, digər

detalı təyinatsız, tamamilə təsadüfi parametrlərə malik şəraitdə işləyir.

Bu səbəblərə görə də avadanlığın keyfiyyəti əvvəlcədən bilinmir və onun

imtinasız işləmək ehtimalını dəqiqləşdirəndə onu müəyyən etməyə imkan vermir.

İstismar şəraitləri tənzimlənmədikləri üçün, bu kompleksin keyfiyyət və etibarlıq

səviyyələri də tənzimlənmirlər. Avadanlığın detalları təyinatsız (təsadüfi və

8

əvvəlcədən məlum olmayan yüklərin təsiri altında) şəraitlərdə işlədikləri üçün,

onların iş payları da çox geniş sərhədlər arasında dəyişirlər.

Burada əsas məqsəd quyuüstü avadanlıq kompleksinin (şək.1.1) konstruksiya-

landırma məsələlərinə baxmaqdır.

1.1. Fontan armaturasının konstruksiyalandırılması prinsipləri

Fontan quyularının ağzını kipləşdirmək, açıq fontanın qarşısını almaq, quyu-

dan yüksək təzyiq altında çıxarılan nefti, qazı və digər qarışıqları (suyu, mexaniki

qarışıqları) lazımi istiqamətlərə yönəltmək, quyunun iş rejimini tənzimləmək üçün

təyinatlanmış fontan armaturalarının müxtəlif konstruksiyaları vardır və mədənlərdə

tətbiq edilirlər. Bu fontan armaturlarının bağlayıcı qurğularının (tərtibatlarının)

konstruksiyaları da çox müxtəlifdirlər. Həmin konstruksiyaların təhlili, tədqiqi və

daha da yüksək işgörmə qabiliyyətinə və etibarlığa malik olan konstruksiyaların

yaradılması olduqca çox aktual və perspektivli məsələdir. Bütövlükdə fontan

armaturalarının yüksək keyfiyyətli olmasını onun bağlayıcı tərtibatlarının (düz axınlı

siyirtmələrinin, tıxaclı kranlarının, ventillərinin və s.) etibarlığı şərtləşdirir.

Fontan armaturası fontan, kompressor, qazlift quyularını kipləşdirmək, onların

iş rejimlərini tənzimləmək və nəzarət etmək üçün təyin edilmişdir. Fontan

armaturasını kəşfiyyat quyularının mənimsənilməsi və sınanılması prosesində, həm

də quyuların fontan etməsi dövründə qoruyucu kəmər sarğısı (şək.1.1-də, 1,2,3)

üstündə quraşdırırlar.

Fontan armaturalarının tipik sxemləri və əsas parametrləri ГОСТ 13846-84

dövlət standartı ilə tövsiyyə olunmuşdur (şək.1.2-yə bax).

Fontan armaturasının konstruksiyası fontan yolkasının yuxarı buferində

təzyiqin, həm də yolkanın və boru başlığının yan çıxışa aparanın buferi üstündə

mühitin təzyiqinin və temperaturunun ölçülməsini təmin edir. Standartla bloklu

fontan armaturlarının hazırlanması, eləcə də lazım gəldikdə onların avtomatik ilkin

9

10

mühafizə edicilərdə və məsafədən idarəedilən bağlayıcı tərtibatlarla

komplektləş-dirilməsi nəzərdə tutulmuşdur.

Fontan armaturalarının əsas parametrləri cədvəl 1.1-də verilmişdir.

Cədvəl 1.1

Fontan armaturalarının əsas parametrləri (ГОСТ13846-74 üzrə)

Yolkanın lülə-sində şərti keçid, mm

Yolkanın yançıxışına apara-nında (kənar-laşdıranlarında) şərti keçid, mm

İşçi təzyiq, MPa

50 50 - - - 35 70 105

65 50; 65 7 14 21 35 70 -

80 50; 65 - - 21 35 70 -

100 65; 80; 100 - - 21 35 - -

150 100 - - 21 - - -

Kəmər sarğısı üstündə qərarlaşdırılmış boru sarğısı nasos-kompressor yaxud

qoruyucu kəməri asmaq və kipləşdirmək, boruarxası fəzada təzyiqə nəzarət etmək və

quyunu mənimsəmə, ani sınama, istismar və təmir prosesində bir sıra texnoloji

əməliyyatları aparmaq üçün təyin edilmişdir. Boru sarğısı (şək.1.2) dörd keçidlidən

(dördboğazdan), yaxud üçkeçidlidən (üçboğazdan), muftalı asqıdan (quyu boru

kəmərini iki cərgəli boru sarğısında və ölçükeçirici sarğacdan yivlə asmaq olar) və

manifolddan ibarətdir. Iki konsentrik qaldırıcı borular kəmərlərini asarkən iki boru

başlığı istifadə edilir. Bu halda daxili (kiçik diametrli) II cərgə borular kəməri birinci

boru başlığının içərisindəki sarğacdan asılır; xarici I cərgə qaldırıcı borular kəməri

isə - ikinci boru başlığının üçboğazının içərisindəki sarğacdan asılır.

Quyu boru kəmərini boru sarğısı üstündə qərarlaşdırılmış preventor üzrə

endirirlər. Quyunu boru sarğısı üstündə fontan yolkası üzrə istismar edirlər. Muftalı

asqı quyu axınkəsəni üçün qanov ilə borututucudan, sıxıcı qaykadan, halqadan,

11

12

13

14

kipləşdirici halqalardan, mühafizə edici qısa borudan, yaylı halqadan, ölçükeçirici-

dən, kipləşdiricilərdən, keçidçidən və qaykadan ibarətdir.

Boru sarğısının manifoldu dördkeçidlinin çıxışa aparanlarının birinin üstündə

qərarlaşdırılmış bir yaxud iki əl ilə intiqallı bağlayıcı tərtibatdan və ikinci çıxışa

aparanın üstündə bir bağlayıcı tərtibatdan, arabölücüdən, ventildən və manometrdən

ibarətdir (şək.1.3).

Fontan yolkası istismar rejimini tənzimləmə, işçi mühitin təzyiqinə və

temperaturuna nəzarət etmək, həm də bir sıra texnoloji əməliyyatları aparmaq üçün

təyin edilmişdir (şək.1.4).

Bufer flansı, yaxud fontan yolkasının bağlayıcı tərtibatının köməyilə quyuda

tədqiqat və təmir işləri aparılan yağla kipləndirici (lubrikator) qərarlaşdırmaq olur

Fontan armaturasını işarələmək üçün şifrləmə sistemi qəbul edilmişdir ki, bu

da onun sxemindən, konstruksiyasından, siyirtmələrinin idarə olunma üsulundan,

şərti keçidinin diametrindən, təzyiqdən, iqlim icrasından və korroziyaya davam-

lığından asılı olaraq bir neçə həriflə və şifrli işarə ilə göstərilir.

Fontan arnaturasının tam şifri ümumi şəkildə belə təsvir edilir: АФХ1 Х2 Х3 Х4

Х5 Х6 Х7. Burada A – armatura, Ф – fontan, Х1 – konstruktiv icra deməkdir.

Flanslı birləşmələrlə işarələnmiş (ən çox yayılmışdır); qaldırıcı kəmərin boru

başlığı ölçü keçiricisindən asqısı - yiv üstdə – K;

qaldırıcı kəmərin boru başlığında asqısı mufta üstündə işarələnmişdir;

elektrik mərkəzdənqaçma nasosu qurğusu (EMNQ) olan quyuların istismarı

üçün – Ə;

Х2 – armaturanın sxeminin nömrəsi; ikicərgəli konsentrik asqıda sxemin

nömrəsinə “a” hərifi əlavə edilir;

Х3 – siyirtmələrin idarəedilməsi üsulu; əl ilə idarəetmə işarələnməmişdir;

məsafədən və avtomtik – B; avtomatik – A.

Х4 – şərti keçidin diametri, mm. Əgər fontan yolkası lüləsinin şərti keçidi yan

çıxışa aparanlarının keçidindən fərqlənirsə, onda rəqəmli işarələnməni kəsir üzrə

göstərirlər;

Х5 – işçi təzyiqdir, MPa ilə;

15

16

17

Х6 – iqlim icrası: mülayim iqlim zonası üçün işarələnməmişdir; mülayim və

soyuq iqlim zonaları üçün – ХЛ;

Х7 – korroziya davamlığı üzrə icraetmə: adi mühit üçün işarələnməmişdir;

tərkibli mühitlər üçün:

CO2 – 6% – K1;

H2S və CO2 – 6% – K2;

H2S və CO2 – 25% – K3.

Fontan armaturalarının texniki xarakteristikaları aşağıda göstərilmişdir:

Quyu mühiti:

Tərkibində 3-25 mq/l-dək mexaniki qarışıq və 50% lay suyu və 0,003%-dək

CO2 və H2S olan neft, qaz, qaz kondensat;

K1 korroziyalı – 6%-dək CO2 və 25 mq/l-dək mexaniki qarışıqlı neft, qaz,

qazkondensat;

K2 korroziyalı – hər biri 6%-dək CO2 və H2S ilə və 25 mq/l-dək mexaniki

qarışıqları olan neft, qaz, qazkondensat;

Kütlənin həddi meyletmələri ± 3%-dən, əndazələrinki isə ± 2%-dən ibarətdir.

Bağlayıcı tərtibatları da işarələmək üçün şifrləmə sistemlər qəbul

edilmişdirlər.

Tıxaclı kranın şərti işarələnməsində KTKC göstərilir:

K – kran;

T – tıxaclı;

K – keçidli;

C – sürtgü yağı ilə.

Birinci ədə – şərti keçid, mm-lə;

Ikinci ədəd – işçi təzyiq;

ХЛ – soyuq zona üçün iqlimi nəzərə alma. Məsələn, 65 mm-lik şərti keçidli,

14 MPa işçi təzyiqə hesablanmış, soyuq iqlim zonası üçün, keçidli, sürtgü yağı ilə

tıxaclı kran KTKC-65x14хХЛ kimi işarələnir.

Siyirtmənin şərti işarələnməsində aşağıdakılar göstərilir:

CM – sipərin “metal-metal” üzrə kipləndirilməsi ilə siyirtmə;

18

C – kipləndirici sürtgü yağı ilə;

A – sürtgü yağının məcburi yaxud avtomatik üsulla verilməsilə;

İ və D – siyirtmənin şəkildəyişməsi (bir yaxud ikisipərli kipləşdirmə ilə);

Б – siyirtmənin gövdəsinin flanssız icrası (flanslı olanda hərif yazılmır);

П – məsafədən idarəetməli;

A – avtomatik idarəetməli;

birinci ədəd – şərti keçidin diametri, mm-lə;

ikinci ədəd – işçi təzyiqi;

şifrin sonunda korroziya dayanıqlığı üzrə icralama göstərilir.

Tərkibində 6%;-dək CO2 olan mühit üçün – K1;

Tərkibində hər birindən 6%-dək H2S və CO2 olan mühit üçün, quyuda

korroziya inhibitoru işlətməklə azlegirlənmiş və alçaq karbonlu poladdan hazırlanmış

– K2И. Məsələn, sipəri “metal-metal” üzrə kipləndirmə ilə, ikilaylövhəli sipərlə

sürtgü yağının avtomatik verilməsilə, 50 mm şərti keçidli, 70 MPa işçi təzyiqə

hesablanmış, 6%-dək H2S və CO2 olan mühit üçün siyirtmə CMAD-50x70K2 kimi

işarələnir.

Şək.1.6 -da, keçidli tıxaclı kran KTKC-65x14ХЛ göstərilmişdir.

Bu keçidli tıxaclı kranla 14MPa işçi təzyiqə hesablanmış fontan armaturlarını

komplektləşdirirlər.

Tıxaclı kranların texniki xarakteristikası:

Şifr KTTC-65x14 KTKC-65x14ХЛ

Şərti keçidi, mm 65

İşçi təzyiq, MPa 14

Kranın idarə olunması əl ilə

Quyu mühiti Tərkibində 25 mq/l-dək mexaniki qarışıq və 0,003%-dək CO2 və H2S və 50%-dək lay suyu (neft, qaz, qaz kondensat) olan mühit. ГОСТ 16350-80 üzrə makro iqlimli

19

rayon, mülayim, soyuq;

Quyu mühitin ən yüksək temperaturu, C 120

Uzunluğu, mm 330

Eni, mm 205

Hündürlüyü, mm 385

Kranların kütləsi, kq:

yığılmış görünüşdə 51

tam dəstin 52

Şək.1.5 -də ЗМС tipli birlövhəli sipərli siyirtmə təqdim edilmişdir.

Tıxaclı kran gövdə 8-dən, konusvari tıxac 7-dən, qapaq 10-dan, manjetlə

kipləndirilən tənzimləyici vint 12-dən, aşağı bolt 3-dən, dəstəkdən, spindeldən,

qulaqcıqlı muftadan, qrundbuksdan, itələyicidən ibarətdir.

Tənzimləyici vintin köməyilə tıxacı gövdədə cüzi araboşluğu ilə

qərarlaşdırırlar. Tıxacın idarə olunması qulaqcıqlı mufta ilə birləşdirilmiş şpindel

üzrə dəstəklə həyata keçirilir.

Kranların sürtgü yağı ilə yağlanması olmadan istismarına yol vermək olmaz.

İstismar prosesində kranı açanda və bağlayanda sürtgü yağının keçidə atılmasının

izilə, kran ЛЗ-162 sürtgü yağı ilə işləyəndə hər 40-50 tsikldən (dövretmədən) bir,

“Armatol-238” sürtgü yağı ilə uşləyəndə isə hər 150-180 tsikldən bir sürtgü yağı

vurucusunun köməyilə kranı sürtgü yağı ilə doldururlar.

Dəstəyin üstündəki oxlar-göstəricilər şpindelin yan səthindəki cihazlarla tuş

olmalıdır. Oxla göstəricinin kranın gövdəsinin keçid deşiyinin oxu ilə tuşluğu kranın

açıq yatırılmasına uyğun gəlir. Fontan armaturları həm kranlı, həm də siyirtməli

olurlar; məsələn şək.1.4-də, 2АФT-65/50x350 tipli fontan armaturasının ümumi

görünüşü göstərilmişdir; şək.1.3-də isə 4AФK-50x700 tipli fontan armaturasının

ümumi görünüşü verilmişdir.

1.2. Armaturanın konstruksiyasına qoyulmuş əsas tələblər

20

Boru başlığı və fontan yolkasından ibarət olan fontan armaturası fontan edən

21

22

quyunun ağzının mütləq kipliyini təmin etməklə yanaşı, uzun müddət (quyunun

fontanetmə dövründə) xidmət etməlidir.

Fontan armaturasının yüksək etibarlığını və iş görmə qabiliyyəti xassələrini və

halını təmin etmək üçün bütövlükdə armaturanın və onun bağlayıcı tərtibatlarının

konstruksiyası aşağıdakı tələblərə cavab verməlidir:

1) kiplik “metal-metal” təmas səthləri arasında yaradılmalıdır;

2) “metal-qeyri-metal” konstruksiyalı kipləndirilən düyünlər sürtgü yağı ilə

doldurulmalıdır;

3) mühitin (quyu məhsulunun) metal səthlərlə təmasda olduğu sahələr

mümkün qədər az olmalıdır;

4) fontan armaturası asan və məsafədən idarə edilən olmalıdır;

5) 21, 35 və 70 MPa təzyiqlərə hesablanmış fontan armaturalarını 3MC tipli

birlay lövhəli sipərli siyirtmələrlə komplektləşdirilirlər.

Siyirtmə tıxacının kipliyi sipərin və yəhərin kipləndrici səthlərində zəruri

təzyiq yaratmaq hesabına təmin edilir.

Ilk əvvəlki təzyiq boşqabvari yaylarla yaradılır.

Araboşluğun kipləndirilməsi siyirtmənin gövdəsinin orta hissəsindəki vurucu

klapan üzrə kipləndirici sürtgü yağı materialı ЛЗ-162 verməklə bərpa edilir (3m-

65x21-dən başqa digər siyirtmələr üçün).

Gövdənin və qapağın kipliyi metal araqatı ilə sancaqları qaykalarla dartmaq

nəticəsində əldə edilir.

Sipərin və gövdənin keçid deşiklərinin tuşoxluğunun tənzimlənməsinə

tənzimləyici qaykaların köməyilə nail olunur. Sipərin düzgün yatırılması nəzarəti

qayka ilə yerində saxlanılır.

Siyirtmənin gövdəsinə vurucu klapan üzrə verilən müdafiəedici sürtgü yağı ilə

örtülmüşdür ki, bu da onu çirklənməkdən və korrozyadan mühafizə edir. Kürəcikli

yastıqları dövraşırı sürtgü yağı ilə yağlamaq üçün yağlayıcı, bu düyündən sürtgü

yağının kənara çıxmasının qarşısını almaq üçün isə rezin halqa qərarlaşdırılmışdır.

Açıq vəziyyəti müəyyənləşdirmək üçün siyirtmənin örtük qabığının üstündəki yuxarı

cızıq, bağlı vəziyyəti - örtük qabığının üstündəki aşağı cizgi xidmət edir.

23

Nazimçarxı fırlandırmaqla şpindelə nəzərən sipərə irəli-geri hərəkəti verilir,

nəticədə, siyirtmənin keçid deşiyini açır yaxud bağlayır.

Keçid diametri 65 mm, işçi təzyiqi 21 MPa və keçid diametri 50 mm, işçi

təzyiqi 70 MPa olan siyirtmələr konstruksiyaca təsvir olunmuş siyirtmədən qapağın

gövdə ilə yivli birləşmələrilə, birinci isə - həm də tıxayıcının sürtgü yağsız olması ilə

fərqlənirlər. Onların iş prinsipi yuxarıda izah olunmuşla analojidir.

3MAD tipli ikilaylövhəli siyirtmələrlə 70 MPa təzyiqə hesablanmış fontan

armaturalarını komplektləşdirirlər.

Siyirtmə daxilində iki məxsusi kipləndirici sürtgü yağı üçün çəncik və sürtgü

yağının kipləndirilən səthlərə doğru keçməsi üçün novlar sistemi olan kipləndirici

üzlər 14 yatırılmış gövdə 1-dən ibarətdir.

Kipləndirici üzlər arasında, altı silindrik yayla və kipləndirici oymaqla

yığılmış, iki pilətəlövhə 13 qərarlaşdırılır. Pilətə lövhələr 13-ün şpindel 2 ilə və

tənzimləyici ştok 17 ilə birləşdirilməsi üçün xüsusi yonulmuş oyuqları vardır.

Şpindel 2 kipgəc 11-in gövdəsində qərarlaşdırılmışdır. Şpindel yivli hissəsilə,

diyircəkli yastıqlar 9 ilə yastıq qapağı 10-da yatırılmış. Gediş qaykası 4 ilə

birləşdirilmişdir. Gediş qaykası 5-in altıbucaqlısı üstündə örtükqabıq 7 ilə bərkidilən

nazimçarxı 5-in quraşdırırlar. Örtükqabığın yuxarı hissəsinə siyirtmənin açıq

vəziyyətində pilətəlövhələrin və yanaqların (üzlərin) deşiklərinin həmoxluğu

tənzimlənən bolt 6 ilə vintlənib bağlanmışdır.

Siyirtmə tıxayıcısının kipliyi siyirtmənin gövdəsindəki mühitin təzyiqi

hesabına avtomatik tıxayıcının səthinə doğru verilən xüsusi “Armatol-228” sürtgü

yağının hesabına yüksəldilir.

Yanaqcıqlardakı çənciklər siyirtmənin gövdəsindəki iki əks-klapan sürtgü yağı

ilə doldurulurlar.

Siyirtmənin açıq vəziyyətdə gövdədəki mühitin təzyiqi pistoncuq 12-yə görə

həlqəvi və yanaqcıqlardakı silindrik novçaları dolduran sürtgü yağı üstə dəyən təsir

edir. Siyirtməni bağlayanda lövhədəki cib yanaqdakı deşiklə həm yerləşən kimi,

pistoncuğa dəyib təsir göstərən mühitin təzyiqi sürtgü yağını qanovlar üzrə yenidən

yerləşməyə və onları yenidən doldurmağa məqbul edir.

24

Dibdə yerləşdirilmiş əks klapan üzrə daxili iç boşluğunda palçığın və işçi

mühitin toplanmasının qarşısını alan sürtgü yağı “Armatol-238” gövdəyə doldurulur.

Şpindeli və əksştoku kipləndirən manjetlər 16-nın mühiti buraxdığı hallarda

əksklapan 3 üzrə kipgəc düyününə kipləndirici pasta vurulur.

Pastanı vurmaq üçün əksklapan 4-ün qapağını vintləyib açmaq və sürtgü

yağını vurub birləşdirmək lazımdır. Klapanın gövdəsindəki deşik üzrə pasta təzyiq

altında yayı sıxaraq kürəciyin və istiqamətləndirici oymağın yerini dəyişir,

qrundbuksa nəzərən manjetlərin iç boşluğina girir və onları aralayıb genişləndirir.

Pastanı vurub qaçırdıqdan sonra yayın təzyiqi altında kürəcik ilk başlanğıc

vəziyyətinə geri dönüb deşiyi bağlayır.

Istiqamətləndirici yanaqlar arasında altı silindrik yayla və önmühafizəli

ftoroplast oymaqla yazılmış iki piltəlövhə yerləşdirilir.

Silindrdə yandan ştutseraltı iki deşik vardır. Pnevmatik silindrin işboşluqları

hava aparıcılar (boru xətləri) vasitəsilə pilotla (sürücü ilə) və armaturanın idarəedici

stansiyası СУАП ilə birləşdirirlər.

Beləliklə, nazimçarxı fırlanmaqla şpindellə birləşdirirlər ki, siyirtmənin

açılması və ya bağlanması həyata keçirilsin.

3MADП tipli siyirtmənin tərkibində həm də aşırma qayka, yuxarı örtükqabıq,

yastığın qapağı, kipləndirici pistonvari halqalar, şpindel kipləndiriciləri, piston,

halqa, dayaq halqası, qandarştokun örtükqabığı, son uc açarlayıcısı, manjet, halqa,

araqatı, kipgəcin gövdəsi, əksklapan, yastıq vardır.

Ventil gövdəsində, şpindel və seyrəldici-boşaldıcı tıxac vintlənib bağlanır.

Şpindelin gövdə ilə kipliyi bürüncdən və ftoroplastdan hazırlanmış, üstdən sıxıcı

oymaq üzrə aşırma qayka ilə sıxılan kipləndirici halqalar hesabına həyata keçirilir.

1.3. Fontan armaturaların mövcud konstruksiyalarının icmalı.

Son yüz il müddətində, ümumiyyətlə XX əsirdə Azərbaycan neft sənayesinin

inkişafı neft maşınqayırma sənayesinin yüksəlməsinə güclü təkan vermişdir. Bu

müddətdə çoxlu sayda müxtəlif kostruksiyalı fontan armaturları və onları

25

komplektləşdirmək üçün müxtəlif siyirtmələr yaradılmışdır və sənaye miqyasında

mədənlərdə tətbiq edilmişdir.

Digər neftçıxarma ölkələrində də, xüsusilə ABŞ-da, müxtəlif konstruksiyalı

fontan armaturları istehsal edilmişdir. Bundan başqa hal-hazırda Kanadanın,

Fransanın, İtaliyanın, Rusiyanın, Yaponiyanın, Norveçin istehsal eydiyi fontan

armaturaları beynəlxalq sərgilərdə nümayiş etdirilir və dünya bazarına çıxarılır.

Burada həm quru ərazilərdə, həm də dənizdə işlədilən fontan armaturaları

haqqında qısa məlumat verilmişdir.

Dənizdə qazılmış quyunun quyuüstü avadalığının yerləşdirilməsi quru

ərazidəki quyuüstü avadanlığın yerləşdirilməsindən az fərqlənir.

Quyuların qazılması şəraitləri onların istismarı üçün yaradılmış avadanlığın

konstruksiyasına və komplektləşdirilməsinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərmir.

Ona görə də fontan üsulunun tətbiqi baxımından qazıma şəraitinin öyrənilməsinə

geniş yer verilmir.

Azərbaycanda dəniz neft yataqlarının istismar şəraitləri digər ölkələrin dəniz

yataqlarının istismar şəraitlərindən kəskin surətdə fərqlənmirlər. Dənizdə mədən

işlərinin təşkili göstərir ki, dəniz nəqliyyatı istismar proseslərinin aparılması üçün

mühüm rol oynayır. Digər mühüm məsələ istismar meydançasından səmərəli istifadə

etməkdir. Dənizdə istehsal meydançasının (platformanın) ölçüləri məhdud

olduğundan, istismar avadanlığının ölçüləri də bu şərəitə uyğunlaşdırılır.

Xarici ölkə firmalarının istehsal etdyi təkbloklu fontan armaturaları, əsasən,

armaturaların əndazə ölçülərinin azaldılması məqsədini güdür.

Fontan armaturası iki və çox sütunlu (çoxsıralı) olduğundan, onun qabarit

ölşülərinin düzgün seçilməsi olduqca çox əhəmiyyətə malikdir.

Fontan quyusunun quyuüstü avadanlıq kompleksi fontan armaturasından və

sütun sarğısından ibarətdir. Fontan armaturası qaldırıcı borular kəmərinin (nasos-

kompressor borularının) və istismar qoruyucu borular kəmərinin (istismar sütunun)

ağzını (üstünü) kipləşdirir, çıxarılan məhsulu lazım olan istiqamətə yönəldir və

məhsulun təzyiqini tənzimləyir.

26

Bir quyudan bir neçə layın eyni zamanda və ayrılıqda istismarı üçün quyuüstü

avadanlıq da fontan armaturasından (boru başlığı, fontan yolkası və manifold) və

sütun sarğısından ibarətdir. Burada da siyirtmələr işlədilir.

1.4. Bir quyudan iki layın ayrılıqda istismarı üçün fontan armaturaları

Eyni zamanda həm yerləşdirmə, iki layın bir quyudan ayrılıqda istismarı üçün

ikilüləli fontan armaturasının işçi cizgiləri 1964-cü ildə təshih edilmişdir və

AzİNMAŞ-ın Elmi Texniki Şurasında (ETŞ) müzakirə edilmişdir. İУФ 60x48-168

tipli bu armaturanın işçi layihəsi 1963-cü ildə AzİNMAŞ-da işlənib hazırlanmışdır.

Fontan armaturasının təcrübi nümunəsi AzİNMAŞ-ın təcrübi sınaq

emalatxana-sında hazırlanmışdır, onun hissələri stend şəraitində və hissəvi olaraq

(qismən) mədən şəraitlərində sınaqdan keçirilmişdir. Fontan armaturasının gövdə

detalları döymə-qaynaq variantında hazırlanmışdırlar. Siyirtmə tıxayıcısının

etibarlığını artırmaq məqsədilə detalların səthi möhkəmləndirilmişdir.

Bu fontan armaturasının sxemi şək.1.6-də təqdim edilmişdir.

İkilüləli fontan armaturasının hər bir yolkası təkbloklu boru başlığı üzərində

qərarlaşdırılmış üçlük sxemli yolkadan ibarətdir. Yolkanın yan xətləri (çıxışa

aparanları) üstündə iki siyirtmə quraşdırılmışdır. Bu siyirtmələr paralel

quraşdırıldığından fontan armaturasının etibarlığı təmin olunur.

Azərbaycanda istehsal edilən fontan armaturaları müxtəlif sxemlər üzrə

istehsal edilirlər. Bu sxemlərin ən əlverişlisi 6-cı sxem üzrə buraxılan dördkeçidli

(dördboğazlı) gövdə ilə buraxılan (xaçvari sxem adlanır) fontan armaturasıdır

(şək.1.7).

Bu armaturanın üçkeçidli gövdə detalları ilə buraxılan üçlükvari armaturadan

fərqli qabarit ölçülərinin balacalığı, xidmət etmənin asanlığı və nəqliyyatla

daşımasının üstün olmasıdır. AzİNMAŞ-ın layihələr əsasında Rusiya

Federasiyasında istehsal edilən kranlı armatura üçkeçidli gövdə üzərində yığılır

(şək.1.8). 14 MPa işçi təzyiqə hesablanmış bu armatura az kütləyə və əlverişli texiki

və texnoloji göstəricilərə malikdir.

27

28

29

30

Aşağıda Kameron, FMC və W-K-M firmalarınınvə şirkətlərinin istehsal etdiyi

müxtəlif konstruksiyalı bir sıra fontan armaturalarının sxemləri və qısa izahı

verilmişdir. Şək.1.9-də Kameron (Cameron) firmasının buraxdığı bir lülədən iki

layın (horizontun) istismarı üçün iki sıralı qaldırıcı borular kəmərinin asılması ilə

ayrılıqda icra etmək üçün konstruksiyalandırılmış fontan armaturasının sxemi

göstərilmişdir. Bu armaturanın fontan yolkası üçboğazlı icrada layihələndirilmişdir.

Hər bir qaldırıcı borular kəmərini ayrılıqda kipləşdirən boru başlığının üstündə iki

ədəd üçlü fontan yolkası quraşdırılmışdır. Hər bir yolka iki siyirtmə ilə (biri lülənin

üstündə, digəri isə yan xəttin, çıxışa aparan xəttin üstündə yerləşdirilmişdir)

komplektləşdirilmişdir. Yolkanın yan xətlərinin biri digərinin əksiə (180 altında)

yönəldilmişdir.

Sxemdən göründüyü kimi boru asqısı yivli icrada konstruksiyalandırılmışdır

və təzyiq altında dəyişdirilə bilən əksqapaqla təchiz edilmişdir.

Qabarit etibarilə bu fontan armaturası müəyyən üstünlüklərə malikdir.

Kameron firmasının istehsal etdiyi, bir layın istismmar edilməsi üçün qaldırıcı

borular kəmərinin asılması ilə təkbloklu icrada konstruksiyalandırılmış fontan asqısı

yivlidir və istismar kəmərinin asqısı üstündə yerləşdirilmiş boru kəmərinin

asılmasına imkan verir. Fontan yolkası iki hissədən ibarətdir. Hər hissədə bir

məsafədən idarə olunan siyirtmə (bir mərkəzli siyirtmə) gövdənin içərisində

konstruksiyalandırılmışdır. Gövdənin üstündə bərkidilmiş üçkeçidli yan xətləri

birləşdirir. Hər bir xəttin üstündə bir siyirtmə və bir drossel quraşdırılmışdır.

Bu fontan armaturası dəniz quyuları üçün əlverişlidir. Armaturanın əndazə

ölçüləri balacadır, idarə olunması üçün yanaşılması asandır.

FMC firmasının bir quyudan iki layın eyni zamanda və ayrılıqda istismar

edilməsi üçün istehsal etdiyi fontan armaturası konstruksiyasına görə digər firmaların

armaturalarından fərqlənir.

Şək. -də göstərilmiş fotan armaturaları bir quyuda və iki istismarı üçün

nəzərdə tutulmuşdur. Bu armaturada hər bir qaldırıcı borular kəməri üçün ayrıca üçlü

(üçkeçidli) fontan yolkası quraşdırılmışdır. Göstərilən firmanın çoxbloklu

31

32

armaturaları da mövcuddurlar. Lülədən iki layın istismarı üçün qoşalaşdırılmış

fontan armaturası təkbloklu halda istehsal edilir.

Bir quyudan: a) bir və b) iki layın istismarı üçün təkbloklu fontan armaturaları

bir sıra üstünlüklərə malikdirlər.

Yolkanın üstündə iki ədəd lülə (mərkəzi) və iki ədəd yan xətti (yanda çıxışa

aparan) siyirtmə vardır. Konstruksiyası sadə olan ikisıralı fontan armaturasının yan

xətləri üstündə drossellər qoyulmuşdurlar. Hər iki yolka bir flans üstündə

bağlanmışdırlar.

Yolkanın yuxarı hissəsindəki təkblok iki üçkeçiddən ibarət işlənmişdir. Bu

təkblok alt və üst tərəfdən flanslar vasitəsilə kipləşdirilir. Quyuüstü təzyiqi ölçmək

üçün manometrlər üst flansın üstündə quraşdırılmıdır. Üst blokun yan deşiklərinə yiv

vasitəsilə yan xəttlər (çıxışa aparanlar) biri digərinə əks istiqamətdə quraşdırılmışdır.

Hər xəttin üstündə iki siyirtmə və bir drossel qurulmuşdur.

Boru asqısıın üstündə boyunduruq vasitəsilə bağlanmış ölçükeçici (bir ölçüdən

digərinə keçirən) – perevodnik qoyulur. Axırıncının üstündə fontan yolkası qoyulub

boyunduruq vasitəsilə bərkidilir. Boru asqısında iki sıra qaldırıcı borular sütunu

asılır. Qaldırıcı boruların asılması mufta icrasındadır.

W-K-M firmasının istehsal etdiyi təkbloklu, iki sıra boru kəmərini paralel

asmaq üçün layihələndirilmiş fotan armaturası məlumdur. Bu armaturanın lülə

hissəsində hər bir kəmər üçün iki siyirtmə quraşdırılmışdır. Bunlardan daha

etibarlıdır. Kataloqda siyirtmələrin konstruksiyası ayrılıqda göstərilir.

Ikisütunlu fontan armaturlarında quyuların eyni zamanda və ayrılıqda istismarı

üçün qaldırıcı borular kəmərləri asqılarının ikideşikli və üçdeşikli konstruksiyaları

vardır. O.C.T. firmasının istehsal etdiyi bu borular asqıları kipliyi və etibarlığı təmin

eidr, yiv birləşməsi borunun qalınlaşdırılmış ucu ilə gövdə içərisində yerləşdirilmiş

asqının vahidliyini və möhkəmliyini təmin edir. Asqı ilə gövdə arasındakı kiplik

manjet vasitəsilə əldə edilir.

33

Qeyd edildiyi kimi – təksütünlu (təklüləli) və qoşa sütunlu (iki lüləli) fontan

armaturalarını ABŞ-dan başqa Fransa, İtaliya, Yaponiya, Rumıniya şirkətləri də

istehsal edir.

Fransanın Malbrann firması fontan armaturaları istehsalında özünəməxsus

uğurlar qazanmışdır. Malbrann firmasının dördkeçidli (dördboğazlı) göv-də detallar

üzrə yığılmış təhlükəli (bir sütunlu) fontan armaturasının sxemi göstərilmişdir

1960-cı illərdən başlayaraq AzİNMAŞ-da tamamlanmış işlərin nəticələri

göstərir ki, Azərbaycanda mövcud olan neft yataqlarının əksəriyyəti çoxlaylıdırlar

(çoxhorizontlu – çoxtəbəqəli) və yataqların istismar dövrünü qısaltmaq üçün

müxtəlif istismar üsullarının tətbiqi zəruridir.

Dəniz quyularının mənimsənilməsi baha qiymətli əsaslar vasitəsilə

aparıldığından, avadanlığa və quyuların qazılmasına çəkilən xərcləri azaltmaq üçün

ən əlverişli üsullardan biri fontan üsulunun tətbiqidir. Eyni zamanda və ayrılıqda

istismar üsulunun tətbiqi üzrə mövcud sxemlərin – fontan-fontan və sairlərin

müqayisəsi göstərir ki, dəniz yatağı üçün ən əlverişli sxem fontan-fontandır.

Bir quyudan iki layın “fontan-fontan” üsulu ilə eyni zamanda və ayrılıqda

istismarı üçün quyuüstü avadanlıq istehsal etmək üzrə Səttarxan adına maşınqayırma

zavodunun müsbət təcrübəsi olmuşdur.

Amerika Birləşmiş ştatlarının “Drossel”, “ФMC”, “Грей”, “MakEboy”,

“Apmko”, “B-K-M”, “Kynep” və sair firmalarının layların bir quyudan ayrılıqda

istismarı üzrə çoxillik avadanlıq istehsal təcrübəsi vardır.

Dəniz yatağının istismarı üçün avadanlıq seçərkən, müasir firmaların istehsal

etdiyi avadanlıqlar müqayisəli şəkildə təhlil edilmişdir.

Səttarxan adına Maşınqayırma zavodunda üçboğazlı (üçkeçidli) və

dördboğazlı (dördkeçidli) gövdə əsasında yığılmış sxemlər üzrə yaranmış fontan

armaturaları istehsal edilir.

Həmin sxemlərin qoşalaşdırılmış, yaxud üçləşdirilmiş variantları ayrılıqda

işləyən quyuların quyuüstü avadanlıqlarında tətbiq edilə bilər.

İkisütunlu paralel nasos - kompressor boruları olan fontan armaturası

34

qoşalaşdırılmış iki yanbayan quraşdırılmış üçkeçidli gövdəli fontan yolkasından

ibarət olar.

“Azneftkinyamaş” Dövlət Şirkətinin zavodlarında quyuüstü fontan

avadanlığının yaradılmasının həm tarixi, həm də texniki-iqtisadi əsası vardır.

Quyunun üstündə АФТ 2/2-250 tipli ikilüləli fontan armaturası qoyulmaqla

iki layın bir armatura vasitəsilə istismarı təcrübəsi də olmuşdur.

Sonradan Səttarxan adına zavod 21 və 35 MPa təzyiqli və keçidinin diametri

50,65,80 və 100 mm olan birlüləli fontan armaturalarının və müxtəlif ölçülü sütun

sarğılarının (kəmər başlıqlarının) istehsalını mənimsəmiş və bu növ avadanlığı

istehsalı üzrə ixtisaslaşdırılmışdır.

“Azneftkimyamaş” DŞ-nin müxtəlif zavodlarında yataqların bir quyudan eyni

zamanda və ayrılıqda istismarı üçün müxtəlif avadanlıq növləri istehsal edilmişdir.

Ayrılıqda istismar üçün avadanlığın tərkibi əsasən fontan armaturalarından,

məsafədən, idarəetmə sistemindən və başqalarından ibarətdir.

Bu avadanlıq konstruksiyasına görə prinsipcə ənənəvidir. Avadanlığın texniki-

iqtisadi əsaslandırılması “Azneftkimyamaş” DŞ və xarici firmalarda istehsal edilən

avadanlıqla müqayisədə müəyyən edilə bilər.

Bundan başqa Səttarxan adına zavodun istehsal etdiyi 35 MPa təzyiqli

armaturanın satış qiymətini (19300 min manat) nəzərə almaq lazımdır.

Bu zavodun istehsal etdiyi fontan avadanlığı dəsti qiymətini analoji xarici

avadanlığın təxmini qiymətlərilə müqayisəsi göstərir ki, yerli zavodların istehsal

etdiyi avadanlıq dəsti xarici analoquna nisbətən 5 dəfə ucuz başa gəlirdi, yəni iqtisadi

cəhətdən daha səmərəli idi. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, ilk avadanlıq

nümunələrinin keyfiyyət göstəriciləri xarici analoqların göstəricilərindən aşağıdır. Bu

göstəricilərin yaxşılaşdırılması tələb olunur.

Müxtəlif konstruksiyalı quyuüstü fontan avadanlığının öyrənilməsi və

müqayisəli təhlili texniki-iqtisadi cəhətdən daha əlverişli avadanlıq seçilməsi

məqsədilə müəyyən informasiya materialı toplanmışdır. Avadanlığın ədəbiyyatlı

icmalı göstərir ki, “ФМС”, “Греу”, “Мак Eboy”, “Kuper-Kameron”, “WKM”,

35

“Kвернер-Нешпл”, “Ингрум Кактус” və s. xarici firmaların müxtəlif fontan

avadanlığı istehsal etmək üzrə çoxillik təcrübəsi vardır.

Bundan başqa 1995-ci ildə 6 quyu avadanlığını məsafədən idarəetmə sistemi

işlənmişdir. Bu sistem istifadə edilən fontan avadanlığının idarəetmə sisteminin

yaradılmasında əsas götürülmüşdür.

“Azərneftkimyamaş” DŞ zavodlarının nəzərdə tutulmuş fontan avadanlığını

istehsal etmək imkanı vardır. Bu həmin zavodların çoxillik təcrübəsinə əsaslanır.

Şirkətin müəssisələri yaxın zamanlarda tamamilə APİ (ABŞ) sisteminə keçməyi

planlaşdırır. Əsas məqsəd dünya standarları səviyyəsində avadanlıq istehsal

etməkdir. Ona görə də fontan avadanlığının seriya nümunələrinin keyfiyyət

göstəricilərinin yüksək olacağına şübhə yoxdur.

“Azərneftkimyamaş” DŞ-nin maşınqayırma zavodlarında yeni ikisıralı

(ikilüləli) quyuüstü fontan avadanlığının mənimsənilməsi, yeniləşdirilmiş

avadanlığın hazırlanma keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması, yeni hazırlama

texnologiyasının tətbiqi və sair məqsədlər üçün müəyyən həcmdə investisiya

(sərmayə) tələb edir. Bu halda avadanlığın işqabiliyyətlik səviyyəsi bütün meyarlar

üzrə təmin edilir.

36

2. FONTAN AVADANLIĞININ İŞQABİLİYYƏTLİYİ

Bütövlükdə avadanlığın və onun düyünlərinin, detallarının işqabiliyyətliyi bir

neçə meyarın və ölşüləbilən göstəricilərinin köməyilə qiymətləndirilir. Bu

meyarlardan ən başlıcaları aşağıdakılardır: möhkəmlik, yeyilməyə davamlılıq,

sərtlik, istiyə davamlılıq, titrəyişə davamlılıq, korroziyaya davamlılıq və s.

Avadanlığın keyfiyyətli olması üçün bu meyarlar və göstəricilər

optimallaşdırılmalıdır.

Keyfiyyətli avadanlıq ilk növbədə işqabiliyyətli halda olmalıdır.

Konstruksiyalandırma mərhələsində fontan avadanlığı işqabiliyyətliliyi-

nin təmin edilməsi. Konstruksiyalandırma məsələləri və konstruksiyaların

keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi meyarları bir sıra mərhələləri və mövzuları əhatə

edir.

Beləliklə, neft və qazçıxarma sənaye sahələri üçün yeni, mükəmməl

maşınların konstruksiyalanması bu sahələrin inkişafının əsasını təşkil edir.

Bu sahədə konstruktor qarşısında duran məsələlər olduqca məsul və

mürəkkəbdir.

Avadanlığın səmərəliliyini bir sıra göstəricilərlə müəyyən edirlər. Onların

içərisində aşağıdakılar da vardır:

- maşınların kifayət qədər etibarlığı, kiçik kütləsi və qabariti, yüksək

məhsuldarlığı;

- istismar və təmir işlərinin həcmi və dəyəri;

- fontan armaturasının işinin avtomatlaşdırılması dərəcəsi;

- defisit (qıt) materialların sərfi və onun hazırlanmasına çəkilən xərclər.

Avadanlıq, onun qiymətləndirilməsinin iqtisadi meyarında əks olunan texniki

edtetikanın və digər göstəricilərin texniki səviyyəsinin tələblərini ödəməlidir.

Ona görə də fontan avadanlığını konstruksiyalandırarkən mühəndis-

konstruktor qarşısında qoyulan ümumi məsələ bir sıra məsələlərə ayrılıb üzvlənir,

bunlara da konstruktor onların qarşılıqlı əlaqəsində həll etməlidir.

37

Başlıca parametrlər adətən çox deyildir. Onlar avadanlığın əsas təyinatını

miqdarca səciyyələndirir. Fontan armaturası üçün əsas parametrlər bunlardır: şərti

keçid və işçi təzyiq. Bundan əlavə vaxt kəsiyndə verilən (çıxarılan) mayenin həcmi

və armaturanın çıxışındakı təzyiq; fontan armaturası üçün keçid qanovlarında təzyiq

və bu qanovların diametri məlum olmalıdır.

Quyuüstü avadanlığın konstruksiyasına hazırlanmanın texnoloji əla

hiddəlikləri və təmirlə, iqlim şəraiti və avadanlığın yerləşdirilmə konstruksiyaları

meyarları ilə şərtlənmiş tələblərə görə baxaq.

Avadanlığı layihələndirərkən avtomatlaşdırılmış xətlərdən istifadə etməklə

detalların seriya ilə hazırlanmasının müasir metodlarını, proqramlı idarəetməli

dəzgahları, həm də detalları müasir möhkəmləndirmə metodlarını hesaba almaq

zəruridir.

Detalların ölçüləri ən sadə və etbarlı nəzarətə, məsələ, keçidli və keçidsiz

tıxacları (tıxac-qəliblərin), qəliblərin, optiki avtomatikanın köməkliyilə nəzarətə

tərtibatlandırılmalıdır.

Detalların hazırlanmasına vaxt sərfini azaltmaq, onların dəyərini azaltmaq,

ölçülərinə, səthlərinin keyfiyyətinə nəzarəti sadələşdirmək məqsədilə onların

konfiqurasiyası maksimum sadələşdirilməlidir.

Layihələndirilən məmulatın hamısı müəyyən iqlimli rayonlarda və onların

yerləşdirilmə üsulu şəraitlərində verilmiş hədlərdə və müddətlərdə öz parametrlərini

saxlamalıdır. Məmulun icrası müəyyən mikroiqlimli rayona uyğun olmalıdır.

Iqlimli rayonlar havanın orta illik mütləq temperatur maksimumlarından və

minimumlarından, nisbi nəmlikdən yaxud rayonun yatırıldığı yerdən asılı olaraq

ГОСТ24482-80, 25650-83, 25870-83-lara uyğun bölünürlər.

Məmulun icrası aşağıdakı əsas iqlimli rayonlarla şərtləndirilmişdir.

Havanın göstərilən temperaturu +40-dan -45C-dək hədlərdə tapılan iqlimli.

Şifrlə işarələnməsi – Y.

Havanın həmin temperaturu -45C-dən aşağı enən soyuq havanın temperaturu

20C, nisbi nəmliyi isə 80%-ə bərabər və yüksək olmasının 2-dən – 12-dək fasiləsiz

38

ay ərzində təqribən 42 saat yaxud daha çox saat müşahidə olunur. Şifrdə işarələnməsi

– TB.

Havanın orta maksimum temperaturu 40C-dən yüksək olan və nəmli tropik

iqlimli rayonlara aid edilməyən quru tropik iqlimli. Şifrdə işarələnməsi – TC.

Tropik iqlimli. Bu halda məlumat həm quru, həm də nəmli tropiki iqlimlər

üçün yararlı icrada olmalıdır. Şifrdə işarələnməsi – T.

Quruda, yuxarıda göstərilmiş bütün iqlimli rayonlar üçün. Şifrdə işarələnməsi

– O.

Mülayim soyuq dəniz iqlimli (30C şimal endən şimal – və 30C cənub endən

cənubda sərilmiş (yatmış) dənizlərdə və okeanlarda üzən dəniz gəmiləri üstündə

qərarlaşdırmaq üçün təyin edilmiş məlumat). Şifrdə işarələnməsi – M.

Tropik dəniz iqlimi (30 şimal enin və 30 cənub enin arasında sərilmiş

dənizlərdə və okeanlarda üzən dəniz gəmiləri üstündə qərarlaşdırmaq üçün təyin

edilmiş məlumat). Şifrdə işarələnməsi – TM.

Üzmə rayonları məhsusiyyətsiz olan gəmilərin üstündə qərarlaşdırmaq üçün

təyinatlanmış məlumat. Şifrdə işarələnməsi – OM.

Quruda və dənizdə hamı iqlim rayonlarında istismar üçün təyinatlanmış

məlumat. Şifrdə işarələnməsi – B.

Istismar edərkən avadanlığın yerləşdirilmə yerindən (məntəqəsindən) asılı

olaraq onu aşağıdakı kateqoriyalar üzrə hazırlayırlar:

Açıq havada işləmək üçün 1-ci kateqoriya.

Məmulata günəş radiasiyasının və atmosfer göstəricilərinin düz gələn təsiri

(dəyən təsiri) olmadıqca (çadırda, kuzovda, hərarət təcridsiz metallı yerləşdirilib

örtmədə, asma çarpazda), havanın temperaturu və nəmliyi açıq havadakı bu

parametrlərdən mühüm olmaya fərqlənən yerləşdirilib örtmələrdə işləmək üçün. 2-ci

kateqoriya.

Açıq havadakına görə temperatur dəyişmələri, nəmlik, toz və qum mühüm az

olan (temperatur təridli metallı örtüklərilə, daşlı, betonlu, ağaclı yerləşdirilib-

örtmələrdə), təbii ventilyasiyalı örtülü yerləşdirib-örtmələrdə işləmək üçün. 3-cü

kateqoriya.

39

Süni tənzimlənən iqlim şəraitli yerləşdirib örtmələrdə işləmək üçün. Bu

yanacaqla yaxud soyudulan, ventilyasiyalı əsaslı yerləşdirib örtmələrdir. 4-cü

kateqoriya.

Yüksək nəmlikli yerləşdirib örtmələrdə (vetilyasiyasız və yanacaqla isitməsiz

yeraltı yerləşdirib örtmələr, çadırlar, gəmi ambarları, hansılarda ki, suyun

uzunmüddətli olması yaxud tez-tez həmin divarlar və tavan üstda kondensasiyası

mümkündür) işləmək üçün. Neft və qaz sənayesində bu kateqoriyaya daldırıla və

quyudaxili avadanlıq aid edilir. 5-ci kateqoriya.

Beləliklə, Qərbi Sibirin şimalında, açıq havada işləmək üçün təyinatlanmış

avadanlığın XDİ işarələnməsi ola bilər. Mərkəzdənqaçma elektrik nasosunun

daldırılan mühərrikinin şifrində B5 işarələnməsi vardır.

2.1. Fontan armaturası siyirtmələri və onların işqabiliyyətliyi

Fontan quyularının adi üsulla istismarı üçün konstruksiyalandırılmış siyirt-

mələr təyinatlıq, etibarlıq və təhlükəsizlik göstəricilərinə gorə müasir tələblərə cavab

verirlər. AzİNMAŞ-da işlənilmiş konstruksiyalar Bakı Neft-Mədən Maşınqayırma

zavodunda və Səttarxan adına Maşınqayırma zavodunda mənimsənilmiş və seriya ilə

istehsal edilmişdir. Müxtəlif konstruksiyalı və MS-DYX 35N-1, MS-DYX 1x35-1,

MS-DYX 35K2-1 tipli siyirtmələr AHИ standartlarının tələblərinə uyğundur. Bu

siyirtmələr tətbiq edilən fontan armaturalarının komplektləşdirilməsində işlədilə

bilər. Ona görə də ayrılıqda və eyni zamanda istismar üçün fontan armaturalarını

komplektləşdirmək üçün də siyirtmə seçmək çətinlik yaratmır.

Aşağıda bir sıra siyirtmələr üzrə müəyyən məlumatlar və onların konstruktiv

siyahılarının icmalı verilmişdir.

Fontan armaturalarının istehsalçı firmalarına uyğun siyirtmələr göstərilir.

Əl ilə və pnevmo (hidro) intiqalla məsafədən idarə olunan siyirtmələrin qısa

icmalı aşağıdakı kimidir:

quyuüstü fontan avadanlığının tərkibində iki görünüşlü (iki növ) siyirtmə

işlədilir:

- əl ilə intiqallı

40

- pnevmo

Ikiləşdirici keyfiyyətində stasionar yaxud söküləbilən ən intiqallı nəzərdə

tutulur.

Xarici firmalar həm çıxışa hərəkətli (nazimçarxa doğru irəliləyən), həm də

çıxışa hərəkətsiz şpindelli əl ilə intiqallı siyirtmələri mənimsəmişdirlər.

Birinci halda (çıxışa hərəkətli şpindellə) mühitin təzyiqindən qalxan və

şpindelə oxboyu təsir edən qüvvəni müvazinətləşdirmək üçün siyirtmənin qarşı ştoku

vardır.

Ikinci qarşı ştok tələb olunmur, belə halda təzyiq ən qalxan qüvvə gediş

qaykasına ötürülmür, yalnız dayaq yatağına təsir (dəyən təsir) edir. Bu düyünün f.i.ə.

gediş qaykası – şpindel cütü yivinin f.i.ə.-dan əhəmiyyətli dərəcədə yüksəkdir.

Xarici firmaların pnevmo (hidro) intiqallı siyirtmələrinin yaylı qayıdışları

vardır, yəni siyirtməni açmaq üçün sıxılmış hava pistonüstü içboşluğa verilir, təzyiqi

azaltmaqda isə yayın və şpindelin en kəsik sahəsi üstündəki təzyiqdən qalxan

qüvvənin təsiri altında bağlanır. Məsafədən idarəolunan siyirtmə pnevmatik yaxud

hidravlik intiqallı (şək.1.5-a bax) 3MC tipli əl ilə idarə olunan və pnevmo (hidro)

intiqallı siyirtmələr müxtəlif konstruksiyalı buraxırlar.

Çeçenistanın “Красный молот” zavodu yalnız çıxışa doğru hərəkətli şpindelli

və qarşıştoklu, əl ilə intiqallı siyirtmələr buraxır. Pnevmo intiqallı siyirtmələr, onları

açıb və bağlamaq üçün sıxılmış havanın pistonüstü, yaxud pistonaltı təsirlidir.

Havanı pnevmointiqalla vermək üçün iki boru kəmərlərini çəkib aparmaq tələb

olunur.

Siyirtmə konstruksiyalarının qısa icmalı belədir: Kameron firmasının əl ilə

idarə olunan siyirtməsi (şək.1.9) gediş qaykası vasitəsilə birlövhəli sipər ilə əlaqə-

lənmiş çıxışa hərəkətsiz idarə edəndə kənara çıxmayan şpindellə tamamlanmışdır.

Gediş qaykası sipərlə T-şəkilli pazda birləşmişdir. Yəhərlər gövdədəki qısaldılmış

içyonulmuş yerdə oturdulmuşdurlar. Gövdə aşağıdan bağlıdır. Siyirtmə bağlı olanda

sipərin keçid deşiyi səviyyəsində qalxanlarda deşiklər tamamlanmışdırlar. Şpindel iki

dayaq yastığı üzərində oturdulmuşdur, aşağıdan hərəkətdə məhdudlaşdırıcı çiyinlə

tərkiblənmişdir. Yastıq düyünü altdan axınları uzaqlaşdırmaq üçün deşikli

41

edilmişdir, nazim çarx tezsöküləndir. Şpindelə fırlanma hərəkəti cəftədən keçməklə

ötürülür. Tıxacıyının son uc qaydalarının göstəricisi yoxdur. Son uc qaydaları nazim

çarxın fırlanmalarının qiyməti üzrə müəyyənləşdirilir.

“Греу” firmasının siyirtməsi ikilövhəli sipərlidir, yəhərlər hər iki tərəfdən yan

səth kipləndiricilərilə təchiz olunmuşdur.

“Malbrank” firmasının siyirtməsi birlövhəli sipərinin deşiyinə daxil edilmiş

gediş qaykası ilə və yəhərlər gövdə üzrə yan səth-radial kipləndiricilərlə təmin

edilmişdir.

Tıxayıcının kipləndiricisi “metal-metal” tiplidir. Şpindel stəkan vasitəsilə iki

dayaq yastığı üzərində oturdulmuşdur. Nazimçarx ştamplanmalıdır, şpindelə

fırlanma cəftəsilə ötürülür.

“ФМС” firmasının siyirtməsi yan səth və radial kipləndiricilərlə təmin

edilmişdir. Radial kipləndirmə bir tərəfli təsirli (dəyən təsirli) çevron manjetlə təmin

olunmuşdur. Yan səth kipləndirmə içyonuşun dib tərəfindən elastomer halqa və

yanakı mərkəz yanı çıxıntılar növündə tamamlanmışdır (“metal-metal”).

Şpindelin nazimçarx oymağı altında burulmasının özünü kəsmək üçün

çivsancaq qoyulmuşdur. Nazimçarx tətbiq edilən qüvvə hesabi qüvvəni aşarsa, onda

çivsancaq kəsilir və şpindel burulmur. Şpindeli kipləndirmə düyünün konstruksiyası

daha ətraflı təqdim edilmişdir.

“Kameron” firması pnevmointiqallı siyirtməsinin konstruksiyası (şək.1.9) hər

tsikl (hər açılıb-bağlanma) işləmədə yaharin dönməməsi üçün xüsusi çax-çaxlı

mexanizmin olması ilə fərqlənir. Son illərdə bu mexanizmdən az istifadə edilir.

Daha yüksək təzyiqlərə doğru tətbiq etmək üçün “Kameron” firması

nazimçarx üstdə zəruri qüvvəni azaltmaq üçün xüsusi dişli reduktorlu siyirtmə

tövsiyə edir.

Quyuüstü avadanlığın konstruksiyasına hazırlanmanın texnoloji əlahiddəlikləri

və təmirlə, iqlim şəraiti və avadanlığın yerləşdirilmə konstruksiyaları meyarları ilə

şərtlənmiş tələblərə görə baxaq.

Detalların ölçüləri ən sadə və etbarlı nəzarətə, məsələ, keçidli və keçidsiz

tıxacları (tıxac-qəliblərin), qəliblərin, optiki avtomatikanın köməkliyilə nəzarətə tər-

42

tibatlandırılmalıdır.

Detalların hazırlanmasına vaxt sərfini azaltmaq, onların dəyərini azaltmaq,

ölçülərinə, səthlərinin keyfiyyətinə nəzarəti sadələşdirmək məqsədilə onların

konfiqurasiyası maksimum sadələşdirilməlidir.

Fontan armaturasını layihələndirərkən, dəyişdirilə və tezyeyilən düyünlərə və

detallara, maşının digər hissələrinin izafi söküb-ayırmadan çatışmalığı əvvəlcədən

görmək zəruridir.

Layihələndirilən məmulatın hamısı müəyyən iqlimli raonlarda və onların

yerləşdirilmə üsulu şəraitlərində verilmiş hədlərdə və müddətlərdə öz parametrlərini

saxlamalıdır. Məmulun icrası müəyyən mikroiqlimli rayona uyğun olmalıdır.

Iqlimli rayonlar havanın orta illik mütləq temperatur maksimumlarından və

minimumlarından, nisbi nəmlikdən yaxud rayonun yatırıldığı yerdən asılı olaraq

ГОСТ24482-80, 25650-83, 25870-83-lara uyğun bölünürlər.

Məmulun icrası aşağıdakı əsas iqlimli rayonlarla şərtləndirilmişdir.

Havanın göstərilən temperaturu +40-dan -45C-dək hədlərdə tapılan iqlimli.

Şifrlə işarələnməsi – Y.

Havanın həmin temperaturu -45C-dən aşağı enən soyuq havanın temperaturu

20C, nisbi nəmliyi isə 80%-ə bərabər və yüksək olmasının 2-dən – 12-dək fasiləsiz

ay ərzində təqribən 42 saat yaxud daha çox saat müşahidə olunur. Şifrdə işarələnməsi

– TB.

Havanın orta maksimum temperaturu 40C-dən yüksək olan və nəmli tropik

iqlimli rayonlara aid edilməyən quru tropik iqlimli. Şifrdə işarələnməsi – TC.

Tropik iqlimli. Bu halda məlumat həm quru, həm də nəmli tropiki iqlimlər

üçün yararlı icrada olmalıdır. Şifrdə işarələnməsi – T.

Quruda, yuxarıda göstərilmiş bütün iqlimli rayonlar üçün. Şifrdə işarələnməsi

– O.

Mülayim soyuq dəniz iqlimli (30C şimal endən şimal – və 30C cənub endən

cənubda sərilmiş (yatmış) dənizlərdə və okeanlarda üzən dəniz gəmiləri üstündə

qərarlaşdırmaq üçün təyin edilmiş məlumat). Şifrdə işarələnməsi – M.

43

Tropik dəniz iqlimi (30 şimal enin və 30 cənub enin arasında sərilmiş

dənizlərdə və okeanlarda üzən dəniz gəmiləri üstündə qərarlaşdırmaq üçün təyin

edilmiş məlumat). Şifrdə işarələnməsi – TM.

Üzmə rayonları məhsusiyyətsiz olan gəmilərin üstündə qərarlaşdırmaq üçün

təyinatlanmış məlumat. Şifrdə işarələnməsi – OM.

Quruda və dənizdə hamı iqlim rayonlarında istismar üçün təyinatlanmış

məlumat. Şifrdə işarələnməsi – B.

Istismar edərkən avadanlığın yerləşdirilmə yerindən (məntəqəsindən) asılı

olaraq onu aşağıdakı kateqoriyalar üzrə hazırlayırlar:

Açıq havada işləmək üçün 1-ci kateqoriya.

Məmulata günəş radiasiyasının və atmosfer göstəricilərinin düz gələn təsiri

(dəyən təsiri) olmadıqca (çadırda, kuzovda, hərarət təcridsiz metallı yerləşdirilib

örtmədə, asma çarpazda), havanın temperaturu və nəmliyi açıq havadakı bu

parametrlərdən mühüm olmaya fərqlənən yerləşdirilib örtmələrdə işləmək üçün. 2-ci

kateqoriya.

Açıq havadakına görə temperatur dəyişmələri, nəmlik, toz və qum mühüm az

olan (temperatur təridli metallı örtüklərilə, daşlı, betonlu, ağaclı yerləşdirilib-

örtmələrdə), təbii ventilyasiyalı örtülü yerləşdirib-örtmələrdə işləmək üçün. 3-cü

kateqoriya.

Süni tənzimlənən iqlim şəraitli yerləşdirib örtmələrdə işləmək üçün. Bu

yanacaqla yaxud soyudulan, ventilyasiyalı əsaslı yerləşdirib örtmələrdir. 4-cü

kateqoriya.

Yüksək nəmlikli yerləşdirib örtmələrdə (ventilyasiyasız və yanacaqla isitməsiz

yeraltı yerləşdirib örtmələr, çadırlar, gəmi ambarları, hansılarda ki, suyun

uzunmüddətli olması yaxud tez-tez həmin divarlar və tavan üstda kondensasiyası

mümkündür) işləmək üçün. Neft və qaz sənayesində bu kateqoriyaya daldırıla və

quyudaxili avadanlıq aid edilir. 5-ci kateqoriya.

Beləliklə, Qərbi Sibirin şimalında, açıq havada işləmək üçün təyinatlanmış

avadanlığın XDİ işarələnməsi ola bilər. Mərkəzdənqaçma elektrik nasosunun

daldırılan mühərrikinin şifrində B5 işarələnməsi vardır.

44

2.2. Fontan armaturasına qoyulan texniki və istismar tələblərinin

işlənməsi

Fontan armaturuna göstərilən müxtəlif texnik, texnoloji, istismar və digər

tələblər müvafiq normativ sənədlərdə-standartlarda, hazırlamaq üzrə texniki

şərtlərdə, armaturanın pasportunda, istismar üzrə texniki şəraitlərdə, armaturanın

pasportunda, istismar üzrə təlimatda əsaslandırılır və verilir.

Fontan armaturalarının konstruksiyalandırma, hazırlanma və istismar təcrübəsi

göstərir ki, ona göstərilən texniki və istismar tələblərinə ciddi sərhəd qoyulmur.

Çünki bəzi texniki tələblər eyni zamanda istismar tələbləri kimi qəbul edilirlər.

Məsələn, fontan armaturasının işçi təzyiqi Piş. Bu əsas parametr armaturanın texniki

həllin, onun detallarının və kipləndirilən nümunələrinin konstruksiyasını şərtləndirən

əsas parametr olduğundan texniki tələbdir. Fontan armaturasının bu parametr

olduğundan texniki tələbdir. Bu texniki parametr kimi onun şifrində göstərilir. Digər

tərəfdən fontan armaturasının işçi təzyiqini təmin etməsi tələbi – istismar tələbidir.

Bu tələb istismar prosesində ödənilir. Buna baxmayaraq fontan armaturanın şifrinə

daxil olan əsas parametrlər – işçi təzyiq Piş=35MPa və keçid diametri 80mm-ə

bərabər texniki tələblər sırasına daxil edilir. Həmin texniki tələblərin ödənilməsi

zəruridir.

Fontan armaturasının gövdə detallarının (dördkeçidlilərin) və siyirtmələrin

(lülə üzrə) keçid diametri 80mm-ə bərabərdir, yan atqı xətləri (çıxışa aparanlar) üzrə

keçid diametri 65mm-ə bərabərdir.

Fontan armaturasının bütövlükdə işçi təzyiqi Piş=35MPa.

Fontan yolkasının lüləsi üstdə boru başlıqcığından sonra 2-ci siyirtmə

(dördkeçidlinin altındakı siyirtmə) 80mm-ə bərabərdir; şərti keçidli, məsafədən idarə

olunan pnevmatik intiqallı siyirtmədir. Yan atqı xətləri üstündə 2-ci siyirtmə 65mm-ə

bərabər şərti keçidli, məsafədən idarə olunan pnevmatik intiqallı siyirtmədir.

Pnevmatik intiqallı siyirtmələr СУАП tipli idarəetmə stansiyasındakı

kompressor vasitəsilə 1MPa təzyiqlə işə salınırlar.

45

Flans birləşmələrinin və siyirtmələrin digər düyünlərinin kipliyi metal

araqatılar, metalftoroplast kiplədiricilər və “metal-metal” təmaslar vasitəsilə təmin

edilir. Armaturanın flans birləşmələri boltlar vasitəsilə bərkidilirlər.

Yuxarıda göstərilən texniki tələblər fontan armaturasının material icrasını da

əhatə edir.

Istismar şəraitində fontan armaturası bir sıra tələbləri ödəməlidir. Bu tələblər

fontan armaturasının rahat (az qüvvə və əmək sərf etməklə) idarə olunması, verilmiş

vaxt ərzində imtinasız işləməsi, istismar prosesində və həddi hala çatmış yaxud iş

qabiliyyətini itirmiş detalların quyu üstündə (fontan armaturasının işini dayandır-

madan) dəyişdirmə imkanları ilə əlaqədardır.

Siyirtmən idarə edərkən onun nazim çarxına tətbiq edilən burucu moment –

150Nm -dək olmalıdır. Burucu moment bu həddi aşdıqda siyirtmənin işqabiliyyət-

liyi azalmış sayılaraq bu azalmanın səbəbi hazırlayıcı zavodu mütəxəssisləri tərəfin-

dən araşdırılmalıdır.

2.3. Fontan armaturasının konstruksiya parametrlərinin əsaslandırılması

Neft-mədən avadanlığının, o cümlədən fontan armaturalarının iş qabiliyyətini

və keyfiyyətini təmin etmək üçün onun konstruktiv parametrlərini əsaslandırmaq

lazımdır.

Fontan armaturasının konstruksiya parametrləri dedikdə, ilk növbədə onun

aşağıdakı göstəriciləri nəzərdə tutulur:

- armaturanın bütövlükdə və onun hissələrinin forması və həndəsi ölçüləri;

- armaturanın konstruksiya quruluşunu nəzərə almaqla istismar şəraitində onun

hissələrində yaranan mexaniki gərginliklər;

- hissələrin materialı, onların möhkəmləndirici emal üsulları, ilkin möhkəmlik,

bərklik səviyyələri və daxili gərginlikli vəziyyəti;

- ayrı-ayrı hissələrin funksiyaları üzrə onların armaturada ardıcıl yaxud paralel

birləşdirilmə strukturu (armaturanın struktur sxemi).

46

Armaturanın hissələrinin ölçüləri onların materialının mexaniki xassələrindən

və istismar şəraitində təsir edəcək yüklərin qiymətindən (səviyyəsindən) asılı olaraq

müəyyən edilir. Bəzi hallarda hissənin plçüləri konstruksiyasından asılı olaraq artır.

Bu halda adətən, həmin hissə üçün müəyyən edilmiş möhkəmliyin ehtiyat əmsalı və

məmulatın kütləsi də artır.

Möhkəmliyin ehtiyat əmsalı materialın həddinə görə hesablanırsa, onda buraxı

bilən gərginlik axıcılıq həddindən möhkəmliyin ehtiyat əmsalı qədər az olmalıdır.

Istismar şəraitində armaturanın hissələrinə təsir edən işçi gərginlik σ 0 buraxıla

bilən gərginlikdən azdır. σ ax> [ σ ]>σ0.

Qeyd etmək lazımdır ki, eyni bir hissənin müxtəlif gərginlikli en kəsiklərinin

ən gərgin (ən qorxulu) yerində σ ax>σ0 olduğundan, bu hissənin az gərginlikli

kəsiklərində ehtiyat əmsalının qiyməti daha böyük olur. Hissələrin ardıcıl və ya

paralel birləşməsi hər hissənin avadanlığının iş qabiliyyətinə necə təsir etməsi ilə

müəyyən edilir. Əgər hissələrdən biri sıradan çıxdıqda (imtina etdikdə) avadanlıq

yaxud məmulat (armatura) bütövlükdə öz iş qabiliyyətini, onda deməli, hissələr

ardıcıl birləşdirilmişdirlər.

Məlumdur ki, fontan armaturasının ən məsul qovşaqlarından biri siyirtmədir.

Əgər siyrtmədə şpindel kipləndiricisi, sipər, yəhər, yayı və digər hissələrindən biri

işləməzsə, onda siyirtmə öz qabiliyyətini itirə bilər. Ona görə də bu hissələr ardıcıl

qoşulmuş sayılır və onun imtinasız işləmə ehtimalı aşağıdakı düsturla hesablanır:

Pc ( t )=P ş(t) ∙Pk (t)∙ Pşib (t) ∙ P j(t) ∙P yay (t), (2.1)

burada Pc (t ) - siyirtmənin, Pş( t), Pk (t ), Pşib (t), P j(t), Pyay (t ) - uyğun olaraq şpin-delin,

şiberin, yəhərin, yayın t vaxtı ərzində imtinasız işləmə ehtimalıdır. t - norma-tiv-

texniki sənəddə qəbul edilmiş zəmanət müddətidir; t=20 aydır.

Müxtəlif gövdə hissələrindən, boru başlıcığından, drosseldən və siyirtmə kimi

qovşaqlardan ibarət olan fontan armaturasında atqı xətləri üstündə ardıcıl yerləşdiril-

miş siyirtmələrdən birinin işdən çıxması armaturun iş qabiliyyətinin pozulmasına

səbəb olur, çünki siyirtmələrdən sıradan çıxdıqda, onun yanındakı işlək (ehtiyat) və

imtinaları birincidən asılı olmayan siyirtmə armaturanın istismarının davam

47

etdirilməsinə imkan verir. Bu halda armaturanın iki siyirtməsini, ardıcıl quraşdırılmış

bir atqının imtinasız işləmə ehtimalını aşağıdakı düsturla hesablamaq olar:

Pσ (t )=P1 ( t )+P2 ( t )−P1(t) ∙ P2( t), (2.2)

burada Pσ (t ) - armaturanın bir atqısının, P1 ( t ), P2 ( t ) - atqıda quraşdırılmış iki

siyirtmənin imtinasız işləmə ehtimalıdır.

Siyirtmə üçün P1 (t )=P2 (t )=0,95 qəbul edilmişdir. Bu qiymətləri düsturda yerinə

yazıb, fontan armaturasının bir atqısı üçün aşağıdakı qiyməti alırıq:

Pσ (t )=0,9975. (2.3)

Bu ədəd göstərir ki, 20 ay ərzində quyu üstünə qoyulmuş 1000 fontan armatura-

sından yalnız 2-də yaxud 3-də işçi atqısı iş qabiliyyətini itirə bilər. Bu halda

armaturanın mərkəzindəki (lülə üstündə) siyirtmə bağlanır, qüsurlu atqısındakı

siyirtmələr dəyişdirilir.

Buradan görünür ki, əgər atqıda yalnız bir ədəd siyirtmə olsaydı, onda atqının

imtinaz işləmə ehtimalı 0,95 olardı (20 ay ərzində 1000 armaturadan 50-nin atqısı öz

iş qabiliyyətini itirərdi).

Hesablamalar göstərir ki, fontan armaturasında ehtiyat işçi siyirtmələrinin

olması, onun etibarlığını artırır və onu tam xidmət müddəti (9 il) ərzində təhlükəsiz

iş istismar etməyə imkan verir. Qəza halları yalnız istsmar üzrə təlimat pozulduqda

baş verə bilər.

Armaturanın iş şəraiti vaxtdan asılı olaraq dövri və ya qeyri-dövri şəkildə

dəyişir. Bu da quyunun parametrlərindən və başqa amillərdən asılıdır. Etibarlıq

göstəricilərini müəyyən etdikdə, bu dəyişmələri dəqiq nəzərə almaq mümkün olmur.

“Şirvanneft” NMİ-də quyuların fontanvurma müddətləri öyrənilmişdir. NMİ-

nin 1,2 və 4-cü mədənlərində quyular istifadəyə verildiyi vaxtdan 1969-cu ilin may

ayınadək fontanvurma müddəti qurtarmış, 203 quyuya dəlillər toplanmışdır. Bu

quyu-larda fontanvurma dayandıqdan sonra, armaturalar sökülüb çıxarılmış və işə

yararlı detallar və qovşaqlar (siyirtmələr) başqa məqsədlər üçün işlədilmişdir.

Əgər bir qayda olaraq, hər yeni fontan qurğusu üzərinə yeni armatura

qoyulduğu nəzərə alınarsa o zaman çoxdavamlı (1-ci əsaslı təmirə qədər xodmət

48

müddəti 15-20 il olan) fontan armaturaları hissələrinin layihələndirilməsi üçün çox

əmək sərf etməyin iqtisadi səmərəsi olmadığı aşkar edilir.

Quyuların fontanvurma müddətlərinin qurtarmasının nisbi azalma tezliyinin

(armaturanın əsaslı təmirə çıxarma tezliyinin) zamandan asılılıq əyrisi şək. , b-də

göstərilmişdir. Şək.2.1, b-də fontanvurma müddətlərinin qurtarmasının intensivliyi

(armaturaları əsaslı təmirə çıxarma intensivliyi) əyrisi göstərilmişdir. Əyridən

görünür ki, 1800 gündən (5 ildən) sonra fontanvurmadan dayanma intensivliyi daha

sürətlə artır.

Fontan armaturasının işqabiliyyətinn azalması digər amillərdən də asılıdır.

Fontan armaturası və ümumi fontan qurğusu etibarlılıq göstəriciləri 1-ci əsaslı təmirə

qədər müəyyyən edilməlidir.

“Əzizbəyovneft” NMİ-nin 3-cü mədəninin kompressor quyularında aparılmış

125 siyirtmənin sınaqlarından alınan nəticələr onların kipləndirici səthlərinin

dağılma səbəblərinə görə bir çox neft rayonlarına aiddir.

Istismar şəraitində səthlər korroziya, hidroabraziv yeyilmə və eroziya

proseslərinin mürəkkəb təsiri nəticəsində dağılır. Hidroabraziv yeyilməyə səbəb

çıxarılan məhsulun tərkibində çoxlu miqdarda qumun olmasıdır.siyirtmənin açmanın

əvvəlində və bağlamanın son mərhələsində pazın boşluq yarandığından qum

dənəcikləri bu boşluğa girərək, orada ilişib qalır və pazın sonrakı hərəkəri zamanı

səthləri cızır. Səth bütün eni boyunca cızıldıqda, siyirtmənin tam bağlı vəziyyətində

səthlər arasında ensiz boşluqlar əmələ gəlir. Quyudan çıxarılan maye həmin

turblentliyi yüksək olduğundan səthlərə olan cızıqlar tezliklə böyük yüyülmalara

çevrilir. Bu hal vaxtında aşkar edildikdə, kipləndirici qovşaq detalları təmir edilərkən

bərpa olunub yenidən istifadə edilir. Lakin, dağılmanın başlanğıc vəziyyəti əksər

hallarda aşkar olunmur, işçi səthlər sürətlə yuyulduğundan paz və siyirtmənin

gövdəsi bərpa olunmayan vəziyyətə düşür. Siyirtmələrdə tam bağlanma və açılma

olmadıqda, bucaq altında axan qumlu maye onun qarşısını kəsən hissəni yuyur.

49

50

Yuxarıda göstərildiyi kimi, fontan armatru detallarının dağılmasının müxtəlif

səbəbləri vardır. Lakin. “Əzizbəyovneft” NMİ-nin çoxqumlu kompressor

quyularında armatura detallarının tez dağılmasına səbəb hidroabraziv yeyilmə və

eroziya prosesləridir. Quyudan çıxarılan mayenin korroziyaya uğratma aktivliyi isə

dağılmanın sürətini daha da artırır. Hasil edilən məhsulun tərkibində lay suyunun

olması avadanlığın korroziyasını daha çox gücləndirir. Aparılmış sınaqlar bunu

təsdiq edir.

Siyirtmə detallarının yeyilməsinə çox amil təsir edir. Siyirtmə detallarının

yeyilməsini sürətləndirən digər amillər bunlardır: yüksək təzyiq, səthaltı qüsurları

olan metal hissələr, korroziya, daxili gərginlik və s.

Beləliklə, fontan armaturasının kipləndirici qovşağının detallarını hazırlamaq

üçün işlədilən 4OX markalı polad, məhsulun tərkibində çoxlu miqdarda qm və ya

korroziyaedici qazlar və maye olan quyuların tələbini ödəmir.

Odur ki, etibarlığı artırmaq və şəraitə uyğun polad seçilməlidir. Bundan başqa

kipləndirici səthlərinin cızılmağa qarşı davamlılığını da artırmaq lazımdır.

Yeyilməyə davamlığın müxtəlifliyini cədvəl 2.1-də göstərilmiş sınaq

nəticələrin-dən görmək olar.

Siyirtmələrin xidmət müddətlərinin, onların açılıb-bağlanmalarının tezliyindən

asılılığının miqdarını müəyyən etmək məqsədilə, yuxarıda göstərilmiş mədənin

quyusunda sınaqdan keçirilmiş polad 4OX və ЦМ-332 markalı mineral keramikdən

hazırlanmış ştser oymaqları üçün alınmış nəticələr cəd. 2.1-də verilmişdir.

Cədvəldən görünür ki, açılıb-bağlanmalarının tezliyindən 10 dəfə azaltdıqda

(oymağın davamlılığını 10 dəfə artırdıqda), siyirtmələrin orta xidmət müddəti 3

dəfədən də çox artır.

Maraqlıdır ki, müxtəlif şəraitlərdə işlədilən armaturalar, təkcə detallarının

xidmət müddətlərilə deyil, eyni zamanda dağılmanın səciyyəvi görünüşlərilə də

fərqlənirlər.

Aparılan tədqiqat göstərir ki, hazırda ştuser oymaqları üçün ən davamlı

material mineral keramikadır. Mineral keramik oymaqlar, ancaq qumlu quyularda

51

işlədikdə siyirtmələrin və bütün fontan armaturalarının etibarlığını yüksəldir və

beləliklə də böyük iqtisadi səmərə verir.

Mineral keramika kövrək olduğundan oymaq deşildikdə və ya ölçmək üçün

çıxarıldıqda sınır. Onun dəyişdirilməsi (quyunun iş rejini dəyişdirildikdə) və ya

diametrinin ölçülməsi materialın davamlığından asılı olmayaraq mədənlərdə

vaxtaşırı aparılır.

Cədvəl 2.1.

Ştuser oymağının materialı

Sın

ağın

baş

lan-

ğıcı

nda

oym

ağın

di

amet

ri, m

m

Oym

ağın

ort

a xi

dmət

müd

dəti

, sa

at

Gir

işdə

Çıx

ışda

NMİ, quyuların №-si və oymaqların sınanma şəraiti

ЦМ-332 marka-lı mineral keramika

8 24 0 2,26 “Əzizbəyov” NMİ, 793Qn=35 m3/gün;Qs=3 m3/gün;H2S=0,29-0,37 %;CO2=1,52,0 %;Qum=1,5-2,0 %P=25 kQ/sm2

Polad-4OX (HRS46-50)

8 4 0 3,2

Polad ШХ-15 (HRS58-60)

10 10 0 3,8

Poliamid-68 8 2 0 3,5URP-1293 markalı rezin

10 6 0 3,4

Polad-4OX (HRS46-50)

12 756 3,1 3,2 “Kransodarneftqaz” birliyi, 6,12,23,37;Qq=300 min m3/gün;Qkond=6 m3/gün;Qs=4,0 m3/gün;CO2=4,0 %;P=250-300 kQ/sm2;Temperatur =140C

Poliamid-68 9 2280 0 3,2 Suraxanı NMİ, 271, 281Qn=175 m3/gün;Parafin = 10-15%;Temperatur = 60C;P=75 kQ/sm2

52

Bu vəziyyət nəzərə alınarsa, qumsuz və parafinli quyularda mineralkeramik

oymaqların işlədilməsi iqtisadi cəhətdən əlverişli deyildir. Oymaqlar üçün

armaturanın iş şəraitinə uyğun materiallar seçilməsi daha əlverişlidir.

2.4. Fontan armaturasının etibarlığı

Tələb olnan vaxt ərzində yaxd tələb olunan iş payı üstündə özünün istismarı

göstəricilərini saxlayaraq verilmiş funksiyaları tamamlamaq qabiliyyətilə şərtlənmiş

avadanlığın etibarlığı maşınları istismar edərkən onların keyfiyyətini qiymətləndir-

məyin meyarıdır. Maşını istismar edərkən onun xidmətinə və təmirinə sərf olnan

vəsaitlər və vaxt avadanlığın etibarlığından onun uzun müddət sınmadan. Qırıl-

madan, yeyilmədən tez-tez profilaktiki baxmağa və təmirə dayanmadan işləmək

qabiliyyətindən təmirinin əmək tutumundan, eləcə də maşının işə gündəlik

hazırlığından asılıdır.

Etibarlıq-avadanlığın işdə imtinasızlığı, davamlığı, təmirə yararlığı saxlamaq

qabiliyyəti və sair xassələri daxil olan kompleks anlayışdır.

Imtinasızlıq – müəyyən vaxt ərzində, yaxud iş payı üstdə avadanlığın

işqabiliyyətidir. İş payı tsikllərlə yaxud qaçış kilometrlərilə ola bilər. Bu xassələrə

əsasən, fontanlı quyu avadanlığı onun təmirləri arasında müəyyən vaxt dövründə

imtinasız işləyə bilər.

Davamlıq – qərarlaşdırılmış xidmət etmə və təmir sistemi varikən avadanlığın

həddi halı çatanadək – onun iş qabiliyyətinin saxlanması davamiyyətidir

(müddətidir). Həddi hal istismarın təhlükəsizliyi tələblərilə yaxud parametrlərin

qərarlaşdırılmış hədləri aşıb meyillənməsi, istismarın səmərəliyinin azalması ilə

şərtləndirilir. Davamlıq meyarları fontan armaturasının istismarının əlverişsizliyinin

qalmasını və onun yenisilə əvəz edilməsinin işlənməsi müddətini qiymətləndirməyə

imkan verir.

Saxlanışlıq (saxlanma qabiliyyətlik) – avadanlığın saxlanması vaxtı yaxud

nəql edərkən və onlar sonunclandıqdan sonra iş qabiliyyətlik halını saxlamaq

xassəsidir.

53

Təmirə yararlıq – imtinanın artma səbəblərini aşkar edilməyə doğru, eləcə də

imtinanın səbəblərinin iz buraxıcılığının kənarlaşdırılmasına doğru yönəldilməsilə

bağlı xassədir.

Təsadüfi aydınlıqları yaxud hadisələri öyrənən ehtimal nəzəriyyəsi etibarlıq

nəzəriyyəsinin bazası kimi xidmət edir.

Təsadüfi hadisə ehtimalının ən sadə riyazi ifadəsini

P ( A )=R /S (2.4)

sinfi bərabərliyi verir.

Burada P ( A ) - A hadisəsinin, yaxud A hadisəsinin hansısa çoxluqaltının ehtimalıdır;

R/ S - hadisələrin ümumi ədədindən A hadisəsinin mənşələndiriməsinin

nəticələrindən hadisələr ədədidir.

Etibarlıq meyarının bir neçə terminini və riyazi ifa gətirək.

Imtina – iş qabiliyyətliyin pozulmasında tələblərin istənilən pozulması (imtina

gətirməyənlər də, məsələn, boya örtüyünün pozulması daxil edilməklə).

Imtinanın iş payı – birinci imtinayadək məmulun işlədiyi vaxt. Sonradan şərti

olaraq yalnız iş payı vaxtı haqqında danışılacaqdır, bunun altında yükün dəyişmələri

tsikllərinin (dövrlərinin) sayı, kilometrlərlə qaçış və sair də nəzərdə tutulur.

Imtinasız işləmə ehtimalı – məmulun işinin müəyyən vaxt intervalında

imtinanın olmaması ehtimalı P (t )−(τ>t) ehtimalıdır.

Burada τ - birinci imtinayadək vaxtdır.

Imtinanın ehtimalı – məmulun işinin müəyyən t vaxt intervalında imtinanın

olması ehtimalı

Q (t )−{τ<t } (2.5)

ehtimalıdır.

Fontan armaturasının detallarından etibarlıq səviyyəsi ən aşağı olan

siyirtmənin sipəridir.

Sipər əsas etibarı ilə işçi səthin yeyilməsi nəticəsində işdən çıxır. Yeyilmə

səbəbindən imtina edən detalların imtinayadək iş payları normal qanun üzrə paylanır.

54

55

Normal qanunun funksiyası normallaşdırılmış və mərkəzləşdirilmiş paylanma

üçün cədvəlləşdirilmiş funksiyadır:

F ( t )=Ф0( t−mσ ), (2.6)

burada t - iş payının cari qiyməti; m - sivrilərin iş paylarının orta qiyməti, m=1;

σ - paylanmanın (səpələnmənin) dispersiyasıdır.

Fontan armaturasının ilk imtinaları sipərin yeyilməsi nəsicəsind\ə baş verir.

Ona görə də armaturanın imtinaları siyirtmənin işdən çıxması nəticəsində baş verir.

Siyirtmə isə tıxayıcı qovşağın imtinası nəticəsində işdən çıxır. Bu səbəbdən də

fontan armaturası üçün “imtinayadək orta iş payı” “hər imtinanın orta iş payına”

yaxın qiymət alır. Yəni

t 0≈ t (2.7)

Fontan armaturasının etibarlığını öyrənmək məqsədilə toplanmış statistik

dəlillər nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, sipərin, siyirtmələrin və ümumiyyətlə

armaturasının “imtinasının iş payı” iki ildən artıqdır:

t ≥ 17500 saat (2.8)

Qəbul edilmişdir:

t=17500 saat (2.9)

Sipər üçün dispersiya (orta kvadratik yayınma):

σ=3000 …3300 saat (2.10)

təşkil edir.

Bu halda variasiya əmsalı olacaq:

V=σt= 3300

15000=0,22 (2.11)

t -nin, V -nin qiymətlərinə əsasən fontan armaturasının “qərarlaşdırılmış imtinasız iş

payını” müəyyən edirik [7]:

t oy=0,5 t=0,5 ∙15000=7500 saat . (2.12)

Digər tərəfdən, normal səpələnmə qanununda t−3σ vaxt ərzində, yəni

1500−3∙ 3300=5100 saat ərzində əməli cəhətcə imtina baş verir. İş payı t oy=7500 saat

tamamilə əsaslandırılmış göstəricidir.

56

Fontan armaturasının zəmanətli xidmət müddəti 18 ay müəyyən edilmişdir. Bu

halda t zəm=12960 saat, həmin müddətdə fontan armaturası tamamilə imtinasız işləyir:

57

m=t=15000 saat; (2.13)

σ=3300 saat (2.14)

məlum olduğundan:

F ( t )=Ф0( t−150003300 ) (2.15)

düsturundan t-nin istənilən qiymətində fontan armaturasının işləmə əmsalının

qiymətini tapa bilərik.

2.5. Fontan armaturası detallarının davamlılığının artırılması

Məlumdur ki, fontan armaturası siyirtmələrindəki kipləndirici qovşağın

detallarında ilkin zədələnmələr (cızıqlar) əsasən, siyirtmələrin açılıb-bağlanmaları

zaman baş verir. Hər açılıb-bağlanma zamanı əmələ gələn zədələnmələr getdikcə

böyüyür və müəyyən vaxtdan sonra siyirtmələrin sıradan çıxmasına səbəb olur.

Beləliklə, siyirtmələrin vahid zamanda açılıb-bağlanmalarının sayı ilə onların

davamlılığı arasında müəyyən asılılığın olduğu aşkara çıxır. Belə asılılıq

siyirtmələrin mədən şəraitindəki sınağı zamanı müəyyən olunmuşdur. Açılıb-

bağlanması yüksək olan siyirtmələrdə davamlılığın aşağı olduğu təsdiq edilmişdir.

Fontan aramturalarının istismar şəraitlərinin təhlili və 12 müxtəlif materialdan

hazırlanmış oymaqların sınağı, müxtəlif qrup şəraitlər üçün aşağıdakı materialları

təklif etməyə imkan verir:

1. Çıxarılan məhsulun tərkibində neft, su, korroziyaedici qazlar (H2S, CO2 və

s.) və 0,5%-dən çox qum olduqda, ştuser oymaqları üçün ЦМ-332 markalı

mineralkeramika və 38XMЮА markalı azotlaşdırılmış poladın işlədilməsi

məqsədəuyğundur. Belə şəraitdə göstərilən materialdan hazırlanmış oymaqlar orta

hesabla, 40 saat işləyir ki, bu da hələlik ən yüksək nəticədir.

2. Çıxarılan məhsulun tərkibində qaz-kondensat, su, çoxlu miqdarda qazlar və

0,5%-dək qum olduqda ştuser oymaqlarını hazırlamaq üçün 3X13 markalı poladdan

və A3-4 markalı bərk xəlitədən (ərintidən) istifadə edilməlidir. Belə oymaqların

göstərilən şəraitdə işləmə müddəti, orta hesabla, 2500 saata çatır.

58

3. Çıxarılan məhsulun tərkibində neft, su, çoxlu miqdarda parafin və 0,5-dək

qum olduqda ştuser oymaqları 3X13, ШХ-15 və 65Г markalı poladlardan

hazırlanmalıdırlar. Bu şəraitdə 40X-dan hazırlanmış oymaqlar da davamlıdır,

Qurğunun sxemi şək. -də göstərilmişdir. Qurğu, şəkildə göstərilən sxem üzrə

birləşdirilmiş 2KM-6 növlü mərkəzdənqaçma nasosu 1-dən, elektrik mühərriki 2-dən

və qapaq 4-lə örtülən, içərisində hidroabraziv maye qarışığı doldurulmuş çən 3-dən

ibarətdir. Çənin dibinə maili vəziyyətdə qaynaqlanmış metal təbəqə 5, abraziv

hissəciklərin asanlıqla sürüşüb, nasosun qəbul borusu 6-ya doğru hərəkət etməsinə

imkan verir.

Qurğudan istifadə edərək fontan armaturalarının ştuser oymaqları üçün

yeyilməyə davamlı material və konstruksiya seçilmişdir. Hazırda daha davamlı

materiallar tapılması üzərində iş aparılır.

Qurğu AzETNMİ-da 1970-ci ildən işləyir. O, müəlliflik şəhadətnaməsinə

(№351133, 7 iyun 1972-ci il) layiq görülmüşdür. Quruluşca çox sadə olan bu

qurğudan elmi axtarışda istifadə edilməsi, sınaq vaxtını və sınaq üçün tələb olunan

maddi vəsait xərclərin xeyli azaldır,

2.6. Avadanlığın işqabiliyyətini təmin etmək üçün tədqiqat istiqamətləri

Istismar şəraitində fontan avadanlığının detallarına müxtəlif istiqamətli və

qiymətli mexaniki və digər (elektrik, istilik, kimyəvi və s.) yüklər təsir edirlər. Ona

görə də əsas tədqiqatlar lazımi möhkəmliyə və sərtliyə malik metallar seçməyə

yönəldilir.

Məlumdur ki, bir çox hallarda bəzi maşın hissələrinə periodik olaraq yorulma

həddindən böyük gərginlik təsir edir. Belə hallarda detalın yorulma möhkəmliyi onu

hazırlamaq üçün işlədilmiş metalın yorulma həddi və plastik deformasiyaya

dözməsilə xarakterizə olunur. Metalın plastik deformasiyayadözməsini təyin etmək

üçün ondan hazırlanmış nümunəyə yorulma həddindən yuxarı qiymətli tıkrar dəyişən

gərginliyə uyğun yük tətbiq edilir və tenzometr vasitəsilə nümunədə yaradılmış

plastik deformasiya ölçülür.

59

Bu üsulla metalların təkrar plastik deformasiyaya davamlılığını təyin etmək

çətinliklər törədir.

Sınaqları bu üsulla aparmaq üçün МУИ-6000 tipli yorucu maşın

təkmilləşdirilmiş və ona yükü müntəzəm artıran mexanizm əldə olunmuşdur.

Yorucu maşının barabanları 1-də yaylı oymaqlar vasitəsilə bərkidilmiş

nümunə 2, müntəzəm yükləmə mexanizminin lingi 3 üzərindəki vint 4-ün köməyilə

hərəkət edən yük 5-in təsirindən əyilir. Vint ling üzərində yerləşdirilmiş reduktorlar

sistemi 6 vasitəsilə hərəkətə gətirilir. Nümunənin əyintisi çarxlar 8-dən keçirilmiş və

yük 9-la tarımlanmış sap 10-la pero 11-ə ötürülür.

Yorucu maşının gövdəsi üzərində yerləşdirilmiş elektrik mühərriki 13 elastik

val 14-ün köməyilə sınama müddətində nümunəyə dəqiqədə 3000 dövr tezliklə

fırlanma hərəkəti verir.

Sınaq anında nümunəyə təsir edən gərginliyin (σ max - dövri möhkəmlik həddi)

yorulma həddi σ w-ya nisbətinə həqiqi artıq yükləmə əmsalı desək və onu m-lə işarə

etsək alarıq:

m=σmax /σw. (2.16)

Əyintinin AB hissəsi (şək. -a, bax) parabola qanunu üzrə dəyişdiyindən,

koordinat başlanğıcını A nöqtəsində götürməklə onu təxmini olaraq δ=α (σ−σw )2

ifadəsilə göstərsək ABC=S sahəsini aşağıdakı kimi tapa bilərik:

S=∫σw

σmax

α (σ−σ w)2dσ , (2.17)

burada δ - cari əyinti; σ - cari gərginlik; σ w - yorulma həddi; α - metalın mexaniki

xassələrindən asılı olan sabit əmsaldır.

3. MÜXTƏLİF MEYARLAR ÜZRƏ AVADANLIĞIN

İŞ QABİLİYYƏTİNİN TƏYİNİ

60

Fontan avadanlığının və onun detallarının iş qabiliyyəti müxtəlif meyarlar üzrə

təmin edilir. Məsələn, möhkəmlik meyarı üzrə, sərtlik, yeyilməyə davamlılıq, istiliyə

davamlıq, korroziyaya (paslanmaya) davamlıq, titrəyişə dayanıqlıq və s.

Bir sıra hallarda məmulun bir meyar üzrə iş qabiliyyətinin təmin edilməsi,

bütövlükdə onun iş qabiliyyətini təmin etməyə imkan verir.

3.1. Fontan armaturası siyirtməsi işqabiliyyətinin möhkəmlik meyarı üzrə

təmin edilməsi

Hal-hazırda seriya ilə buraxılan 14,21,35 və 70MPa təzyiqə hesablanmış ve

keçidinin diametri 50,65,80,100mm olan fontan armaturalarının istismar

təcrübəsindən məlumdur ki, siyirtmənin iş qabiliyyəti bir neçə mühüm meyar üzrə

təmin edilmişdir. Bu meyarlar ən başlıcası siyirtmə hissələrinin möhkəmliyidir.

Şpindelə təsir edən oxboyu qüvvə θ0 yiv vidəsinin (profilinin) α ölçüsünə

yaxın en kəsik sahəsində əyilmə σ a gərginliyi yaradır:

σ a=MW 0

=6 θ0 ( H i−l )

d La2 , (3.1)

burada H i - yiv vidəsinin hündürlüyü, H i=35mm; l - yiv vidəsinin kökündə θ0

qüvvəsinin tətbiq olunduğu nöqtəyədək məsafə, l=2mm, a - yiv vidəsinin zirvəsində

kəsiyin eni, a=2,191mm; La baxılan kəsikdə yiv vidəsinin açılmış uzunluğu:

La=π ∙ d=3,14 ∙ 36 mm (3.2)

Yiv vidəsinin kökündə b ölçüsünə yaxın kəsikdə əyici gərginlik σ b olur:

σ b=6θ0 l

b Lb

, (3.3)

burada b - yv vidəsinin kökündə (oturacağında) kəsiyin eni; b=4,071mm; Lb- yiv

vidəsinin kökündə açılmış uzunluğu, Lb=π d y=3614 ×29mm.

Yivin zirvəsində və kökündə əyici gərginliklərin bərabərliyi şərtindən σ a=σ b

müəyyənləşdiririk:

6 θ0 ( H i−l )

a La2 = 6 θl

(a+H i tgα2 )∆3

2

(3.4)

61

tgα2=

a (2l−H )H i ( H i−l )

, (3.5)

a -nın, l, H i –nin yuxarıda göstərilmiş qiymətlərini düsturla yerinə yazıb, müəyyən

edirik:

tgα2=2,086 ∙10−1;

α2=12° . (3.6)

Yiv vidəsinin en kəsiyinin mailliyini göstərən α bucağının 12 ° qiymətində

əyici gərginlik vidənin en kəsiyinin hündürlüyü boyunca bərabər paylanır ki, bu da

gediş cütünün iş qabiliyyətini təmin edir. Standart üzrə α2=15 ° qəbul edilmişdir ki,

bu da lazımi ölçüyə yaxındır.

Şpindel ЭП-543 markalı poladdan (xəlitədən) hazırlanır ki, bu materialın da

axıcılıq həddi 685 MPa-dır. Deməli, şpindel materialının möhkəmliyi onun yivinə

təsir edən gərginlikdən 8,9 dəfə çoxdur.

3.2. Siyirtmə detallarının möhkəmliyə hesabı.

3.2.1. Sipər

Material – polad 38X2MЮA, ГОСТ5632-72. Materialın axıcılıq həddi

σ ax=880 MPa qəbul edilmişdir. РГ-12Н-02 markalı toz ilə, ТШ48-10-389-84, sipərin

işçi səthi əridilir.

Siyirtmənin giriş tərəfində olan mühit işçi Piş=35 MPa təzyiqilə sipəri çıxış

tərəfdə olan yəhərə doğru sıxır. Bu halda sıxıcı qüvvə:

θ sıx=π Dk . x

4∙ Piş+θкг ,(3.7)

burada θ sıx - işçi təzyiqinin yaratdığı sıxıcı qüvvə; Dk . x - yəhər kipləndiricisinin xarici

diametri; Piş - işçi təzyiq; θкг - giriş tərəfdə yerləşdirilmiş yəhər kipləndirici-sinin

qalıcı qüvvəsidir.

Sipər θ sıx qüvvə ilə çıxış tərəfdəki yəhər halqasına sıxılır. Bu halda sipərin

mərkəz oxu zonasında bərabər paylanmış yüklə yüklənmiş və kontur üzrə sərbəst

söykənmiş dairəvi lövhə kimi, maksimum ərintisi W c' lövhə nəzəriyyəsi üzrə

müəyyən edilir:

62

W c' =

Piş ∙ D0

1024 D∙5+μ1+μ

, (3.8)

burada W c' - sipərin mərkəz oxu zonasındakı ərintisi; D0 - sipər söykəndiyi çevrə

konturunun diametri D0=D ş qəbul edirik; D - sipər lövhəsinin sərtliyi; μ - sipər

materialı üçün Puasson əmsalıdır.

Lövhənin silindrik sərtliyi:

D= E h3

12 (1−μ ),(3.9)

burada E - sipər materalının boyuna (dartılma) elastiklik modulu; h - sipərin

qalınlığıdır.

Sipərin öz həndəsi ölçülərinin nisbəti üzrə qismən aid olduğu qalın lövhə

nəzəriyyəsinə görə [3], onun maksimum əyintisi (mərkəzdə):

W =W c' [1+0,7( 2h

D0)

2](3.10)

Tıxayıcı detalların siyrilmə dayanıqlığının təmin edilməsi şərtilə sipərin

buraxıla bilən ərintisi müəyyən edilir:

[ W ]=2 W c'

D xj √ 8 θ sıx

π qm

,(3.11)

burada D xj - sipərlə yəhərin çıxış tərəfdə təmas səthinin (yəhərin) xarici diametri; qm

- tıxac detallarının siyrilməyə dayanıqlıq nisbi təmas gərgnliyi, təcrübi yolla

müəyyənləşdirilir, qm=260 M Pa.

Sipərin mərkəzində (mərkəz oxu üzrə) çevrəvi və radial gərginliklərin

maksimum qiyməti:

σ г=σ p=3 (3+μ ) P iş ∙ D 0

32h2 ,(3.12)

burada σ г - sipərin mərkəzində çevrəvi (çevrə üzrə) əyici gərginlik; σ p - sipərin

mərkəzində radial (radius üzrə) əyici gərginlik.

Sipərin səthinə normal (perpendikulyar) təsir edən mühitin təzyiqini hesaba

almaqla ekvivalent gərginlik:

σ ekv .=σ г+P iş . (3.13)

63

Sipərin mərkəz oxu zonasında əyici gərginlik təsir edərkən materialın axıcılıq

həddi üzrə möhkəmliyinin ehtiyat əmsalı:

nc=σax

σ ekv .

(3.14)

Sipərin möhkəmliyinin ehtiyat əmsalı onun sərtliyini təmin edir və təzyiq

altında formasını dəyişmir (deformasiyaya uğramır).

Sürtünmə zamanı istilik yaranması və istilik mübadiləsi proseslərinin analizi

nəticəsində qovuşanın iş rejimini dəyərləndirmək üçün keyfiyyət göstəriciləri təyin

olunmuşdur.

İş zamanı hissələrin sürtünən səthlərinin orta temperaturunun dəyişməsi

qanunauyğunluğu enerjinin saxlanması qanununa əsasən almaq olar. d τ vahid

zamanda səthlərin qarşılıqlı təsiri nəticəsində ayrılan istilik miqdarı F t d τ. Bu istilik

hissəsinin qızmasına və ətraf mühitə ötürülməsinə sərf olunur. Bu halda istilik

balansı tənliyi aşağıdakı kimi yazıla bilər:

F t d τ=C d t +A t d τ

Burada: F t-istilik axını, F t=Qτ ;

C-hissənin ümumi istilik tutumu, CK ;

A-istilik axını VtK .

İşçi səthlərin qərarlaşmış maksimal temperaturu tmax hissənin kütləsindən,

başlanğıc temperaturundan asılı olmur, ancaq vahid zamanda ayrılan istilik

miqdarından və istilik ötürmə şəraitindən asılı olur.

t=tmax(1-e−τT )=tmax¿)=t 0 e

−τT

Əgər istilik balansının əsas tənliyində F t=0 qəbul etsək soyuma tənliyini

aşağıdakı kımi alarıq:

C d t+ A t d τ=0

t=tmax-e−τT

3.2.2. Yəhər (yəhər halqası)

64

Material – polad 20X13, ГОСТ5632-72. Materialın axıcılıq həddi σ ax=540

MPa. Yəhərin səthi azotlaşdırma vasitəsilə termiki-kimyəvi üsulla möhkəmləndirilir.

Yəhərin işçi səthində təmas gərginlyi. Çıxış tərəfdəki yəhərin səthindəki təmas

gərginliyi θ sıx qüvvəsinin (3.1) təsirindən yaranır:

q jr=4 θ sıx

π (D xj2 −D gj

2 ),(3.15)

burada D xj❑ və D gj

❑ - yəhərin işçi səthinin xarici və daxili diametrləridir.

Tıxacın (yəhər ilə sipərin) metal-metal səthinin kipliyinin təmin olunma və

siyrilməyə davamlıq şərti belədir:

qk ≤ q jr ≤ qm , (3.16)

burada qk - yəhərin işçi səthindəki təmas təzyiqinin təxacın kipliyini təmin edən

minimal qiymətidir. Təcrübə üsulu ilə müəyyən edilmişdr. q jr - işçi təzyiqinin

tıxacının çıxış tərəfində (bağlı halda) yaratdığı nisbi təmas təzyiqi; qm - tıxayıcının

işçi səthindəki nisbi təmas təzyiqinin maksimal qiyməti, hansı ki, işçi səthlərin

siyrilməyə dayanıqlığını təmin edir və iş qabiliyyətini pozmur. Təcrübi üsulla

müəyyən edilmişdir.

Dş=65 mm və Dş=80 mm siyirtmələr üçün

51<74,5<260 MPa və

51<89,45<260 MPa (3.17)

şərti ödənildiyindən hər iki tıxayıcının kipliyi (iş qabiliyyətliyi) təmin olunur.

Bağlı halda tıxayıcı sipərinin çıxış tərəfdəki yəhərə sıxıldığından, yalnız çıxış

tərəfdəki sürtünmə qüvvəsi Fm hesaba alınır:

Fm=θ sıx ∙ f m , (3.18)

burada θ sıx - düstur (3.1)-dəki kimi götürülür.

Yeyinti yeyilmənin nəticəsi olub müəyyən vahidlərlə təyin olunur. Yeyinti mütləq və

ya nisbi olmaqla yeyilmə nəticəsində həndəsi ölçülərin, kütlənin yaxud hissənin

həcminin dəyişməsini xarakterizə edir və uyğun vahidlərlə ölçülür.Buraxılan yeyinti

həmişə qiymətcə həddi yeyintidən az olur.

Yeyilmə sürəti V j yeyintinin İ, yeyilmə baş verən zaman müddətinə olan nisbətidir.

V j=İτ

65

Yəhərin yeyilmə intensivliyi isə yeyintinin yeyilmə baş verdiyi yola, yaxud həcmə

olan nisbətinə deyilir.

Y=İL

Müəyyən sürtünmə şəraitində yəhərin yeyilməyə müqavimət göstərmək xassəsi

yeyilməyə davamlılıqla xarakterizə olunur.

Işin başlanğıc dövründə hissələrin tez yeyintisi müşahidə olunur. Bu dövrün

davam etməsi səthlərin keyfiyyət və mexanizmin iş rejimi ilə əlaqədardır və

sürtünmə düyünün iş ehtiyatının adətən 1.5....2%-ni təşkil edir. Sürtünmə

sərhədlərində temperaturun yüksəlməsi materialın səth laylarında fiziki- mexaniki

xassələrin dəyişməsini törədir.

3.2.3. Şpindel

Material - 20X13 DÜİST 5632-72. Materialın axıcılıq həddi σ г=800 MPa.

Şpindelin yivli hissəsi (M22x1,5).

Şpindelə təsir edən ox boyu qüvvə, əsasən iki qüvvənin cəmindən ibarətdir:

- mühitin təzyiqinin şpindelə nazim çarxa doğru itələyici qüvvəsi;

- bağlı dibinə doğru hərəkət etdirərkən yəhərlə sipər arasında nazimçarxa

doğru yönəlmiş sürtünmə qüvvəsi:

θ ş .o=Q n+ f m . , (3.19)

burada θ ş .o - şpindelə təsir edən oxboyu qüvvə; Qn - şpindeli nazim çarxa doğru

itələyici qüvvədir:

Qn=π ∙d s

2

4∙ Piş . (3.20)

Hissələrinin hesabından alınan nəticələrin əyanəliyi üçün aşağıda bir tip-

ölçüdə siyirtmə üçün hesabın ədədi qiymətləri də verilir:

Qn=3,14 ∙ 0.025❑

2

4∙35=0,017 MN (3.21)

d s❑ - şpindelin hamar (kipləndirilən) səthinin diametridir

θ ş .o=0,01+0,0105=0,0205 MN . (3.22)

Şpindel yivinin ən çox yüklənmiş vidəsində əyici gərginlik olacaq:

66

σ əy=3 K Qn (d x−dd )

2 π dd ∙ hb2 , (3.23)

burada d x və dd - şpindelin metrik yivinin xarici və daxili diametrləridir.

d x=0,022 m; dd=0,020376m. hb❑ - yiv vidəsinin kök hissəsindəki qalınlığı-dır.

hb❑=0,001125m. K - ən çox yüklənmiş vidənin yüklənmə əmsalıdır.

σ əy=3 ∙0,617 ∙ 0,01 (0,022−0,020 )

2∙ 3,14 ∙0,020 ∙0,0011252=66,72 MPa. (3.24)

Şpindelin metrik yivinin ən çox yüklənmiş vidəsində kəsici gərginlik:

τ k=K Qn

π ∙ dd ∙ hb

= 0,17 ∙ 0,013,14 ∙0,020 ∙ 0,001125

=24 MPa. (3.25)

Ən çox yüksəlmiş vidənin kökündə ekvivalent gərginlik:

σ ekv .=√σaj+3 τ k=√66,722+3 ∙ 24=67,26 MPa. (3.26)

Şpindel yivi möhkəmliyinin ehtiyat əmsalı

n j=σт

σekv .

, (3.27)

burada σ т - şpindel materialının axıcılıq həddidir, σ т=800 MPa:

n j=800

67,26=11,9 . (3.28)

3.2.4. Ştok.

Material - polad 20X13, ГОСТ5632-72. Materialın axıcılıq həddi σ т=540

MPa. Materialın kəsilmədə axıcılıq həddi τ=315 MPa.

Ştokun sipərlə birləşdirilən ucu (T-şəkilli konstruksiya) dartılmaya işləyir. T-

şəkilli ucun çıxıntıları əyilməyə və kəsilməyə işləyir. Ucun boynuna dartıcı qüvvə

təsir edir.

Tıxayıcıda sürtünmə qüvvəsi:

F=Qsıx ∙ μs .m , (3.29)

burada Qsıx - sipəri yəhərə sıxan qüvvə; μs . m - tıxayıcıda (sipərlə) yəhər arasında

sürtünmə qüvvəsi μs . m=0,1.

F=0,105 ∙ 0,1=0,0105 mN . (3.30)

Ştokun ucundakı kəsici gərgnlik (siyirtmə açıldığı anda):

67

τ ş=Qş . d

2Sş

, (3.31)

burada Qş . d - ştoka təsir edən dartıcı qüvvədir, Qş . d=0,01105 MN; Sş - ştokun uc

çıxıntılarının dibində en kəsik sahəsidir:

Sş=hi ∙ Bi (3.32)

burada hi - ştokun ucundakı çıxıntının qalınlığı, hi=0,013 m.

Bi=d ş ∙ cosα ∙ Bi - çıxıntının uzunluğu, Bi=0,0322 m.

Sş=0,013 ∙ 0,0322=0,00042 m olur. (3.33)

Onda

τ ş=0.0105

2∙0,00042=12,5 MPa. (3.34)

Ştokun T-şəkilli ucunda kəsilməyə işləyən en kəsiyində möhkəmliyin ehtiyat

əmsalı:

nş=τт

τ ş

= 31512,5

=25,2 . (3.35)

Bu hissəyə təsir edən ən çox yük tıxayıcıda və ştok kipləndiricisində yaranan

sürtünmə qüvvələrilə ştoku itələyici mühit təzyiqi qüvvəsinin fərqindən ibarətdir.

Ucda yivin çıxışında ştokun diametri d ş. j=19 mm və Qş . m qüvvəni ikiqat ehtiyat

əmsalı ilə saxlayır. Qş . m=0,04293 MN .

Ştokun başlıqcığını dartan qüvvə Qş . d . b .=Q ş .k+Q ş. m−Q ş .u.

Əvvəldə müəyyən edilmiş f m qüvvəsini Qş . m -yə bərabər götürürük

f m=Q ş .m=0,0105 MN (3.36)

Qş . m=f m+Qş . k (3.37)

Mühitin təzyiqilə ştoku itələyici qüvvə:

Qş . n=π d 4

2

4∙ Pn , (3.38)

burada d4 - ştokun kipləndirilən hissəsinin diametridir, d4=0,035 m

Qş . n=3,14 ∙0,0352

4∙ 20=0,0192 MN . (3.39)

Ştok kipləndricisinin sürtünmə qüvvəsi

Qş . k=K ∙ π ∙d4 ∙ hk ∙ Pn ∙ μk , (3.40)

68

burada K - yan təmas təzyiqinn mühit təzyiqindən artıqlığını hesaba alan əmsal

K=1,07 qəbul edilir; hk - kipləndiricinn hündürlüyü, hk=0,001 m; μk - ştok

kipləndiricisində sürtünmə əmsalıdır, μk=0,05 qəbul edilir.

Qş . k=1,07 ∙3,14 ∙ 0,035∙ 0,01 ∙ 20∙ 0,05=0,00118 MN ; (3.41)

Qş . d=0,0105+0,00118=0,0177 MN ; (3.42)

Qş . d . b=0,00118+0,04293−0,0192=0,0251 MN . (3.43)

Ştokun boynunda dartıcı gərginlik

σ ş .d=4 ∙ 0,0251

3,14 ∙0,0192=88,2 MPa. (3.44)

d3=0,019 m - ştok boynunun diametridir.

nş .b=σт

σ ş .d

= 54088,2

=6,12 . (3.45)

Ştokun boynunda materialın axıcılıq həddi üzrə möhkəmliyn ehtiyat əmsalı

nş .b=6,12 -dir.

3.2.5. Ştanq

Material - polad 20X13 ГОСТ 5632-72. Materialın axıcılıq həddi σ т=540

MPa. Materialın kəsilmədə axıcılıq həddi τ т=315 MPa.

İşçi təzyiq altında siyirtməni başlayanda sipər pnevmointiqala doğru hərəkət

etdikcə ştanqa təsir edən qüvvəartaraq son həddə tıxayıcıdakı və ştokun kipləndiri-

cisindən sürtünmə qüvvələrilə ştoku itələyici qüvvələrinin fərqinə bərabər olur:

Qş . o=Q ş .d . b , (3.46)

burada Qş . o - ştanqa təsir edən oxboyu dartıcı qüvvə, Qş . o=0,0251 MN .

Ştanqın T-şəkilli ucunun kəsilməyə işləyən en kəsiyində sürüşdürüb kəsmə

gərginliyi:

τ ş .b=Q ş .d . b

Sş .k

=Q ş .o

π d3 ∙ hi

, (3.47)

burada Sş. k - ştanqın sürüşdürülüb kəsilməyə işləyən en kəsik sahəsidir,

Sş. k=π d3 ∙ hi , (3.48)

69

d3=0,020 m - ştanqın T-şəkilli uxunda diametri; hi=0,010 m - ştanqın T-şəkilli çıxıntı

hissəsinin qalınlığıdır:

Sş. k=3,14 ∙ 0,020 ∙ 0,010=0,000628 m2; (3.49)

τ ş .b=0,0251

0,000628=39,97 MPa. (3.50)

Ştanqın T-şəkilli enli hissəsinin kəsilmə möhkəmliyinin ehtiyat əmsalı

nş .h=τт

τ ş .b

= 31539,87

=7,88 . (3.51)

Ştanqın birləşdirici detalla ilişdiyi yerdə birləşdirici detalın dartıldığı halda

onun nazikləndirilmiş en kəsiyində dartıcı gərginlik:

σ d=Qş . o

Sş .b

, (3.52)

burada Qş . o=Q ş .d . b=0,0251 MN - ştanqa və birləşdiriciyə təsir edən oxboyu dartıcı

qüvvə; Sş. b - birləşdiricinin nazik yerində en kəsik sahəsi

Sş. b=π (d1

2−d22 )

4−h3

d1❑−d2

❑

2; (3.54)

d1❑=0,036 m - birləşdiricinin xarici diametri; d2

❑=0,028 m - birləşdiricinin nazik divarlı

en kəsyində daxili diametri; h3=d2+1mm - ştanqın T-şəkilli ucunun keçməsi üçün

birləşdiricinin frezlənmiş keçidinin uzunluğudur.

Sş. b=3,14 (0,0362−0,0282 )

4−0,029

0,036−0,0282

=0,00032 m2 (3.55)

σ d=0,0251

0,00032=78,43 MPa. (3.56)

Birləşdirici ştanqın ucu ilə ilişdiyi silindrik hissənin burtunda frezlənmiş

oymaq şəkilli halqanın kökündə kəsici gərginliyi

τ b .k=Qş . o

So . h

, (3.57)

burada τ b .k - birləşdiricidə kəsici gərginlik; So . h - oymaq şəkilli halqanın kəsilən en

kəsiyinin sahəsidir

So . h=π d2∙ h2−d1−d3

2d3∙ h2 ; (3.59)

d3=0,020 m - ştanqın diametri; h2=0,010 m - oymaq şəkilli halqanın qalınlığıdır:

70

So . h=3,14 ∙0,028 ∙ 0,010−0,036−0,0202

0,020 ∙ 0,01=0,0008776 m2 . (3.60)

3.2.6. Silindr

Material – polad 40 ГОСТ1050-88. Materialın axıcılıqq həddi σ ax=245 MPa.

Pnevmointiqalın işlənməsi üçün havanın təzyiqini 1,0 MPa qəbul edirik. Pnev-

mointiqalın silindrinin kipliyini yoxlamaq üçün havanın təzyiqi 1,5 MPa götürülür.

Silindrin konstruksiyasını nəzərə alaraq,pnevmointiqallı detallarını 1,5 MPa

təzyiqin yaratdığı yüklərə hesablayırıq.

Silindri eninə genişləndirən radial yük:

Qs . r=Ph ∙ Ds .d ∙ H s , (3.61)

burada Qs . r - silindri onun radiusu istiqamətində genişləndirən cəmlənmiş yük;

Ph=1,5 MPa - havanın təzyiqi; Ds . d=0,32 m - silindrin daxili diametri;

H s=0,215 m - silindrin hündürlüyüdür.

Qs . r=1,5 ∙0,32 ∙0.215=0,1032 MN. (3.62)

Silindrin gövdəsində tangensial gərginlik

σ=Q s .r

Ss

, (3.63)

burada Ss - silindrin gövdəsinin mərkəz oxundan keçən müstəvi üzrə en kəsiyidir

Ss=( Ds . x−D s .d )∙ H s , (3.64)

burada Ds . x=0,340 m - silindrin xarici diametridir.

Ss=(0,340−0,320 ) ∙0,215=0,0043 m . (3.65)

Onda

σ=0,10320,0043

=24 MPa. (3.66)

3.2.7. Dayaq şaybası

Material – polad cm.3. Materialın axıcılıq həddi σ т=175 MPa. Pnevmointi-qalın

pistonu silindrin dibinə oturduğu halda şaybası maksimum yüklə kəsilməyə işləyir.

Dayaq şaybasını maksimum kəsc qüvvə

71

Qd .k=π D ş .d

4∙Pn , (3.67)

burada Dş . d və Pn-ın qiymətlərini yerinə yazsaq:

Qd .k=3,14 ∙ 0,322

4∙1,5=0,12 MN . (3.68)

Dayaq şaybasında kəsici gərgnlik:

τ d . ş=Qd .k

π Dd .ş ∙ H d . ş

, (3.69)

burada H d .ş - dayaq şaybasının kəsilən en kəsiyindəki qalınlığı, H d .ş=0,008 m.

Dşd .ş=0,325 m - dayaq şaybasının hesab olunan en kəsiyinn diametridir

τ d . ş=0,12

3,14 ∙0,325 ∙ 0,005=23,52 MPa . (3.70)

3.2.8. Qapaq şaybası

Material – polad cm.3. Materialın axıcılıq həddi σ т=175 MPa. Qapaq

şaybasının iş prinsipi dayaq şaybası kimidir. Bu şaybanın qalınlığı 0,005 m

olduğundan, dayaq şaybasında olduğu kimi τ d .q kəsici gərginliyi müəyyən edilir:

H q . ş=0,005 ; Qd .k=0,12; Dd .ş=0,325 .

Onda

τ d .q=0,12

3,14 ∙0,325 ∙ 0,005=23,52 MPa. (3.71)

4. FONTAN ARMATURASININ İSTİSMARI VƏ TƏMİRİ

Düz axınlı siyirtmələrdə kiplyi artırmaq üçün manivel işlətmək qəti

qadağandır, çünki, qüvvəni artırmaqla kiplik artmır, belə ki, astı lövhələr

müstəvidirlər. Bu qüvvələr şpindelin sınmasına gətirirlər.

Düzaxınlı siyirtmələri armaturanın istismar prosesində üç aydan bir şpindelin

yastıqlarını УС markalı solidolla yağlamaq tələb olunur. Həm də ştuser üzrə

siyirtmənin gövdəsi dibinə D3-162 markalı sürtgü yağı vurmaq lazımdır.

Bu siyirtmələrin istismarında nasazlıqlar baş verir:

72

1) şpindelin sıxıcı kipləndiricisində buraxma, bunun səbəbi – manjet

dəyişməli.

2) siyirtməni açıb-bağlayanda, burucu moment kəskin artır; səbəbi – T-şəkilli

oyuq sınmışdır; tədbir – siyirtməni dəyişməli; digər səbəbləri – şpindelin dayaq

yastıqları sınmışdır və ya gövdədə maye donmuşdur;

3) vurucu klapan buraxır, özü də konusvari yiv üzrə; səbəbi – yiv boşalmışdır;

tədbir – yivi dartmalı, axma davam edərsə klapanı dəyişməli; digər səbəbi – konus-

kürə cütünün kipliyi səthdən dağılmışdır; tədbir – yalnız kürəciyi yaxud klapanı

dəyişmək; mərkəzi qapayıcını ucu dişlə kipləndirənədək qapağı burub döndərmək;

4) nazim çarxı fırladanda sipər hərəkət etmir; səbəbi – şpindelin yaxud sipərin

T-şəkilli oyuğu sınmışdır; tədbir – siyirtməni dəyişməli;

5) tıxayıcının kipliyi səthdən dağılmışdır; səbəbi – həmin səthlər yeyilmişdir;

tədbir – tıxayıcıya kipləndrici sürtgü yağını təmin etmək; digər səbəbi – nimçəvari

yay sınmışdır; tədbr – təmir emalatxanasında yayı dəyişmək.

4.1. Fontan armaturası üzrə təhlükəsizlik texnikası

Fontan armaturasını kəmər başlığı üzərində quraşdıranda, flanslar üzərindəki

kipləndirici qanovlar təmiz olmalıdır, düzgün yatırılmalıdırlar. Flansların çəpliyinin

olmaması üçün, sancaqları bərabər dartmaq lazımdır. Fontan yolkasını NKB-nı

quyuya endirdikdən və boru başlığını qoyduqdan sonra qərarlaşdırırlar. Fontan

yolkasını quraşdırmaq üçün işlədilən qaldırıcı mexanizmdən asılı olaraq işin

təhlükəsizliyin təmn etmək üçün tərtibatlar hazırlanmalıdır.

Armaturu quraşdırdıqdan sonra atqı xəttini birləşdirmək üçün işləri

tamamlayırlar. Belə ki, işlər yüksəldkdə və narahat halda aparıldığı üçün

körpücüklərin yaradılması lazımdır.

Fontan quyusunu istismar edərkən, fontan armaturasının, manometrlərin, flans

birləşmələrinin, drosselin və siyirtmələrin kipgəc kipləndiricilərinə müntəzəm

nəzarət aparılmalıdır.

73

Bunlardan hər birinin sıradan mıxması və onun vaxtında aradan

qaldırılmaması ciddi qəzalar törədə bilər.

Armaturanı quyunun üstündə quraşdırdıqdan sonra bağlayıcı qurğuların sürtgü

yağının vurulmasını və tıxayıcının işinin düzgünlüyünü yoxlamaq tələb olunur.

Armaturada təzyiq olanda, quraşdırma, söküb-açma, nasazlıqları aradan

qaldırma, tez yeyilən və vaxtlı əvəzedilən detalların dəyişdirilməsi işlər qadağan

olunur.

Manometrlər nasaz olanda yaxud onlar olmayanda, həm də qurğularda

klapanlar nasaz olanda armatura stismara buraxılmır. Dövri olaraq tamamlayıcı

manivel işlətmədən aşırma açarların köməyilə flans birləşmələrin dartmaq vacibdir.

NƏTİCƏ

1. Fontan armaturasının və düzaxınlı siyirtmənin qısa xülasəsi, onların

təyinatları, konstruktiv quruluşları və xüsusiyyətləri, iş prinsipləri və tətbiq

sahələri şərh edilmişdir.

2. Bir quyudan iki layın ayrılıqda istismarı üçün fontan armaturları da təsvir

edlmişdirlər.

74

3. Fontan armaturaları və siyirtmələrinin iş qabiliyyətləri təhlil və tədqiq

edilmişdir.

4. Fontan armaturasının konstruksiya parametrləri əsaslandırılmışdır.

5. Baxılan avadanlığın etibarlığının və davamlılığının artırılması yolları

göstərilmişdir.

6. Müxtəlif meyarlar üzrə avadanlığın iş qabiliyyəti təin edilmişdir. Siyirtmənin

detallarının möhkəmliyə hesabatları aparılmışdır.

7. Fontan armaturasının istismarında müşahidə edilən nasazlıqlar və

mürəkkəbləşmələr göstərilmişdir,onların yaranma səbəbləri şərh edilmişdir,

eyni zamanda onların aradan qaldırılması tədbirləri tövsiyyə edilmişdir.

8. Fontan armaturasının istismarı zamanı təhlükəsizlik texnikası məsələləri izah

edilmişdir.

ƏDƏBİYYAT SİYAHISI

1. Бухаленко Е.И. «Нефтепромысловое оборудование». М. Недра,

1990, 559с.

2. Шуров В.И. «Технология и техника добычи нефти». М. Недра, 1983,

510с.

75

3. Раабен А.А., Шевалдин П.Е., Максутов Н.Х. «Ремонт и монтаж

нефте-промыслового оборудования». М. Недра. 1985, 383с.

4. Справочная книга по добыче нефти. Под ред. Гиматудинова Ш.К.

М. Недра, 1974. 702с.

5. Vahidov M.A., Kərimov Ö.M., Eyvazova Z.E. “Neft-qaz istehsalı

texnikası”. Bakı: Azərnəşr, 2008, 440s.

6. Canəhmədov Ə.X. və başqaları. “Fontan armaturunun

konstruksiyalandırıl-ması və işqabiliyyətliyi”. Bakı-ELM-1977. 136səh.

7. Чичеров Л.Г. «Нефтепромысловые машины и механизмы». Москва

«Недра», 1983, 308 с.

8. Шульга В.Г., Бухаленко Е.И. Устьевое оборудование нефтяных и

газовых скважин. Москва «Недра», 1979, 271 с.

9. Чичеров Л.Г. Расчет и конструирование нефтепромыслового

оборудования. Москва «Недра», 1987, 424 с.