Master Plan Otpadne Vode Centralni i Sjeverni Dio

NACRT MASTERPLANA

Sadržaj 1. UVOD 1.1 Opšte napomene 1.2 Struktura izvještaja 1.3 Isporučeni dijelovi projekta i način njihove raspodjele 2. CILJEVI 2.1 Izvod iz projekta 2.2 Modifikacija planiranih rezultata 2.3 Izmjena predloženih faza izgradnje 2.4 Konačni razvojni plan 3. PROJEKTNO PODRUĆJE 3.1 Uvod 3.2 Namjena površina, stanovništvo i procjena potrošnje vode (TM 6)

3.2.1 Stanovništvo 3.2.2 Namjena površina 3.2.3 Potrošnja vode

3.3 Popis inventara (TM 5) 3.3.1 Postojeća kanalizaciona mreža i alternativni načini odvoñenja otpadnih voda 3.3.2 Sumarni izvještaj o postojećoj kanalizacionoj infrastrukturi i njeno stanje 3.3.3 Summarni izvještaj o alternativnom odvoñenju otpadnih voda ( septičke jame) 3.3.4 Geografsko Informacioni Sistem (GIS)

3.4 Kučni priključci (TM 1) 3.4.1 Metodologija 3.4.2 Rezultati ispitivanja

3.5 Uticaj na životnu sredinu (TM 4) 3.5.1 Osnovne potstavke o životnoj sredini - opšte 3.5.2 Osnovne naznake o zaštiti životne sredine - površinske vode 3.5.3 Osnovne naznake o životnoj sredini – podzemne vode 3.5.4 Uticaj sadašnjeg načina ispuštanja otpadnih voda na površinske vode 3.5.5 Uticaj sadašnjeg načina ispuštanja otpadnih voda na podzemne vode 3.5.6 Uporeñenje domaće i Evropske zakonske regulative 3.5.7 Otklanjanje uticaja industijskih otpadnih voda na površinske vode 3.5.8 Otklanjanje uticaja komunalnih otpadnih voda na površinske vodotoke 3.5.9 Prijedlog za ublažavanje uticaja ostalih načina odvoñenja otpadnih voda (npr

septičkih jama) na podzemne vode 3.6 Industrijske otpadne vode (TM 2)

3.6.1 Uvod 3.6.2 Metodologija za procjenu količini industrijskog zagañenja 3.6.3 Opšte informacije vezane za Upitnik za velike fabrike 3.6.4 Industrijske otpadne vode – kratak izvještaj o procjeni količine zagañenja 3.6.5 Industrijske otpadne vode navedene po naseljima 3.6.6 Standardi za industrijske otpadne vode i Sporazum industrijskim otpadnim

vodama (TEA) 3.6.7 Predložena strategija o regulisanju ispuštanja industrijskih otpadnih voda u

gradsku kanalizaciju 3.6.8 Industrijske otpadne vode - preporuke o smanjenju i prevenciji zagañenja

Sadržaj (nastavak)

3.7 Uticaj ostalih objekata za odvoñenje otpadnih voda (npr.septičkih jama)- (TM 3) 3.7.1 Uvod 3.7.2 Geologija i hidrogeologija projektnog područja 3.7.3 Potencijalni izvori zagañenja podzemnih voda 3.7.4 Pregled poznatih slučajeva zagañenja podzemnih voda 3.7.5 Predlozi

4. USLOVI ZA PROJEKTOVANJE (TM 7) 4.1 Opšte podlige 4.2 Namjena i struktura Priručnika za planiranje i projektovanje (TM 7) 5. PREDLOŽENI PROJEKTI I NJIHOVI PRIORITETI (TM 8 I 10) 5.1 Opšte podloge 5.2 Ciljevi zadatka za rješavanje odvoñenja budućih otpadnih voda 5.3 Podaci o projektovanju

5.3.1 Karte 5.3.2 Podaci o populaciji 5.3.3 Postojeća kanalizaciona infrastruktura 5.3.4 Priručnik za planiranje i projektovanje

5.4 Metodologija projektovanja kanalizacionih cijevi 5.4.1 Glavni aspekti kriterijuma projektovanja 5.4.2 Detalji izgradnje 5.4.3 Procedura projektovanja kanalizacionih cijevi

5.5 Pumpne stanice i metodologija projektovanja 5.5.1 Opšte napomene 5.5.2 Podopne pumpne stanice 5.5.3 Konvencionalna pumpna stanica sa vodenim/suvim bunarom

5.6 Metodologija projektovanja postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda 5.6.1 Izbor procesa 5.6.2 Preliminarno prečišćavanje 5.6.3 Primarno prečišćavanje 5.6.4 Sekundarno – Biološko prečišćavanje 5.6.5 Tercijarno prečišćavanje 5.6.6 Prečišćavanje mulja 5.6.7 Modularizacija postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda 5.6.8 Razvoj protoka za prečišćavanje

5.7 Sumarni izvještaj o predloženim projektima 5.8 Prioriteti i rangiranje projekata (TM 10)

5.8.1 Uvod 5.8.2 Primijenjena Metodologija 5.8.3 Izrada MCA matrice procjene 5.8.4 Davanje prioriteta i rangiranje - rezultati 5.8.5 Zaključci

Sadržaj (nastavak) 6. FINANSIJSKE ANALIZE I RASPORED IMPLEMENTACIJE (TM 9) 6.1 Prikupljanje informacija i Finansijski modeli

6.1.1 Izvještaj o prihodu i rashodu i podaci o bilansu stanja i bilansu uspjeha u ViK/JK preduzećima

6.1.2 Procjena vrijednosti postojeće vodovodne i kanalizacione infrastrukture 6.1.3 Podaci iz Upitnika za domaćinstva 6.1.4 Procjene kapitalnih troškova 6.1.5 Procjene troškova za održavanje i upravljanje

6.2 Finansijska struktura 6.3 Finansijski model 6.4 Cijene usluga 6.5 Priuštivost 6.6 Izvodljivost 6.7 Raspored implementacije i predložene cijene usluga 6.8 Raspored implementiranih šema po prioritetima 7. INSTITUCIONALNI ASPEKT (TM 11) 7.1 Osnovna institucionalna situacija 7.2 Razvoj institucionalnih aspekata 7.3 Buduće potrebe i postojeće organizacije – upravljanje i održavanje 7.4 Razvoj ljudskih resursa i potrebe obučavanja 8. JAVNE KONSULTACIJE (TM12) 8.1 Uvod 8.2 Ciljevi 8.3 Aktivnosti koje se odnose na konsultovanje 8.4 Rezultati procesa konsultovanja sa javnošću 8.5 Preporuke 9. SUMARNI IZVJEŠTAJ O KLJUČNIM ZAKLJUČCIMA I PREPORUKAMA 9.1 Uvod 9.2 Poboljšanje vodosnabdijevanja na projektnom području (ViK i JK preduzeća, Vlada,

Donatori) 9.3 Praćenje kvaliteta vode (Vlada) 9.4 Kampanja podizanja javne svijesti (Vlada/Donatori) 9.5 Razvoj GIS sistema (ViK i JK preduzeća) 9.6 Program čišćenja kanalizacionih cijevi (ViK i JK preduzeća) 9.7 CCTV inspekcija kanalizacionih cijevi (ViK i JK preduzeća) 9.8 Odvajanje sistema za atmosferske vode od sistema za ostale fekalne otpadne vode

(ViK i JK preduzeća) 9.9 Objekti septičkih jama (Opštine) 9.10 Usvajanje EUzakonske regulative (Vlada) 9.11 Osnivanje kontrolnog sektora za industrijske otpadne vode (Vlada i Opštine)

Spisak tabela

Tabela 1.1 Tehnički memoriumi Tabela 2.1 Izvod iz projekta Tabela 3.2.1 Populacija na projektnom području po opštinama i tipu naselja (Popis 2003.) Tabela 3.2.1 Demografija naselja po opštinama (Popis 2003.) Tabela 3.2.3 Dosadašnji populacijski triovi. po gradovima Tabela 3.2.4a Broj stanovnika projections by Opština i Tip naselja Tabela 3.2.4b Planirani broj stanovnika po opštinama i tipu naselja Tabela 3.2.5 Poreñenje procjena o potrošnji vode u domaćinstvima Tabela 3.2.6 Predviñena potrošnja vode u fabrikama Tabela 3.2.7 Predviñena potrošnja vode u institucijama Tabela 3.3.1 Postojeća pokrivenost kanalizacionom mrežom u većim gradovima, po opštinama Tabela 3.3.2 Izgrañenost kanalizacije na cijelom projektnom području, po opštinama Tabela 3.3.3a Pregled postojećih kanalizacionih cijevi i njihovog stanja po opštinama Tabela 3.3.3b Pregled postojećih kanalizacionih cijevi i njihovog stanja po opštinama Tabela 3.3.3c Pregled postojećih kanalizacionih cijevi i njihovog stanja po opštinama Tabela 3.5.1 Zahtijevana klasa površinskih vodotoka u Projektnom području Tabela 3.5.2 Klasifikacija površinskih voda data u ovom izvještaju Tabela 3.5.3 Sumarni izvještaj o parametrima koji odreñuju “slab” ili “loš” kvalitet na na

stanicama za osmatranje u blizini naselja projektnog područja Tabela 3.5.4 Uticaj sadašnjeg načina ispuštanja otpadnih voda na valitet rijeka Tabela 3.5.5 Poreñenje državnih standarda sa odgovarajućim EU. EU standardima za

ispuštanje otpadnih voda u prirodne recipiente Tabela 3.5.6 Identifikacija osjetljivih recipienata – kriterijumi i rezultati Tabela 3.5.7 Predviñena ukupna koncentracija BKP5 u rijekama, koja potiče od ispuštanja

gradskih otpadnih voda, nakon radova u Fazi 1 Tabela 3.5.8 Uticaj otpadnih voda na kvalitet rijeka, sa ili bez implementacije Masterplana 2029.

godine Tabela 3.6.1 Spisak glavnih fabrika (i bolnica Brezovik) Tabela 3.6.2 Kratak prikaz količine industrijskog zagañenja manjih fabrika Tabela 3.6.3 Industrijske otpadne vode u procentima u odnosu na ukupnu količinu Tabela 3.7.1 Stočni fond u opštinama (Popis 2003) Tabela 3.7.2 Količine BPK stoke u odnosu na BPK ljudi (Popis 2003) Tabela 5.1 Predlozi o biološkom prečišćavanju otpadnih voda u postrojenjima Tabela 5.2 Tip postrojenja i broj modula po opštinama pojedinačno Tabela 5.3 Kratak izvještaj o predloženim radovima po fazama Tabela 5.4 Evaluaciona matrica za procjene prioriteta Tabela 5.5 Izvještaj o analizi MCA Tabela 5.6 Troškovi rada Faze 1 prema prioritetima Tabela 6.1 Investicije prema osnovnom predlogu Tabela 6.2 Predloženi iznosi kredita, grantova i interna sredstva Tabela 6.3 Buduće kretanje cijena usluga Tabela 6.4 Prihodi u domaćinstvu i računi za vodu i kanalizaciju Tabela 6.5 Rezultati kalkulacija osnovnog predloga i rezultati analiza osjetljivosti Tabela 6.6 Kretanje cijena usluga Tabela 6.7 Raspored implementacije za finansijski izvodljive šeme Tabela 6.8 Procjena o ukupnim internim sredstvima Tabela 6.9 Procjene o ukupnim grantovima Tabela 6.10 Procjene o ukupnim kreditima Tabela 6.11 Predložena finansijska struktura – Kratak pregled Tabela 6.12 Raspored šema implementacije na osnovu finansijske izvodivosti

Sadržaj (nastavak)

Tabela 7.1 Poslovne dionice Skupštine predstavnika PIU, po partnerima Tabela 7.2 Procjenjeni prihodi u PIU Tabela 7.3 Plan obuke Tabela 7.4 Minimalni zahtjevi u pogledu osoblja za Centar za obuku Tabela 9.1 Procenat neobračunate vode i javnim preduzećima za vodosnabdjevanje, po

opštinama Spisak slika

Slika 3.1 Projektno područje: Veća naselja i rijeke Slika 6.1a Poreñenje minimalnog rasta prosječne cijene usluga po opštinama Slika 6.1b Poreñenje minimalnog rasta prosječne cijene usluga po opštinama

Skraćenice AC Azbestno-cementne cijevi AS Aktivni mulj asl Iznad nivoa mora BAT Najbolje moguće tehnike BOD Biološka potreba za kiseonikom BOO Izgradnja, posjedovanje i funcionisanje BREF Najbolja (moguće tehnike) obavještenja (Dokument) C Bedonske cijevi CCTV TV inspekcija CETI Ekotoksikološki Institut CL Keramičke cijevi Cl Hlor COD Potrošnja hemijskog kiseonika DI Rastegljiva čelična cijev DUP Detaljni Gradsko područjeistički plan Dwg Crtež EAR Evropska Agencija za Rekonstrukciju EC Evropska Zajednica EEC Evropska Ekonomska Zajednica EIA Procjena uticaja na okolinu ELV Emisija ograničenih vrijednosti EPA Agencija za zaštitu okoline EU Evropska Unija FC Fekalni koliformi FRY Federativna Republika Jugoslavija FST Rezervoar za finalno taloženje GIS Geografsko informacioni sistem GUP Opšte napomeneni Gradsko područjeistički plan HAZOP Važna studija o funkcionisanju IFI Internacionalna finansisjska institucija IPPC Integrisana kontrola i preventiva zagañenja LG Liveno alumunijske cijevi LTAR Sdopa dugoročne prihvaćenosti MAC Maksimum Dozvoljene Koncentracije (MDK) MAGR Srednja sdopa godišnjeg porasta MoEUP Ministarstvo zaštite životne okoline i ureñenja prosdora MIS Upitnik za velike industrije MP Masterplan MSW Čvrsti otpad opštine NE Sjevero-isdok NTU Nefelometričke jedinice mutnoće O&M Rad i održavanje PDGM Priručnik za planiranje i projektovanje PE Ekvivalent Stanovnika (ES) PE Polietilenska cijev PS Pumpna stanica PST Primarni taložni rezervoar PTE Potencijalno doksični elementi PVC Polivinil hloridna cijev RBC Rotacioni biološki kontakdor

Skraćenice (nastavak)

SCADA Kontrola nadzora i prikupljanje podataka SBR Sekvencni šaržni reaktor SH Natrijum hipohlorit SN Kanalizaciona mreža SS Suspiovani čvrsti materijal SST Sekundarni rezervoar za sedimentaciju SWOT Snaga, Slabost, Mogućnosti, Prijetnje (analiza) TEA Sporazum o stiardu otpadnih voda DoR Projektni zadaci TM Tehnički Memorium (komponenta ovog projekta) TN Nitrogen ukupno TP Fosfor ukupno Dotal N Nitrogen ukupno Dotal P Fosfor ukupno TSS Nataloženi suspiovani čvrsti otpad UNECE Ekonomska komisija Ujedinjenih Nacija za Evropu US Ujedinjene nacije USA Sjedinjene Američke države UV Ultra Violetne zrake ViK Vodovod i Kanalizacija (vodovodno i kanalizaciono preduzeće) ili komunalno

preduzeće WSM Materplan o vodosnabdijevanju Ww Otpadne vode WwTP Postrojenje za prečišćavanje otpadnih voda

Izrada strateškog Masterplana za kanalizaciju i otpadne vode u centralnom i Strana 1 sjevernom regionu Crne Gore (Srbija i Crna Gora)

Nacrt Masterplana

1. UVOD

1.1 Opšte napomene

Ovaj master plan završni dokumentat “Izrada strateškog masterplana za kanalizaciju i otpadne vode“ (Centralni i sjeverni region) Crna gora (Srbija i Crna gora). Projekat finansira Evropska unija i njime rukovodi Evropska agencija za rekonstrukciju.

Brpjni zadaci su bili obrañeni u Projektnom i zadataku (ToR) i svaki od tih zadataka je bio predmet posebnog izvještaja nazvanog “Technički Memorium”. (TM) U toku napredovanja posla, svaki od ovih memoriuma po svom završetku, bio je odštampan i na kraju čine dolje navedeni komplet memoriuma:

Tehnički memoriumi Tabela 1.1

TM No

Naslov Zadatak u prijedlogu

Poglavlje u Projektnom zadatku

1 Kućni priključci 3 4.1.3

2 Industrijeke otpadne vode 5 4.1.5

3 Uticaj septičkih jama 6 4.1.6 & 4.2.5

4 Uticaj na životnu sredinu 4 4.1.4 & 4.2.3

5 Mogućnosti inventara 2 4.1.2 & 4.2.2

6 Procjena namjene površina i stanovništva i potrošnje vode

1 4.1.1 & 4.2.1

7 Projektantski uslov 12 4.2.4

8 Buduće količine otpadnih voda i njihovo odvoñenje

7 4.1.7 & 4.2.6

9 Raspored implementacije, troškovi finansijski plan i cijene usluga

9 & 11 4.1.9, 4.1.11,

4.2.9, & 4.2.10

10 Prioriteti i rangiranje projekata Programme

8 4.1.8

11 Institucionalni aspekti 10 4.1.10 & 4.2.12

12 Javne konsultacije 13 4.4

Ovi tehnički memoriumi su uobičajeni sastani dijelovi masterplana. Imajući u vidu da ovdje obrañuju područje od 11,000 km2, 400,000 stanovnika i 14 opštinskih centara sa okolinom, relativno su opširni. Izrañeni su kao popratna dokumentacija.

Dake, ovaj Nacrt masterplana je Sumarni izvještaj koji obuhvata glavne zaključke iz tehničkih memoriuma i upoznaječitaoca sa nizom povezanih podataka i zaključaka.

U odnosu na uobičajeni master plan, Nacrt masterplana se može posmatrati kao Završni sumarni izvještaj, a tehnički memeoriumi kao poglavlja glavnog izvještaj. Iz topg razloga ovaj Nacrt masterplana ne sadrži Završni sumarni izvještaj.


Nacrt Masterplana

1.2 Struktura izvještaja

Uvod dio u ovom poglavlju slijedi opis ciljeva projekta opisanih u Projektnom zadatku i opis modifikacija ovih ciljeva, potrebnih da bi se projekat uskladio sa finansijskim mogućnostima Crne Gore, navedeno u poglavlju 2.

Poglavlje 3 opisuje postojeću situaciju.

Poglavlje 4 opisuje osnove za projektovanje.

Poglavlje 5 prikazuje rezultirajuće prijedloge i priorite.

Poglavlje 6 opisuje finansijske aspekte projekta i predložene implementacije.

Poglavlje 7 opisuje institucionalnu organizaciju i predložene izmjene

Poglavle 8 opisuje Proces javnih konsultacija odrañen u ovom projektu

Poglavlje 9 sumira ključne prijedloge, lpreporuke i pretpostavke u obliku upitnih lista.

Sem posljednjeg, svako poglavlje predstavlja Sumarni izvještaj jednog od Tehničkih Memoriuma koji su izrañeni u toku realizacije projekta.Navedeni dokumenti obezbjeñuju više podataka o svakom od obrañenih predmeta nego što je to uobičajeno.

1.3 Isporučeni dijelovi projekta i način njihove raspodjele

Isporučeni dijelovi projekta sastoje se od sljedećih dijelova:

Uvodni izvještaj (Novembar 2003)

Prelazni izvještaj (Mart 2004)

Tehnički memoriumi (Navedeno u tabli 1.1 gore)

Nacrt masterplana (Ovaj dokument)

Završni Masterplan (Slijedi)

GIS (Isporučen na posebnim C-ovima svakoj opštini i VIK-u/JKP-u na seminau 27. septembra)

Crteži (A0 formata) Sadašnja namjena površina

Buduća namjena površina

Postojeći kanalizacioni sistem

Budući kanalizacioni sistem

Ovi dokumenti su pripremljeni na engleskom jeziku i na osnovu njih su izrañeni Sumarni izvještaj na srpskom jeziku. Sumarni izvještai na srpskom jeziku sastoje se od tri dijela: (a) Prevod sadržaja kompletne verzije na engleskom jeziku sa označenim poglavljima koji su prevedeni na srpski, (b) Završni sumarni izvještaj preveden u potpunosti i (c) obično prevode kritičnih dijelova glavnog teksta. Ovo je bio način da se domaći korisnici projekta u potpunosti informišu šta je urañeno u okviru Masterplana i da im se olakša snalaženje u korišćenju kompletnog izvještaja na engleskom, u slučaju potrebe za detaljnijim podacima.


Nacrt Masterplana

Set od pet gore opisanih crteža izrañen je sa prijedlogom razvoja kanalizacione infrastructure za cijlo posmatrano područje sem Podgorice. Crteži su isporučeni u GIS formatu.

Raspodjela navedenih stavki izvršena je na sljedeći način:

EAR :

3 kopije kompletnih izvještaja - engleska verzija

1 set od 14 CD-ova u GIS formatu za svaku opštinu posebno

1 komplet crteža u A0 formatu

Svi izvještaji u elektronskoj formi na CD-u

Ministarstvo zaštite živothne sredine i ureñenja prostora:

1 kopija kompletnog izvještaja –engleska verzija

3 kopije Sumarnih izvještaj od svakog izvještaja

1 set od 14 CD-ova u GIS formatu za svaku opštinu posebno

1 komplet crteža u A0 formatu

Svi izvještaji u elektronskoj formi na CD-u

Opštine & ViK-ovi/JKP-a

1 kopija Sumarnih izvještaja (verzija na srpskom jeziku) svih izvještaja sem Uvodnog i Prelaznog izvještaja, koji su po potrebi prilagoñeni svakoj opštini i VIK-u/JKP-u

2 kopije GIS-a na-u za tu opštinu

2 seta crteža u A0 formatu za tu opštinu

Sve izvještaje u elektronskoj formi na CD-u


Nacrt Masterplana

2. CILJEVI 2.1 Izvod iz projekta

Izvod iz projekta je predstavljen u tabeli 2.1

Izvod iz projekta Tabela 2.1

Naslov projekta: Izrada strateškog masterplana za kanalizaciju i otpadne vode u sjevernom i centralnom regionu Crne Gore (Srbija i Crna Gora)

Broj projekta: EAR/03/MTG01/04/001

Država: Srbija i Crna Gora

Glavni ciljevi projekta

Pomoći ekonomski razvoj u Crnoj Gori poboljšanjem uslova u kojima se živi, i posebno, olakšati razvoj turizma u zemlji koja ima bogat ekonomski potencijal.

Svrha projekta 1. Izgraditi srednjoročni program za kanalizaciju i otpadne vode u centralnom i sjevernom regionu Crne Gore.

2. Predložiti racionalnu i efektivnu institucionalnu strukturu za upravljanje sistemom otpadnih voda, zakonodavstvom, propisima i pruzanjem usluga.

3. Povećati kapacitete Vlade da bi se pridobilo IFI investiranje u sistem kanalizacije i otpadnih voda na republičkom nivou.

Očekivani rezultati

1. Razvoj podataka za planiranje osnove za infrastrukturu otpadnih voda i prenos i razvoj ovih podataka u GIS sistemu.

2. Utvrñivanje uticaja okoline na zdravlje i poboljšanje koje se očekuje u tom pogledu.

3. Priprema prioritetnog programa vezanog za projekat razvoja kanalizacione infrastrukture u toku 3 faze poslije 25 godina, koje bi se završile ostvarenim rasporedom i finansijskim planom.

4. Predlozi za institucionalnu i upravnu restrukturu i odgovarajuće tarife.

Aktivnosti projekta

1. Razvoj plana sa prikazanim zonama i populacijom, potrošnju vode i stvaranje otpadnih voda, sve u digitalnoj formi.

2. Sakupiti sav pomoćni materijal svih postojećih kanalizacionih infrastruktura. 3. Pregled, procjena i predlozi o modifikaciji bitnog nacionalnog zakonodavstva. 4. Pregled i procjena planiranja i projektovanja priručnika za otpadne vode i

zdravstvene mjere. 5. Identifikovati i ocijeniti kakav uticaj na zdravlje ima odbacivanje otpadnih

voda. 6. Predvidjeti buduće potrebe za sistemom otpadnih voda kao i za zdravstvenu

zaštitu u glavnim naseljenim mjestima. 7. Procijeniti količinu mulja i uskladiti rezultate sa Masterplanom za čvrsti otpad. 8. Predložiti odreñene mjere za odlaganje otpadnih voda u svim naseljenim

mjestima i takoñe ih poreñati po prioritetu. 9. Pripremiti ostvarenje programa projekta u 3 faze. 10. Pripremiti raspored i finansijski plan za period od 25 godina. 11. Razviti program za zdravstvenu zaštitu naselja koja nisu pokrivena

kanalizacionim sistemom. 12.Predložiti odgovarajuće institucionalne i upravne organizacije koje bi vodile,

održavale i ostvarile predložene zadatke.

Početak projekta:

17. Jul 2003. (dan potpisivanja ugovora)

Dan početka aktivnosti 2. Septembar 2003. (dan kada su aktivnosti zapravo počele)

Trajanje projekta

9 mjeseci od dana kada je projekat počeo


Nacrt Masterplana

2.2 Modifikacija planiranih rezultata Dok su sveobuhvatni ciljevi projekta ostali isti, bilo je potrebno izvršit izmjenu planiranih rezultata. U okviru Planiranih rezultata u stavki 3, u gore prikazanoj tabeli, i u Dodatku B Projektnog zadatka, sugeriše se da se ostvari potpun razvoj kanalizacionog sistema gdje god se to pokaže praktičnim na području obuhvaćenom, u projektnom periodu od 25 godina to jest do 2029. godine.

Preliminarni iznos troška koji dat u Uvodnom Izvještaju, a koji se sastoji u izgradnji cjelokupne kanalizacione infrastrukture i postrojenja za prečišćavanje samo za proširena naselja iznosi 220 M Euro, sa iznosom tarifa koje su domaćinstva dužna da plate od 1,25 Euro/m3 (oko 10% prosječnog primanja u domaćinstvu, koje je prema UNDP ispod linije siromaštva).

Prema gore navedenom iznosu troškova, nemoguće je izgraditi cjelokupnu kanalizacionu infrastrukturu, kako je to predloženo u Projektnim zadacima (Poglavlje 0.2 ukazuje na to) zato je traženo alternativno rešenje.

Analizirano je sledeće:

Seoska naselja

Kako UWWTD 271 Evropske Unije nalaže izgradnju kanalizacione mreže u naseljima sa populacijom većom od 2000 (ES), a zaključeno je da septičke jame ne uzrokuju nikakvo zagañenje podzemnih voda, predloženo je da se kanalizacioni sistem ne gradi u svakom selu na projektnom području, osim u onima koja čine prošireni grad-prigradskim naseljima (tj. u onima koja se nalaze blizu gradskog naselja).

Kako je navedeno gore, postoje 4 naselja sa populacijom većom od 2000 prema popisu 2003. dva od navedenih čine djelove prigradskih naselja, Reznik i Ibarac (pripadaju Rožajama i Bijelom Polju), a preostala dva, Golubovci i Tuzi, su izolovana naselja. U pogledu naselja Golubovci i Tuzi, populacija je po popisu raspostranjena na površini koja prevazilazi administrativne oblasti od 1663 ha i 1189 ha, a u okviru ovih naselja postoje seoska područja sa populacijom manjom od 2000. U Golubovcima i Tuzima je izvršeno istraživanje funcionisanja septičkih jama (Poglavlje 5.1.6 u TM 6). Zaključak na osnovu ovih istraživanja ukazuje na to da nije potrebna, a nije ni izvodljiva implementacija kanalizacione infrastrukture u ovim naseljima.

Septičke jame nisu mogle biti proglašene neupotrebljivim; to su zapravo većinom infiltracione jame koje nisu pružile nijedan dokaz o zagañenju podzemnih voda (Tehnički Memorium 3). Postoje indikacije o mikro-bakteriološkom zagañenju koje potiče, kako je zaključeno, od životinja a ne od ljudi. Meñutim, iz predstrožnosti, predloženo je da se svaka nova kuća koja se izgradi obaveže da izgradi konvencionalnu septičku jamu ukoliko ne postoji kanalizacioni sistem u tom području.

Septičke jame su uvijek u privatnom vlasništvu i uobičajeno je da se ne grade javnim sredstvima.

U kasnijem stepenu razvoja projekta, opština Plav je tražila da se i selo Gusinje uključi u Masterplan. Prvobitnoje isključeno iz prijedloga za razvoj kanalizacionog sistema, jer ima približno 1600 stanovnika, ali po izvještajima u ljetnjem periodu ima I do 3000 stanovnika. Tokom godina Plav i Gusinje su postali važni centri u ovom području, i Gusinje je poprimilo više Gradsko područjei karakter. Pokriveno je kanalizacionom mrežom koja opslužuje 40% stanovništva i ispušta otpadne vode u vodotok preko kojeg završava u Plavskom jezeru. Zbog svega navedenog, Gusinje je uključeno u master plana i to je jedini izuzetak – svi ostali predloženi nacrti za kanalizacioni system su za gradske centre i prigradska područja opština.


Nacrt Masterplana

Gradska naselja

Na osnovu gore navedene strategije, problem otpadnih voda u gradovima je smanjen.

Čak i u gradskim naseljima trošak za izgradnju kanalizacionog sistema i postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda je u ovom trenutku iznad finansijskih mogućnosti većine stanovnika. Ipak, predloženo je da izgradnja cjelokupne kanalizacione mreže i postrojenja za prečišćavanje ostane krajnji cilj za dugoročni vremenski period (2029), a da se za kratkoročno i srednjeročno rešenje potraže moguće intervencije koje zahtijevaju manja finansijska ulaganja.

Svaki grad ili prošireno naselje ima različit stepen pokrivenosti kanalizacionim sistemom, ali tipično, ona se može procijeniti na 50%. Ovi sistemi su generalno napravljeni tako da prikupjene otpadne vode ispuštaju direktno u rijeku (izuzeci su jezero u Plužinama, ponor u Žabljaku i postrojenje za prečišćavanje otpadnih voda u Podgorici) i sirova otpadna voda se na ovaj način brzo prenosi do krajnjih recipienata.

Kanalizacione cijevi bez postrojenja za prečišćavanje izazivaju takvo zagañenje koje je, kada bi se uporedilo, veće od zagañenja koje bi prouzrokovala septička jama koja funkcioniše na najgori mogući način, a prikupljanje i prečišćavanje otpadnih voda prikupljenih postojećim sistemima, prema tome zahtijeva najveći trošak, ali istovremeno i najveću korist, kako je prikazano u šemi “Faze 1”. Ova šema opisuje mogućnost implementacije sabirnog kanala koji je povezan sa svim postojećim cijevima u sistemu, i koji na kraju vodi do postrojenja za prečišćavanje gdje sve otpadne vode ulaze u proces prečišćavanja.

Prema projektnim zadacima, trebalo je obezbijediti kompletne kanalizacione sisteme i postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda u svim glavnim naseljima već u Fazi 1, koja traje od 2004. do 2009. Meñutim, prilikom rada na projektu, utvrñeno je da je nemoguće izvršiti ovaj zadatak, pa je odreñivanje faza u projektu izmijenjeno.

2.3 Izmjena predloženih faza izgradnje

Dva navedena koncepta su zapravo dva extrema u razvoju kanalizacionih sistema u gradskim naseljima:

• Faza 1 : Šema malog troška/visokog uticaja (sabirni kanal i postrojenje za prečišćavanje koje je napravljeno tako da u potpunosti prečišćava otpadne vode, i

• Faza 2/3 : Šeme koje obuhvataju izgradnju kompletnih kanalizacionih sistema i postrojenja za prečišćavanje za sva gradska naselja (gradove i proširena naselja)

Definisanje ukupnih potreba u infrastrukturnim sistemima za odvoñenje otpadnih voda će se izvršiti u daljem izlaganju, i iz ovako definisanih sistema odabraće se oni dijelovi koji će imati, u kratkoročnom periodu, najveći pozitivan efekat sa minimumom troškova. Posebna pažnja se obraća na kanalizacione kolektore koji vode otpadne vode do ureñaja za prečišćavanje i koji će biti dimenzionisani tako da mogu da odvedu otpadnu vodu sakupljenu iz cjelokupne kanalizacione mreže koja će opsluživati i prigradska područja u planskom periodu 2029. Postrojenja za prečišćavanje će biti takoñe tako konstruisana da se omogućuje njihovo proširenje u budućnosti da bi tretiralo potrebni proticaj.


Nacrt Masterplana

Kako se urgentne mjere u šemi razvoja kanalizacionog sistema, prema Projektnom zadatku, odnose na period od 2004 do 2009 u okviru Faze 1, preostali planski period (25 godina), od 2009 do 2029 biće obuhvaće Fazom2/3.

Ove dvije varijante su razvijene za svako gradsko područje na projektnom području, meñutim nije izveden pokušaj razdvajanja Faze 2 i 3 u dvije zasebne cjeline (ovo je nazvano “Base Case” – Prvi slučaj)

Razlog za to je što kanalizacione cijevi i postrojenja za prečišćavanje moraju biti urañeni paralelno – besmisleno je graditi postrojenje za prečišćavanje prije izgradnje kanalizacionih cijev, jer u tom slučaju postrojenja ne bi imala protoke otpadnih voda za vršenje svoje funkcije, a ako bi se prvo izgradile kanalizacione cijevi onda bi se neprečišćene otpadne vode ispuštale direktno u rijeke, što bi takoñe bilo besmisleno. Ukoliko se dobro projektuju i postave, kanalizacione cijevi mogu neograničeno dugo da obavljaju svoju funkciju. Postrojenja za prečišćavanje se najčešće projektuju tako da mogu da služe od 10 do 15 godina. U relativno kratkom vremenskom periodu odreñenom za izgradnju postrojenja za prečišćavanje, 25 godina, zapravo bolje reći 20, od 2009 do 2029, najbolje rešenje bi bilo podijeliti izgradnju ovih objekata u dvije faze, tako da svaka može da služi po 10 godina i da zajedničkim kapacitetom budu dovoljene za planirani horizont u 2029 godini. Kako je razvoj kanalizacione mreže neraskidivo povezan sa razvojem postrojenja za prečišćavanje, bilo bi pogodno da se i mreža izgradi u okviru dvije faze.

Postrojenje za prečišćavanje u Fazi 1, je projektovano tako da bude u funkciji 2009. godine, i sa punim kapacitetom u 10- godišnjem radnim periodom ,odnosno, projektovano je tako da može da primi protoke predviñene do 2019. godine. U pogledu šema ekonomske izvodljivosti, sa izuzetkom Podgorice i nekoliko gradova gdje bi bilo poželjno povećati količine protoka u postrojenjima, kako bi se uklopile sa predloženom modularizacijom, nije planirana izgradnja sekundarnih kanala do 2019. godine (njihova izgradnja planira se u periodu od 2018. do 2019. godine). U periodu izmeñu 2009. i 2019. doći će do povećanja količine otpadnih voda koje dolaze u postrojenje zbog povećanja gustine naseljenosti u naseljima, a povećanje se očekuje i u pogledu količina industrijskih otpadnih voda koje će se ispuštati u postojeće kanalizacione cijevi.

U toku Faze 2/3 postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda će biti izgrañena kao proširenje Faze I, tako da će biti obezbijeñeno prečišćavanje otpadnih voda za cijeli grad za planirani vremenski horizont. Da bi se omogućilo 10 godina rada postrojenja, planiran je kapacitet do 2019. godini, a da se izgradnja dodatne faze izvrši od 2018. do 2019. godine. Kao i u Fazi 1, da bi se otpadne vode mogle odvesti do postrojenja, predloženo je i da dodatna kanalizaciona mreža bude izgrañena do 2019. godine, jer će se pojaviti porast količine otpadnih voda i zagañenja izmeñu 2019. i 2029. godine.

Program ovog Masterplana predviña istovremenu izgradnju kompletne kanalizacione infrastrukture za sva gradska naselja. Na ovaj način, u početnim godinama biće smanjeni troškovi izgradnje i troškovi za razvoj kanalizacione mreže će se odložiti za kasniji period, kada ekonomska situacija bude takva, da će stanovništvo biti u stanju da plati cijene usluga, što je neophodno da bi se podržao razvoj ove infrastrukture. Odlaganje faze izgradnje sekundarnih kanalizacionih cijevi je djelovalo razumno, jer kuće koje nisu priključene na mrežu imaju septičke jame koje funkcionišu prilično dobro.

Ovim programom odreñeni su svi radovi (i troškovi) koji su neophodni za postizanje dugoročnog cilja, a pored doga, nudi se i “jeftina i efikasna” prva šema. Ona zapravo predstavlja “startnu poziciju” (“Prvi slučaj”) za ekonomsko modelisanje. Ukoliko se


Nacrt Masterplana

planirane šeme za odreñeno gradsko naselje učine neizvodljivim, šeme će biti odložene i model će biti implementiran onda kada njegova implementacija bude izvodljiva. Ovo znači da će se u nekim slučajevima razvoj projekta odložiti i da stoga odreñeni rokovi neće moći da se ispoštuju. Detaljnije o ovom aspektu govori Tehnički Memorium Br. 9

2.4 Konačni razvojni plan

Gore prikazani pristup definiše: (i)konačne potrebe u razvoju infrastrukture (ii) ono što može da se uradi u kratkoročnom periodu, a da radikalno smanji zagañenje okoline otpadnim vodama u projektnom području, ali izrada čvrste implementacione šeme nije u potpunosti praktična iz sljedećih razloga:

• Centralna Vlada još uvijek nije uspostavila investicionu politiku za kanalizacione infrastrukture. To je poput pitanja “šta dolazi prvo kokoš ili jaje”; jer je neophodno znati stepen potrebnih investicionih sredstava prije nego što se odluči šta se može izgraditi. Ovaj Masterplan upravo prikazuje prve procjene onoga što se može izgraditi na projektnom području, kao i

• Politiku decentralizacije i jačanja Lokalne vlade, što u krajnjem slučaju znači, da će opštine biti sposobne da realizuju ovaj projekat svojim vlastitim tempom, mada uz pomoć Centralne

• Nije poznato, sa bilo kojim stepenom izvjesnost,i za bilo koji projekat, koji je to iznos grantova koji bi bili na raspolaganju od strane Meñunarodnih finansiskih institucija. Mogućnost dobijanja beslpovratnih sredstava ili kredita je ključna tačka za početak implementacione ñeme projekta.

Dok decentralizacija znači i odreñeni stepen individualnosti u pristupu za svaki grad posebno, ovaj Masterplan je, koliko je to god bilo moguće, stiardizovao primijenjene tehnologije, što stvarno znači potrebu za nekom vrstom “regionalne” ili čak “nacionalne “ kontrole, da bi se dobre strane ovog projekta u potpunosti realizovale. Na primjer većina pumpnih stanica je predviñena po istom projektu, a postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda su modularizovana tako da su projekti za mnoge od njih identilčan ili vrlo slični. Predložena je i institucionalna organizacija, što bi trebalo da olakša pristup realizaciji projekta.


Nacrt Masterplana

3. PROJEKTNO PODRUĆJE 3.1 Uvod

Projektno područje se sastoji od 14 opština sjevernog i centralnog regiona koji zajedno imaju oko 450,000, i obuhvaćaju područje od oko 1.1 milion ha, odnosno 11,000 km2. U najvećem dijelu, Projektno područje je rijetko naseljeno i predstavlja planinske poredjele. Na ovom području se nalazi dva najveća grada; Podgorca glavni grad i Nikšić, vodeći industijski centar. Broj stanovnika Gradsko područjeih područja se kreće od 600 za Šavnik do 140,000 za Podgoricu. Geologija i hidrologija Projektnog područja opisana je u dijelu 3.7.2. Obim ovog projekta je u suštini, da zajedno sa srodnim EAR projektom – Master plan za Crnogorsko primorje, definiše potrebe za razvojem kanalizacione infrastrukture u periodu od sljedećih 25 godina, u cijeloj Crnoj gori. Slika 3.1 prikazuje Projektno područje i veća naselja i rijeke. Mada je kanalizaciona infrastruktura relativno nerazvijena (nema postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda koje je kompletno u funkciji) na Projektno područje to ješ uvijek nema velikog uticaja, i kao takvo, ovo područje ima veliki turistički potencijal. Bez sumnje, postoji mogućnost da je potencijal za razvoj inostranog turizma čak i veći nego na obali, jer je Crnogorsko primorje ljeti već relativno preplavljeno domaćim turistima. Dvije najveće prepreke u razvoju turizma na projektnom području su relativno visoki putni troškovi do Crne gore i nedovoljno razvijen hotelski sektor. Privatizacija hotela počinje da se ubrzava, i treba se nadati da će se naći način smanjenja troškova avionskog saobraćaja. Osim razvoja turizma, u okviru Vladine razvojne strategije na projektnom području, predviñen je i razvoj poljoprivrede. U prošlosti, industrija je bila široko rasprostranjena na području Crne Gore, ali to je bila planska ekonomija na koju su se vrlo loše odrazila politička previranja ranih devedesetih. Kada će se industrije u potpunosti oporaviti, vrlo je teško reći, čak i sa privatizacijom (koja je mehanizam za oporavak) najvjerovatnije, rezultati će biti u manjem broju zaposlenih u dugoročnom periodu. Projektno područje je sveobuhvatno opisano u Tehničkim memoriumima. Dole izloženi izvod predstavlja ključna saznanja koja su opredjelila konačne prijedloge u okviru Masterplana.

3.2 Namjena površina, stanovništvo i procjena potrošnje vode (TM 6) 3.2.1 Stanovništvo

Godišnji prirast stanovništva, na projektnom području, je 0.17%, i broj stanovnika je porastao od 445,000 u 1991. do 454,000 u 2003. Primjećen je tri smanjenja populacije na ruralnim područjima; u gradska područja se stanovništvo doseljava sa godišnjim prirastom od 0.75% (povećanje broja stanovnika od 24,000), i na seoskim područjima opada broj stanovnika po godišnjoj stopi od 0.69% (smanjenje broja stanovnika od 15,000), u toku istog perioda.


Nacrt Masterplana

Ali sva Gradsko područjea područja nemaju isti rast populacije jer se 21,500 od 24,000 rasta Gradsko područjee populacije u projektnom području odnosi na Podgoricu (posječan prirast stanovništva po godišnjoj stopi od 1.4% zadnjih 12 godina).

Prosječna gustina stanovništva je 0.4 stanovnika po hektaru, a u seoskim područjima 0.15 stanovnika po hektaru.

Broj sela iznosi 881, od čega 65% ima broj stanovnika manji od 150. U stvari termin “selo” u Tabeli 3.2.2 znači popisnu oblast oko tog sela, i u stvarnosti veličina sela je manja od one što se sugeriše iz tabela. Projektno područje obuhvata dva veća centra Podgoricu i Niksic od kojih se Podgorica ubrzano širi. Ostali gradovi generalno nemaju više od 20,000, ponekad i mnogo manje, a sela su mala i raštrkana.


Nacrt Masterplana

Slika 3.1 : Projektno područje: Veća naselja i rijeke


Nacrt Masterplana

Populacija na projektnom području po opštinama i Tabela 3.2.1 tipu naselja (Popis 2003.)

Populacija po tipu naselje Opština Površina opštine

Populacija u opštini

Gradski Prigradski Seoska naselja

(sela)

(ha) (stanovnika) (stanovnika (stanovnika) (stanovnika)

Andrijevica 28,300 5,697 1,061 392 4,244

Berane 71,036 34,912 11,734 6,644 16,534

Bijelo Polje 92,400 49,773 15,875 5,009 28,889

Danilovgrad 50,100 16,376 5,093 364 10,919

Kolasin 89,700 9,934 3,033 917 5,984

Mojkovac 36,700 10,015 4,114 2,162 3,739

Niksic 206,500 75,274 58,358 0 16,916

Plav 48,600 13,725 3,589 952 9,184

Pljevlja 134,600 35,751 21,353 0 14,398

Pluzine 85,400 4,270 1,494 0 2,776

Podgorica 144,100 168,812 136,351 0 32,461

Rozaje 43,200 22,559 9,108 2,893 10,558

Savnik 53,300 2,938 568 0 2,370

Zabljak 44,500 4,181 1,940 0 2,241

Ukupno 1,128,436 454,217 273,671 19,333 161,213 Napomene : 1. Ova tavela ima manje korekcije u odnosu na odgovarajuću tabelu u TM 6 (Tabela 2.1) 2. Podaci o Popisu stanovništva klasifikuju Spuž u Danilovgradu, Gradac u Pljevljima, Tuzi u

Podgorici i Gusinje u Plavu kao “Gradsko područjeo područje”, meñutim u gornoj tabeli su klasifikovani kao “ruralno područje” .

3. U ovom izvještaju, prošireno igradsko područje predstavlja zajedno gradsko i prigradsko područje. Sela koja predstavljaju prigradska područja definisana su u tabeli 2.4 u TM 6.

Demografija naselja po opštinama (Popis 2003.) Tabela 3.2.2

Broj sela po veličini Opština

0-50 50-150 150-250 250-500 500-1000 1000-2000 >2000

Andrijevica 1 11 5 4 1 0 0

Berane 8 23 9 10 8 1 0

Bijelo Polje 5 23 20 34 11 2 0

Danilovgrad 35 19 11 9 2 1 0

Kolasin 27 33 6 1 1 0 0

Mojkovac 1 1 3 6 1 0 0

Niksic 36 42 14 10 4 2 0

Plav 0 3 4 8 5 1 0

Pljevlja 63 64 23 6 2 0 0

Pluzine 18 21 2 1 0 0 0

Podgorica 53 44 12 18 9 4 2

Rozaje 0 1 4 11 8 0 0

Savnik 6 16 3 1 0 0 0

Zabljak 10 13 4 0 0 0 0

Ukupno 263 314 120 119 52 11 2 Napomena : Ova tabela se odnosi jedino ne gradska naselja (populacija prigradskih i seoskih područja iz tabele 3.2.1 iznad)


Nacrt Masterplana

Dosadašnji populacijski triovi. po gradovima Tabela 3.2.3

Opština Tip naselja Broj stanovnika

Broj stanovnika Godišnji prirast

1991 2003 (%) Andrijevica Opština ukupno 6552 5697 -1.16 Gradsko područje 923 1061 1.17 Ostalo 5629 4636 -1.60 Berane Opština ukupno 37473 34912 -0.59 Gradsko područje 11908 11734 -0.12 Ostalo 25565 23178 -0.81 Bijelo Polje Opština ukupno 54437 49967 -0.71 Gradsko područje 16423 15875 -0.28 Ostalo 38014 34092 -0.90 Danilovgrad Opština ukupno 14573 16376 0.98 Gradsko područje 5689 6623 1.27 Ostalo 8884 9753 0.78 Kolasin Opština ukupno 11044 9934 -0.88 Gradsko područje 2531 3033 1.52 Ostalo 8513 6901 -1.73 Mojkovac Opština ukupno 10725 10015 -0.57 Gradsko područje 5801 4114 -2.82 Ostalo 4924 5901 1.52 Niksic Opština ukupno 73878 75274 0.16 Gradsko područje 55649 58358 0.40 Ostalo 18229 16916 -0.62 Plav Opština ukupno 15684 13725 -1.11 Gradsko područje 6051 5228 -1.21 Ostalo 9633 8497 -1.04 Pljevlja Opština ukupno 39188 35751 -0.76 Gradsko područje 20458 21717 0.50 Ostalo 18730 14034 -2.38 Pluzine Opština ukupno 5219 4270 -1.66 Gradsko područje 1453 1494 0.23 Ostalo 3766 2776 -2.51 Podgorica Opština ukupno 145696 168812 1.23 Gradsko područje 118478 139988 1.40 Ostalo 27218 28824 0.48 Rozaje Opština ukupno 22330 22559 0.09 Gradsko područje 8775 9108 0.31 Ostalo 13555 13451 -0.06 Savnik Opština ukupno 3680 2938 -1.86 Gradsko područje 821 568 -3.02 Ostalo 2859 2370 -1.55 Zabljak Opština ukupno 4900 4206 -1.26 Gradsko područje 1848 1940 0.41 Ostalo 3052 2266 -2.45 Ukupno 445379 454436 0.17 Ukupno Gradsko područje 256808 280841 0.75 Ukupno Ostalo 188571 173595 -0.69

Napomen: 1. Spuz ,Gusinje, Tuzi i Gradac su definisani u ovoj tabeli kao i u podacima o Popisu stanovništva kao “Gradsko područje” .


Nacrt Masterplana

Veća naselja u projektnom području su veći gradovi zajedno sa pridruženim selima koja čine proširena gradska područja. Od ukupnog broja stanovnika od 454,000 u projektnom području, 292,000, ili 64% živi u većim naseljima.

Budući prirast stanovništva je ekstrapoliran na osnovu trendova rasta populacije zabilježenih u podacima o popisu stanovništva iz 1971, 1981, 1991 i 2002 - sa sljedećim bojem stanovnika.

Broj stanovnika projections by Opština i Tip naselja Tabela 3.2.4a

Planirani broj stanovnika Opština i Tip naselja Broj stanovnik

a (2003 Popis)

MAGR

2009 2019 2029

ANDRIJEVICA Opština 5,697 5,597 5,468 5,422

Grad Andrijevica 1,061 1.50% 1,161 1,347 1,563

Slatina 392 1.50% 429 498 578

Gradsko područje Andrijevica 1,453 1,590 1,845 2,141

Seosko područje 4,244 -1.00% 4,007 3,623 3,281

BERANE Opština 34,912 34,075 33,200 32,487

GradBerane 11,734 0.20% 11,876 12,116 12,360

Buce 950 0.50% 979 1,029 1,082

Luzac 834 0.50% 860 904 950

Dolac 1,292 0.50% 1,332 1,400 1,471

Pesca 1,722 0.50% 1,775 1,866 1,961

Donje Luge 1,846 0.50% 1,903 2,000 2,102

Gradsko područje Berane 18,378 18,725 19,315 19,926

Seosko područje 16,274 -1.00% 15,350 13,885 12,561

BIJELO POLJE Opština 49,773 48,946 47,432 46,227

Grad Bijelo Polje 15,875 0.50% 16,358 17,194 18,074

Nedakusi 2,288 0.50% 2,358 2,479 2,605

Resnik 2,721 0.50% 2,804 2,948 3,098

Gradsko područje Bijelo Polje 20,884 21,520 22,621 23,777

Seosko područje 29,083 -1.00% 27,426 24,811 22,450

DANILOVGRAD Opština 16,376 16,968 18,119 19,365

Grad Danilovgrad 5,093 1.00% 5,407 5,972 6,597

Gorica 142 0.50% 147 154 162

Zagreda 222 0.50% 229 241 253

Gradsko područje Danilovgrad 5,457 5,783 6,367 7,012

Seosko područje 10,819 0.50% 11,185 11,752 12,353

KOLASIN Opština 9,934 9,861 9,761 9,758

Grad Kolasin 3,033 1.00% 3,220 3,557 3,929

Smailagica Polje 917 1.00% 974 1,076 1,188

Gradsko područje Kolasin 3,950 4,194 4,633 5,117

Seosko područje 5,984 -1.00% 5,667 5,128 4,641

MOJKOVAC Opština 10,015 10,102 10,256 10,435

Grad Mojkovac 4,114 0.50% 4,239 4,456 4,684

Gornja Polja 1,498 0.50% 1,544 1,623 1,706

Podbisce 664 0.50% 685 720 756

Gradsko područje Mojkovac 6,276 6,468 6,799 7,146

Seosko područje 3,739 -0.50% 3,634 3,457 3,289

NIKSIC Opština 75,274 76,068 77,375 78,813

Grad Niksic 58,358 0.35% 59,595 61,114 63,908

Seosko područje 16,916 -0.50% 16,473 15,661 14,905


Nacrt Masterplana

Planirani broj stanovnika po opštinama i tipu naselja Tabela 3.2.4b

Planirani Broj stanovnika Opština i Tip naselja Broj stanovnika

(2003 Popis)

MAGR

2009 2019 2029

PLAV Opština 13,725 13,744 13,812 13,955

Grad Plav 3,589 1.00% 3,810 4,209 4,649

Brezojevica 952 1.00% 1,011 1,117 1,234

Gradsko područje Plav 4,541 4,821 5,326 5,883

Seosko područje 9,184 -0.50% 8,923 8,486 8,072

PLJEVLJA Opština 35,751 35,031 34,345 33,963

Grad Pljevlja 21,353 0.50% 22,002 23,127 24,310

Seosko područje 14,398 -1.50% 13,029 11,218 9,653

PLUZINE Opština 4,270 4,098 3,818 3,595

Grad Pluzine 1,494 0.50% 1,540 1,619 1,701

Seosko područje 2,776 -1.50% 2,558 2,199 1,894

PODGORICA Opština 168,812 182,780 208,873 238,991

Grad Podgorica 139,998 1.50% 153,080 177,665 206,176

Seosko područje 28,824 0.50% 29,700 31,218 32,815

ROZAJE Opština 22,559 22,622 22,755 22,945

Grad Rozaje 9,108 0.50% 9,385 9,865 10,370

Ibarac 2,893 0.50% 2,981 3,134 3,294

Gradsko područje Rozaje 12,001 12,366 12,999 13,664

Seosko područje 10,558 -0.50% 10,256 9,756 9,281

SAVNIK Opština 2,938 2,752 2,460 2,213

Grad Savnik 568 0.20% 575 587 599

Seosko područje 2,370 -1.50% 2,177 1,873 1,614

ZABLJAK Opština 4,206 4,167 4,140 4,188

Grad Zabljak 1,940 1.20% 2,084 2,348 2,646

Seosko područje 2,266 -1.50% 2,083 1,792 1,542

UKUPNO

Opštine 466,811 491,814 522,357

Gradsko područje 314,343 346,365 384,006

Seosko područje 152,468 145,449 138,351

Trend migracije sa seoskih područja u gadska prikazuje da je za očekivati da će oko 74% populacije do 2029 živjeti na gradskom području.

3.2.2 Namjena površina

Podloge sa namjenom površina za 2004 i 2029 su urañene za sva Gradska područja i predstavljenu u TM 6. Mada Generalni urbanistički planovi postoje za sva gradska područja i činerazvojnu podlogu u Crnoj Gori, mnogi od njih su zastarjeli i ne odražavaju stvarnu razvojnu situaciju koja se dešava zadnjih 15 godina. Većina planova je urañena nakon zemljotresa 1979. i važeći su 20 godina poslije izrade. Meñutim, u mnogim


Nacrt Masterplana

gradovima bilo je jasno da se razvoj grada ne odvija u skladu sa GUP-ovima. Ovo se naročito odnosi na 2 oblasti:

• GUP-ovi su najčešće pratili razvoj grada uključujući naseljavanje velikih stambenih blokova, tj. razvoj gustine naseljenosti, na način koji je prethodno utvrdila Vlada, meñutim to se ne dešava i sada. Mreža puteva nije unešena u GUP, tako da je teško odrediti lokaciju kanalizacionih cijevi.

• U nedostatku izgradnje stambenih zgrada od strane Vlade, ljudi sami prave stambene objekta. Mjesta sa malom gusrtinom naseljenosti nisu unešena u GUP-ove. Većina izgradnje na ovaj način je ilegalna (jer ne prati GUP) i toliko se proširila, da bi je nemoguće bilo uništiti, pa će stoga Vlada vjerovatno naći rešenje za legalizaciju ove izgradnje, vjerovatno plaćanjem posebnih taksi.

Podloge sa namjenom površina su urañene dosta detaljno i inkoroporirane su u GIS. One prikazuju zone za stanovanje, industriske, institucionalno- komercijalne aktivnosti, parkove itd. i mogu se koristiti kao podloga za detaljno projektovanje novih kanalizacionih infrastruktura.

Utvrñena su tri glavna tipa namjene površina:

• Stambena (sa različitom gustinom naseljenosti)

• Industrijska

• Instritucionalna (škole, vladini ili opštinski objekti, hoteli i drugi objekti koji proizvode znatne količine otpadnih voda).

Sadašnja namjena površina

Za navedene glavne tipove namjene površina, prikupljeni su sledeći podaci:

Stambeni : Broj domaćinstava po strukturi, tipična veličina domaćinstva (broj članova po domaćinstvu) na osnovu čega je dobijen broj stanovnika po strukturi kao i procjena gustine naseljenosti. Socijalno-ekonomske razlike nisu pravljene tako da u namjeni stambenih površina postoji samo jedna klasa.

Industrijski : Ime fabrike, vrsta proizvoda (na osnovu čega je napravljena razlika izmeñu “mokrih” i “suvih” postupaka), i količina proizvodnje. Ove podatke je obrañivao industrijski ekspert koji je uradio temeljnu studiju o velićim fabrikama. Za manje fabrike, količina proizvedenih otpadnih voda se procjenila na osnovu površine fabrike (jer su podaci o količini utrošene vode u fabrici bili isuviša nepouzdani).

Institucionalni/komercijalni tip:

Škole : Ime, broj učenika

Biblioteke, zgrade opštine itd : Ime, broj osoblja

Zgrade Vlade, kao na pr. policijske Ime, broj osoblja stanice, pošte, itd.

Hoteli : Ime, broj kreveta

Stadioni : Ime, kapacitet stadiona

Kasarne : Ime, broj vojnika

Zatvori : Ime, broj zatvorenika

Pored navedenog, u planovima o namjeni površina date su i druge zone, kao na pr. parkovi (imena), autobuske stanice (imena), itd.


Nacrt Masterplana

Na ovaj načinpopunjen je cijeli mozaik gradskog podru.

Planirana namjena površina

Ovaj projekat će biti urañen u tri faze, meñutim, mala stopa porasta broja stanovnika ukazuje na nepotrebnost izrade planova o namjeni površina u srednjoj fazi - razvoj u vremenskim periodima (fazama projekta) se sa priličnom preciznošću može odrediti na osnovu postojećih i budućih (2029.) planova o namjeni površina.

Izvršene su procjene za buduću pokrivenost opštinskog područja stambenim, industrijskim, komercijalnim i seoskim zonama. Ove procjene su uporeñene i usklañene sa očekivanjima od strane opštinskih vlasti, kao i sa popisom 2003. kako ne bi došlo do velikih razlika. Obzirom da su lokalni Gradsko područjei projektanti dobro upoznati sa situacijom, saradnja sa Sekreterijatom za urbanizam u svakoj opštini pojedinačno je bila veoma važna za izvršenje ovog zadatka. U opštinama gdje su GUP i DUP planovi skorijeg datuma, podaci koje su oni mogli da pruže su iskorišćeni u izradi planova o budućoj namjeni površina. Planovi o namjeni stambenih površina

Planovi o budućoj stambenoj namjeni površina su urañeni na osnovu preporuka od strane Sekreterijata za Urbanizam u opštinama kao i od ViK preduzeća. Metodologija nalaže da se uključe područja:

• Koja su označena kao područja sa intenzivnim porastom broja stanovnika

• Koja nisu uključena u planovima postojećoj namjeni površina, ali širenjem gradova će biti obuhvaćena.

Kao u postojećoj namjeni stambenih površina, napravljen je sklad izmeñu stambenih zona i gustine naseljenosti na jednoj strani, i predviñenog broja stanovnika u proširenim gradovima na drugoj strani.

U nekim postojećim stambenim zonama, ne planira se povećanje gustine naseljenosti; generalno, proširenje gradova će se vršiti u drugom smjeru, tj. stvaraće se nove zone.

U trenutku kada se odredi gustina naseljenosti za 2029. godinu, istovremeno se rješava i pitanje povećanja gustine naseljenosti. Kanalizacione cijevi imaju skoro neograničen rok trajanja, ukoliko se pravilno održavaju mogu da traju najmanje 50 godina. Podaci o povećanju gustine naseljenosti su važni za projekat kako bi se osiguralo da kanalizacione cijevi, koje se izgrade, ne postanu hidraulički preopterećene bez obzira na to koliko dugo treba da služe (u ovom slučaju 25 godina). Koncept projekta je takav da uključuje i neke sigurnosne faktore u slučaju da se populacija razvija na način koji nije predviñen u projektu. U cilju što manjih troškova, u planiranju kanalizacione infrastrukture, maksimalna gustina naseljenosti je generalno veoma bliska gustini naseljenosti predviñenoj za 2029 godinu.

Planovi o namjeni industrijskih površina

Podaci o protocima i količinama zagañenja od strane fabrika koje se stvaraju sada i koje se predviñaju za budućnost, dati su u Tehničkom Memorandum br. 2 : ''Industrijske otpadne vode''. Stoga je u pogledu namjene površina neophodno, jedino da se u planovima o namjeni površina ove fabrike ispravno lociraju.

U Pljevljima, plan za povećanje površine rudnika je u razvoju, a njegov završetak se očekuje do kraja 2006. godine. Prema ovom planu, proširenja će biti prema istoku,


Nacrt Masterplana

kako bi se nastavila eksploatacija lignita na dodatnih 200 - 300 hektara. Ovo područje će se proširiti iza rijeke Ćehotine, koja će zbog toga morati da se preusmjeri kroz kanal. Oko 60 domaćinstava će biti premješteno. Kapacitet ovog područja je procijenjeno na 55 miliona lignita, a eksploatacija će se vršiti 25 godina.

U Plužinama, aktivne fabrike u 2029. godini biće locirane na postojećoj industrijskoj zoni pored rijeke Ibar udaljenoj od grada.

Za Rožaje, aktivne fabrike u 2029. godini biće locirane na postojećoj industrijskoj zoni pored rijeke Ibar daleko od centra grada. Pretpostavlja se da će napuštene površine na ovom području biit ponovo okupirane izgradnjom novih fabrika.

Za Žabljak, aktivne fabrike u 2029. godini, biće locirane pored postojećih fabrika, u sjevernom dijelu grada.

Na kraju, nova industrijska zona od 110 ha (do 2011. godine i 310 ha za dalju budućnost) planira se za Podgoricu, za južni dio grada. Plan u vezi industrijske zone u Podgorici je da se i farmaceutska i hemijska i elektro industrija smjeste na jedno područje.

Planovi o namjeni institucionalnih/komercijalnih površina

Za identifikovane institucionalne/komercijalne površine pretpostavlja se da neće biti izmjena u cijelom periodu planiranja projekta. Osnovna pretpostavka koja podržava ovaj pristup sastoji se u tome da su institucionalni/komercijalni objekti adekvatni za trenutnu populaciju, kao i to da će odgovarati za relativno mali porast broja stanovnika u narednih 25 godina.

Za neidentifikovane institucionalne/komercijalne objekte odreñena je količina od 30 l/s.d otpadnih voda.

Za objekte o kojima ne postoje podaci (u tabeli predstavljeno kao N/A- nije dostupno), ipak su urañene procjene protoka otpadnih voda i količine zagañenja koje su date u TM br. 8.

Turizam

U poreñenju sa primorskim regionom, turizam na projektnom području nije mnogo razvijen. Turistička infrastruktura je ograničena na gradove Žabljak, Kolašin i Podgoricu. Razvoj turizma je uzet u obzir i na ovaj projekat utiče zbog moguće izgradnje hotela.

3.2.3 Potrošnja vode

Potrošači vode se mogu podijeliti na tri kategorije:

• Domaćinstva

• Institucije i komercijalni objekti

• Industrja

Postojeća potrošnja vode

Potrošnja vode u domaćinstvima

Tri izvora podataka su korišćena kako bi se procijenila trenutna potrošnja vode u domaćinstvima:


Nacrt Masterplana

• “Projekcija dugoročnog vodosnabdijevanja Crne Gore, Decembar 1998” – (Prilog 2)

• Tehnički Memorium br. 1 “Upitnik za domaćinstva” (Safege–Tebodin–LDK, 2004)

• Procjene ViK i Komunalnih preduzeća

Poreñenje procjena o potrošnji vode u domaćinstvima Tabela 3.2.5

Procijenjena potrošnja vode u domaćinstvima prema:

Opština Upitnika za domaćinstva

“Projekcija dugoročnog vodosnabdijevanja Crne

Gore”

Procjene Vik ili CE

preduzeća

Pokazna vrijednost

(l/s.d) (l/s.d) (l/s.d) (l/s.d)

Podgorica 233 267 280 280

Nikšić 171 97 200 170

Bijelo Polje 273 114 250-400 280

Berane 319 200 250 280

Plav 380 165 100-170 280

Pljevlja 188 191 300 190

Rožaje 136 93 235 140

Mojkovac 351 111 170-200 280

Kolašin 400 300 200 350

Danilovgrad 201 237 170-200 280

Žabljak 222 225 300 225

Plužine 476 327 200 400

Šavnik 116 274 300 200

Andrijevica 446 238 170 350

Prema gore navedenim procjenama trenutna prosječna potrošnja vode u gradskim naseljima je 280 l/s.d, i ovaj podatak je iskorišćen prilikom planiranja projekta.

U selima, gdje se vodosnabdijevanje ne vrši putem vodovodnog sistema, količina od 80 l/s.d se smatra trenutnom potrošnjom, a ona će se povećati do 100l/s.d u budućnosti.

Potrošnja vode u fabrikama

Potrošnja vode i količina otpadnih voda u fabrikama kao i način procjene stope potrošnje, predstavljeni su u Tehničkom Memorandum br. 2 “Industrijske otpadne vode”, u poglavljima 4,5 i 6.

U cilju odreñivanja tarife, neophodno je imati podatak o potrošnji vode u fabrikama - tarifiranje za otpadne vode zavisi od količine utrošene vode. Pretpostavlja se da se 80% potrošene vode pretvara u otpadne vode i da će potrošnja vode u fabrikama biti 1.25 puta veća od trenutne, o čemu je bilo riječi u Tehničko Memorandum br. 2.

Potrošnja vode u institucionalnim/komercijalnim objektima

Kao i za industriske potrošače, podaci o potrošnji vode u institucionalnim/ komercijalnim objektima su ograničeni.

Stoga, stopa potrošnje vode u ovim objektima odreñena je na isti način kao i za fabrike, tj. odreñen je procenat količine utrošene vode koja se pretvara u otpadne


Nacrt Masterplana

vode. Vrijednosti stvorenih otpadnih voda su predstavljeni u poglavlju 2.2.4 u TM br. 6 “Smjernice za planiranje i projektovanje”, i u ovom slučaju količina od 80% je uzeta u obzir prilikom izrade projekta.

Podaci o broju zaposlenih, broju učenika, kreveta, itd. su prikupljeni prilikom obilazaka terana i prilikom rada na planovima o namjeni površina, a ovi podaci su posebno za svaku opštinu prikazani u poglavljimaod 3.3.1 do 3.3.14 u TM 6.

Ukoliko podaci nisu bili dostupni, pretpostavke su izvedene na osnovu površina objekta i tipu objekta.

Planirana potrošnja vode

Predviñanja buduće potrošnje vode u domaćinstvima

Cijena kanalizacionih usluga zavisi od količine otpadnih voda koja se treba transportovati, a cijena prečišćavanja otpadnih voda zavisi od drugih faktora (sastav otpadnih voda, količina zagañenja).

Pretpostavlja se da se 80 do 90% utrošene vode pretvara u otpadne vode. Stoga je neophodno da se količina potrošnje vode po stanovniku svede na razumnu količinu, kako bi održavanje kanalizacione infrastrukture bilo ekonomično.

Vodovodni sistemi su na projektnom području prilično dobro razvijeni, dok su kanalizacioni sistemi prilično slabo razvijeni. Prije distribucije, voda ne prolazi kroz intenzivni proces prečišćavanja kao u ostalim djelovima Evrope, pa je stoga voda prilično jeftina. Imajući u vidu činjenicu da na projektnom području postoji samo jedno postrojenje za prečišćavanje otpadnih voda u funkciji, cijena za kanalizaciju je veoma mala.

Meñutim, cijena vodosnabdijevanja će i u budućnosti biti relativno mala, dok će cijena za kanalizaciju biti znatno veća nakon implementacije kanalizacione infrastrukture uključujući i postrojenje za prečišćavanje.

Trenutna potrošnja vode u domaćinstvima u cijeloj Crnoj Gori je veoma velika i može se uporediti sa najvećim potrošačima vode u svijetu (SAD prosječno 270 l/s.d), a skoro duplo od prosječne potrošnje u zapadnoj Evropi (150 l/s.d).

Iako se broj stanovnika u Crnoj Gori ne povećava mnogo, zbog nivoa potrošnje i povećanih gubitaka u mreži, u skorijoj budućnosti će morati da se eksploatišu ''manje čiste'' vode iz zaleña koji su u prošlosti snabdijevali većinu stanovnika Crne Gore. Ova voda će se možda trebati veći stepen prečišćavanja prije distribucije potrošačima, što može rezultatirati povećanjem cijene vode. Meñutim, ukoliko bi se gubici u mreži smanjili, smanjila bi se i količina potrošnje, pa bi stoga postojeći izvori vodosnabdijevanja bili dovoljni da zadovolje potrebe potrošača.

U svakom slučaju, potrošnja vode u Crnoj Gori se mora smanjiti u budućnosti.

Vrijednosti o potrošnji vode u domaćinstvima u skoro urañenim izvještajima su:

• “Projekcija dugoročnog vodosnabdijevanja Crne Gore, Decembar 1998”:

200 l/s.d svugdje osim u Podgorici gdje je potrošnja 280 l/s.d, meñutim razvoj kanalizacione infrastrukture i potreba da se zbog ovog sistema smanji potrošnja u ovom izvještaju nije razmatrana


Nacrt Masterplana

• Masterplan o otpadnim vodama primorskog regiona 2004:

120 l/s.d plus 60 l/s.d za neidentifikovane objekte

• Studija izvodljivosti o postrojenju za prečišćavanje otpadnih voda (WwTP) u Podgorici 2004:

150 l/s.d

U ovoj studiji se smatra da su poslednje dvije vrijednosti prihvatljiva, pa su stoga predložene u poglavlju 2.2.2 u izvještaju ''Smjernice za projektovanje'' (Tehnički Memorium br 7):

Nikšić i Podgorica : 150 l/s.d plus 30 l/s.d za neidentifikovane

institucionalne i komercijalne protoke (180 l/s.d ukupno), i

Ostali (prošireni) gradovi : 120 l/s.d plus 30 l/s.d za neidentifikovane

institucionalne i komercijalne protoke (150 l/s.d ukupno)

Sela : 100 l/s.d

U planu je da prvi dio projekta postane funkcionalan do 2009. godine, i pretpostavlja se da će se do tada smanjiti količina potrošnje vode. Donekle, ovaj cilj će se postići zbog povećanih tarifa, i plaćanje računa će biti neophodno kako bi se podržao razvoj kanalizacione infrastrukture, a pored toga i putem kampanje podizanja javne svijesti. EAR ima u planu organizovanje takve kampanje.

Predviñanja o vodosnabdijevanju fabrika

Podaci o predviñenom vodosnabdijevanju fabrika su izvedeni iz poglavlja 6 Tehničkog Memoriuma br. 2. Takoñe postoji pretpostavka da se 80% vode pretvara u kanalizacionu vodu, o čemu je prethodno bilo govora

Na osnovu datih podataka, potrebe za vodom u fabrikama u ciljnim godinama 2009, 2019 i 2029, predstavljena je u tabeli u nastavku.


Nacrt Masterplana

Predviñena potrošnja vode u fabrikama Tabela 3.2.6

Vodosnabdijevanje (m3/d) Centar proširenih naselja 2009 2019 2029

Andrijevica 53.8 107.5 160.0 Bijelo Polje 1721.3 3158.8 4597.5 Berane 1002.5 1855.0 2710.0 Danilovgrad 70.0 147.5 225.0 Kolašin 118.8 230.0 340.0 Mojkovac 238.8 325.0 411.3 Nikšić 5466.3 7061.3 7366.3 Plav 23.8 38.8 53.8 Pljevlja 235.0 317.5 432.5 Plužine 2.5 3.8 5.0 Podgorica (1) 12,048.0 12,856.0 14,839.0 Rožaje 140.0 296.3 452.5 Šavnik 11.3 21.3 30.0 Žabljak 28.8 85.0 141.3

(1): Vrijednosti za Podgoricu su preuzeti iz “Studije izvodljivosti za postrojenje za prečišćavanje otpadnih voda u Podgorici” Završni izvještaj, Januar 2004, SOGREAH. Podaci iz ove studije se odnose na godine 2011, 2020 i 2031.

Predviñanja o vodosnabdijevanju institucija

Kao što je prethodno navedeno, termin “Institucija” se odnosi na sve institucionalne protoke (iz škola, biblioteka, itd.), komercijane protoke (iz restorana, kancelarije, itd.) i na protoke koji potiču od turizma (većinom iz hotela).

Institucionalna/komercijalna namjena površina se smatra da će ostati ista u toku cijelog perioda planiranja. Stoga će i stepen vodosnabdijevanja za ove objekte ostati isti. Ipak, zbog predviñenih količina budućih protoka iz domaćinstava, dnevna potražnja za vodom je rezervisana za neuračunate institucionalne/komercijalne protoke.

U narednoj tabeli predstavljena je institucionalna potreba za vodom po opštinama u ciljnim godinama 2009, 2019 i 2029.

Predviñena potrošnja vode u institucijama Tabela 3.2.7

Vodosnabdijevanje (m3/d) Gradsko područje/grad

2009 2019 2029 Andrijevica 88.1 88.1 88.1 Bijelo Polje 618.0 618.0 618.0 Berane 677.0 677.0 677.0 Danilovgrad 275.0 275.0 275.0 Kolašin 239.0 239.0 239.0 Mojkovac 188.0 188.0 188.0 Nikšić 1,127.0 1,127.0 1,127.0 Plav 205.0 205.0 205.0 Pljevlja 718.0 718.0 718.0 Plužine 90.0 90.0 90.0 Podgorica (1) N/A N/A N/A Rožaje 260.0 260.0 260.0 Šavnik 48.0 48.0 48.0 Žabljak 206.0 244.0 281.0

(1): Ove vrijednosti nisu date u “Studiji izvodljivosti za postrojenje za prečišćavanje otpadnih voda u Podgorici” Završni izvještaj, Januar 2004, SOGREAH.


Nacrt Masterplana

3.3 Popis inventara (TM 5)

3.3.1 Postojeća kanalizaciona mreža i alternativni načini odvoñenja otpadnih voda

Pokrivenost kanalizacionom mrežom varira od grada do grada u okviru projektnog područja. Kanalizaciona mreža je generalno ograničena na grad u svakoj opštini (prema kome je oština I dobila ime), i ostala naselja, uglavnom manja sela, nisu pokrivena kanalizacijom. Tamo, generalno, kuće imaju individualne infiltracione jame za odvoñenje otpadnih voda ili ih ispuštaju u riječne tokove ili kanale. U većim gradovima, kanalizaciona mreža, generalno, pokriva centralni dio grada, koji je najgušće naseljen. Preostali dijelovi grada imaju vlastitu odvodnju potpadnih voda preko infiltracionih jama. Najveću prostornu pokrivenost kanalizacionom mrežom, poslije Podgorice, imaju Niksic, Berane i Pljevlja. Tabela 3.3.1 predstavlja pokrivenost kanalizacionom mrežom u svakom gradu navedenih opština (ne gradsko područje jer pridružena sela nisu pokrivena kanalizacionom mrežom), kroz ukupan broj stanovnika opštine, i broj stanovnika koji imaju alternativni način odvoñenja otpadnih voda. Metodologija koja se koristila da se skupe podaci o objektima za odvoñenje otpadnih voda i detalji o postojećoj kanalizacionoj mreži, prikazana su u TM 5. Postojeći kanalizacioni sistemi obrañeni u GIS-u su takoñe urañeni i iz ovih nacrta u GIS-u može se vidjeti postejeća kanalizacije, što je takoñe ukuljučeno u TM 5.

Postojeća pokrivenost kanalizacionom mrežom Tabela 3.3.1 u većim gradovima, po opštinama

Broj stanovnika gradova (1)

Broj stanovnika pokrivenih kanalizacionom mrežom

Broj stanovnika Bez kanalizacije

Područje pokriveno kanalizacijom

Ukupna dužina kanalizacione mreže

Opština

(stanovnika) (stanovnika) (stanovnika) (ha) (km)

Andrijevica 890 605 285 12.4 2.4

Berane 10,805 8,887 1,918 140.8 16.0

Bijelo Polje 15,794 3,383 12,411 79.2 7.7

Danilovgrad 5,188 2,073 3,115 36.3 2.5

Kolasin 3,461 1,642 1,819 39.9 3.4

Mojkovac 3,995 2,990 1,005 33.4 4.3

Niksic 59,133 27,000 32,133 351.4 39

Plav 5,196 2,289 2,907 62.5 8.1

Pljevlja 21,118 19,006 2,112 314.1 24.2

Pluzine 2,524 917 1,607 30.3 1.9

Podgorica (2) 136,351 81,811 54,540 1001.0 88.4

Rozaje 7,690 5,126 2,564 99.0 12.0

Savnik 576 419 157 6.1 1.1

Zabljak 1,938 948 990 27.9 4.3 (1) Broj stanovnika za 2003 basira se na gustini naseljenosti u podlogama za namjenu površina (2) Broj stanovnika za Podgoricu bazira se na podacima iz Popisa 2003. Broj stanovnika koji imaju septičke jame u svakoj opštini projektnog područja prikazan je u Tabeli 3.3.2


Nacrt Masterplana

Izgrañenost kanalizacije na cijelom projektnom području, po opštinama Tabela 3.3.2

Opština Broj stanovnika u Opštini (1)

Broj stanovnika pokrivenih kanalizacionom mrežom

Broj stanovnika bez kanalizacije

Procenat od broja stanovnika bez kanaliuzacije

(stanovnika) (stanovnika) (stanovnika) (stanovnika)

Andrijevica 5,697 605 5,092 89%

Berane 34,912 8,887 26,025 75%

Bijelo Polje 49,773 3,383 46,390 93%

Danilovgrad 16,376 2,073 14,303 87%

Kolasin 9,934 1,642 8,292 83%

Mojkovac 10,015 2,990 7,025 70%

Niksic 75,274 27,000 48,274 64%

Plav 13,725 2,289 11,436 83%

Pljevlja 35,751 19,006 16,745 47%

Pluzine 4,270 917 3,353 79%

Podgorica 168,812 81,811 87,001 52%

Rozaje 22,559 6,724 17,433 77%

Savnik 2,938 419 2,519 86%

Zabljak 4,181 948 3,233 77% (1) Broj stanovnika bazirano na popisu 2003

3.3.2 Sumarni izvještaj o postojećoj kanalizacionoj infrastrukturi i njeno stanje

Kanalizacija

Većina kanalizacionih cijevi na projektnom području je izgrañeno u poslednjih 35 godina.

70-tih godina, kada je većina kanalizacionih cijevi izgrañena, najviše se koristio azbest-ciment. PVC materijal je počeo da se koristi 90-tih godina i od tada postao najzastupljeniji materijal za kanalizacione cijevi.

Kanalizacioni sistemi se sastoje iz dva dijela: jedan za atmosferske vode i drugi za fekalne vode. Meñutim, ponegdje su kanali koji odvode atmosferske padavine povezani sa kanalizacionom mrežom za fekalne otpadne vode. Ovakva situacija je prisutna na nekim mjestima, ali je ograničena samo na mnja područja u gradovima. Ovi kanali odvode atmosferske otpadne vode iz dvorišta, sa krovova, kao i kišnicu koja se sliva površinom ulica. Ove otpadne vode sa sobom često nose sedimente i utiču na rad kanalizacionog sistema, jer je on prije svega projektovan tako da prenosi odreñenu količinu fekalnih otpadnih voda, tako da dodatne otpadne vode mogu da preopterete neke djelove mreže. Pretpostavlja se da će se ovi spojevi prekinuti kada se izgradi postrojenje za prečišćavanje otpadnih voda.

Prije 1990. godine, kanalizacione cijevi su grañene od strane jugoslovenskih državnih preduzeća po prilično dobrim standardima. Meñutim, CCTV inspekcija (kamerom) kanalizacionih cijevi nije nikada vršena, pa su stoga procjene za ovaj projekat urañene na osnovu inspekcije šahtova. Nakon ovih istraživanja, ViK preduzeća su prijavila veoma mali broj kvarova kanalizacione mreže. Najčešće se pojavljivao problem začepljenja cijevi, što je posledica neredovnog čišćenja ili ispuštanja čvrstog otpada u kanalizaciju, a ne zbog lošeg projekta mreže. Generalno, dimenzije cijevi su dobro projektovane.


Nacrt Masterplana

Od 1990 godine, veoma malo kanalizacionih kanala je izgrañeno. S obirom na nedostatak podataka, mi smo morali pretpostaviti da su kanalizacione cijevi strukturalno jake i pogodne za rad narednih 25 godina. Meñutim, zbog dodatnih količina otpadnih voda koje će se pojaviti sa razvojem uzvodnih sistema, u nekim slučajevima će biti neophodna zamjena cijevi.

Svi priključci na sistem su urañene u šahtovima (što je mnogo bolje nego na kanalizacione cijevi) i sve cijevi se završavaju sa unutrašnje strane šahova tako da otpadne vode u slapu padaju na dno. Mnogi šahtovi nemaju radni prostor sa strane cij, ulazna i izlazna cijev su su postavljeni iznad donje površine šahta tako da se formira ‘pjeskolov’. Sven ovo, zajedno sa ostalim uslovima pomenutim prethodno u tekstu, ukazuju na to da su šahtovi neprijatna i nesigurna mjesta za rad.

Šahtovi su projektovani na razne načine. Većina je kvadratnog oblika, napravljena od cimenta tipične veličine 1 m x 1 m, osim u Šavniku gdje veličina šahtova iznosi 0.8 m x 0.8 m. Šahtovi okruglog oblika imaju prečnik od 1 m. Njihova dubina varira od 1,2 do 5 m. Poklopci šahtova su najčešće liveno-gvozdeni i okruglog oblika. U zidovima šahtova ugrañene su gvozdene ljestvice koje omogućavaju silazak i penjanje. Šahtovi su često ojačani čelikom, što ne predstavlja adekvatno rešenje.

Iako šahtovi nisu urañeni perfektno ne planira se njihova zamjena.

Prema crnogorskom zakonodavstvu, minimalni prečnik kanalizacionih cijevi treba da bude 200 mm, jer se cijevi manjeg prečnika često začepljavaju. Prema planu, cijevi prečnika 150 mm će biti zamijenjene u okviru Faze 2 (2009 – 2019), a cijevi koje imaju prečnik manji od 150 mm, biće zamijenjeni u okviru Faze 1.

U pogledu rada i održavanja kanalizacionog sistema, samo se vrše hitne intervencije kao na pr. uklanjanje začepljenja, dok se mjere održavanja sistema ne sprovode. Na mjestima gdje se pojavljuju začepljenja ili plavljenja, ne znači da je neophodno mijenjati cijevi. Za takve cijevi potrebno je sprovesti mjere održavanja što je u svakom slučaju bolje od napuštanja kanala. Jedna od mjera održavanja koja se treba sprovesti jeste ubijediti ljude da čvrsti otpad ne odlažu u kanalizacione cijevi. Činjenica da se ni u jednoj opštini ne vrši čišćenje kanalizacionih cijevi objašnjena je time da šahtovi nisu napravljeni tako da se u njima kreće čovjek, a pored toga za čišćenje cijevi ne postoji adekvatna oprema.

Postoji informacija da neke kanalizacione cijevi nemaju potreban hidraulički kapacitet (Dodatak 1). Cijevi koje su se prema proračunima pokazale kao takve neophodno je zamijeniti. S druge strane, kanalizacione cijevi koje imaju dovoljan hidraulučki kapacitet biće zadržane i u novom projektu.

U pogledu strukturalnih karakteristika ne postoje prijavljeni nedostaci i prema procjenama, kanalizacione cijevi se nalaze u prilično dobrom staju pa se stoga planiraju zadržati i u sastavu nove kanalizacione infrastrukture.

U Tabeli 3.3.3 prikazana je veličina postojeće kanalizacione mreže, kao i djelovi mreže koji će se zamijeniti ili napustiti u narednih 25 godina.


Nacrt Masterplana

Pregled postojećih kanalizacionih cijevi i njihovog stanja Tabela 3.3.3a po opštinama

Postojeće kan. cijevi Dužina cijevi koje će biti: O

pš

tin

a

Prečnik (mm)

Materijal Ukupna dužina

(m)

Napuštene (m)

Zamijenjene u Fazi 1

(m)

Zamijenjene na kraju

Faze 2 (m)

Prijavljeni/procijenjeni problemi

100 PVC 260 260 0 0

200 PVC 1,570 94 0 0

An

dri

jev

ica

200 AC 535 0 0 0

Začepljenja cijevi – izazvana odlaganjem čvrstog otpada, nagomilavanjem mulja i malim prečnicima

100 AC 418 0 418 0 150 AC 916 0 0 916 200 AC 1,377 0 0 437 250 AC 9,797 0 0 0 300 AC 1,401 17 0 0 500 AC 962 45 0 0 300 PVC 55 0 0 0 500 PVC 1,108 0 0 0

Be

ran

e

1000 C 270 96 0 0

Začepljenja cijevi – izazvana odlaganjem čvrstog otpada, nagomilavanjem mulja i malim prečnicima Prelivanja kanalizacije iz šahtova (kao posledica začepljenja)

60 AC 287 0 287 0 80 AC 315 163 152 0

100 AC 317 177 140 0 125 AC 705 178 527 0 150 AC 1,738 162 0 1,576 200 AC 1,556 95 0 0 250 AC 432 86 0 0 300 AC 1,017 174 0 0 200 C 766 0 0 0 300 C 260 32 0 0 700 C 140 0 0 140

Bij

elo

Po

lje

150 PVC 118 0 0 0

Začepljenja cijevi – izazvana odlaganjem čvrstog otpada, nagomilavanjem mulja i malim prečnicima Prelivanja kanalizacije iz šahtova (kao posledica začepljenja)

150 AC 530 175 0 355 200 AC 460 0 294 0 300 AC 608 189 0 0 200 PVC 186 0 0 0 250 PVC 458 0 0 0 300 PVC 117 0 0 0

Da

nil

ov

gra

d

400 AC 183 167 0 0

Začepljenja cijevi – izazvana odlaganjem čvrstog otpada i nagomilavanjem mulja. Prelivanja kanalizacije iz šahtova (kao posledica pritiska ili začepljenja)

400 C 523 0 0 0 500 C 988 108 0 0 250 PVC 1,706 0 0 0 400 PVC 20 0 0 0 K

ola

šin

500 PVC 173 0 0 0

Prevelike cijevi Kolašin ima novi sistem, meñutim njegovo održavanje se ne vrši na pravi način


Nacrt Masterplana

Pregled postojećih kanalizacionih cijevi i njihovog stanja Tabela 3.3.3b po opštinama


pš

tin

a

Prečnik (mm)


(m)

Napuštene (m)


(m)

Zamijenjene na kraju Faze

2 (m)

Prijavljeni/procijenjeni problemi:

150 C 742 0 0 742 200 C 669 0 0 0 300 C 568 17 242 0 400 C 1062 0 0 0 600 C 131 59 0 0

1000 C 437 0 0 0 200 PVC 305 22 32 0 300 PVC 226 0 0 0

Mo

jko

va

c

1000 PVC 129 0 0 0

Začepljenja cijevi – izazvana odlaganjem čvrstog otpada, nagomilavanjem mulja i malim prečnicima Prelivanja kanalizacije iz šahtova (kao posledica začepljenja i visokog stepena sedimentacije)

100 1,648 0 1,648 0 110 73 0 73 0 125 850 0 850 0 150 6,844 0 0 6,844 200 22,164 0 0 2,551 250 2,964 0 0 132 300 3,276 0 0 541 350 302 0 0 280 400 191 0 0 0 500 157 0 0 0 600 452 0 0 352

Nik

šić

600x600 38 0 0 38

Začepljenja cijevi – izazvana odlaganjem čvrstog otpada

700 C 318 0 0 200 PVC 2,814 0 0 250 PVC 4,930 0 1,678

Pla

v

700 PVC 40 0 0

Začepljenja cijevi – izazvana odlaganjem čvrstog otpada i nagomilavanjem mulja

200 AC 14,371 0 0 0 250 AC 2,950 0 0 0 200 Cl 1,411 0 0 0 200 C 1,071 0 0 0 200 PVC 1,122 0 685 0 250 PVC 1,070 0 190 0 300 PVC 1,728 0 0 0 400 PVC 218 0 0 0

Plj

ev

lja

500 PVC 215 0 0 0

Začepljenja cijevi – izazvana odlaganjem čvrstog otpada i nagomilavanjem mulja

200 AC 1,059 0 0 0 200 C 108 97 0 0 200 Cl 526 0 526 0 300 PVC 103 0 0 0

Plu

žin

e

150 AC 115 115 0 0

Začepljenja cijevi – izazvana odlaganjem čvrstog otpada i nagomilavanjem mulja. Prelivanja kanalizacije iz šahtova (kao posledica začepljenja)

150 AC 77 0 0 77 200 AC 6,379 213 0 403 300 AC 2,496 0 385 0 400 AC 445 0 0 0 500 C 398 88 0 0 200 PVC 2,102 0 0 0

Ro

žaje

300 PVC 163 0 0 0

Začepljenja cijevi – izazvana odlaganjem čvrstog otpada i nagomilavanjem mulja Prelivanja kanalizacije iz šahtova (kao posledica začepljenja)


Nacrt Masterplana

Pregled postojećih kanalizacionih cijevi i njihovog stanja Tabela 3.3.3c po opštinama


pš

tin

a

Prečnik (mm)


(m)

Napuštene (m)


(m)

Zamijenjene na kraju

Faze 2 (m)

Prijavljeni/procijenjeni problemi:

200 PVC 636 10 0 0

Ša

vn

ik

300 PVC 496 0 0 0

Začepljenja cijevi – izazvana odlaganjem čvrstog otpada i nagomilavanjem mulja.

200 AC 4,094 0 0 1,993

Ža

blj

ak

200 PVC 155 0 0 0

Začepljenja cijevi – izazvana odlaganjem čvrstog otpada i nagomilavanjem mulja. Prelivanja kanalizacije iz šahtova (kao posledica začepljenja)

Pumpne stanice

Ni na jednom kanalizacionom sistemu, ni u jednoj opštini na projektnom području ne postoje pumpne stanice.

Postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda

Na projektnom području formalno postoje dva postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda, u Nikšiću i Podgorici. Ostala postrojenja su planirana, ali nikad nisu izgrañena (stoga se trenutne otpadne vode usmjeravaju prema mjestu na kojem će biti izgrañeno).

Postrojenje u Nikšiću je napušteno, a sva mehanička i električna oprema je uklonjena. Mi smo shvatili da je postrojenje izgrañeno 1970, a da je napušteno 1990. Proces kojim su e otpadne vode prečišćavale u ovom postrojenju je Aktivni mulj – Oksidacioni kanal, a sastoji se iz:

• Unutrašnje pumpne stanice

• Primarno prečišćavanje (rešetke, uklanjanje pijeska/mulja). Ovi objekti su u lošem stanju i ne mogu biti ponovo upotrijebljeni.

• Biološko prečišćavanje (oksidacini kanal i sekundarno prečišćavanje). Ostali su samo grañevinski objekti, meñutim i to se slabo održava. Elektro-mehanička oprema nedostaje.

• Dezinfekcija (bazen za hlorinaciju) – ostali su samo grañevinski objekti.

• Prečišćavanje mulja (zgušnjavanje i korita za isušivanje). Ostali su samo grañevinski objekti.

Kapacitet starog postrojenja je oko 28.000 ES.


Nacrt Masterplana

Staro postrojenje u Podgorici je i dalje u funkciji, meñutim, veoma je opterećeno – izgrañeno je za 55,000 stanovnika, a trenutno prima otpadne vode od strane 80,000 stanovnika. Planira se rehabilitacija starog postrojenja u prvoj fazi, a zatim izgradnja novog u srednjoj fazi.

U Kolašinu postoje dvije lagune koje služe kao objekti za prečišćavanje. One služe kao bazeni za cijeñenje sa odreñenim kapacitetom koji se zadržava, a otpadne vode se na kraju ispuštaju u obližnju rijeku Taru.

Ne postoje nikakva druga postrojenja u opštinama, izuzev sledećeg:

• Andrijevica: koriste se septičke jame sa ispustom u rijeku Lim

• Mojkovac: koriste se 2 ispusta, pri čemu se otpadne vode ispuštaju u vještačko jezero ‘’jalovište’’

• Šavnik: koriste se septičke jame sa ispustom u rijeku Pivu

• Žabljak: postojeća mreža ispušta otpadne vode u ponor, meñutim zbog začepljenja otpadne vode trenutno slobodno plivaju površinom terena.

Postoje neka mala postrojenja koja koriste kasarna (u Danilovgradu) ili neke fabrike, opisano u Tehničkom Memorandumu 2, ‘’Industrijske otpadne vode’’ (Safege Tebodin, LDK, 2004).

3.3.3 Summarni izvještaj o alternativnom odvoñenju otpadnih voda ( septičke jame)

Populacija bez priključka na kanalizacionu mrežu, po opštinama, prikazana je iznad u Tabeli 3.3.2.

Generalno, gdje ne postoji kanalizaciona mreža, za odvoñenje otpadnih voda koriste se “septičke jame”. Ove septičke jame su u stvari infiltraciona okna sa vodopropusnim dnom i zidovima, opisane su u TM 1. Ukratko to su obično 9 – 20m3 podzemne grañevine sa propusnim zidovima od kamena (bez maltera) i pokrivene su betonskom pločom, iznad koje je nadsloj zatravljene zemlje. Ove septičke jame se, obično, grade 10 do 25 metara nizvodno od kuće ili iza kuće. Podzemna cijev povezuje kuću i septičku jamu. Ponekad je ugrañena i prelivna cijev, ali vrlo često i nije. Septičke jame su najčešće projektovane samo sa jednom komorom, ali na područjima gdje je niska propusna moć tla, (kao u Golubovcima) izgrañene su dvije komore. Meñutim, septičke jame se ne koriste uvijek, u nekim slučajevima,voda se ispušta direktno u vodne tokove ili drenira u polje ili se ispušta direktno u tlo.

ViK-ovi i Komunalna preduzeća su izvjestili da se koriste sljedeće metode za ispuštanje otpadnih voda na njihovom područjuin their areas:

• U Beranama, 90% populacije bez kanalizacione mreže se služi septičkim jamama, a 10% ispušta otpadne vode direktno u rijeku,


Nacrt Masterplana

• U Bijelom Polju, 40% of populacije bez kanalizacione mreže se služi septičkim jamama, a 60% ispušta otpadne vode direktno u rijeku,

• U Plavu, 80% populacije bez kanalizacione mreže se služi septičkim jamam, a 20% ispušta otpadne vode direktno u rijeku,

• U Pljevljima, 98% populacije bez kanalizacione mreže se služi septičkim jamama, a 2% ispušta otpadne vode direktno u rijeku,

• U Rožajama, 40% populacije bez mreže se služi septičkim jamama, a 60% ispušta otpadne vode direktno u rijeku.

Ostale opštine na mjestima koja nisu pokrivena kanalizacionom mrežom služe se samo septičkim jamama.

3.3.4 Geografsko Informacioni Sistem (GIS)

Projektni zadatak zahtijeva da se svi podaci o kanalizacionom sistemu u glavnim naseljima unesu u GIS sistem.

Jednostavno rečeno, projektnim zadatkom se zahtijeva elektronska baza informacija koja se može istražiti na osnovu jednostavnog pomijeranja kursora.

Zadatak ovog projekta je ‘’da se postavi’’ takav sistem, a druga lica će ovu tehnologiju predstaviti opštinama i ViK preduzećima, i pokazati im kako se koristi.

Struktura GIS sistema sadrži tri dijela:

• Osnovne karte

• Postojeći kanalizacioni sistem (svi detalji o kanalizacionom sistemi i njegovom stanju)

• Podloge za Masterplan (detalji o namjeni površina, populaciji, predloženoj budućoj kanalizacionoj infrastrukturi i trenutni rad i održavanje)

Izbor softvera je ostao otvoren u projektnom zadatku, a u suštini biralo se izmeñu dvije mogućnosti:

• Sistem koji se koristi u paralelnom projektu Masterplan za otpadne vode u primorskom regionu Crne Gore, takoñe finansiran od strane EU, preuzet od strane holandske kompanije DHV;

• Sistem razvijen od strane ViK preduzeća u Podgorici i Nikšiću.

Podgorica i Nikšić zajedno predstavljaju 70% gradske populacije na projektnom području, stoga je nemoguće ignorisati dominaciju podgoričkog ViK sistema. ViK preduzeće u Podgorici koristi softver “Mapinfo” (DHV za projekat na primorju je koristio “Geomedia”) jer je veća mogućnost da se nañe osoblje koje ima iskustva sa “Mapinfo” softverom. ViK u Podgorici ima dovoljno iskustva da bi isti sistem postavio u drugim gradovima (Nikšić), koji će takoñe biti u mogućnosti da nañu odgovarajuće osoblje.

Ovo su glavni razlozi zbog kojih se u ovom projektu koristi GIS sistem, i podgoričkom vodovodu dugujemo veliku zahvalnost jer su nam ustupili ovaj sistem.


Nacrt Masterplana

Analiza tri aspekta iz kojih se GIS sastoji:

Osnovne karte

Osnovu GIS sistema predstavljaju osnovne karte preko kojih se unose ‘’podloge’’ drugih crteža. Ove podloge (na pr. podloga postojeće kanalizacione mreže) sadrže ‘’objekte’’ interesovanja (šahtovi, cijevi, itd.) koji su povezani sa bazom podataka u kojoj su sačuvani ‘’atributi’’ (dubina unutrašnjosti šahtova, prečnici cijevi, itd.).

Osnovne karte GIS sistema se sastoje iz dva dijela:

• Podaci o planu (x i y koordinate) koji je razvijen na osnovnu digitalnih crteža postojećeg katastra, koji su integrisani na principu grad po grad, tako da za svih 14 opština postoje baze digitalnih karta, i

• Podaci o visinama (z koordinate) koji su dobijeni na osnovu skeniranih izohipsi sa karata, koji su geo-referecirane sa digitalnim kartografskim podlogama. Ovaj dio nije urañen za Podgoricu, jer je GIS sistem za ovaj grad već boo prethodno postavljen.

Podloge o postojećoj kanalizaciji

Granice područja sa postojećom kanalizacionom mrežom date su na početku ovog Tehničkog Memoranduma. Svi podaci koji su dati u ovom izvještaju, unijeti su u GIS, a GIS sistem je napravljen tako da se bilo koji novi, dodatni podaci mogu lako unijeti.

Kanalizacione mreže su direktno digitalizovane na osnovnim digitalizovanim kartografskim podlogama. U postojećoj kanaliazcionoj infrastrukturi, ne postoje pumpne stanice niti postrojenja u funkciji pa stoga, ovi objekti ne postoje ni na kartama.

Podaci snimljeni u GIS-u Kanalizacione cijevi: Materijal (AC, PVC, B…) Prečnik Dužina Proračunata metrima Stvarna dužina izražena u metrima Nagib u % Datum izgradnje Datum čišćenja Šahtovi: Naziv (na pr. EN-1) Dubina izražena metrima Nivo površine tla u metrima nad morem (mnm) Unutrašnja dubina u metrima (mnm) Ispusti: Naziv Nivo površine vode u metrima (mnm) Nivo površine tla u metrima (mnm) Protok u m3/s


Nacrt Masterplana

Podloge za Master plan

Podloge za master plan su neophodne za projekat, i uključuju namjenu površina, rad i održavanje (postojeći problemi), procjenu stanja kanalizacione mreže i predloge o novoj infrastrukturi, po redu datom u nastavku:

(a) Podloge o namjeni površina

Podaci o namjeni površina dati su za svaki grad pojedinačno (izuzev za Podgoricu) u Tehničkom Memorandum Br. 6.

Prilikom unošenja u GIS, podaci su organizovani tako da u potpunosti pokriju osnovnu kartu, i obuhvataju zone razvoja i označene fabrike, institucije ili komercijalna preduzeća.

Dvije podloge o namjeni površina date su odvojeno:

• Postojeća u 2004

• Planirana za 2029

Podaci snimljeni u GIS sistemu:

Namjena površina: Broj zon (broj indeksa) Tip namjene površina (stambeni, industrijski, park, itd.) Populacija (u stambenim naseljima) Proračunata površina Proračunata gustina naseljenosti Proračunato povećanje gustine naseljenosti (za 2029)

(b) Podloge o radu i održavanju


Stanje kanalizacije: Hidrauličko – kanalizaciona sedimentacija (visoka/srednja/niska) Hidrauličko – kanalizaciona začepljenja (velika/srednja/mala)

Nedovoljni hidraulički – kanalizacioni kapacitet ispusta (velika/srednja/mala)

Strukturalne karakteristike cijevi (dobre/srednje/loše) Životna sredina – prelivanja iz kanalizacije (Da/Ne) Životna sredina – kišnica koja ulazi u sistem (Da/Ne) Životna sredina – Illegalni ispusti (Da/Ne)

Stanje šahtova: Stanje šahtova (dobro/loše)


Nacrt Masterplana

(c) Finalna procjena kanalizacione mreže


Finalna procjena kanalizacione mreže je rezultat procjene hidrauličkog, strukturalnog aspekta i okolnosti koje pruža Životna sredina. Cijevi koje trebaju da se mijenjaju podijeljene su u dvije kategorije: cijevi koje će se zamijeniti u prvoj fazi i one koje će se zamijeniti u srednjoj fazi. Cijevi su prema tome klasifikovane na:

• Cijevi koje će se zadržati

• Cijevi koje će se napustiti u okviru Faze 1

• Cijevi koje će se napustiti u okviru Faze 2 i 3

Ovi atributi su prikazani na tematskoj karti, napravljenoj za svaki grad, pri čemu se daje generalna analiza stanja mreže (Slika 4.1).

(d) Podloge o predloženoj kanalizacionoj infrastrukturi za budućnost

Opis buduće kanalizacione infrastrukture (tj. kanalizacione cijevi, pumpne stanice, cijevi pod pritiskom i postrojenja za prečišćavanje) je prikazan u GIS sistemu.


Struktura koja se koristi za opis cijevi i šahtova slična je onoj koja opisuje i postojeću kanalizacionu mrežu. U vezi sa ovim objekatima, dati su sljedeći podaci:

Pumpne stanice: Naziv (PS + broj) Faza u kojoj se vrši izgradnja (1 ili 2/3)

Broj pumpi (koje su u funkciji) Broj pumpi (rezervnih) Pritisak u metrima Kapacitet bunara u litrima Ukupni protok u m3/h

Postrojenje za prečišćavanje: Naziv Ekvivalentni broj stanovnika ES Tip prečišćavanja (biološki, itd…) Kapacitet


Nacrt Masterplana

3.4 Kučni priključci (TM 1) 3.4.1 Metodologija

Plan za odabir ispitnog uzorka razrañen je tako da se osigura da će anketa biti reprezentativna za svaku opštinu. Ukupno 2576 ispitanika je odabrano tako predstavljaju odgovarajuće predstavnike domaćinstava. Ispitivanje je izvršeno u periodu izmeñu 1. oktobra i 1. decembra 2003. Predstavnici domaćinstava su ispitivani o njihovom iskustvu, željama, mišljenju, zapažanjima, finansijskoj situaciji i odnosu prema plaćanju posebno u odnosu na usluge za vodosnabdijevanje i odvoñenje otpadne vode. Kućni priključak je definisan u ovom ispitivanju kao najmanja jedinica u kojoj nastaje otpadna voda

3.4.2 Rezultati ispitivanja

Ključna zapažanja o ispitivanju kućnih priključaka sumirana su u sljedećem dijelu:

Stambeno pitanje

Prosjecan broj članova domacinstva u podrucju projekta je 4.4. Ovo je uvecano (za vise nego jednu osobu) u odnosu na prosjecan broj clanova, u odnosu na popis 2003. Vecina domacinstva u urbanim podrucjima zivi u stanu, u 60% slucajeva. U predgradjima to su u prvom redu kuce, pa onda stanovi. U selima ljudi, vecinom, zive u kucama Vecina domacinstava koji zive u stanovima takodje posjeduju i kuce. U Podgorici je procenat iznajmljenih kuca za 10% veci nego u nekom drugom prosjecnom podrucju obuhvacenom projektom. Vlasnistvo nad kucom je presudan faktor pri donosenju odluke za investiranje u infrastrukturu. Javne vodovodne i kanalizacione službe

71% domacinstava u podrucju projekta povezano su je na javni vodovodni sistem. U gradskim podrucjima vodovodna mreza je gotovo jedinstveni izvor snadbijevanja. Ovaj procenat se smanjuje na 35% slucajeva u seoskim podrucjima gdje se nerijetko koriste i drugi izvori vodosnadbijevanja. Javno vodosnadbijevanje se vrsi od strane Vodovoda i Kanalizacije u 5 opstina (Berane, Bijelo Polje, Niksic,Pljevlja i Podgorica) i od strane sektora za vodovod i kanalizaciju u okviru Komunalnih preduzeca u ostalim gradovima. U ovom izvjestaju koristen je termin “VIK” koji oznacava obje kategorije ovih preduzeca. Otprilike pola domacinstava koja su povezana na vodovodnu mrežu, povezana su i na kanalizacionu mrezu. Ovo znaci da je 38% populacije na podrucju projekta povezano na kanalizacionu mrezu. U podrucju projekta, od ukupnog broja od 135,547 domacinstava, približno 102,668 su povezani na vodovodnu mrežu, a od njih 51,664 na kanalizacionu mrezu. Na podrucjima gdje nema vodovodne nema ni kanalizacione mreze.


Nacrt Masterplana

Većinom, racuni za vodu i/ili kanalizaciju se racunaju u odnosu na izmjerenu potrošnju (80%) domacinstava i racuni se izdaju mjesecno. Račun za kanalizaciju se obracunava u odnosu na utrosenu vodu u proporciji od 50% . Cijena varira, zavisno od VIK-a i udaljenosti od gradskog centra. U opstini Savnik, npr. zaracunava se pausalna cijena za vodu i kanalizaciju. U zgradama kolektivnog stanovanje, uglavnom postoji jedan vodomjer koji mjeri potrosnju vode u čitavoj zgradi. Računi su rezultat raspodjele izmjerene potrosnje vode, po domacinstvima. 30% anketiranih ispitanika nije moglo odgovoriti na ovo pitanje. Znanje o kolicini utrosene vode je nisko, dvije trecine anketiranih nije znalo koliko vode troše mjesečno, niti koja je cijena po m3. 72% anketiranih nije odgovorilo na ovo pitanje. Samo domacinstva koja dobijaju racun za vodu i kanalizaciju i koja znaju sta treba da plate ukljuceni su u obracun prosjecnog mjesecnog racuna. On u prosjeku iznosi 8,48 EUR mjesecno. Postoje razlike u mjesecnom prosjeku po opstini i krecu se u skali od 4,70 EUR do 12,00EUR. U prosjeku, ovo predstavlja potrosnju vode od 34,3m3 po domacinstvu mjesecno ili 260 litara po stanovniku dnevno. Generalno domacinstva su zadovoljna uslugama VIK-a. Ovo se odnosi ne samo na kanalizaciju vec i na usluge praznjenja septickih jama (70% septickih jama prazni VIK). Domacinstva u ugradovima i predgradjima su najzadovoljnija. U opstinama Pluzine, Danilovgrad, Mojkovac, Berane i Kolasin znacajan broj domacinstava je nezadovoljano ili cak veoma nezadovoljano. Ovo je indikator problema i lošeg funkcionisanja kanalizacione mreze u nekim opstinama. 80% domacinstava nije imalo problema sa kanalizacijom u zadnjih 6 mjeseci, što vjerovantno podrazumjeva visok nivo zadovoljnosti uslugama odvoñenja otpadnih voda. U nekim opstinama dolazi do vecih problema poput isticanja i zacepljenja kanalizacije. Nezadovoljstvo javnosti se odnosi na kasnjenje u intervencijama. Do najvecih problema dolazi u Beranama i Kolasinu, a u manjem obimu u Mojkovcu, Danilovgradu i Pluzinama.

Vodovod i kanalizacija izvan područja koja reguliše ViK

Tamo gdje nema kanalizacionog sistema ispustanje otpadnih voda se vrsi individualno metodom septičkih jama. Otprilike 29% populacije (39,417 domacinstava) izvan podrucja VIK-a, 33% (44,568 domacinstava) koji su u podrucju VIK nisu povezani na kanalizaciju. Zajedno oni predstavljaju 62% populacije u podrucju projekta, dakle oko 83,985 domacinstava. Snadbijevanje vodom izvan podrucja VIK se vrsi iz: bunara ili otvorenog ili dubokog vrela (4%), izvora cesto kombinovanog sa gravitacionom mrezom cijevi (17%), bistijerna ili skupljanje kišnice (5%), površinska voda iz rijeke (2%). Dostupni izvori vodosnadbijevanja zavise od lokalnih geografskih uslova. Septicka jama je preovladjavajuci nacin ispustanja otpadnih voda tamo gdje nema kanalizacije. Oko 65% domacinstava koristi septicku jamu sa propusnim zidom prekrivenu betonskom plocom. Vecina septickih jama funkcionose ispravno i nikada se ne prazne (74%). Oko 20% domacinstava prazni septicku jamu jednom godisnje. Problemi koji se odnose na septicke jame su neprijatan miris, prelivanje i zacepljenja. Kulturno higijenski faktor


Nacrt Masterplana

je razlog za praznjenje septicke jame jednom godisnje. Kada domacinstvo stanuje u podrucju javnog vodosnadbijevanja uobicajeno je da VIK vodi racuna o praznjenju septicke jame i drugim problemima.

Mišljenje javnosti i prednosti kanalizacione mreže

Ukoliko analiziramo javno mnenje dolazimo do zakljucka, da se od svih javnih usluga prvenstvo daje vodosnadbijevanju i putnoj infrastrukturi, pa onda kanalizaciji. Skoro svi ispitanici daju prednost kanalizacionoj mrezi nad septickim jamama. Kanalizaciona mreza se takodje smatra zdravijom i jeftinijom. Samo se u pojedinim seoskim podrucjima nekih opstina favorizuju septicke jame. Zabrinutost zbog negativnog uticaja ispustenih otpadnih voda na okolinu dijeli vecina gradjana i uopšte se ne slazu sa praksom ispustanja otpadnih voda u rijeke. U svakom slucaju, sa izuzetkom Podgorice, sve otpadne vode koje nastaju na podrucju obuhvacenom projektom ispustaju se na ovaj nacin bez prethodnog tretmana.

Finansijski aspekti Procjena prihoda domacinstva je bio teži dio analize. Anketirani su govorili o veoma pesimisticnoj novcanoj situaciji tako da je preko 60% definisalo svoju finansijsku situaciju kao slabu, losu ili cak veoma losu dok cak niko nije potvrdio da se nalazi u dobroj novcanoj situaciji. U seoskim podrucjima ima vise domacinstava u veoma losoj situaciji. Prosjecan novcani prihod po domacinstvu prema ovom istrazivanju je u rasponu od 210 EUR – 250 EUR mjesecno. Ovaj prosjek je ispod linije siromastva definisane Strategijom Redukcije Siromastva Vlade Crne Gore od Novembra 2003. Ta granica je 116.20 EUR po osobi mjesecno. Po ovim podacima skoro 8 od 10 clanova domacinstva bi bilo ispod granice siromastva. Poredjenje sa drugim istrazivanjima govori nam da su ovi podaci o prihodima nepotpuni i ne daju pravu sliku ukupnih prihoda domacinstva. Dodatni prihodi iz neformalne privrede, poljoprivrede, pomoci rodbine, penzija itd.nisu bili predmet upitnika pojedinacno pa se ne zastupaju ni u odgovorima od strane anketiranih. Regionalne razlike u prihodima govore da su prihodi na sjeveru najmanji. 74% domacinstava dobija racun za usluge od strane VIK mjesecno. Oko 6% domacinstava ne placa racune jer smatra da nisu obavezni da to urade ili zato sto su nelegalno prikljuceni. Drugih 6.5% nikada ne dobijaju racun niti ga placaju. Ljudi koji ne placaju racune se uglavnom ne iskljucuju. Oko 35% racuna se placa u VIK-u. Vecina ispitanika ceka da im dostave racune na vrata pa onda placaju vise racuna odjednom. Kasnjenje najvise odgovara onima koji placaju ali je neisplativo. Polovina populacije ima poteskoca da plati svoje racune redovno cak i u Gradsko područjeim podrucjima gdje su prihodi uglavnom veci. Oko polovina ispitanika nema novca na raspolaganju kada se od njih trazi da plate vise racuna odjednom. Oko 38% smatra usluge VIK preskupim, a 34% smatra da su odgovarajuce. Spremnost da se vrši dodatno plaćanje za poboljšanje kanalizacione mržee je niska sa 56,3% onih koji nisu spremni da plate apsolutno nista. U opstinama u kojima


Nacrt Masterplana

postoje problemi sa kanalizacijom, procenat domacinstava koji ne zele da placaju dodatne troskove je znatno nizi. Skoro 73% domacinstava bi zeljelo da bude povezano na kanalizaciju ako bi imali mogucnost izbora, a samo 29% je spremno da plati za usluge i prikljucenje.


Nacrt Masterplana

3.5 Uticaj na životnu sredinu (TM 4)

3.5.1 Osnovne potstavke o životnoj sredini - opšte

Najveći dio Crne Gore je pokriven visokim i izraženim planinskim masivima ispresijecanim riječnim koritima i dubokim dolinama. Na jugu se uglavnom nalaze brda nižih nadmorskih visina. Prosječna nadmorska visina Crne Gore je 1050 m, a oko 70 % ukupne površine se nalazi na nadmorskoj visini od 500 do 1500 m.

Klima u centralnom i sjevernom regionu Crne Gore je kontinentalna. Podgorica je grad sa najvećom prosječnom mjesečnom temperaturom (20.5º C), dok Žabljak i Rožaje imaju najniže prosječne mjesečne temperature (0º C). Kolašin ima najveći broj dana sa padavinama, a tu su i Nikšić i Podgorica. Snijeg je redovan u većini gradova projektnog područja, kao na pr. Žabljak, Pljevlja, Rožaje, Kolašin i Nikšić.

Geologija Crne Gore je veoma složena i njom dominiraju karstni tereni koji su okarakterisani brojnim površinskim i podzemnim oblicima karstnog reljefa. Veliki dio Crne Gore pripada zoni visokog karsta, koji je veoma složen, i uglavnom se sastoji iz krečnjaka i dolomita porijeklom iz mezozoika (trija, jura i kreda) debljine preko nekoliko kilometara. Veliki pritisak i slojevi karboniziranih materijala doprinijeli su ovako velikoj debljini ovih stijena.

Što se tiče hidrogeoloških karakteristika, karstni tereni se u mnogome razlikuju od ostalih tipova akvifera. Ogroman razlika u kapacitetu stalnih i periodičnih karstnih izvora ukazuju na jaku karstifikaciju visoke zone karsta krečnjaka i dolomite. Najbrojnije i najveće akumulacije podzemnih voda formirane se na karstnim krečnjačkim terenima. Ova voda se pojavljuje na površini u obliku mnogobrojnih stalnih i periodičnih karstnih izvora. Najmanja količina koja potiče iz ovih akumulacija je procjenjena na 15 m3/s. Ove akumulacije odreñenom količinom učestvuju (3.36 m3/s) u vodosnabdijevanju Crne Gore. Karstni izvori postoje u svim karbionatnim stijenama od Jadranskog mora do sjeveroistočne granice Republike. Visina na kojoj se ovi izvori uglavnom nalaze je nekoliko stotina metara ispod površine zemljišta, osim u područjima uske primorske zone, depresije Skadarskog jezera, Bjelopavlićke ravnice i riječnih dolina (kanjoni na sjeveru Crne Gore). Glavni izvori koji služe za vodosnabdijevanje se nalaze u centralnom regionu Crne Gore. Karstni akviferi se eksploatišu u niže djelove terena, počevši od Nikšićkog polja preko doline rijeke Zete i Morače do Skadarskog jezera. Ovi izvori uveliko učestvuju u povećanju kvantiteta izvora koji se nalaze na Ćemenskom polju i u dolini rijeke Zete. Ovi izvori dobijaju vodu od površinskih i podzemnih izvora i rijeka Morača i Cijevna. Broj podzemnih izvora može biti približno odreñen. Većina izvora se nalaze u dolini rijeke Zete. Količina vode koja se eksploatiše sa ovih izvora iznosi 10 m3/s.

Na teritoriji koju obuhvata projekat postoje 3 područja koja su zaštićena meñunarodnim statusom a jedno je nominovano za uključenje u UNESCO Listi svjetske prirodne baštine:

• Skadarsko jezero, na Spisku močvarnih zemljišta, od meñunarodnog značaja (Ramsar lista) krajem decembra 1995;

• Nacionalni Park Durmitor i dio kanjona rijeke Tare, 20.000 ha, je registrovano u UNESCO Listi svjetske prirodne baštine;

• Basen rijeke Tare sa površinom od 182.000 ha, registrovan je u Listi svjetskih rezervi biosfere – the UNESCO u okviru programa “Čovjek i biosfera”;


Nacrt Masterplana

• Nacionalni Park Biogradska Gora, nominovan je za UNESCO Listu svjetske prirodne baštine.

U ovom izvještaju su dati i demografski podaci. Na projektnom području živi 75% od ukupnog broja stanovnika u Crnoj Gori. U Tehničkom Memorandumu ‘’Namjena površina’’, dati su podaci i predviñanja vezana za populaciju za 2009, 2019 i 2029. godinu. Predviñanja o populaciji su bazirana na popisu 2003, pri čemu je takoñe uzet u obzir prethodni popis stanovništva kao i predviñanja o broju stanovnika u budućnosti od strane projektanata za ureñenje prostora. Generalno, u narednim godinama se očekuje povećanje u gradskim, a smanjenje broja stanovnika u seoskim područjima.

O industrijskim aktivnostima u okviru projektnog područja, podaci su uzeti iz Tehničkog Memoriuma ‘’Industrijske otpadne vode’’ i iz paralelnog projekta ’’Studije izvodljivosti o postrojenju za prečišćavanje otpadnih voda u Podgorici’’. Ukupno 89 fabrika je identifikovano na projektnom području (u gradskim naseljima) od kojih su 22 uključene u Upitniku za veće fabrike (koji je dio projekta). Glavne industrijske aktivnosti na projektnom području su navedene u nastavku:

• Prehrambena industrija (uključujući alkohol i druga pića) – 16 fabrika

• Drvna industrija – 14 fabrika

• Mašinska industrija, obrada metala i metalnih proizvoda – 9 fabrika

• Tekstilna industrija i industrija prerade vune – 7 fabrika

• Klanice i uzgoj stoke – 6 fabrika

• Štavionice i kožni proizvodi – 6 fabrika

Iako u ovom trenutku većina fabrika radi smanjenim kapacitetom, trenutni status industrije u Crnoj Gori se smatra prolaznim, i zbog samog projekta naophodno je pretpostaviti da će u budućnosti fabrike ponovo raditi punim kapacitetom. Područja u kojima se obavljaju glavne industrijske aktivnosti su Podgorica, Nikšić, Pljevlja, Bijelo Polje, Berane i Rožaje.

Poljoprivreda nije najrazvijeniji sektor u Crnoj Gori, i mnogi prehrambeni proizvodi se uvoze iz drugih zemalja. Mali kapacitet industrijske proizvodnje hrane utiče na slabi razvitak poljoprivrede. Uticaj poljoprivredne proizvodnje na životnu okolinu je u ovom trenutku je veoma mali, ali sa porastom proizvodnje, povećaće se i uticaj na okolinu. Upotreba pesticida i ñubriva je u ovom trenutku mala, pa je zagañenje vodene sredine od ovih materija beznačajno. Prema skorašnjim podacima o stočnom fondu , najveći broj, a stoga i najveći uticaj na okolinu je prisutan u opštinama: Šavnik, Žabljak, Plužine i Pljevlja. Na području Spuža je registrovana jedna velika farma svinja, koja po pretpostavci, ugrožava kvalitet vode rijeke Zete.

Aktivnosti vezane za navodnjavanje u Crnoj Gori su ograničene, ali će se prema Vodoprivredi Republike Crne Gore izgraditi nekoliko sistema za navodnjavanje u Crnoj Gori do 2021. godine, i to na primorskom, centralnom i sjeveroistočnom području Crne Gore. Prema ovom izvještaju, jedan od izvora vode biće voda koja se ‘’ponovo upotrebljava’’, uključujući prečišćenu vodu iz postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda. Ukupno, 22.17 Mm3/god. ponovo upotrijeblljene vode će navodnjavati područje od 4.525 ha na području “Zeta - Podgorica”, 6.8 Mm3/god. ponovo upotrijebljene vode se predviña za navodnjavanje 2.000 ha nikšićkog područja.


Nacrt Masterplana

Potrebe za vodosnabdijevanjem stanovništva se skoro u potpunosti pokrivaju vodom podzemnih ili planinskih izvora, sa izuzetkom u Pljevljima gdje se koriste i rezervoari površinskih voda. U gradskim naseljima, vodovodnim sistemima, kojima upravljaju vodovodna i komunalna preduzeća, se služi 99% stanovništva, dok se u prigradskim i seoskim naseljima, ovim sistemom služi 97% do 35% stanovništva.

Industrijske potrebe za vodom uglavnom pokrivaju vodovodna ili komunalna preduzeća, dok fabrike koje u svom radu troše velike količine vode i same koriste površinske i podzemne vode, a takve su KAP u Podgorici i Željezara u Nikšiću. U Crnoj Gori voda je veoma značajan izvor energije. 76% instalisanih kapaciteta potiče od hidroelektrana; najveće od njih su hidroelektrana Perućica (na rijeci Zeti) i hidroelektrana Piva.

Opis trenutne situacije u pogledu infrastrukture, kao i prakse kada je u pitanju ispuštanje otpadnih voda i uticaji koji pritom nastaju su detaljnije opisani u poglavlju 6 i u dijelu 0.9 u nastavku.

Masterplan o turizmu u Crnoj Gori (Maj 2001) ukazuje na 5 glavnih regiona za turistički razvoj u Croj Gori. Meñu njima su Skadarsko jezero i unutrašnja planinska područja koja uključuju rijeku Taru i područje Žabljaka sa Crnim jezerom. Iako je razvoj turizma tek nedavno otpočeo, očuvanje kvaliteta vode, u okviru šire zaštite okoline ovih područja, je jedan od prioriteta vlade Crne Gore koja ima za cilj da razvije Cnu Goru u Ekološku državu.

Pitanja koja se odnose na loše upravljanje čvrstim otpadom i na rudarske aktivnosti na projektnom području su takoñe naglašene u izvještaju, i smatraju se presudnim za degradaciju kvaliteta životne okoline u prijektnom području.

U paralelnom projektu, Strateški Masterplan o čvrstom otpadu, koji vodi GOPA, procjenjeno je da je oko 85 ha teritorije je pokriveno močvarama koje su locirane na prirodno nastalim depresijama, napuštenim rudnicima (kao na pr. u Pljevljima) ili na obalama rijeka (kao na pr. u Bijelom Polju, Mojkovcu i Rožajama). Deponija u Nikšiću je jedna od oblasti koja predstavlja veliku prijetnju po zdravlje grañana. Značajan je i uticaj nepropisnog odlaganja industrijskog otpada, koje je nekad opasno, a nekad ne. Fabrika KAP u Podgorici, Željezara u Nikčiću i Termoelektrana u Pljevljima imaju najveći uticaj na okolinu na projektnom području. Dva jezera (jalovište) u Mojkovcu (basen rijeke Tare) i u naselju Gradac (Pljevlja, basen rijeke Ćehotine) takoñe predstavljaju veliku prijetnju zagañenju životne okoline.

Kvalitet površinske i podzemne vode, obrañen je u posebnom, dolje navedenom, dijelu, kao i uticaj koji na njih vrše ispuštene otpadne vode.


Nacrt Masterplana

3.4.2 Osnovne naznake o zaštiti životne sredine - površinske vode

Zahtijevana klasa površinskih vodotoka u Projektnom području Tabela 3.5.1

Riječni tokovi ili jezera Voda za piće (A1, A2, A3)

Voda za ribolov i uzgoj školjki

(S, Š or C)

Voda za kupanje

(I, II)

Moraca

Uzvodno od Duklje A1 S I

Od Duklje do ušća Morača u Skadarsko jezero

A2 C II

Zeta

Uzvodno od Brezovika A1 S I

Od Brezovika do ušća rijeke Zete u rijeku Moraču

A2 C II

Piva nizvodno od Pivskog jezera A2 C II

Komarnica A1 S I

Tara A1 S I

Cehotina

Uzvodno od Pljevalja A1 S I

Nizvodno od Pljevalja A2 C II

Lim

Uzvodno od Berane A1 S I

Od Berana do granice sa Republikom Srpskom

A2 C II

Ibar

Uzvodno od Rozaja A1 S I

Nizvodno od Rozaja A2 C II

Skadarsko jezero A2 C II

Sasko jezero A2 C II

Vještačka jezera (Liverovici, Krupac, Slano, Vrtac, Grahovo, Pivsko lake, Gradac

A2 C II

Napomene: klasifikacija voda je definisana Pravilnicima 19/96, 15/97. Kvalitet vode za piće, t.j. vode koja se može koristiti za vodosnabdijevanje, definisana je kao A1, A2 i A3, što odgovara vodi koja se može koristiti za piće: derektno ili poslije dezinfekcije (A1), poslije fizičko hemilskog prečišćavanja i hlorisanja (A2), poslije intenzivnog fizičko-hemijskog prečišćavanja i hlorinacijen (A3). Klasifikacija za “uzgoj riba”odgovara vodama koje mogu biti korišćene za uzgoj visokokvalitetnih vrsta ribe npr. salmonida) (S), za uzgoj školjki (Š), za uzgoj riba nižeg kvaliteta (npr. ciprinidi). Klasifikacija voda za kupanje odgovara vodama veoma dobrog kvaliteta (I) i vodama dobrog kvaliteta (II)

Sljedeća definicija ekološkog statusa u smislu stanja primjenjena je da se definiše kvalitet površinskih voda.


Nacrt Masterplana

Klasifikacija površinskih voda data u ovom izvještaju Tabela 3.5.2

Katergorije u okolini Klasa Kvalifikacija

Pijaća voda Uzgoj ribe Voda za kupanje

1. Veoma dobra A1 Š I

2. Dobra A1 i A2 Š i S I

3. Osrednja A2 C II

4. Loša A3 >C >II

5. Veoma loša >A3 >C >II

Od 18 osmatranih parametara, grupa izabranih parametara smatra se najvažnijima za identifikaciju uticaja ispuštanja gradskih otpadnih voda u površinske otpadne vode, i procijenjeni su u ovom izvještaju, a to su:

• BPK5

• HPK

• Azotna jedinjenja, tj. NH4, NO2 i NO3

• PO4 (i deterdženti)

• Ukupni koliformi i fekalni koliformi

• Saprobiotički index (Liebmann – U)

Izvršena je analiza rezultata osmatranj sa 34 stanice, na 11 rijeka, da bi se identifikovale vode ugroženog kvaliteta, kada su pomenuti parametri u pitanju. Ovo je prvi korak u procesu identifikacije voda na projektnom području, koje su ugrožene ispuštanjem gradskih otpadnih voda.

S obzirom na kvalitet vode u rijekama, izvedeni su sledeći zaključci:

Najzagañenije rijeke su: Ćehotina nizvodno od Pljevalja, Vezišnica, Morača nizvodno od Podgorice i Ibar nizvodno od Rožaja. Ono što zagañuje rijeke Ćehotinu i Vezišnicu, su materije prisutne u gradskim otpadnim vodama (kao na pr. BPK5, NO2, NH3, PO4 fekalni koliformi kao i saprobiotičke materije), zbog kojih se ove rijeke svrstavaju u “loše” do “veoma loše” po kvalitetu. Rijeka Ibar je takoñe jedna od zagañenih. Nizvodno od Rožaja, blizu Baća, po kvalitetu vode, ova rijeka ne pripeada ni trećoj klasi u pogledu parametara koje sadrži, kao na pr. amonijum, nitriti, fosfati, ukupni i fekalni koliformi. Za rijeku Moraču, važi povoljni hidrološki režim, i ova rijeka ima vodu boljeg kvaliteta u odnosu na kvalitet prošlih godina. Meñutim, može se primijetiti povećana količina amonijuma i ukupnih koliforma nizvodno od Podgorice. Kvalitet vode rijeke Lim procijenjen je kao dobar u pogledu mnogih parametara. Meñutim, mikro-bakteriološko stanje ove rijeke, može se okarakterisati kao “loše” ili “veoma” loše, zbog povećane količine koncentracije fekalnih i ukupnih koliforma, koja je pronañena nizvodno od Berana i Bijelog Polja.


Nacrt Masterplana

Rijeka Zeta je lošeg kvaliteta samo kada su u pitanju ukupni koliformi, na stanici Duklov Most (uzvodno od ispusta otpadnih voda u Nikšiću) i u Danilovgradu. Visočije vrijednosti su registrovane na stanici Duklov Most, mada ostali parametri ukazuju na “visok” do “osrednji” kvalitet vode. Ono što treba naglasiti jeste da položaj stanica za monitoring duž rijeke Zete, nije takav da može u potpunosti procijeniti uticaj Nikšićkih otpadnih voda na rijeku Zetu. Rijeke Tara i Piva sadrže vode dobrog kvaliteta, izuzev u Mojkovcu, gdje koncentracija amonijaka i ukupnih koliforma odgovara klasi A3. U pogledu saprobiološkog sastava, sve rijeke pripadaju drugoj klasi, osim Ćehotine koja nizvodno od Pljevalja pripada trećoj klasi.

Kvalitet vode Skadarskog jezera je prćen na devet monitoring stanica, a takoñe je urañen i veliki broj studija koje se bave kvalitetom vode ovog jezera, pa se prema tome može odrediti status kvaliteta vode. Na osnovu svega ovoga, kvalitet vode u jezeru se može definisati kao “dobar” do “osrednji”, kada su u pitanju provjereni parametri, sa manjim izmjenama za odreñene parametre ili lokacije. Konkretno, kada je u pitanju količina NH4 i ukupnih koliforma, kvalitet je “osrednji” do “loš”. Prema CETI (Eko toksoikološka laboratorija, Podgorica), visoka koncentracija koliforma je prisutna zbog zagañenja iz obližnjih gradova: Cetinja i Podgorice. Generalno, sjeverna obala Skadarskog jezera ima lošiji kvalitet u odnosu na južni dio jezera. Nezavisno od ulivanja rijeke Morače u Skadarsko jezero i onog što ona sa sobom donosi, u sjevernom dijelu Skadarskog jezera, postoje odreñene industrijske aktivnosti (posebno KAP) kao i slivanja sa podgoričke ravnice, na kojoj se dešavaju odreñene poljoprivredne aktivnosti.

U pogledu trofičkog statusa jezera, na osnovu studije iza koje stoji Univerzitet Crne Gore, izveden je zaključak da je Skadarsko jezero mezotrofično (nije eutrofično), s obzirom na nisku koncentraciju hlorofila, nisku proizvodnju fitoplanktona i male vrijednosti saprobiotičkih indikatora, zbog niskih vrijednosti nutrijenata u jezeru.

Plavsko i Crno jezero se takoñe ispituju monitoringom. Ova jezera imaju “visok” do “dobar” kvalitet vode, prema urañenoj procjeni parametara, sa izuzetkom NH4 i ukupnih koliforma, koji spadaju u klasu “lošeg” kvaliteta.

3.5.3 Osnovne naznake o životnoj sredini – podzemne vode

Podzemne vode su ispitivane da bi se na njih utvrdio uticaj septičkih jama što je opisano u TM 3. Sumarni izvještaj je iznešen dole, 3.7 .

3.5.4 Uticaj sadašnjeg načina ispuštanja otpadnih voda na površinske vode

U procijeni uticaja gradskih otpadnih voda koje se ispuštaju u površinske vode, korišćeni su podaci koji su sakupljeni i obrañeni u Tehničkom Memorandum, a uključuju:

• sadašnju i buduću populaciju;

• procenat stanovništva priključene na kanalizacionu mrežu;

• prikaz trenutnih mjesta ispusta, po naseljima;

• hidrauličko i organsko zagañenje (trenutno i buduće);

• otpadne vode prema načinu nastanka, tj. iz domaćinstava, industrija (velike i manje fabrike) i institucija.


Nacrt Masterplana

Predviñanja vezana za populaciju ukazuju na porast u gradskim a smanjenje populacije u seoskim naseljima. U seoskim područjima ne postoji kanalizaciona mreža (isključivo se koriste septičke jame), dok se u 14 gradskih naselja situacija razlikuje od grada do grada. U Pljevljima, 90 % populacije je priključeno na kanalizacionu mrežu, dok u Bijelom Polju ovaj procenat iznosi svega 15%.

Istraživanja su pokazala da se u svih 14 opština otpadne vode ispuštaju u površinske vode, izuzev u Žabljaku, gdje otpadne vode poniru u zemlju, i u Mojkovcu, u kome se sve otpadne vode slivaju u Jalovište i u rijeku Taru.

U procjeni uticaja otpadnih voda na površinske vode, procijenjeno je da se zagañenje ispušta skoncentrisano u jednoj tački, po naselju, i da je količina zagañenja ekvivalentna količini koju stvara populacija priključena na kanalizacioni sistem.

U pregledu načina nastanka otpadnih voda po naseljima, otkriveno je da u nekim naseljima, kao na pr. u Nikšiću i Bijelo polje, institucionalne/komercijalne otpadne vode učestvuju značajnim procentom u ukupnoj količini otpadnih voda, dok u drugim naseljima. na pr. u Andrijevici i Žabljaku, otpadne vode iz preduzeća i institucija čine većinu u ukupnoj količini otpadnih voda.

Da bi se procijenio uticaj otpadnih voda na površinske vode, korišćen je dvostruki pristup:

• Kvalitativni pristup, u kojem rezultati osmatranja prikazuju zagañenja koja se ispuštaju u rijeke, u cilju identifikacije voda koje su zagañene gradskim otpadnim vodama;

• Kvantitativni pristup, podrazumijeva približno odreñivanje količine organskog zagañenja koje se ispušta u rijeke, a prikazano je u procentima od ukupne količine BPK5, koje se inače mjeri.

Kvalitativna procjena

Sljedeća tabela sumira “vruće tačke” područja koje su identifikovane tokom pregleda rezultata osmatranja kvaliteta vode, t.j. naselja gdje je naznačeno na osnovu mjerenja na obližnjoj stanici da je voda “slabog” ili “lošeg” kvaliteta.


Nacrt Masterplana

Sumarni izvještaj o parametrima koji odreñuju “slab” ili “loš” Tabela 3.5.3 kvalitet na na stanicama za osmatranje u blizini naselja projektnog područja

Naselje Receptor “Slab” kvalitet “Loš” kvalitet

Berane Rijeka Lim Ukupno koliformnih bakterija & fekalni koliformi

Bijelo Polje Rijeka Lim Ukupno koliformnih bakterija & fekalni koliformi

Danilovgrad Rijeka Zeta Ukupno koliformnih bakterija & fekalni koliformi, (NH4)

Mojkovac Rijeka Tara NH4, Ukupno koliformnih bakterija

Niksic (Uzvodno od ispuštanja otpadne vode)

Rijeka Zeta Ukupno koliformnih bakterija & fekalni koliformi

Pljevlja Rijeka Čehotina BOD5, NO2, (NH3, PO4) Ukupno koliformnih bakterija & fekalni koliformi, Indeks saprobnosti

Podgorica Rijeka Moraca NH4 Ukupno koliformnih bakterija

Rozaje Rijeka Ibar NH4, PO4, NO2 Ukupno koliformnih bakterija & fekalni koliformi

Rijeka Zeta protiče kroz gradove Niksic i Danilovgrad. Značajan procenat od ukupnog broja stanovnika u Niksicu (52.5%, što odgovara broju stanovnika od 27,000) je priključen a kanalizacionu mrežu koja sada ispušta otpadne vode u rijeku Zetu, pošto je postrojenje za prečišćavanje otpadnih voda van funkcije. Najveći dio sadašnjeg zagañenja u ispuštenim otpadnim vodama, u Nikšiću, potiče od industrijskih aktivnosti, što je porcijenjeno da iznosi oko 76,000 ES (ekvivalentnih stanovnika), od čega 90% otopada na pivaruTrjebjesa u Nikčiću.

Rezultati dobijeni na mjernoj stanici lociranoj uzvodno od ispusta otpadnih voda grada, predstavljaju, uglavnom, mikrobiološko zagañenje od bolnice Brezovik. Proticaj rijeke Zete u Nikšiću je ekstremno nizak u ljetnjem periodu, pa i najmanje zagañenje može značajno uticati na kvalitet rijeke.

U izvještaju je navedeno da opterećenje zagañenjem u Nikčićkom polju, uglavnom potiče od industije, te izaziva degradaciju kvaliteta podzemnih voda na ovom području, koje se onda procjeñuju u Zetu (Donja Zeta) i zatim u rijeku Moraču i na kraju u Skadarsko jezero.

Meñutim, sadašnje lokacije mjernih stanica duž rijeke, a posebno nedostatak mjernih stanica odmah nakon grada Nikšića, onemogućuju da se ovaj uticaj potvrdi.

Proticaj rijeke Zete i njen kvalitet se osmatraju na mjernoj stanici u Danilovgradu, gdje je malo opterećenje zagañenjem od naselja (oko 4,000 ES) i izgleda da ne utiču mnogo na kvalitet rijeke zbog značajnog razrijeñenja. Za intenzivne aktivnosti na uzgoju stoke u Danilovgradu i glavno uzgajalište svinja, nizvodno u Spužu, poznato je da utiču na kvalitet rijeke, mnogo više nego ispuštanje komunalnih otpadnih voda.


Nacrt Masterplana

60% populacije u Podgorici priključeno je na kanalizacionu mrežu. Procjenjeno je da se, zajedno sa otpadnim vodama od industrije, komercijalnih i instttucionalnih subjekata, direktno u rijeku Moraču ispušta zagañenje od 120,750 ES. Visoki proticaji rijeke omogućavaju značajno razrijeñenje zagañenja i nizvodno je evidenta pojava samoprečišćavanja. Rijeka ima loš kvalitet na kritičnoj tački (kako je napisano u skorašnjem izvještaju Hidrometeorološkog zavoda) na mjestu ispuštanja otpadnih voda iz starog ureñaja za prečišćavanje, ali se nizvodno pokazuje poboljšanje kvaliteta vode.

Na rijeku Ibar značajan uticaj ima ispuštanje komunalnih otpadnih voda. Veliki procenat populacije Rožaja (65.7%, što odgovara broju stanovnika od 6,700 ili ukupno ES 8,300) povezano je na kanalizacioni sistem koji ispušta otpadne vode direktno u Rijeku Ibar. Proticaj rijeke je vrlo nizak, što smanjuje mogućnost samoprečišćavanja. U ljetnjem periodu, kada je proticaj vrlo mali, ispuštene otpadne vode formiraju stajaće bare, koje stvaraju veoma opasne uslove za zdravlje ljudi.

Kada je radila fabrika papira “Beranka”, Rijeka Lim je bila jedna od najzagañenijih u Crnoj Gori. Smanjenje industrijskih aktivnosti, zajedno sa ujednačenim i relativno visokim proticajem ove rijeke, izgleda da su objašnjenje za zadovoljavajući kvalitet riječne vode. Jedini izuzetak je mikrobiološko zagañenje, koje izgleda da potiče od neprečišćenih komunalnih otpadnih voda duž rijeke, a posebno od gradova Berane i Bijelo Polje. Ova dva grada imaju sličan broj stanovnika (Bijelo Polje 20,300 i Berane 16,500), ali zagañenje od komunalnih otpadnih voda, koje se ispušta direktno u rijeku skoro tri puta je niše od Bijelog Polja nego od Berana (4,500 ES prema 11,700 ES), pošto je procenat populacije priključen na kanlaizacionu mrežu, u Bijelom polju vrlo nizak (16.6%). Meñutim, postojanje značajne industrijske aktivnosti u Bijelom Polju, doprinosi sa ukupnim brojem ES koji se momentalno ispuštaju u rijeku na sličnom nivou kao i Berane (15,900 ES prema 20,700).

Grad Kolašin (ukupno ES 2,870), Mojkovac (ukupno ES 4,800) i Zabljak (ukupno ES 2,000), smješteni su u slivnom području rijeke Tare. Komunalne otpadne vode koje se izlivaju direktno u rijeku, potiču od Kolašina, procjeñivanjem iz lagune koja je smještena u neposrednoj blizini rijeke, dok se samo dio otpadnih voda Mojkovca izliva u pritoku rijeke Tare. Većina otpadnih voda Mojkovca se izliva u Jalovište, za koje je poznato da se iz njega ne procjeñuju vode u rijeku Taru. Na mjernoj stanici u blizini Mojkovca, na osnovu analiza dobijenih rezultata, utvrñen je veoma mali uticaj na rijeku Taru.

Rijeka Ćehotina protiče kroz grad Pljevlja. Ova rijeka nema veliki proticaj i izgleda, da je zajedno sa svojom pritokom Vezišnicom, značajno zagañena ispuštanjem komunalnih otpadnih voda, i na osnovu parametra koji potiču od ispuštanja otpadnih voda klasa kvaliteta im se kreće od “slabog” to “lošeg”. Koncentracije potrebnih parametara mjerenih nizvodno ukazuju da je mogućnost samoprećišćavanja rijeke nedovoljan.

Loš kvalitet rijeke Ćehotine vjerovatno potiče od činjenice da je približno 90% stanovnika u Pljevljima (oko 19,000) spojeno na kanalizacionu mrežu koja ispušta otpadne vode direktno u rijeku Ćehotinu bez ikakvog prečišćavanja. Zagañenje takoñe potiče od industrijskih pogona koji ispuštaju otpadne vode duž rijeke Vezišnice prije njenog ulivanja u Ćehotinu.

U skorašnjem izvještaju Hidrometeorološkog zavoda navedeno je da rijeke Ćehotina i Vezišnica imaju najlošiji kvalitet od svih rijeka osmatranih u Crnoj Gori. Termoelektrana Pljevlja i rudnik uglja zajedno sa ostalim industrijskim postrojenjima na podrčju Pljevaljske opštine, izvjesno doprinose “slabom” kvalitetu ovih rijeka.


Nacrt Masterplana

Meñutim uticaj od ispuštanja komunalnih otpadnih voda je vrlo značajan i ne može se zanemariti.

Poznato je da je rijeka Piva dobrog kvaliteta. Jedina mjerna stanica, smeštena je nizvodno od Pivskog jezera i analizirani rezultati ne pokazuju prisustvo zagañenja. Opterećenje zagañenjem u slivu rijeke Pive iz izvora skoncentrisanih u tačku je veoma ograničeno.

Procjena kvantiteta

Da bi odredili i procjenili uticaj ispuštanja otpadnih voda u površinske tokove na sadašnjem nivou, procjenjeno je ukupno povećanje BPK5 u rijekama usljed ispuštanja otpadne vode, bazirano na prosječnom i minimalnom proticaju (sa vjerovatnoćom pojave od 95% ). U odnosu na prosječan proticaj, vršeno je uporeñenja sa vrijednostima BPK5 izmjerenim na korespondentnim mjernim stanicama u 2002. godini. Smatra se da sirova otpadna voda koja se ispušta u rijeke potiče od (a) otpadnih voda postojećih kanalizacionih sistema i (b) od industrije. Pretpostavka je da ostali oblici nastanka otpadnih voda (uglavnom septičke jame) ne uzrokujeu zagañenje površinskih tokova. Ova analiza nije u potpunosti sveobuhvatna jer i poneke individualne kuće ispuštaju otpadne vode kroz vlastite ispuste u rijeke (vidi dio 3.3.3).

Rezultati su prezentirani u Tabeli 3.5.4.

Ova tabela predstavlja osnovu za uporeñenje uticaja na površinske vode koji potiču od različitih naselja. Ovo razmatranjue uzima u obzir ukupno opterećenje zagañenjem koje se ispušta u rijeke kao i veličinu riječnog proticaja: što će reći da se uzima u obzir sposobnost autopurifikacije rijeka, i to u pogledu razblaženja primljenog zagañenja.

Meñutim, postoje izvjesna ograničenja u gore spomenutom pristupu, kao što je blizina mjernih stanica mjestima ispuštanja komunalnih otpadnih voda važnijih naselja.

Prema mjerenjima na značajnim mjernim stanicama, može se zaključiti da gradovi Kolašin, Pljevlja, Rožaje i Podgorica značajno doprinose organskom opterećenju rijeka. Porast koncentracijehe BPK5, od mjesta ispuštanja otpadnih voda od ova četiri grada, posebno od Pljevalja i Rožaja naročito u sušnom periodu (minimalni riječni proticaj) ukazuje da se znatno premašuje limit postavlejn za klasu A3 riječnih vodotoka (t.j. 7mg/l), što odgovara vodama “lošeg” kvaliteta.

Trebalo bi naglasiti da ova četiri grada imaju najznačajniji uticaj,od deset gradova za koje su bili dostupni podaci za vršenje ove procjene. Preostala četiri grad koja nisu bula uključena u ovu analizu su Nikšić, Plužine, Šavnik i Žabljak


Nacrt Masterplana

Uticaj sadašnjeg načina ispuštanja otpadnih voda na valitet rijeka Tabela 3.5.4

Manjak mjernih stanica nizvodno od grada Nikšića, već je ranije naveden i smatra se da je to od velike važnosti za procjenu uticaja gradaNikšića na rijeku Zetu. Stanica Z3, koja je prva mjerna stanica nizvodno od Nikšića, ne samo da je veoma udaljena od Nikšića (više od 30 km), nego prije nje rijeka Zeta prolazi kroz kanal i onda kroz cijevni sistem u Hidro elektranu Perićica prije nego što se ponovo pojavi uzvodno od Danilovgrada.

Mada se doprinos mjerenih podataka ne može izmjeriti, postojanje hidroloških podataka na stanici Z2 (Duklov Most) omogućava da se procjeni koncentracija BPK5 u rijeci in Zeti, kao posljedica ispuštanja otpadnih voda Nikšića, što iznosi 4.05 mg/l za prosječni proticaj i 396 mg/l za minimalni proticaj rijeke Zete (95%), uz pretpostavku da je optereñenje zagañenjem usljed ispuštanja otpadnih voda u jednoj tački ekvivalentno opterećenju zagañenjem koje proizvodi ciji grad (assuming a point source discharging load equal to the load produced in the whole settlement (neprečišćene otpadne vode domaćinstva, institucija i industrije)

Ovdje bi još trebalo napomenuti da je , u toku sušnog perioda, minimalni proticaj (sa vjerovatnoćom pojave od 95%) rijeke Zete u Nikšiću ekstremno nizak. Iz ovog proizilazi da je proticaj otpadnih voda, za koje se pretpostavlja da se ispuštaju u jednoj tački, dvostruko veći od proticaja rijeke. (i.e. 0.20 m3/s prema 0.11 m3/s). Prema tome procenat razrijeñenja efluenta (ispuštenih otpadnih voda) je vrlo nizak. Zbog ovoga se predlaže da se tretirani effluent radije ispušta u dva susjedna jezera za navodnjavanje (Krupac or Slano), posebno u sušnom periodu. Ova sugestija je

Prosječan riječni proticaj Minimalni riječni proticaj

(95%)

Naselje Rijeka

(Oznaka stanice)

Porast koncentracije BPK5 rijeka zbog upuštanja otpadnih voda

BPK5 mjeren u riječnoj vodi (u 2002)

Procenat “attributable”od komunalnih otpadnih voda settlements sewerage

Porast koncentracije BPK5 rijeka zbog upuštanja otpadnih voda

(mg/l) (mg/l) (mg/l)

Andrijevica Rijeka Lim (L2) 0.02 3.0 1 % 0.16

Berane Rijeka Lim (L3) 0.31 3.4 9 % 2.30

Bijelo Polje Rijeka Lim (L5) 0.17 3.0 6 % 1.13

Danilovgrad Rijeka Zeta (Z3) 0.03 2.1 2 % 0.45

Kolasin Rijeka Tara (T2) 0.67 1.8 37 % 6.64

Mojkovac Rijeka Tara (T4) 0.10 1.8 5 % 1.12

Niksic Rijeka Zeta (Z2) 4.05 2.6 - 396.00

Plav Rijeka Lim (L1) 0.12 2.9 4 % 0.80

Pljevlja Rijeka Cehotina (C2) 2.36 5.2 45 % 26.48

Podgorica Rijeka Moraca (M3, M5) 0.52

1.5 (M3)

3.4 (M5)

35 % (M3)

15 % (M5) 7.88

Rozaje Rijeka Ibar (I1) 2.33 6.2 38 % 26.08


Nacrt Masterplana

takoñe prihvaćena u okviru “upotrebe prečišćenih voda” u “Vodoprivrednoj osnovi Republike Crne Gore” za Nikšićko područje.

U izvještaju je navedeno da komunalne otpadne vode koje se ispuštaju u Nikšiću zagañuju Bjelopavlićku ravnicu, gdje se rijeka Zeta ponovo pojavljuje na površini poslije postrojenja Perućica. Ovo je bila najplodnija dolina u Crnoj Gori i u iuzvještaju je navedeno da je degradacija kvaliteta vode bitno uticala na kvalitet života u ovoj ravnici. Zagañenje se iz rijeke Zete, preko rijeke Morače, unosi u Skadarsko jezero.

Sumarni izvještaj

Bazirano na kvalitativnom pristupu, naselja u kojima je utvrñen uticaj gradskih otpadnih voda, oje se ispuštaju u rijeke, i koja stoga predstavljaju prioritet, su:

• Pljevlja i Rožaje, za koje postoje jaki dokazi;

• Podgorica, Berane, Bijelo Polje, Danilovgrad i Mojkovac, u kojima postoje odreñeni pokazatelji o lošem uticaju otpadnih voda.

Kada je u pitanju Nikšić, zbog nedostatka stanice za monitoring nizvodno od mjesta ispusta, nije se mogao procijeniti uticaj otpadnih voda ovim pristupom.

Na osnovu kvantitativnog pristupa, naselja koja značajno zagañuju rijeke svojim otpadnim vodama, poreñani po količini su: Nikšić, Rožaje, Pljevlja i Kolašin.

3.5.5 Uticaj sadašnjeg načina ispuštanja otpadnih voda na podzemne vode

Ovo je bio predmet TM 3 i obrañen je u dolje, u dijelu 3.7.4

3.5.6 Uporeñenje domaće i Evropske zakonske regulative

Domaći standardi za “Zaštitu okoline” za ispuštanje otpadnih voda u javni kanalizaciju i prirodne recipijente (Pravilnik 10/97), i standardi za kvalitet površinskih vodotoka (Pravilnik 14/96, 19/96 i 15/97) su uporeñeni sa EU Direktivom 91/271/EEC.

Izveden je sljedeći zaključak: trebalo bi razmotriti da se domaća ograničenja za HPK (hemijska potrošnja kiseonika), ukupan P (fosfor) i SS (rastvorene čvrste čestice) usklade sa EU standardima, mada, evidentno je, da se zbog karakteristike recipijenata, ona mogu ostaviti kakva su. U pogledu Ntot, (ukupnog azota) trebalo bi uvesti ograničenje i da se relevantna ograničenje za NO3 i NO2 (nitrate i nitrite) usklade zajedno.

Sljedeća tabela dozvoljava brzo uporeñenje domaćih i EU standarda


Nacrt Masterplana

Poreñenje državnih standarda sa odgovarajućim EU Tabela 3.5.5 EU standardima za ispuštanje otpadnih voda u prirodne recipiente

Parametar Državna regulativa (10/97) EU direktiva (91/271/EEC)

BPK5 (mg/l) 30 25

COD (mg/l) 45 125

60

(2,000 <ES<10,000) SS (mg/l) 20

35

(ES>10,000)

2

(ako je recipient osjetljiv i 10,000 <ES<100,000)

Ukupno fosfora (mg/l) 1 1

(ako je recipient osjetljiv i ES>100,000)

15

(ako je recipient osjetljiv i 10,000 <ES<100,000)

Ukupno azota (mg/l) (Ekvivalent Nukupno<10 mg/l) 10

(ako je recipient osjetljiv i ES>100,000)

NO3 40

NO2 0.5

Na osnovu ovog razmatranja, zaključeno je sljedeće:

• Domaći standardi za BPK je malo strožiji nego u EU one, i.e. 25 mg/l vs. 30 mg/l.

• Razlika izmeñu vrijednosti HPK je velika u domaćim standardima bivajući mnogo stroža od zahtijeva EU i.e. 45 mg/l vs. 125 mg/l. Nacionalni standardi su previše strogi i mogla bi da se uskladi sa EU standardma.

• Domaći standardi za TSS (ukupne rastvorene čvrste čestice) su takoñe dosta strožiji u uporedbi sa standardima EU, (20mg/l vs. 35 mg/l za >10,000 ES i 60mg/l za <10,000 PE). Ovi standardi bi se takoñe trebali uskladiti sa standardima EU. Vrijednost TSS u efluentu je uobičajeno veća nego odgovarajuća vrijednost BPK.

• Domaći standardi za Ptot (ukupan fosfor) su takoñe prestrogi (1 mg/l) što odgovara EU standardima za ispuštanje otpadnih voda od velikih naselja (ES>100,000) u osjetljive vodotoke. EU standard za naselja od 10,000<ES<100,000, sa ispuštanjem otpadih voda u osjetljive vodotoke je 2.0 mg/l. EU standard se primjenjuje samo prilikom upuštanja otpadnih voda u osjetljive vodotoke i kao dodatak smanjenje fosfora minimalno 80% kao alternative standardima je zakonski dozvoljeno. Nacionalni standardi su prestrogi za ispuštanje otpadnih voda u normalne (ne-osjetljive vodotode) Procjena osjetljiivih vodotoka nije još urañena u Crnoj Gori. Preliminarna procjena, urañena u ovom projektu, predstavljena je u dijelu 5.16 TM 4, i sumirana dole.


Nacrt Masterplana

• Rezultati uporeñenja domaćih sa EU standardima za Ntot su slični. Posebno, pošto nema domaćih standarda za Ntot, standardi za NO3 i NO2 od 40mg/l i 0.5 mg/l respektivno, odgovaraju veličini manje od 10 mg/l ukupnog azota. Ovo je ponovo jednako EU standardima za velika naselja (ES>100,000) koja upuštaju otpadne vode u osjetljive vodotoke, dok za manja naselja (10,000 < ES < 100,000) odgovarajuće ograničenje je manje strogo, i.e. 15 mg/l.

EU Direktive zahtijevaju da se izvrši procjena receptora, da se utvrdi kada su oni ojetljivi i u kom slučaju i da se primjeni ograničenje ispuštanja hranjivih materija (t.j. azota i fosfora)

U Crnoj Gori nisu bila odreñena osjetljiva područja. Domaće granice za ispuštanje otpadnih voda u površinske vode, bez obzira na njihovu osjetljivost, su mnogo strožije od onih koje su date EU direktivom za osjetljiva područja. Kao posledica toga, ukoliko se ograničenja koja je postavila domaća regulativa ne bi promijenila, cijela teritotija Crne Gore bi bila označena kao osjetljivo područje, i stoga ne bi bilo potrebe za obilježavanjem odreñenih područja ‘’osjetljivim’’. Ova strategija je usvojena od strane nekoliko članica EU, ali će se svakako razmotriti.

S druge strane, ova opcija bi nametnula dodatne troškove za uklanjanje nutrijenata iz otpadnih voda posle njihovog prečišćavanja u postrojenju, a prije ispuštanja u rijeku, da bi se uklopila u nacionalne standarde. Stoga, recipient bi trebalo definisati kao osjetljiv samo u slučaju da postoji dovoljno dokaza za to, što bi bio mnogo prihvatljiviji pristup.

Posebno se preporučuje da bi se ograničenja u domaćoj regulative za HPK, Ptot i SS trebal uskladiti sa EU standardima. U pogledu Ntot, (ukupnog azota) trebalo bi uvesti ograničenje i da se relevantna ograničenje za NO3 i NO2 (nitrate i nitrite) usklade zajedno.

Shvaćeno je da će EU regulative biti usvojena u Crnog Gori za potrebe Master plana.

Prema tome, bilo je neophodno da se napravi preliminarna procjena mogućih osjetljivih receptora, da bi se u postrojenjama za prečišćavanej otpadnih voda planiralo I uklanjanje hranjivih materija.

Gradovi kandidati, sa ES>10,000, za koje se odgovarajući recipient označava kao osjetljiv, i koji zahtijevaju dodatni tretman otpadnih voda (na pr. uklanjanje nutrijenata), su: Berane, Bijelo Polje, Nikšić, Pljevlja, Podgorica i Rožaje.

Kriterijumi koji se primjenjuju su bazirani na EU Direktivi i na “odreñenim ograničenjima” za procjenu eutrofikacije, koja su postavljena od strane Centra za zajedničko istraživanje Evropske komisije 2001. U tabelama koje slijede, sumirani su kriterijumi i rezultati.


Nacrt Masterplana

Identifikacija osjetljivih recipienata – kriterijumi i rezultati Tabela 3.5.6

Recipient Kriterijum Mjesta uzorkovanja koja prevazilaze ograničenja

Morača M4 – Griski kolektor, otpadne vode iz Podgorice, PO4 = 0.46 mg/l

Zeta Nema Lim Nema Ibar I2 – Bać (nizvodno od Rožaja), PO4 = 0.71 mg/l

Rijeke

Ćehotina

PO4> 0.4 mg/l (sve sem M6, gdje je

PO4 > 0.2 mg/l) i TN neorg > 1.6 mg/l C2–Pljevlja, PO4 = 0.44 mg/l

C3–Uzvodno od ušća Vezišnice, PO4 = 0.42 mg/l

Skadar Nema Plav PL1- u sredini jezera, PO4 = 0.10 mg/l Jezera Crno

PO4 > 0.1 mg/l Nema

Iz priloženog se vidi da postoje dokazi da su moguća “osjetljiva područja” rijeke Ćehotina i Ibar, prema kriterijumu o eutrofikaciji, direktive 91/271/EEC. Osjetljivost se ispituje samo u naseljima gdje je ES > 10,000. Pljevlja i Rozaje pripadaju ovoj grupi i u njima je neophodno odstraniti hranjive materije. Predviñeni oblik postrojenja za ove gradove je ‘’oksidacioni jarak’’ koji će obezbijediti uklanjanje hranjivih materija. Fosfor, koji je veoma značajan hranjivi sastojak u ovim slučajevima, će se lako odstranjivati u budućnosti ako se ovi recipienti označe kao osjetljivi.

Za rijeku Moracu, koja je proglašena za jedinu eutrofičnu rijeku na ovom području, ne postoje dokazi koji bi potvrdili primjenjene kriterije, jer je jedina mjerna stanica,na kojoj je nañeno prekoračenje dozvoljene koncentracije na mjestu ispuštanja otpadnih voda glavnog podgoričkog kolektora. U svakom slučaju, kako je novo podgoričko postrojenje za prečišćavanje otpadnih voda projektovano da ispuni kriterije za ispuštanje otpadnih voda u osjetljive receptore (t.j. domaći standardi su jednaki EU standardima za upuštanje otpadnih voda u osjetljive receptore) primjenjen je sigurniji pristup da bi se rijeka Morača zaštitila od eurofikacije.

Za Plavsko jezero, izmjerene veličine su baš na granici , tako da to daje slabe dokaze.

Za Skadarsko jezero, kao što je navedeno u dijelu 5.13 TM 4, izmjerene vrijednosti ne daju dokaze za eutrofikaciju.

Zbog činjenice da u blizini Nikšića ne postoji stanica za ispitivanje kvaliteta vode, ne postoje ni dokazi koji bi objasnili eutrofikaciju rijeke Zete u Nikšiću. Stanice locirane nizvodno od rijeke Zete ne daju povoda da se ova oblast označi kao ‘’osjetljivo područje’’. Meñutim, ukoliko bi stanice za monitoring bile locirane nizvodno od ispusta otpadnih voda, na odgovarajućoj razdaljini od grada, pretpostavlja se da bi se na taj način mogli odrediti detaljni uzroci zagañenja. Osim značajne količine neprečišćenih otpadnih voda, koje se direktno ispuštaju u rijeku, Zeta je poznata i po slabom protoku, naročito u ljetnim mjesecima, što ne ide u prilog njenom samo šćavanju.

Ono što treba napomenuti jeste da su za sva naselja sa ES > 10,000 urañene odreñene modifikacije postrojenja, ukoliko budu bile potrebne u budućnosti.


Nacrt Masterplana

3.5.7 Otklanjanje uticaja industijskih otpadnih voda na površinske vode

Uticaj na površinske vode vrši se ispuštanjem otpadnih ovda kroz kanalizacionu mrežu ili direktnim ispuštanjem industrijskih otpadnih voda u rijeke. S obzirom na činjenicu da kanalizacione mreže postoje samo u gradskim naseljima, samo je na ovim područjima i vršena procjena uticaja, pa su stoga Masterplanom dati predlozi i mjere za smanjenje ovih uticaja samo u gradskim naseljima.

Ovdje je predstavljeno smanjenje uticaja koji vrše industrijske otpadne vode. Kako je procijenjeno (prema podacima iz 2002. godine) najviše otpadnih voda potiče iz industrijskog sektora, te je stoga smanjenje količina otpadnih voda ove vrste očigledno. Naselja koja spadaju u ovu grupu su Nikšić i Bijelo Polje odmah iza Berana. U Nikšiću, ukoliko bi se količine industrijskih otpadnih voda uklopile sa datim ograničenjem (BPK5 – 500 mg/l), one bi se smanjile i za 30 % i u toj mjeri manje zagañivale rijeku Zetu.

Mjere za smanjenje uticaja ispuštanja industrijskih otpadnih voda su već navedene u okviru izvještaja ‘’Industrijske otpadne vode’’, i uključuju:

• Uvod u Sporazum o industrijskim otpadnim vodmaa, kao novi kontrolni mehanizam za industrijske otpadne vode postavlja uslove i mjere za ispuštanje otpadnih voda u kanalizaciju kao i postavljanje naplaćivanja cijena usluga bazirano na hidrauličnom opterećenju i vjerovatnom sastavu zagañenje efluenta.

• Uvod u Strategiju upravljanja otpadnim vodama na državnom nivou i sinoptički akcioni plan za njegovu implementaciju, koji je fokusiran na jačanju institucionalnog kapaciteta u državi.

• Ohrabrivanje fabrika da implementiraju sopstvene šeme upravljanja otpadnim vodama, u cilju minimiziranja otpadnog materijala, hidrauličkog opterećenja ili opterećenja organskim zagañenjem. Ovo bi za rezultat imalo ne samo povoljan uticaj na vodene resurse, već i smanjenje troškova samih fabrika, u trenutku kada bi se implemetirao sporazum o industrijskim otpadnim vodama (TEA).

3.5.8 Otklanjanje uticaja komunalnih otpadnih voda na površinske vodotoke

Kvantitativni pristup koji se koristi za procjenu uticaja gradskih otpadnih voda na vodne resurse, takoñe se koristi za procjenu pozitivnih uticaja radova koje ova studije predlaže.

Detalji ovih predloga su predstavljeni u Tehničkom Memorandum “Buduće zahtjevi za odvoñenje otpadnih voda”. U ovom izvještaju predstavljen je samo glavni koncept razvoja Masterplana u fazama.

Prema predlogu koji je usvojen u Masterplanu, u toku Faze 1 (koja će trajati do 2009), sve postojeće kanalizacione mreže će se povezati na postrojenje za prečišćavanje otpadnih voda, tako da će se otpadne vode prečišćavati prije ispuštanja u površinske vodene tokove. Pored toga, industrijske otpadne vode će biti prečišćavane do one mjere koje nalažu ograničenja u domaćoj zakonskoj regulativi. Uz pretpostavku da su pomenuti uslovi zadovoljeni, predviñena neto kocentracija BPK5 u rijekama, u toku sušne sezone, u naseljima koja najviše utiču na kvalitet rijeka, biće kako je navedena:


Nacrt Masterplana

Predviñena ukupna koncentracija BKP5 u rijekama, koja potiče od Tabela 3.5.7 ispuštanja gradskih otpadnih voda, nakon radova u Fazi 1

Povećanje ukupne količine BPK5 u rijekama (u mg/l) kao posledica ispuštanja otpadnih voda putem kanalizacionih cijevi

Naselje Recipient

(Šifra stanice) Trenutna

koncentracija

Koncentracija nakon završetka

radova Faze 1

Kolašin Rijeka Tara (T2) 6.64 0.49

Nikšić Rijeka Zeta (Z2) 396.00 13.56

Pljevlja Rijeka Ćehotina (C2) 26.48 1.59

Podgorica Rijeka Morača (M3, M5) 7.88 0.39

Rožaje Rijeka Ibar (I1) 26.08 1.56

Kvalitet površinskih voda će se promijeniti u pozitivnom smislu kada se smanji koncentracija BPK5 u gradskim otpadnim vodama, sa izuzetkom Nikšića, u kojem će koncentracija BPK5 premašiti koncentraciju u vodama ‘’lošeg’’ kvaliteta, čemu doprinosi niska stopa protoka u ovim rijekama. Ovo je od veoma velikog značaja, naročito za naselja koja trenutno utiču na kvalitet voda u koje direktno upuštaju otpadne vode npr. Pljevlja i Rožaje.

Takoñe su procijenjeni pozitivni uticaji implementacije u sve tri faze Masterplana do 2029. Na osnovu trenutnog uticaja na rijeke i prema lokaciji stanica za monitoring koje su postavljene tako da se mogu izvesti zaklljučci o uticajima, urañena je tabela koja prikazuje predviñene uticaje na ukupno zagañenje. U svrhu uporeñivanja ‘’neprečišćenih’’ otpadnih voda za 2029. godinu, uz pretpostavku da se sva zagañenja sa projektnog područja ispuštaju u rijeke, tj. da kompletno naselje koje je priključeno na kanalizacionu mrežu ispušta otpadne vode u rijeku, izvršene su odreñene procjene.

Rezultati predstavljeni u tabeli u koloni “Prečišćena u postrojenjima”, su bazirani na pretpostavci da je cijelo naselje priključeno na kanalizacionu mrežu, koja je povezana sa postrojenjem za prečišćavanje otpadnih voda, odakle se ispušta voda sa koncentracijom BPK5 od 20 mg/l. Drugim riječima, ovo se zapravo odnosi na situaciju koja se očekuje nakon radova koje predlaže Masterplan.


Nacrt Masterplana

Uticaj otpadnih voda na kvalitet rijeka, Tabela 3.5.8 sa ili bez implementacije Masterplana 2029. godine

Prosječan protok vode u rijekama

Minimalni protok vode u rijekama (95%)

Povećanje neto količine BPK5 u rijekama kao posledica

ispuštanja otpadnih voda (u mg/l)

Povećanje neto količine BPK5 u rijekama kao posledica

ispuštanja otpadnih voda (u mg/l)

Naselje Rijeka (Šifra stanice)

Neprečišćena Prečišćena u postrojenju

Neprečišćena Prečišćena u postrojenju

Andrijevica Rijeka Lim (L2) 0.09 0.00 0.77 0.04

Berane Rijeka Lim (L3) 0.59 0.03 4.33 0.20

Bijelo Polje Rijeka Lim (L5) 0.61 0.03 4.08 0.18

Danilovgrad Rijeka Zeta (Z3) 0.08 0.00 1.18 0.06

Kolašin Rijeka Tara (T2) 2.21 0.10 22.15 1.04

Mojkovac Rijeka Tara (T4) 0.22 0.01 2.58 0.12

Nikšić Rijeka Zeta (Z2) 4.10 0.20 242.11 12.31

Plav Rijeka Lim (L1) 0.31 0.01 2.13 0.11

Pljevlja Rijeka Ćehotina (C2) 3.16 0.15 35.49 1.68

Podgorica Rijeka Morača (M3, M5) 0.76 0.04 11.60 0.53

Rožaje Rijeka Ibar (I1) 4.58 0.21 51.16 2. 35

Iz gornje tabele se vidi koliko je biološko prečišćavanje kritično za ispuštanje otpadnih voda iz pojedinih naselja, za period do 2029. To su naselja:

• Nikšić

• Rožaje

• Pljevlja

• Kolašin i

• Podgorica

Predviñena kocentracija BPK5 u rijeci Zeti, u toku sušne sezone, postaje neprihvatljivo velika (procjenjeno na 12 mg/l), zbog ispuštanja otpadnih voda iz Nikšića. Ovo se dešava zbog niske stope protoka vode, zbog čega se otpadne vode ne mogu dovoljno prečistiti u rijekama. Iz ovih razloga, predlaže se ispuštanje prečišćenih otpadnih voda u dva susjedna jezera (Krupac ili Slano), naročito u toku sušne sezone. Ovaj predlog se uklapa sa predviñenom ‘’ponovnom upotrebom vode’’, koja je predviñena “Vodoprivrednom osnovom Republike Crne Gore” za područje Nikšića.

Meñutim, mora se naglasiti da isti pristup ne važi za naselja Šavnik, Žabljak i Plužine.

Što se tiče Šavnika i Plužina, ne predviña se veliko zagañenje životne okoline, pa se može zaključiti da ni pozitivni uticaji radova Masterplana neće biti mnogo uočljivi.


Nacrt Masterplana

Što se tiče Žabljaka, trenutno mjesto ispusta otpadnih voda je ponor u krečnjaku, odakle se sirove otpadne vode prodiru u karst. Prema studiji koja je urañena od strane Geološkog Instituta, zagañene vode na kraju dolaze u rijeku Taru (oko 15 Km ka sjeveroistoku), što svakako utiče na njen kvalitet. Meñutim, zbog nepostojanja stanice na mjestu analize, ove informacije ne mogu biti provjerene. S obzirom na veoma mali protok otpadnih voda kroz kanalizacionu mrežu u Žabljaku i na veliku daljinu, čini se da Žabljak ne može imati bitan uticaj kada je u pitanju zagañenje rijeke Tare.

3.5.9 Prijedlog za ublažavanje uticaja ostalih načina odvoñenja otpadnih voda (npr septičkih jama) na podzemne vode

Ovaj prijedlog je iznešen u TM 3 i obrañen dolje, u dijelu 3.7.5


Nacrt Masterplana

3.6 Industrijske otpadne vode (TM 2) 3.6.1 Uvod

U okviru ovog projekta, urañen je Upitnik za veće fabrike (MIS), za 22 fabrike kao i u bolnici Brezovik u Nikšiću, za koje se zna da zagañuju rijeku Zetu. U toku posjeta, utvrñen je način upravljanja sistemom industrijskih otpadnih voda i sakupljeni su neophodni podaci o procjeni količine zagañenja.

Osim u većim fabrikama, procjena o količini zagañenja je urañena i u ostalim (manjim) fabrikama, lociranim u gradskim područjima obuhvaćenim Projektom.

Preporuke o implementaciji strategije o upravljanju sistemom industrijskih otpadnih voda su takoñe od velike važnosti.

Model o Sporazum o industrijskim otpadnim vodama, pripremljen od paralelnog Projekta koji se odnosi na primorske gradove Crne Gore je rvidovan i naprijed su iznešene preporuke.

Na kraju, razrañeni su i predlozi o smanjenju i preventivi zagañenja, posebno po sektorima, kako bi se pokrile sve aktivne fabrike koje imaju veliku potrošnju vode, a spadaju u područje obuhvaćeno Projektom.

Rezultati navedenih aktivnosti su korišćeni u projektovanju planiranih infrastruktura za odvoñenje otpadnih voda, takoñe da bi se infrastrukture prilagodile industrijskom efluentu, gdje je to bilo neophodno, te da bi olakšali postavljanje prioritete radova u okviru tri faze Master plana.

3.6.2 Metodologija za procjenu količini industrijskog zagañenja

Jedan od posebnih zadataka ovog Projekta je odreñivanje količine opterećenja zagañenjem u sjevernom i centralnom regionu Crne Gore.

Istraživanje i procjenjivanje izvora informacija su bili intenzivni, da bi se identifikovali najveći zagañivači kao i da bi se procijenili podataci o kvantitetu i kvalitetu opterećenja zagañenjem u industrijskim otpadnim vodama; izvori podatak su dati u nastavku:

• Odgovori opština na upitnike zahvaljujući kojih su prikupljene opšte informacije; • Vodovodna i komunalna preduzeća; podaci o potrošnji vode; • Ministarstvo poljoprivrede, uz pomoć Vodoprivrednog inspektora identifikovani

su najveći zagañivači u centralnom i sjevernom regionu Crne Gore; • Ministarstvo industrije, obezbijedilo je spisak fabrika u Crnoj Gori, kao i

dokument svih preduzeća koje su uključene u spisak za privatizaciju; • Ministarstvo zaštite sa projektom koji je e realizovan u saradnji sa Finnconsult,

koji procjenjuje Transpoziciju podataka o životnoj sredini u Srbiji i Crnoj Gori, obezbijedilo je preliminarni spisak svih fabrika koje su date u Dodatku I pod IPPC Direktivom (96/61/EC)

• Ekotoksikološki Institut (CETI), koji je obezbijedio veoma značajne informacije koje se tiču najvećih zagañivača na području obuhvaćenom Projektom, kao i rezultate analiza sa nekih oblasti koje su od interesa za Projekat.


Nacrt Masterplana

Istraživanje u toku obilazaka gradova koji su industrijski aktivni kao i pomoć tima eksperat koji su radili na ‘’Planu namjene površina zemljišta’’ koji su dali svoj doprinos u identifikaciji industrijskih zagañivača u Projektnom području.

Procjene količine ispuštenih otpadnih voda velikih fabrika (vidi tabelu dolje) su bazirane na osnovu prikupljanja podataka u Pregledu o velikim fabrikama (MIS).

Procjene količine ispuštenih otpadnih voda manjih fabrika, lociranih u gradskim naseljima Projektnog područja, su urañene na osnovu faktora varijacije u potrošnji vode u fabrikama (8 m3/ha/dan i 30 m3/ha/dan).

Spisak glavnih fabrika (i bolnica Brezovik) Tabela 3.6.1

Lokacija Fabrika ili oblast Aktivnost Krajnji recipijent

TREBJESA Pivara ZELJEZARA NIKSIC Željezo i čelik BREZOVIK Bolnica GORANOVIC (2 objekta) Prerada mesa i klanica (bivši-

Mesopromet)

AGROPRODUCT Fabrika mliječnih proizvoda NEKSAN Proizvodnja alkoholnih pića METALAC Proizvodnja mašina i mašinskog alata

Niksic

MLIN MUSHREM ASOVIC Proizvodnja žitarica (kukuruz)

Rijeka Zeta

TE PLJEVLJA Termo Elektrana RUDNIK UGLJA Rudnik uglja Pljevlja VELIMIR JAKIC Prerada drveta, proizvodi od drveta

Rijeka Ćehotina

SPIRO DACIC Prerada drveta, proizvodi od drveta ECOMESO Prerada mesa i klanica VUNKO Prerada vune

Bijelo Polje

ECOFLORA (bivša BUDIMKA)

Prerada voća i kozerviranje

Rijeka Lim

POLIMKA Fabrika kože A.D. BERANE Prerada drveta, proizvodi od drveta ΒΕΡΑΝΚΑ Prerada papira

Berane

ZORA Mliječni proizvodi

Rijeka Lim

GORNI IBAR (prerada drveta)

Prerada drveta, proizvodi od drveta Rozaje

A.D. DEKOR Štampanje i izdavanje

Rijeka Ibar

Mojkovac ELOKSIRANA BRAVARIJA

Aluminijumski okviri Rijeka Tara

Upitnikom namijenjenim velikim fabrikama prikupljeni su sledeći podaci:

Kvantitativni podaci odnose se na: • Površinu fabrike • Broj zaposlenih (trenutno i stalno zaposleni) • Kapacitet proizvodnje sada i posljednjih godina • Potrošnju vode • Količinu otpadnih voda • Kvalitativne karakteristike otpadnih voda (najčešće procjene date po

sektorima jer ovakvi podaci uglavnom ne postoje)


Nacrt Masterplana

Kvalitativni podaci: • Tip aktivnosti i proizvodi • Trenutni status rada (na pr. smanjeni kapacitet rada, ili u toku procesa

privatizacije, itd.) • Načini predtretmana otpadnih voda (prije ispuštanja) • Mjesto ispuštanja otpadnih voda • Krajnji recipient otpadnih voda (komunalnih i industrijskih otpadnih voda) • Planovi za buduće izmjene u proizvodnji ili kapacitet proizvodnje sa

posljedicama na kvalitet i kvantitet otpadnih voda.

U cilju validnosti datih podataka, pripremljena je “matrica” u kojoj su predstavljeni različiti “protoci” otpadnih voda, bazirani na različitim pretpostavkama. Poreñenje različitih procjena omogućava tačniju vrijednost protoka, koji se koriste za preliminarni projekat kanalizacione infrastrukture.

Procjene protoka otpadnih voda u matrici urañene su na tri načina:

- Podaci prikupljeni u toku posjeta područjima,

- Procijenjen protok na osnovu odreñenih faktora područja

- Najčešći protok otpadnih voda iz fabrika, korišćenjem normi Svjetske Zdravstvene Organizacije,

U većini slučajeva usvojen je princip “najgoreg mogućeg scenarija” za procjenu protoka, t.j. u projektovanju je predloženo da se uzme u obzir najveći mogući protok.

U projektovanju kanalizacione infrastrukture je uzet u obzir maksimalni protok a zatim je u nastavku teksta dat prosječan dnevni protok otpadnih voda.

Protok otadnih voda treba da bude dat za sve tri faze Masterplana (t.j. za 2009, 2019 i 2029) pa stoga buduća predviñanja moraju biti urañena. Predviñanja za budućnost nije lako izvesti s obzirom na trenutnu situaciju u fabrikama - da li će prestati da radom ili će povećati kapacitete, teško je reći. Ipak, ovaj Projekat uzima u obzir situaciju u kojoj će se industrijski kapaciteti povećati.

Prihvaćen je poseban način pristupu planiranja, a osnove ovog pristupa date su u nastavku:

a. Kratkoročne projekcije (2009) – u zavisnosti od:

• projekcije su urañene na osnovu informacija prikupljenih sa područja na kojima se planira proširenje kapaciteta.

• pretpostavlja se da će se dostići nivo proizvodnje do “predložene godine”, a to je poslednja godina za koji se planira da se postignu odreñeni rezultati.

• projekcije su urañene i na osnovu trenutne situacije imajući u vidu porast u industrijskoj proizvodnji za 2% ili 2,8% (za fabrike sa većim ili manjim potencijalom proizvodnje) koje će se primijeniti na trenutnu stopu protoka otpadnih voda 2004 ili

b. Dugoročne projekcije (2029) – u zavisnosti od:

• projekcije su urañene na osnovu budućih planova za proširenje kapaciteta.


Nacrt Masterplana

• dat je maksimum za četiri stope (bazirane na (i) kapacitetu proizvodnje ili (ii) na podatke iz upitnika ili na (iii) faktore područja ili (iv) na buduća predviñanja primjenjivanjem odreñenih porasta stope protoka).

• izabrana je jedna odreñena stopa, pomenuta gore, a maksimalna stopa protoka je uzeta kao najmanje vjerovatna

• u mnogim slučajevima je predviñena je stopa protoka od 70%, oslanjajući se na poboljšanje uprave u vodovodima koja se planira u narednih 25 godina, i računajući na smanjenje potrošnje vode, a na povećanje proizvodnje.

c. Projekcije za meñuvremeni period (2019) – u ovom periodu će biti postignute aktivnosti koje će spojiti kratkorične i dugoročne projekcije, t.j. izmeñu 2009. i 2029. godine.

Kako nam kvalitativni podaci o otpadnim vodama nisu bili dostupni u većini posjećenih područja zbog nedostatka odgovarajuće opreme za monitoring otpadnih voda, da bismo odredili kvalitet industrijskih otpadnih voda uzeli smo u obzir pretpostavke bazirane na normama pojedinih sektora gdje god je to bilo moguće. Prema tome, zagañenja su procijenjena na osnovu trenutnih stopa otpadnih voda za svaku fabriku pojedinačno.

Za industrijske oblasti koje nisu uključene u Upitniku za velike fabrike, podaci su prikupljeni u toku zadatka “Razvoj namjene zemljišta” ii z nekoliko drugih izvora:

Kvantitativni podaci obuhvataju informacije o: • Području • Broju zaposlenih • Podaci o potročnji vode sakupljeni iz Vodovoda (Uglavnom se odnose na

paušalnu potrošnju)

Kvalitativni podaci: • Tip aktivnosti

Sljedeće tabele se odnose na procjenu hidrauličnog opterećenja i opterećenja zagañenjenjem, trenutnog i planiranog, za manje fabrike.

Kratak prikaz količine industrijskog zagañenja Tabela 3.6.2 manjih fabrika

Tip aktivnosti Suhi postupak 8 m3/ha/dan Mokri postupak 30 m3/ha/dan

U funkciji (O) 2029 100% 2019 75% 2009 50%

Van funkcije (N/O) 2029 100% 2019 60% 2009 20%

procjena otpadnih voda, bazirana na vrsti postupka, u zavisnosti od tipa aktivnosti

BPK5 Prehrambena industrija i ostali sektori sa visokim BPK5

500 mg/l

Ostali ind. sektori 300 mg/l

Sanitarne otpadne vode Broj zaposlenih 40 l/zaposleni dnevno


Nacrt Masterplana

3.6.3 Opšte informacije vezane za Upitnik za velike fabrike

Podaci prikupljeni pomoću Upitnika su obrañeni u cilju dobijanja kvantitativnih podataka, a takoñe i rada na preliminarnom projektu kanalizacione infrastrukture, kvalitativni podaci koji se odnose na upravljanje industrijskih otpadnih voda, da bi se mogle dati preporuke vezane za poboljšanje organizacije.

Opšte informacije iz Upitnika mogu biti sumirane:

• Status vlasništva i rada – Uočljivo je da je meñu 22 posjećene fabrike, samo 12 u funkciji, a pola njih radi smanjenim kapacitetom od 50 %. U pogledu statusa vlasništva, 10 od 21 fabrike (osim TE Pljevlja) su privatizovane.

• Upotreba vode – izvori i potrošnja –- U većini posjećenih mjesta, vodu snabdijevaju ViK preduzeća, t.j. 15 od 23 (22 fabrike i bolnica Brezovik u Nikšiću). Samo 5 od svih posjećenih mjesta koriste površinsku vodu (i koristi se ili obližnja rijeka ili rezervoari napravljeni u svrhu vodosnabdijevanja). U pogledu potrošene vode, 15 posjećenih mjesta ili nemaju tačne podatke ili se služe nekim približnim vrijednostima koje se i ne uklapaju u odnos količine vode koju dobijaju. ViK preduzeća u Pljevljima i Bijelom Polju su dobijala žalbe za visoke račune.

• Industrijske otpadne vode – količina, kvalitet, predtretman i ispuštanje Kada se govori o količinama stvaranja otpadnih voda, mogu se dati samo približne vrijednosti na osnovu intervjua; ispitivanje kvaliteta otpadnih voda je veoma rijetko i vrši se samo na 3 od posjećenih mjesta. Uzorkovanje i analiza (od strane Ministarstva Poljoprivrede CETI) su izvršeni samo u 9 od svih posjećenih mjesta. Predtretman prije ispuštanja u površinske vode se vrši u samo 6 od 23 mjesta. Meñutim, ne može se sa sigurnošću reći da se ovaj proces obavlja na pravi način i da se uklapa u kriterijum kvaliteta ispuštenih otpadnih voda u površinske vode (koje su direktni recipient u 4 slučaja). Proces predtretmana treba da obuhvata: prilagoñavanje pH vrijednosti, rešetke i taloženje. Ispuštanje otpadnih voda nakon predtretmana ili direktno, vrši se u Beranama, Bijelom Polju i Pljevljima, dok je u Nikšiću situacija drugačija. U Nikšiću se otpadne vode direktno ispuštaju u javnu kanalizacionu mrežu, a industrijske otpadne vode se takoñe bez prečišćavanja ispuštaju direktno u rijeku Zetu.

3.6.4 Industrijske otpadne vode – kratak izvještaj o procjeni količine zagañenja

U sljedećim tabelama su procentualno date količine industrijskog zagañenja u odnosu na ukupnu količinu otpadnih voda, po naseljima.

Od ukupne količine, približno 10 % otpadnih voda iz domaćinstava se infiltrira. Ostale otpadne vode nastaju od strane institucionalnih potrošača i domaćinstava. Ukupna količina otadnih voda odnosi se na gradska naselja u opštinama, kao in a manja naselja koja će biti uključena u Masterplan.


Nacrt Masterplana

Industrijske otpadne vode u procentima u odnosu na Tabela 3.6.3 ukupnu količinu

Količina otpadnih voda za 2009

Predviñena količina otpadnih

voda za 2009

Predviñena količina otpadnih

voda za 2019

Predviñena količina otpadnih voda za

2029

Opština

% Industrijsk

Ukupno (m3/dan)

% Industrijsk

Ukupno (m3/dan)

% Industrijsk

Ukupno (m3/dan)

% Industrijsk

Ukupno (m3/dan)

ANDRIJEVICA 5 372 14 316 22 390 27 468 BERANE 1 4255 21 3766 32 4577 40 5393 BIJELO POLJE 20 5426 31 4457 43 5837 51 7219 DANILOVGRAD 3 1454 5 1048 10 1196 13 1350 KOLASIN 4 1041 11 840 19 989 24 1142 MOJKOVAC 7 1459 17 1136 22 1253 25 1371 NIKSIC 21 18510 35 15331 36 15761 37 16056 PLAV 1 1369 2 983 3 1074 4 1172 PLJEVLJA 2 5469 5 3870 6 4090 8 4345 PLUZINE 0 643 0 443 1 462 1 480 PODGORICA* 19 41386 26 45706 38 34387 36 41126 ROZAJE 1 2510 6 1803 12 2021 17 2241 SAVNIK 2 165 7 123 13 134 17 143 ZABLJAK 0 645 4 527 11 612 16 701

Napomena – Za Podgoricu vrijednosti su preuzete iz “Studije Izvodljivosti o Postrojenju za prečišćavanje otpadnih voda u Podgorici’’; predviñeno vrijeme: 2001 (u koloni 2003), 2011 (u koloni 2009), 2021 (u koloni 2019), 2031 (u koloni 2029)

Može se primijetiti da se procenat industrijskih otpadnih voda u većini slučajeva povećava u budućnosti. U budućnosti se takoñe očekuje i smanjenje potrošnje vode od strane institucionalnih potrošača i domaćinstava. Trenutna količina otpadnih voda je oko 196 l/stanovniku/dan, a za budućnost se predviña 120 l/stanovnikuač/dan, (osim u Nikšiću i Podgorici 144 l/stanovniku/dan). U budućnosti se takoñe predviña rad fabrika u punom kapacitetu, dok trenutno većina fabrika radi ili smanjenim kapacitetom ili je van funkcije.

3.6.5 Industrijske otpadne vode navedene po naseljima

U TM 2, podaci o industrijskim pogonima obuhvaćenim Upitnikom za veće fabrike (MIS) i procjena o manjim insustrijskim pogonim je prikazana i obrazložena vezano za ispitivanje prezentovano u Aneksu 2 TM 2.

Slučajevi koji zahtjevaju najveću pažnju su posebno navedeni, i to su:

• Fabrika kože “Beranka” u Beranama proizvodi količinu otpadnih voda koja odgovara 7.000 ES (Ekvivalentnih Stanovnika) od ukupno 8.800 ES što je ukupna količina otpadnih voda koja nastaje u fabrikama koje su uključene u Upitniku.

• Fabrika vune “Vunko” u Bijelom Polju (u vrijeme naše posjete, ova fabrika je radila smanjenim kapacitetom), kao i Klanica Ecomeso i Fabrika prerade voća i konzerviranje Ecoflora su velike fabrike za koje se predviña stvaranje količine otpadnih voda koja odgovara 15.000 ES u 2009. godini i 46.000 ES u 2029, a u planu je i smanjenje stvaranja otpadnih voda na 7.000 ES (za 2009) i 36.000 (za 2029).


Nacrt Masterplana

• Impregnacija drveta “Sik Tara” u Kolašinu je jedna od fabrika koja značajno zagañuje rijeku Taru fenolima, kreozotom i mineralnim uljima. Ova fabrika je uključena u Upitniku za velike fabrike.

• Jalovište u Mojkovcu, gdje se odlagao otpad iz rudnika koji je trenutno van funkcije, naročito zabrinjava zbog veoma lošeg uticaja na životnu okolinu. Ministarstvo zaštite životne okoline i ureñenja prostora je preuzeo ovaj slučaj i trenutno radi na projektu koji se bavi rešavanjem problema Jalovišta.

• Vojska posjeduje objekat “4th Novembar” u Mojkovcu koji je nedavno prouzrokovao veliko zagañenje rijeke Tare zbog ‘’slučajnog ispusta otpadnih voda’’ u pomenutu rijeku. Ekotoksikološki Institut (CETI) je bio pozvan da istraži ovaj incident i pri tom je otkrivena velika količina cijanida, kadmijuma i magnezijuma u pritoci rijeke Tare - Rudnica.

• Pivara Trebjesa u Nikšiću trenutno stvara količinu otpadnih voda koja odgovara 69.000 ES, a u 2029. godini ova vrijednost bi bila 108.500 ES. Dakle pivara stvara 69.000 ES od ukupno 78.000 ES za sve fabrike. Ukupna količina otpadnih voda za sve fabrike u budućnosti će biti 127.000ES. Oko 90 % svojih otpadnih voda pivara ispušta u gradsku kanalizaciju koja je povezana sa Postrojenjem za prečišćavanje otpadnih voda, ali koje je trenutno van funkcije, a koje bi u trenutnoj situaciji bilo preopterećeno da se stavi u funkciju. Kapacitet Postrojenja je oko 28.000 ES (u funkciji). Meñutim Pivara planira izgradnju sistema za predtretman otpadnih voda do 2007-2008 godine. U tom slučaju ispuštanje otpadnih voda iz Pivare u gradsku kanalizaciju će biti moguće, a to podrazumijeva smanjenje količine suspendovanih materija na 500 mg/l. U ovom slučaju količina bi bila smanjena na 37.000 ES.

• Bolnica Brezovik u Nikšiću, zagañuje rijeku Zetu svojim otpadnim vodama koje sadrže patogene agense. Otpadne vode Brezovika se trenutno ispuštaju u niz septičkih jama, meñu kojima mnoge funkcionišu kao infiltracione jame, a u toku kišne sezone, veoma su česti izlivi iz pomenutih septičkih jama.

• Termo Elektrana i rudnici uglja u Pljevljima zabrinjavaju zbog lošeg uticaja na okolinu u cijeloj Pljevaljskoj kotlini.

• KAP Kombinat Aluminijuma u Podgorici, je takoñe poznati zagañivač okoline. Istraživanja vezana za ovu i ostale fabrike u Podgorici su izvršena i data u ‘’Studiji Izvodljivosti Postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda u Podgorici’’.

3.6.6 Standardi za industrijske otpadne vode i Sporazum industrijskim otpadnim vodama (TEA)

Jedan od ciljeva ovog projekta je razrada Modela Sporazuma o industrijskim otpadnim vodama (TEA) koji je predložen u Studije izvodljivosti za primorski region Crne Gore, urañena od strane DHV. Utvrñen TEA je predstavljen u ovom poglavlju i primijenjen na centralni i sjeverni region Crne Gore.

Mnogi predlozi vezani za TEA su dati u završnom dokumentu koji se odnosi na primorski region. Predlozi koji nisu uključeni, prezentovani su TM 2


Nacrt Masterplana

Ograničenja količine ispuštanja otpadnih voda u kanalizacionu mrežu su dio TEA. Da bi se definisale Maksimalne dozvoljene koncentracije (MDK) u CG, kako je odreñeno Pravilnikom 10/97, uporeñen je sa EU Direktivama i sa standardima u drugim zemljama koji su prilično strogi kada je u pitanju broj parametara.

Meñutim, konačni prijedlog je zadržavanje postojećih standarda, jer je to utvñeno kao “sigurniji pristup” za sadašnju situaciju, i koja će biti aktuelna još najmanje nekoliko godina (t.j. u kratkom vremenskom periodu), gdje se industrijske otpadne vode ispuštaju u prirodne recipiente bez ikakvog predtretmana, jer nisu kanalizacionom mrežom povazane na Postrojenjeza prečišćavanje.

Smanjenje Maksimalne Dozvoljene Koncentracije (MDK) će biti razmatrano u budućnosti prateći EU standard. Parametri u okviru MDK čije se vrijednosi moraju smanjiti su:

- Suspendovane materije - HPK (predložen kao dodatni parametar) - Olovo - Kadmijum - Ukupno hroma - Šestovalenti hrom - Gvožñe - Bakar - Nikal - Živa - Kalaj - Aktivni hlor - Amonijak - Cijanid - Fluoridi - Sulfidi - Fenoli

Postoji i predlog da se razmotre varijacije supstanci koje će biti količinski smanjene, tako da ukupna količina ovih supstance bude ispod utvrñene granice. Ovo će biti odreñeno zasebno za svako mjesto ili oblast u zavisnosti od kapaciteta Postrojenja i tipa fabrika i otpadnih voda koje se u njima stvaraju

Modeli Sporazuma o industrijskim otpadnim vodma zajedno sa Napomenama o upravljanju prikazani su u Dodatku 3 ovog izvještaja.

Sporazum je namijenjen upotrebi od strane Rukovodioca Sistema otpadnih voda u pripremi TEA za veće potrošače, kao što su institucije i hoteli. Napomene o upravljanju i Sporazum treba da služe Rukovodiocu sistema za otpadne vode u pripremi Sporazuma.

Sporazum je namijenjen fabrikama koje:

• Ispuštaju više od 5m3/d u prosjeku, vrijednost koja je odreñena u toku maksimalne količine ispuštanja otpadnih voda;

• Fabrike koje ispuštaju veće količine otpadnih voda, što može da prouzrokuje probleme u radu i održavanju postrojenja. Ovo će biti bazirano na Direktivi 96/61/EC (Preventiva i Kontrola Zagañenja);

Za fabrike koje se ne uklapaju u ove kriterijume, biće odreñeni jednostavniji sporazumi (uključujući tarife).


Nacrt Masterplana

Ovaj Sporazum obuhvata sledeće:

Klauzula 1: Uvod, koji se odnosi na dužinu trajanja Sporazuma Klauzula 2: Definicije, koje će biti uključene u Sporazum, kao na pr. o

“zabranjenim materijama”. Ovdje će biti dato više definicija. Klauzula 3: Materije koje su dozvoljene za ispuštanje, gdje će biti odreñena

lokacija ispusta, maksimalna dnevna i časovna stopa ispusta, vrijeme ispuštanja i traženi kvalitet otpadnih voda koji se mora postići.

Klauzula 4: Zabranjene materije – ovdje će se navesti materije koje mogu ugroziti

efikasan rad postrojenja ili koje mogu izazvati bilo kakva druga oštećenja u mreži, pa će stoga njihovo ispištanje biti zabranjeno.

Klauzula 5: Objekti koji će biti konstruisani od strane fabrika – ovo se odnosi

na uslove koje fabrike moraju imati kako bi se obezbijedilo uzorkovanje otpadnih voda, zatim instalacija mjernih ureñaja kako bi se utvrdila količina ispuštenih otpadnih voda i sistem za monitoring kvaliteta otpadnih voda. Takoñe se moraju obezbijediti adekvatni sistemi za predtretman da bi se ispunili uslovi definisani u Klauzli 3.

Klauzula 6: Zapisi koje fabrike treba da vode su opisani u ovoj Klauzuli. Obrazac

forme koji teba biti ispunjen dat je u TEA. Ove forme su iste kao one koje su izdate od strane Pravilnika 10/97, tako da su nekima već poznate. Postoji 5 obrazaca formi:

• Opšta forma (A) o ispuštanju otpadnih voda • Forma B-1 ili B-2 za neprekidno ispuštanje otpadnih voda • Forma C-1 ili C-2 za analizu rezultata svih ili posebnih dnevnih

uzoraka. TEA će odrediti koje od ovih formi fabrike treba da ispune. Učestalost monitoringa će takoñe biti specificiran u TEA. Koeficijent razblaženja, kako je dato u Pravilniku 10/97, može biti osnova za odreñivanje potrebe učestalosti monitoringa.

Klauzula 7: Naplata se odnosi na procjenu kazni u slučajevima neplaćanja računa. "Mogden formula” je predložena osnova za odreñivanje cijena pri čemu će se imati u vidu količina otpadnih voda.

Klauzula 8: Prekršaji i kazne će biti primijenjene u slučaju neispunjenja zahtjeva

datih u TEA i u Klauzulama 3 i 6. Klauzula 9: Žalbe – ovdje se ukzuje na mogućnost pismenih žalbi Rukovodiocu od

strane fabrika u roku od 21 dan.. Klauzula 10: Varijacije dogovora – odnose se na to da Rukovodilac može da

mijenja uslove date u TEA, ali tek 2 godine posle dogovora. Mogući izuzeci su specificirani u ovoj Klauzuli.

Mogden formula se često koristi kao osnova za naplatu. Ova formula se odnosi na naplatu za ispuštanje otpadnih voda u javnu kanalizaciju pri čemu se uzima u obzir količina i priroda supstance ispuštenih u kanalizacioni sistem.


Nacrt Masterplana

3.6.7 Predložena strategija o regulisanju ispuštanja industrijskih otpadnih voda u gradsku kanalizaciju

Da bi se definisale dobre i loše strane trenutne situacije u ispuštanju industrijskih otpadnih voda, napravljen je Akcioni Plan koji će da implementira strategiju u regulisanju otpadnih voda, uključujući sledeće:

• Postavljanje industrijske baze podataka time što će se unijeti nove informacije u registar koji je trenutno u izradi

• Primjena postojećih zakona u pogledu uzorkovanja i monitoringa, uključujući adekvatan predtretman otpadnih voda

• Uvod u zakonodavstvo (i ostale potrebe) u vezi sa TEA

• Odreñivanje metoda računanja tarifa za industrijske otpadne vode

• Jačanje odgovarajućih vlasti i dodatnih finansijskih resursa za bi se na pravi način implementirala strategija upravljanja sistemom otpadnih voda

3.6.8 Industrijske otpadne vode - preporuke o smanjenju i prevenciji zagañenja

Prema TEA kao novom kontrolnom mehanizmu, potrebno je obezbijediti fond za dodatne troškove u fabrikama, kako bi ispunile postavljene uslove.

Osim ‘’optužbe’’ po kojima fabrike treba da plate za ispuštanje svojih otpadnih voda u kanalizacionu mrežu, imajući u vidu količinu ispuštenih otpadnih voda, moraće da se obezbijede investicije za izgradnju objekata kako bi se mogli ispuniti uslovi postavljeni od strane TEA. Ovi objekti se uglavnom odnose na izgradnju sistema za predtretman i monitoring ispuštanja otpadnih voda.

Da bi se smanjilii troškovi, razviće se Šema o upravljanju sistemom otpadnih voda, koja će imati za predmet:

• Smanjenje upotrebe vode, i kao posledica toga, smanjiće se količine stvaranja otpadnih voda. Kao rezultat ovog koraka, smanjiće se troškovi postavljeni od strane TEA, a time i potrebne investicije za objekte za predtretman.

• Smanjenje količine ispuštenih otpadnih voda; ovo bi dalo rezultate u smanjenju optužbi od strane TEA i jeftinijem tretmanu otpadnih voda da bi se došlo do kvaliteta koji se zahtijeva (bez obzira na mjesto ispuštanja: kanalizaciona mreža ili površinske vode).

Predlozi u postizanju ovih ciljeva su dati u ovoj TM 4. Prvo su predstavljene opcije koje se odnose na smanjenje količine industrijskog zagañenja po sektorima, i odnose se na sve fabrike koje su trenutno aktivne u projektnom području.


Nacrt Masterplana

3.7 Uticaj ostalih objekata za odvoñenje otpadnih voda (npr.septičkih jama)- (TM 3) 3.7.1 Uvod

Da bi se procijenio uticaj od septičkih jama, sakupljeni su podaci o incidentnom zagañenju podzemnih voda i geologiji i hidrogeologiji terena, posebno pažnja se obratila na paramete koji bi se koristili u odreñenju izvora kontaminacije podzemnih voda.

Ovi podaci su, meñutim ograničeni, zbog odsustva uobičajenog programa na nivou republike za osmatranje kvaliteta podzemnih voda.

Mikrobiološko zagañenje podzemnih voda može biti i ljudskog i životinjskog porijekla, i prema tome napravljena je uporedba septičkih jama i prosječne gustine stočnog fonda, da bi se odredili sadašnji izvori zagañenja podzemnih voda.

Za odreñivanje potencijalnog uticaja od septičkih jama, razmatrani su sljedeći kriteriji:

• Broj stanovnika koji koriste septičke jame

• Geološki sastav tla i hidrogeologija;

• Približna udaljenost izvora za vodosnabdijevanje, za koje se smatra da su zagañeni.

Ovi kriteriji su primjenjeni na većim gradskim područjima, a na seoskim područjima dodat je i kriterij prosječne gustine stočnog fonda.

Da bi se odredila mogućnost pojave sličnih incidentnih zagañenja podzemnih voda, urañena je procjena geologije i hidrologije projektnog područja, što je onda uporeñeno sa rasporedom septičkih jama.

Za odreñenje problema u pogledu prostorne raspodjele i težine, dobijeni podaci o kontminaciji su uporeñeni sa hidrogeološkim karakteristikama projektnog područja (dubina podzemnih voda, pravci tečenja podzemnih voda, hidrogeološke veze izmeñu različitih područja itd), dobijenih iz literature.

Takoñe su dati i prijedlozi kako da se podzemne vode zaštite od zagañenja ljudskog porijekla na područjima gdje postoje naselja, i gdje su zabilježena stvarna zagañenja ili mogućnosti zagañenja.

Predložene su aktivnosti za otklanjanje opasnosti, zasnovane na stepenu zagañenja, kategoriji septičkih jama i postojećoj geologiji-hidrologiji tetena.

3.7.2 Geologija i hidrogeologija projektnog područja

Geologija Crne Gore je veoma složena i njom dominiraju karstni tereni koji su okarakterisani brojnim površinskim i podzemnim oblicima karstnog reljefa. Veliki dio Crne Gore pripada zoni visokog karsta, koji je veoma složen, i uglavnom se sastoji iz krečnjaka i dolomita porijeklom iz mezozoika (trijas, jura i kreda) debljine preko nekoliko kilometara. Veliki pritisak i slojevi karboniziranih materijala doprinijeli su ovako velikoj debljini ovih stijena.

Što se tiče hidrogeoloških karakteristika, karstni tereni se u mnogome razlikuju od ostalih tipova akvifera. Ogroman razlika u kapacitetu stalnih i periodičnih karstnih izvora ukazuju na jaku karstifikaciju visoke zone karsta krečnjaka i dolomite.


Nacrt Masterplana

Najbrojnije i najveće akumulacije podzemnih voda formirane se na karstnim krečnjačkim terenima. Ova voda se pojavljuje na površini u obliku mnogobrojnih stalnih i periodičnih karstnih izvora. Najmanja količina koja potiče iz ovih akumulacija je procjenjena na 15 m3/s. Ove akumulacije odreñenom količinom učestvuju (3.36 m3/s) u vodosnabdijevanju Crne Gore.

Karstni izvori postoje u svim karbionatnim stijenama od Jadranskog mora do sjeveroistočne granice Republike. Visina na kojoj se ovi izvori uglavnom nalaze je nekoliko stotina metara ispod površine zemljišta, osim u područjima uske primorske zone, depresije Skadarskog jezera, Bjelopavlićke ravnice i riječnih dolina (kanjoni na sjeveru Crne Gore). Glavni izvori koji služe za vodosnabdijevanje se nalaze u centralnom regionu Crne Gore. Karstni akviferi se eksploatišu u niže djelove terena, počevši od Nikšićkog polja preko doline rijeke Zete i Morače do Skadarskog jezera. Ovi izvori uveliko učestvuju u povećanju kvantiteta izvora koji se nalaze na Ćemovskom polju i u dolini rijeke Zete. Ovi izvori dobijaju vodu od površinskih i podzemnih izvora i rijeka Morača i Cijevna. Broj podzemnih izvora može biti približno odreñen. Većina izvora se nalaze u dolini rijeke Zete. Količina vode koja se eksploatiše sa ovih izvora iznosi 10 m3/s.

3.7.3 Potencijalni izvori zagañenja podzemnih voda

Opšte informacije

Generalno, potencijalni izvori zagañenja podzemnih voda se mogu podijeliti u sledeće grupe:

• Koncentrisani izvori zagañenja:

Od strane stanovnioštva, turizma i nekih fabrika, gdje se otpadne vode ne prečišćavaju;

Od strane fabrika, rudnika, poljoprivrednih i sličnih površina, gdje se otpadne vode ne prečišćavaju.

• Rasuti izvori zagañenja:

Kao rezultat oticanja voda sa gradskih, poljoprivrednih, stočnih i drugih površina, kao i zagañenje uzrokovano oticanjem voda sa područja koja služe za odlaganje čvrstog otpada.

Na kvalitet karstnih podzemnih voda utiče i kvalitet površinskih voda kada se uzme u obzir da se njihovi tokovi prepliću.

Štaviše, nedostatak karstnih krečnjačkih izvora da se samoprečišćavaju ima za posledicu prenošenje zagañivača u podzemne vode. Prema tome, bilo kakvo zagañenje na površini ili ispod nje rezultira zagañenjem podzemnih tokova.

Najveći mogući mikro-bakteriološki zagañivači karstnih podzemnih voda u Crnoj Gori su:

• Odpadne vode koje potiču od ljudske populacije, uključujući postojeće septičke objekte na području bez kanalizacije i propuštanje cijevi postojeće gradske kanalizacije, locirane na karstnoj teritoriji,

• Otpadne vode koje potiču iz ostalih izvora zagañenja, a najviše od poljoprivrednih aktivnosti (intezivno i slobodnao uzgajanje stoke)


Nacrt Masterplana

Mikro-bakteriološko zagañenje podzemnih voda od strane stanovništva

Najveći izvor mikro-bakteriološkog zagañenja koje potiče od strane stanovništva predstavljaju objekti na području bez kanalizacione mreže, meñutim otpadne vode koje se iz kanalizacionih cijevi direktno ispuštaju u rijeke poslije čega dolazi do miješanja površinskih i podzemnih voda takoñe doprinose zagañenju. Pomenuta situacija se prije svega odnosi na područje južno od Podgorice.

Gustina stanovništva na projektnompodručju, navedena je iznad u Tabeli 3.2.1 i 3.2.2. Prosječna gustina naseljenosti na projektnom području iznosi 0.4 stanovnik/ha.

Sela su vrlo mala i veoma raštrkana.

Objekti za odvoñenje otpadnih ovda na području bez kanalizacione mreže u okviru projektnog područja Objekti za odvoñenje otpadnih voda na području bez kanalizacione mreže su zasebne “septičke jame”. U Crnoj Gori ovaj termin zapravo predstavlja “infiltracione jame”, najčešće sa zapreminom od od 9m3, sa zidovima i dnom pogodnim za cijeñenje (filtraciju) otpadnih voda. U jamama se vremenom odvija zadržavanje čvrstih materija, čime se smanjuje kapcitet procjeñivanja, jer se oko 75% jama nikad nije praznilo. Na taj način će se postići odreñena funkcionalnost konvencionalnih (vodonepropusnih) septičkih jama. Ono što je kritično u uspješnom funkcionisanju konvencionalnih septičkih jama jeste “prečišćavanje” efluenta iz septičkih jama kroz okolno zemljište. Prečišćavanje se vrši filtracijom i aktivnošću mikroorganizama u zemlji i korištenejm “otpadnih voda” od strane korijenja biljaka. Neke studije su se bavile mjerenjem BPK, TSS i HPK, koje bi se uklonile u procentima od 75% do 90% na dubini od 1.5m u zemlji. Tačna stopa uklanjanja zavisi od tipa zemljišta i prisustva vode u zemljištu. Najbolje mjesto ispusta otpadnih voda iz septičkih jama nalazi se na nivou tla, da bi se maksimalno povećala dubina zemljišta i time se zaštitilo zemljište u kojem se nalaze podzemne vode. Ovo se odnosi na septičke jame koje u prosjeku imaju ispust na 0.5 m do 1.0m ispod površine tla. Infiltracione jame ispuštaju otpadne vode u zemlju na dubini na kojoj se nalaze, što u prosjeku iznosi 3 m do 4 m.

Korišćenje objekata za odvoñenje otpadnih voda na području bez kanalizacione mreže u okviru projektnog područja

Kanalizacionim sistemima su najčešće obuhvatćena centralna područja (gradska I prigradska područja) većih centara, tako da dio ovih područja i sva seoska područja počivaju na ostalim objektima za odvoñenje otpadnih voda. Način korišćenja tih objekata, prikazan je iznad u dijelu 3.3.3. Preko 70% stanovništva bez priključka na kanalizaciju ima infiltracione jame sa ispuštanjem otpadnih voda direktno u površinske vodotoke ili zemlju.

Mikro-bakteriološko zagañenje podzemnih voda životinjskog porijekla

Jedini preostali izvor mikro-bakteriološkog zagañenja podzemnih voda (pored ljudi) su životinje. Ne postoje podaci o divljim životinjama, meñutim podaci o stočnom fondu su dati u Popisu 2003 i prikazani u Tabeli 3.7.1.


Nacrt Masterplana

Koliformi (mikro-bakteriološko zagañenje) su približno proporcionalni stvaranju BPK od različitih vrsta. Primjena tipične stope stvaranja BPK na gore navedene vrste, i rezultati uporeñivanja ovih vrijednosti sa normama koje se odnose na ljude, dati su u Tabeli 3.7.2.

Stočni fond u opštinama (Popis 2003) Tabela 3.7.1

Opština Konji Krave Ovce Svinje Ukupno

Andrijevica 452 2,112 3,377 910 6,851

Berane 953 7,167 13,196 2,817 24,133

Bijelo Polje 1,213 13,121 22,082 2,291 38,707

Danilovgrad 197 2,782 5,086 3,937 12,002

Kolašin 449 3,069 5,566 363 9,447

Mojkovac 396 2,883 3,350 368 6,997

Nikšić 802 10,754 20,661 9,469 41,686

Plav 640 4,152 10,448 531 15,771

Pljevlja 565 12,537 21,150 804 35,056

Plužine 310 3,213 9,775 240 13,538

Podgorica 448 7,408 9,874 9,695 27,425

Rožaje 76 5,886 6,509 131 12,602

Šavnik 284 2,954 11,346 110 14,694

Žabljak 141 2,553 4,432 36 7,162

UKUPNO 6,926 80,591 146,852 31,702 266,071

Količine BPK stoke u odnosu na BPK ljudi (Popis 2003) Tabela 3.7.2

Opština Broj životinja

Populacija u seoskim naseljima

koja se služi septičkim

jamam

Odnos – Životinje i

Ljudi (područje bez kanalizacione

mreže)

BOD odnos – Životinje i

Ljudi (područje bez kanalizacione

mreže)

Približna veličina seoskih

naselja

(stanovnik) (ha)

Andrijevica 6,851 4,244 1.6 7.1 28,208

Berane 24,133 16,534 1.5 6.1 59,504

Bijelo Polje 38,707 28,889 1.3 6.0 91,841

Danilovgrad 12,002 10,919 1.1 3.9 49,716

Kolašin 9,447 6,901 1.4 6.1 89,354

Mojkovac 6,997 3,739 1.9 9.6 36,449

Nikšić 41,686 16,916 2.5 9.2 202,419

Plav 15,771 9,184 1.7 6.8 48,396

Pljevlja 35056 14,398 2.4 11.0 134,129

Plužine 13,538 2,776 4.9 17.9 85,348

Podgorica 27,425 32,461 0.8 3.2 139,800

Rožaje 12,602 10,558 1.2 6.3 42,902

Šavnik 14,694 2,370 6.2 21.1 53,279

Žabljak 7,162 2,241 3.2 14.5 44,401

UKUPNO 266,071 162,130 1.6 6.8 1,105,746


Nacrt Masterplana

Izvori mikro-baktriološkog zagañenja životinjskog porijekla predstavljaju mnogo veću opasnost za kvalitet podzemnih voda od onih izazvanih od strane ljudske populacije.

3.7.4 Pregled poznatih slučajeva zagañenja podzemnih voda

Postoji veoma malo čvrstih dokaza o zagañenju podzemnih voda na projektnom području. Glavni izvori su dati u nastavku:

• Izvještaj “Projekcija dugoročnig vodosnabdijevanja u Crnoj Gori” ;

• Izvještaj “Pregled aktivnosti koje se tiču zaštite životne okoline u Srbiji i Crnoj Gori”, UNECE, 2002;

• Izvještaj “Rezultati monitoringa kvaliteta voda u Crnoj Gori, u 2002. godini”, Centar za ekotoksikološka ispitivanja u Crnoj Gori (CETI);

• “Institut za zdravlje Crne Gore”;

• Istraživanje funkcionisanja septičkih jama na području Golubovaca i Tuzi;

• Sastanci sa lokalnim vlastima/institucijama.

U izvještaju “Projekcija dugoročnog vodosnabdijevanja u Crnoj Gori” navode se objekti na području bez kanalizacione mreže u 40 sela jer se smatraju odgovornim za mikro-bakteriološko zagañenje voda koje se koriste za vodosnabdijevanje na projektnom području. Meñutim, porijeklo ovog zagañenja (životinjsko ili ljudsko) nije utvrñeno.Ipak, smatra se da ovo zagañenje ne potiče od strane ljudske populacije, a razlozi za to su:

• Generalno, broj sela koja su potencijalno zagañena je mali u odnosu na relativno velike slivove izvorskih voda.

• Neki od izvora pokazuju stalno mikro-bakteriološko zagañenje, dok ostali samo povremeno. Meñutim, ako bi septičke jame stvarale to zagañenje, ono bi bilo stalno i svuda prisutno.

• Preko 20 izvora u kojima je identifikovano “mikro-bakteriološko zagañenje”, 5 – odnosno 25% - u blizini svog sliva nema selo, pa stoga zagañenje ovih izvora definitivno ne potiče od strane ljudske populacije.

• Politika koju je odredila vlada, kao i društvena stremljenja ka većoj poljoprivrednoj proizvodnji ukazuju na veću vjerovatnoću da je izvor zagañenja životinjskog porijekla.

Na osnovu datih razloga, mikro-bakteriološko zagañenje podzemnih voda ne treba pripisivati području bez kanalizacione mreže.

U izvještaju “Pregled aktivnosti koje se tiču okoline u Srbiji i Crnoj Gori” (UNECE, 2002) navodi se da se kvalitet pijaće vode u Crnoj Gori pogoršao izmeñu 1997 i 2000 pri čemu je 25% uzoraka bilo ispod bakteriološkog standarda u 2000. godini. U izvještaju se navodi i analiza koja je urañena od strane Instituta za zdravlje Crne Gore, a koja pokazuje da od ukupno 194 privatnih seoskih bunara, 120 (62%) se ne ukapa u bakteriološke standarde. Nažalost, Institut nije bio u mogućnosti da pruži bilo kakve detalje vezane za ovu analizu. Meñutim, CETI navodi da je zagañenje bilo neznatno i da najvjerovatnije ima životinjsko porijeklo. Ovaj izvještaj govori o povećanom mikro-bakteriološkom zagañenju (situacija se i pogoršava), i ukoliko ono potiče od septičkih jama, onda se mora očkivati i njegovo povećanje. Meñutim, populacija na selima se smanjuje, a u pogledu načina vodosnabdijevanja kao ni i u sistemu septičkh jama ne postoji nikakva promjena. Prema državnoj politici,


Nacrt Masterplana

poljoprivredne aktivnosti su povećane, a razlog zagañenja je najvjerovatnije životinjske prirode.

Izvještaj “Rezultati monitoringa kvaliteta voda u Crnoj Gori u 2002. godini” je urañen je od strane Centra za ekotoksikološka ispitivanja u Crnoj Gori, jedne od najboljih laboratorija na Balkanu koje se bave istraživanjem okoline. Izvještaj sadrži i poglavlje koje govori o kvalitetu podzemnih voda u dolini rijeke Zete. Na ovom području se nalazi veliki gradski i industrijski konglomerat Podgorice, sa brojem stanovnika 140,000. Oko 70,000 stanovnika ovog područja se služi infiltracionim jamama. S obzirom na činjenicu da je broj stanovnika ovdje veći nego u bilo kojem drugom gradu na projektnom području, moglo bi se očekivati da bi se bilo kakvi problemi koji potiču sa područja bez kanalizacione mreže, prvenstveno uočili ovdje, pa se na osnovu toga sva ostala razmatranja mogu ignorisati. Meñutim, podzemne vode u dolini rijeke Zete uglavnom pripadaju grupama “veoma dobrog” i “dobrog” kvaliteta i po svim parametrima, osim po koncentraciji NO3 i ukupnih koliforma, zadovoljavaju zahtijevanu A2 kalsu. Od svih ispitanih izvora, samo jedan, u Gostilju, na zadovoljava po ukupnoj količini koliforma, i ne pripada klasi vode koja služi za vodosnabdijevanje. Ovo zagañenje se može pripisati i ljudskom i životinjskom porijeklu.

Institut za zdravlje Crne Gore (IZCG) raspolaže sljedećim podacima:

(1) Najzagañenije podzemne vode nalaze se na području Podgorice, Kolašina, Mojkovca i Andrijevice.

(2) Zagañene podzemne vode su izazvale dvije epidemije, i to:

• 1993, u Danilovgradu se pojavila epidemija bacilarne dizenterije sa preko 1,000 zaraženih, ako posledica zagañenog izvora Oraška Jama.

• 1994, u Pljevljima, oko 100 ljudi se zarazilo enterocolitis bakterijom zbog zagañenosti vode sa Tvrdaš izvora. Inače, ovaj izvor se korist za vodosnabdijevanje samo u slučaju mutnoće stalnih izvora za vodosnabdijevanje.

Institut zdravlja ne raspolaže nikakvim kvalitativnim podacima. Od 1993. pojavile su se samo dvije epidemije kao posledica zagañenosti podzemnih voda, i iako su epidemije izazvane zagañenošću izvora vode, oba incidenta su izazvana vodom “sa česme” i zagañenje se moglo pojaviti bilo gdje u distributivnom sistemu. S obzirom na činjenicu da sistem propušta veliku količinu vode (generalno 50% i više), moglo se desiti da su neki drugi izvori zagañenja izazvali kontaminaciju. Ovo je naravno pretpostavka. Meñutim, ako septičke jame izazivaju tako veliko zagañenje izvora vode, bilo bi razumno očekivati mnogo više slučaja kontaminacije od 2 koja su se desila u periodu od 11 godina, naročito ako se dezinfekcija pijaće vode ne vrši često.

Izvršeno je istraživanje objekata koji se koriste za ispuštanje otpadnih voda na području bez kanalizacione mreže u Golubovcima i Tuzima, jer su ovo jedina dva seoska naselja na cijelom projektnom području koja imaju preko 2,000 stanovnika, pa su stoga predložena Direktivom za prečišćavanje gradskih otpadnih voda (91/271/EEC). Oba sela pripadaju opštini Podgorica i nalaze se na ravnici izmeñu Skadarskog jezera i grada Podgorice. U oba pomenuta sela se nalaze područja koja su ‘’više naseljena’’ od ostalih, ali u prosjeku gustina naseljenosti iznosi 1.73 i 3.06 stanovnika/ha. U Golubovcima, kao u Tuzima, na postoji vodovodni sistem, već stanovnici imaju bunare na svojoj zemlji, najčešće 30 m udaljene od septičkih jama (tj. Infitracionih jama). Zbog blizine Skadarskog jezera, nivo podzemnih voda zimi se podigne na 2 do 3 m ispod nivoa tla, dok ljeti padne na oko 6 m ispod nivoa površine.


Nacrt Masterplana

U funkcionisanju septičkih jama ne postoje nikakvi problemi, nit je prijavljen ijedan incident miješanja otpadnih voda sa vodom iz bunara. Ono što je zabrinjavalo stanovnike jeste industrijsko zagañenje iz KAP, i pesticide koji se koriste za plantaže. Stoga je najveći prioritet bila instalacija vodovodnog sistema. U Tuzima, gdje se podzemne vode nalaze na mnogo većoj dubini (30 m ispod površine) nisu se pojavljivali nikakvi problemi vezani za septičke jame ili zdravlje stanovništva. U Tuzima postoji vodovodni sistem, i utvrñeno je da je ova voda jako hlorinisana. Iako u Golubovcima ne postoje prijavljeni zdravstveni problemi, blizina bunara i septičkih jama predstavlja veliki rizik. Zbog toga, najbolje i najjeftinije rešenje bi bila izgradnja vodovodnog a ne kanalizacionog sistema i korišćenje septičkih jama za otpadne vode.

Podaci iz različitih izvora uključuju informaciju da je zagañenje koje se pojavilo u Žabljaku uticalo na kvalitet rijeke Tare, na 15 km od grada, što se ipak čini nemogućim. Izmeñu ostalog se prijavljena i briga podgoričkog ViK-a da su tri izvora koja služe za vodosnabdijevanje izložena riziku jer su okružena prigradskim naseljima u kojima se koriste septičke jame. Takoñe je pomenuta i briga da septičke jame u selu Dolac mogu negativno da utiču na izvore koji služe za vodosnabdijevanje u Beranam. Ipak, ne postoji nijedan jak dokaz koji bi podržao ove sumnje.

Rezime

Nesumnjivo je da postoji mikro-bakteriološko zagañenje podzemnih voda, meñutim ono je neznatno, i iako je u nekim slučajevima pripisano uticajima sa područja bez kanalizacione mreže, za to ne postoji nikakvi dokazi, pa se stoga ne može sa sigurnošću tvrditi.

Tamo gdje je prijavljeno mikro-bakteriološko zagañenje, smatra se da ono ne može biti prouzrokovano septičkim jamama jer se njihov broj nije povećao niti se koristi neki novi metodi u funkcionisanju ovih objekata, pa stoga ne postoji razlog za sumnju da ovi objekti izazivaju zagañenja, već je vjerovatniji razlog povećanje stočnog fonda.

Veoma mala gustina naseljenosti na projektnom području ukazuje na to da je zagañenje od strane ljudske populacije, ukoliko postoji, minimalno. Zagañenje životinjskog porijekla je mnogo veće, meñutim mijenjanje septičkih jama kanalizacionim sistemom se može treba zanemariti zato što bi bilo veoma skupo, najmanje 1,300 eura po stanovniku.

Zdravlje seskog stanovništva bi se najbolje zaštitilo izgradnjom vodovodnog sistema, a i to je upravo ono što seosko stanovništvo želi. Ovo bi svakako bilo jeftinije od izgradnje kanalizacionog sistema, i značajno bi smanjilo zagañenje koje izazivaju životinje i šira okolina.

Pijaćom vodom stanovništvo se uglavnom snabdijeva sa planinskih izvora, a mogućnost zagañenja ovih izvora skoro da ne postoji jer je broj stanovnika koji naseljavaju ove krajeve i koriste septičke jame veoma mali. Najveću opasnost zagañenja ima voda koja se dobija iz bušenih bunara u glavnim naseljima opština, kao što je Podgorica. U ovim slučajevima planira se izgradnja kanalizacionog sistema, a to je cilj i u svim ostalim gradovima. Glavna naselja su meñusobno prilično udaljena, i ne postoji mogućnost da mikro-bakteriološko zagañenje u jednom gradu utiče na vodu za snabdijevanje u drugom gradu, i bez obzira na njihovu razliku u nadmorskoj visini.

U pogledu razvoja novih vodovodnih sistema u gradovima, čini se da će biti neophodno koristiti vodu iz bunara blizu ili u gradovima, na primjer u Podgorici i Nikšiću, da bi se zadovoljile sve potrebe. Ovo meñutim povećava mogućnost


Nacrt Masterplana

zagañenja sa područja bez kanalizacione mreže. Zato se postavlje pitanje: da li je razvoj dodatnog vodovodnog sistema zaista neophodan? Gubici u svim vodovodnim sistemima su veoma veliki i bolja strategija bi bila popraviti pukotine na mrežama i time koristiti mnogo više vode koja je inače već akumulirana. Pored toga, očekuje se da će se potreba za vodom smanjiti onda kada se prikažu razumne tarife (kroz kampanju podizanja svijesti), i ovim će se takoñe smanjiti potreba za razvojem “rizičnih” izvora vode.

U suštini, Crna Gora ima vodu koja je prirodno veoma dobrog kvaliteta i zahtijeva veoma malo ili joj uopšte nije potrebno prečišćavanje (mada bi proces hlorinacije u svakom slučaju trebao biti izvršen). Ovo je zapravo jedna od normi koju nalaže EU.

Ovi su zaključci izvedeni na osnovu veoma malo jakih dokaza. Čak iako bi ovi dokazi ukazivali da zagañenje sa područja bez kanalizacije predstavlja veliki problem, ipak ne bi bilo potrebno graditi kanalizaciju i postrojenje za prečišćavanje u selima; ovako velika investicija zahtijeva jače razloge.

Ovi dokazi se mogu dobiti jedino ukoliko bi postojao monitoring program koji bi redovno pratio kvalitet podzemnih voda. Veoma je važno da se monitoring program uvede vrlo brzo, prije nego što se osjete uticaji pojačanih poljoprivrednih aktivnosti (povećana upotrebba pesticida i ñubriva).

Može se očekivati da bi se pažljivom analizom uočili slučajevi gdje je izgradnja kanalizacione mreže neophodna, meñutim smatra se da do toga neće doći. Neophodno je sprovesti reaktivni, prije nego proaktivni program intervencija da bi se riješio problem koji stvaraju područja bez kanalizacione mreže. Drugim riječima, najbolje bi bilo preduzeti popravne mjere u slučajevima “oštećenih” septičkih jama ukoliko imaju negativne uticaje na kvalitet vode i kada za to postoje jaki dokazi. Ovaj izvještaj predlaže rešenje koje se može usvojiti ukoliko se ovakva potreba pojavi.

3.7.5 Predlozi

Gradska i prigradska naselja U glavnim naseljima opština postoji najveći broj septičkih jama, pa je stoga mogućnost zagañenja podzemnih voda u gradovima najveća. Masterplanom se predlaže izgradnja kompletnog kanalizacionog sistema u gradskim naseljima do kraja 2029. godine, i kao rezultat njegove izgradnje, upotreba septičkih jama će prestati. U meñuvremenu, za poboljšanje funkcionalnosti septičkih jama ne postoji kratkoročno rešenje, i predlaže se da se infiltracione jame zadrže. Funkcionisanje objekata na području bez kanalizacione mreže bi se moglo poboljšati izgradnjom konvencionalnih septičkih jama, prije nego izgradnjom infiltracionih jama. Stoga se predlaže da se svaka nova kuća obaveže na izgradnju septičke jame ukoliko kanalizaciona mreža ne postoji. Projekat septičke jame kakva bi trebala da bude je predstavljen u Dodatku 3 TM 3.

Seoska naselja Direktivom o prečišćavanju gradskih otpadnih voda (91/271/EEC) ne zahtijeva se izgradnja kanalizacione mreže u naseljima koja imaju manje od 2,000 stanovnika, i predlaže se da se ova strategija prihvati u svim naseljima Crne Gore osim u prigradskim naseljima koja nastaju širenjem gradova i porastom populacije. Cijena izgradnje kanalizacionog sistema u selima bila bi najmanje 1500 E/po stanovniku, što je veoma skupo, a na osnovu postojećih dokaza i nepotrebno.


Nacrt Masterplana

Ono što je u mnogim seoskim naseljima neophodno jeste izgradnja dobrog vodovodnog sistema, a oskudni Državni budžet bi mnogo lakše podnio ovaj trošak. S obzirom na to da je izgradnja novih kuća u selima malo prisutna, predlaže se da se ipak u slučaju izgradnje izgradi septička jama, a postojeće infiltracione jame zadrže.

Sanitarne mjere zaštite izvora Sanitarne mjere zaštite izvora u Crnoj Gori se ne sprovode na način koji nalaže Zakon (Regulativa o metodoligiji za identifikaciju i očuvanje sanitarnih zona u cilju zaštite vode, i restrikcije koje se tiču ovih zona: Službeni List Republike Crne Gore, br. 8/97). Bazirano na izvještaju, sanitarne mjere zaštite regulišu opštine, meñutim pravilno se preduzimaju u samo 2 od ukupno 25 lokalnih vodovodnih sistema. U 4 vodovodna sistema, samo neki izvori su zaštićeni, dok u ostalih 19, zaštitne mjere se uopšte ne sprovode (izvor: Vodoprivredna osnova Republike Crne Gore, 2001.). Karstne karakteristike terena ne pomažu u zaštiti izvora zato što ove stijene imaju slabu sposobnost samoprečišćavanja i lako prenose zagañenje. Na 2/3 izvora koji se koriste za vodosnabdijevanje zaštitne mjere se uopšte ne sprovode dok se na 24 izvora zaštitne mjere redovno preduzimaju (ograde oko ulaza, čisti tereni, itd.). Nepotpuna zaštita znači da izvor nema ogradu ili ima samo dio, neočišćeni tereni, mala površina zone zaštite, itd. Različiti nivoi mikro-bakteriološkog zagañenja koji su prijavljeni, utiču na podzemne vode i u svakom slučaju su negativni jer se ova voda koristi za piće. Jednostavna hlorinacija bi bila dovoljna da ukloni zagañenje i ovo bi bilo jeftinije rešenje od renoviranja septičkih jama.

Iz ovih razloga predlaže se izgradnja sanitarnih zona za sve izvore vode na teritoriji Crne Gore, kao i dezinfekcija (hlorinacijom) vode koja se koristi za vodosnabdijevanje.

Monitoring program kvaliteta podzemnih voda Trenutno u Crnoj Gori nedostaje kvalitetan monitoring program za praćenje kvaliteta podzemnih voda. Veoma je važno što prije instalirati ovaj program, prije nego što se osjete uticaji poljoprivrednih aktivnosti (povećana upotreba pesticida, ñubriva, itd.).

Na osnovu toga, predlaže se izgradnja i implementacija stabilnog, detaljnog i redovnog monitoring programa za provjeravanje kvaliteta vode koja se koristi za vodosnabdijevanje.

Poboljšanje kvaliteta podzemnih voda Glavne aktivnosti na otklanjanju zagañenja u karstnim akviferima sastojali bi se uklanjanju izvora zagañenja; zadržavanje kapaciteta u sistemu značilo bi da se prisutno zagañenje brzo uklanja. Na osnovu razmatranja situacije na području bez kanalizacione mreže u Crnoj Gori i procjene potencijalnih uticaja sa ovih područja, predlaže se da se nikakvi radovi za sada ne preduzimaju.


Nacrt Masterplana

4. USLOVI ZA PROJEKTOVANJE (TM 7)

4.1 Opšte podlige

Glavni uslovi za planiranje i projektovanje korišćeni za izradu Masterplana uspostavlejni su u TM 7, the “Priručnik sa smjernicama za planiranje i projektovanje”.

Projektni zadatak nalaže da se ekvivalentni priručnik napravljen za paralelni projekat ''Studija izvodljivosti za otpadne vode primorskog regiona'' uzme u obzir prilikom njegove izrade. Imajući u vidu činjenicu da se ova dva projekta, gledajući zajedno, bave kanalizacionom infrastrukturom za cijelu Crnu Goru za narednih 25 godina, bilo je poželjno da ova dva priručnika budu slična koliko je to moguće. Izmeñu rukovodioca Projekta za centralni i sjeverni region i Projekta za primorski region, kojim su rukovodile kompanije DHV Water i Fidelco FG, postojala je tijesna saradnja u ranim fazama rada na ovom projektu, jer je Projekat koji se bavi primorskim regionom u februaru 2004. godine objavio svoju formu priručnika. Ovaj priručnik je verzija spomenutog priručnika za centralni i sjeverni region i prilagoñen je području obuhvaćenom projektom po sljedećim izmjenama:

Poglavlje 2 Podaci o populaciji u primorskom regionu su promijenjeni za

odgovarajuće u centralnom i sjevernom regionu Crne Gore Promijenjeni su podaci o potrošnji Pamijenjeni su i podaci o proizvodnji otpadnih voda u fabrikama Faktori maksimalnih proticaja su opisani detaljnije

Poglavlje 5 Dodati su uslovi za projektovanje septičkih jama

Poglavlje 6 Predstavljena je Evropska direktiva o standardima koji se

odnose na otpadne vode 91/271 (Direktiva o prečišćavanju gradskih otpadnih voda), predložena za primjenu u Crnoj Gori.

Dodata je preliminarna klasifikacija osjetljivih recipienata na projektnom području.

Predloženi su različiti procesi prečišćavanja otpadnih voda kao i kriterijumi ovih procesa.

Predloženi načini prečišćavanja otpadnih voda u centralnom i sjevernom regionu Crne Gore su opisani u tabelama, a pored toga dati su i njihovi šematski prikazi.

Poglavlje koje se odnosi na ispuste u more je izostavljeno, a pored toga uvedene su neke promjene u načinu na koji su podaci prezentovani. Važno je pomenuti da je Projekat koji se odnosi na primorski region dao neprocjenjiv doprinos u razvoju Projekta za centralni i sjeverni region i da je doprinos DHV Water/Fidelco FG prihvaćen sa velikom zahvalnošću.


Nacrt Masterplana

4.2 Namjena i struktura Priručnika za planiranje i projektovanje (TM 7)

Svrha ovog priručnika jeste da posluži kao pomoć u “Planiranju projektnih jedinica” u sistemu otpadnih voda, zatim da pomogne razvoj ovih jedinica u okviru planiranja i razvoj cjelokupnog sistema odvoñenja otpadnih voda, a pored toga priručnik predlaže i način rukovoñenju trećim licima (konsultanti i izvoñači radova pod ugovorom) koji će biti zaduženi za studiju, projektovanje i izgradnju objekata. Svrha ovog priručnika namjena je da pruži sveobuhvatni pregled tehničkih aspekata planiranja i projektovanja kanalizacione infrastructure, bez pretenzija da bude priručnik za projektovanje bilo koje specifične komponente ovakve infrastrukture. Kada je to bilo potrebno u tekstu se pozivalo na ostale izvještaje i dokumenta u okviru ove Studije, kao i na postojeće smjernice, standarde i zakonodavstvo. Pored toga, kada je situacija zahtijevala, u studiji su dati i komentari na postojeće standarde koji se odnose na projektovanje. Priručnik za planiranje i projektovanje odnosi se na sve aspekte kanalizacije i prešćavanja otpadnih voda i mulja, zajedno sa odlaganjem i ponovnom upotrebom mulja i prečišćenih otpadnih voda, pa je na osnovu toga ovaj priručnik podijeljen na šest poglavlja (poglavlja su data dati redom od 2 do 7) sa jednim dodatkom:

Poglavlje 2 Proticaj otpadne vode Poglavlje 3 Kanalizacione cijevi Poglavlje 4 Pumpne stanice za otpadnu vodu Poglavlje 5 Odvoñenje otpadnih voda bez kanalizaciong sistema

(Septičke jame) Poglavlje 6 Prečišćavanje otpadnih voda i mulja Poglavlje 7 Korišćenje i odlaganje mulja i upotreba prečišćenih

otpadnih voda Prilog 1 Smjernice za planiranje i projektovanje objekata za prečišćavanju otpadne vode i mulja po disciplinama.

Priručnik obuhvata:

• Parametre za projektovanja, smjernice i standarde projektovanja (npr. prečišćavanje otpadnih voda). Smjernice su predstavljene tako da se mogu modifikovati kako bi se uklopile u projekat (o čemu će biti govora u nastavku);

• Alternative pri projektovanju (npr. različite metode u prečišćavanju otpadnih voda);

• Predložene načine prečišćavanja otpadnih voda u centralnom i sjevernom regionu

• Pitanja koja se odnose na projekat rada i održavanja (uključujući aspekte zdravlja i sigurnosti).

Za izradu priručnika korišćena su četiri različita izvora:

• Priručnik sa smjernicama za planiranje i projektovanje (PDFM) izrañen od strane paralelnog EAR Projekta za primorski region

• Parametri za planiranje koji su tipični za projektno područje, koji su predloženi i prihvaćeni u okviru Studije izvodljivosti za otpadne vode za primorski region kao i u projektu Izrade strateškkog Masterplana za kanalizaciju i otpadne vode za centralni i sjeverni region Crne Gore. Ovi


Nacrt Masterplana

parametri se prije svega odnose na kriterijume koji odreñuju proticaj odn. Količine otpadne voda.

• Postojeće Državne regulative koje se odnose na upravljanje sistemom otpadnih voda.

• Meñunarodna dokumentacija poput udžbenika, odgovarajućih priručnika, projektnih referenci kao i iskustvo samih konsultanata kada je u pitanju planiranje i projektovanje kanalizacione infrastrukture.

Način primjene ovih uslova za projektovanje detalnjije je prikazan u TM 8, i u dijelu 3.9.


Nacrt Masterplana

5. PREDLOŽENI PROJEKTI I NJIHOVI PRIORITETI (TM 8 I 10) 5.1 Opšte podloge

Buduće potrebe za odvoñenjem otpadnih voda u odnosu na populaciju u većim centrima, prikazani su u TM 8, i za to vezani prioriteti u TM 10, a oba sumarna izvještaja su izložena u ovom dijelu.

Metodologija korišćena da se planira kanalizaciona infrastruktura koristi podatke iz nekoliko ostalih Tehničkih memoranduma, posebno TM 2, TM 5 i TM 6, i sumarni izvještaji o ključnim podacima su uključeni u TM 8, posebno vezano za proticaj i zagañenje otpadnih voda.

5.2 Ciljevi zadatka za rješavanje odvoñenja budućih otpadnih voda

Glavni cilj ovog zadatka je predviñanje budućih potreba kanalizacionog sistema i septičkih jama u glavnim naseljenim centrima, tj. u Andrijevici, Beranama, Bijelom Polju, Danilovgradu, Kolašinu, Mojkovcu, Nikčiću, Plavu, Pljevljima, Plužinama, Podgorici, Rožajama, Šavniku, Žabljaku u planiranom periodu od 2004 do 2029 godine.

Primarni cilj ovog zadatka je definisan u Poglavlju 4.2.6 Projektnih zadataka, kako slijedi u nastavku:

• Predvidjeti buduće potrebe vezane za kanalizacione objekte u glavnim naseljenim centrima u regionu u okviru planiranog vremenskog perioda (2004 do 2029).

Poglavlje 4.2.8 Projektnih zadataka zahtijeva:

• Kanalizacione cijevi koje odvode otpadne vode i objekti za prečišćavanje otpadnih voda, a na mjestima gdje je nemoguće postaviti cijevi za odvoñenje otpadnih voda, predlaže se izgradnja septičkih jama, kao alternativno rešenje, za sve naseljene centre u okviru projektnog područja.

Prema gore navedenim Klauzulama, sva naselja na projektnom području su uključena u studiji, a Dodatak B Projektnih zadataka (na osnovu kojeg je urañen Dodatak A u okviru ovog izvještaja) daje preporuke vezane za podjelu po fazama cjelokupnog programa radova kako bi se postigla izgradnja cjelokupne infrastrukture do kraja 2029. godine. Ovaj program je razrañen u okviru tri faze:

• Faza 1: 2004 do 2009 – cjelokupna kanalizaciona mreža i postrojenja za prečišćavanje za sva gradska naselja kao i za veća sela, plus 50% sela, plus 30% manjih naselja (na mjestima na kojima je nemoguće postaviti kanalizacione cijevi biće napravljene septičke jame)

• Faza 2: 2009 do 2019 – cjelokupna kanalizaciona mreža i postrojenja za prečišćavanje (ili septičke jame) do 50% sela, plus 40% manjih naselja

• Faza 3: 2019 do 2029 – cjelokupna kanalizaciona mreža i postrojenja za prečišćavanje (ili septičke jame) kao i 30% manjih naselja.


Nacrt Masterplana

Redosljed po kojem će se vršiti implementacija prikazan je u zasebnom zadatku koji se odnosi na program prioritizacije.

Jasno sagledavanje demogragije projektnog područja (TM 6 ), i studije o mogućem opravdanju izvoñenja postojećih septičkih jama (TM No 3) je iziskivalo izmjenu ovih ciljeva da bi se na razumnom nivou uskladili sa troškovima na nivou cijele države.

U poglavlju 2 ovog Masterplana opisane su izmjene u ovim ciljevima i strategijski pristup koji je konačno usvojen.

5.3 Podaci o projektovanju

5.3.1 Karte

Karte koje su izrañene u toku rada na projektu su:

• Dopografske karte

• Karte o namjeni površina

• Izohipse i nivo visine odreñenih mjesta

• Karte o postojećoj kanalizacionoj mreži

5.3.2 Podaci o populaciji

Podaci o populaciji za projekat kanalizacione mreže

Populacija je veoma značajan parameter za odreñivanje količina otpadnih voda koje se ispuštaju u kanalizacioni sistem. Takoñe, da bi se osigurala adekvatnost sistema za cijelo predviñeno vrijeme funkcionisanja, i da bi se pravilno odreagovalo na predviñeno povećanje broja stanovnika u gradskim naseljima, izvršene su procjene povećanja gustine naseljenosti.

Procjene vazane za populaciju i namjena površina, detaljno su opisani u Tehničkom Memorandum Br. 6 “Namjena površina, procjene populacije i potražnja za vodom”. Podaci o povećanju gustine naseljenosti za svaki grad/prošireno naselje po opštinama, mogu se dobiti iz Slika 3.1 – 3.27 ovog izvještaja.

Podaci o populaciji za projekat postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda

Dok je za projektovanje kanalizacione mreže neophodno poznavati podatke o prostornoj raspodjeli stanovništva, za projektovanje postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda neophodna je informacija samo o ukupnom broju stanovnika na slivnom području.

Podaci o populaciji za dvije ciljne godine 2019. i 2029. bazirani su na trenutnom broju stanovnika (2004) u okviru namjene površina i odreñivanju porasta broja kroz 15 i 25 godina.

5.3.3 Postojeća kanalizaciona infrastruktura

Opšte opservacije procesa rada i održavanja kanalizacionih cijevi

Kompletan opis procesa rada i održavanja postojećih kanalizacionih sistema je opisan u Tehničkom Memorandum “Baza podataka”.


Nacrt Masterplana

Zadržane, zamijenjene i napužtene cijevi

Procjena stanja postojećeg kanalizacionog sistema je bazirana na podacima koji su sakupljeni u toku posmatranja procesa rada i održavanja postojećih cijevi, hidrauličnog kapaciteta, inspekcije cijevi (inspekcija šahtova) i na osnovu iskustva lokalnog osoblja koje radi na sistemu.

Postojeće kanalizacione cijevi su, prema tome u kakvom se stanju nalaze, kakve su njihove karakteristike i prema njihovom značaju u okviru sistema, podijeljene u 3 kategorije, i to: cijevi koje će biti zamijenjene, napuštene i zadržane.

Postojeća postrojenja za prečišćavaje otpadnih voda

Formalno, postoje dva postrojenja za prečišćavaje otpadnih voda na projektnom području, u Podgorici i u Nikšiću. Ostala postrojenja su planirana, ali nisu nikad izgrañena (prema tome, kanalizacione cijevi su postavljane tako da prenose otpadne vode direktno na planirano mjesdo). Postrojenje u Nikšiću je napušteno i sva mahanička i električna oprema je odnijeta sa postrojenja. Kako smo mi razumjeli, postrojenje je izgrañeno 1970-tih a napušteno 1990. godine.

Staro postrojenje u Podgorici i dalje funkcioniše, iako je ozbiljno opterećeno, jer je izgrañeno za populaciju od 55.000 a trenutno prima otpadne vode od strane 80.000 stanovnika. U prvoj fazi se planira rehabilitacija starog postrojenja a u okviru druge faze izgradiće se novo postrojenje.

Postojeći objekti na području bez kanalizacione mreže

Objekti na području bez kanalizacione mreže, tj. septičke jame su veoma zastupljen način ispuštanja i prečišćavanja otpadnih voda na projektnom području. Septičke jame su najzastupljenije u seoskim naseljima projektnog područja ali takoñe i u djelovima glavnih gradskih naselja se često koriste septičke jame.

Rad septičkih jama je istražen i predstavljen u Tehničkom Memorandum 1 “Upitnik za domaćinstva” i u TM 3 “Područje bez kanalizacione mreže”. Nigdje nije projavljena pojava plavljenja septičkih jama.

5.3.4 Priručnik za planiranje i projektovanje

Ovaj priručnik je napravljen da služi kao alatka za “Planiranje i projektovanje jedinica” u kanalizacionom sistemu i pruža širok sadržaj tehničkih aspekata u planiranju i projektovanju kanalizacione infrastrukture. Priručnik za planiranje i projektovanje, koji čini Tehnički Memorium Br. 7, pokriva sve aspekte prečišćavanja otpadnih voda i mulja, zajedno sa njihovim ispuštanjem, upotrebu prečišćenog mulja i otpadnih voda.

Prilikom izrade Priručnika, korišćen je Priručnik za planiranje i projektovanje urañen od strane EAR paralelnog projekta za primorski region.

5.4 Metodologija projektovanja kanalizacionih cijevi

5.4.1 Glavni aspekti kriterijuma projektovanja

Za projektovanje kanalizacionih cijevi u okviru ovog projekta, korišćeni su kriterijumi koji su detaljno opisani u okviru Tehničkog Memoriuma Br. 7, “Priručnik za planiranje i projektovanje”.


Nacrt Masterplana

Sve kanalizacione cijevi su projekdovane tako da primaju sve nečiste vode zajedno sa ostalim dokovima otpadnih voda. Glavni cilj prilikom projektovanja novog kanalizacionog sistema bio je da se zadrži što je više moguće postojećih cijevi, pa je kao rezultat doga, za prvu fazu odreñeno vrlo malo radova nadogradnje. Meñu više mogućih rešenja, tragalo se za onim koje nudi najmanje dužine kanalizacionih cijevi i manji broj pumpnih stanica. O predloženim podlogama kanalizacionih cijevi diskutovalo se sa ViK/JKP preduzećima u svakoj opštini posebno, u toku Procesa konsuldovanja sa javnošću, i prilikom ovih sastanaka uzeti su u obzir svi predlozi od strane stakeholdera.

5.4.2 Detalji izgradnje

Kanalizacione cijevi Osnovni principi u izgradnji predloženih kanalizacionih sistema predstavljeni su u ovm poglavlju. Minimalni prečinici cijevi za sve nove kanalizacione cijevi iznosi 200 mm. Shodno tome, predloženo je da se sve cijevi čiji je prečnik manji od 150 mm zamijeni u okviru Faze 1, a da svi prečnici od 150 mm, osim u slučajevima gdje kapacitet ispusta nije adekvatan, budu zamijenjeni u Fazama 2 i 3. Predloženi material za nove kanalizacione cijevi je PVC (prema DIN 19534, ISO DIS 4435) za cijevi prečnika do 500 mm, a beton za cijevi prečnika većeg od 500 mm. Minimalna dubina na kojoj će biti postavljene kanalizacione cijevi biće 1,2 m a najveća 6,0 m. Tipični izgled kanalizacionih rovova predstavljen je na crtežu TD 01. Šahtovi Detaljan izgled šahtova je predstavljen na crtežu TD 02. Prihvaćena su dva različita modela šahtova – jedan model će se implementirati na dubini od 3,0 m a drugi je odreñen za dubinu od 6,0 m.

5.4.3 Procedura projektovanja kanalizacionih cijevi

Postojeće kanalizacione mreže Postojeće podloge kanalizacionih sistema su predstavljene na kartama svih proširenih gradova (TM Br. 5) i na crtežima su takoñe prikazane oblasti koje će biti pokrivene kanalizacionom mrežom. Područja koja će biti pokrivena kanalizacionom mrežom su različita po površinama iz kojih se sastoje i njihovoj namjeni, kao i po količini otpadnih voda koje se na njima proizvode. Područja koja su pokrivena postojećim kanalizacionim sistemima su prikazana na slikama od 5.1.1 do 5.1.13, za svaku opštinu pojedinačno. Otpadne vode koje se stvaraju u domaćinstvima su procijenjene na osnovu gustine populacije u naseljenim mjestima, kada se pomnoži količina vode koja se potroši sa količinom vode koja se vraća u vidu otpadnih voda. Maksimalni protoci su odreñeni


Nacrt Masterplana

množenjem ukupnog broja populacije koja je priključena uzvodno i na osnovu računanja maksimalnog faktora. Institucionalna/komercijalna i industrijska namjena površina je uzeta kao početni faktor u odreñivanju prirode otpadnih voda koje će se ispuštati u mrežu, i ove otpadne vode će se priključivati glavnom toku otpadnih voda (i za jednu za drugu vrstu otpadnih voda urañena su istraživanja o prosječnom i maksimalnom protoku). Za sve kanalizacionu cijev izračunat je stepen infiltracije i dolaznog protoka u procentima u odnosu na prosječni protok, TM 7 (Poglavlje 2). Nakon doga, izvršena je provjera adekvatnosti postojećih kanalizacionih sistema. Kao što se može vidjeti iz TM 5, longitudinalni profile u postojećoj kanalizacionoj mreži ne postoje. Na osnovu toga, urañena je približna procjena kapaciteta kanalizacionih cijevi uz pretpostavku da je gradijent, koji je dovoljan za normalnu minimalnu brzinu, bude postignut u uslovima kompletne kanalizacione mreže cijevi, što u ovom slučaju iznosi 0,75 m/s. Na mjestima na kojima kanalizacione cijevi nisu adekvatne za prenošenje odgovarajućih protoka otpadnih voda, biće zamijenjene cijevima sa odgovarajućim prečnikom. Takoñe je i za cijevi koje spadaju u kategoriju “Zanijenjene cijevi” u Fazi 1 predložena zamjena. Buduće kanalizacione mreže Procedura kojom se odreñuju protoci u budućim kanalizacionim mrežama je ista kao i ona za postojeće mreže koja je opisana gore. Meñutim, na ovaj način se odreñuje samo primarne kanalizacione cijevi, a sekundarne se odreñuju na osnovu karakteristika terena (pri čemu se koristi zastupljenost kanalizacionih cijevi na 100 do 200 m po hektaru). Podaci o izohipsama i visinskim tačkama su iskorišćeni za planiranje kanalizacionih cijevi sa ciljem da se što je moguće veći dio mreže izgradi tako da se protoci kreću gravitaciono. Meñutim, na nekim mjestima je neophodno postaviti pumpne stanice. Sve predložene cijevi moraju da se postave prema kriterijumima o maksimalnim i minimalnim brzinama, koji su opisani u Priručniku za planiranje i projektovanje.

5.5 Pumpne stanice i metodologija projektovanja

5.5.1 Opšte napomene

Kriterijumi projektovanja i glavni aspekti o pumpnim stanicama su prikazani u TM Br. 7.

Tipični koncept pumpne stanice je predstavljen na crtežu TD 03.

Na projektnom području predviñeno je postavljanje oko 40 pumpnih stanica za otpadne vode do 2029. godine (pumpne stanice na postrojenjima nisu uključene u ovih 40).

Sve one osim dvije imaju radni kapacitet manji od 166 m3/sat (46 l/s), većina pumpi ima kapacitet manji od 50 m3/sat, a za popdopne pumpe planirana je primjena istih ovih karakteristika prilikom njihove izgradnje, sa jednom riom i jednom pripravnom pompom.


Nacrt Masterplana

Dvije najveće stanice imaju kapacitet od pumpe od 224 m3/sat (62 l/s) i 1089 m3/sat (303 l/s). Ranije je bilo odreñeno da se izgrade potopne pumpne stanice sa 2 radne i jednom pripravnom pumpom, a kasnije vodeni bunar/suvi bunar sa 3 radne i 2 pripravne pumpe.

5.5.2 Podopne pumpne stanice

Za sve pumpne stanice koje će imati dvije instalirane pumpe, za vodni bunar je bilo odreñeno da bude kružnog oblika i da ima prečnik od 3m. Ovaj prečnik je odreñen na osnovu neophodne separacije izmeñu pumpi kako bi se spriječilo stvaranje šupljine, a za najmanje pumpne stanice prečnik se može smanjiti. Meñutim, poželjno je da se projekat za pumpne stanice standardizuje u najvećoj mogućoj mjeri. Na mjestima gdje se planira postavljanje 3 pumpe, odreñen je prečnik od 4,5m.

5.5.3 Konvencionalna pumpna stanica sa vodenim/suvim bunarom

Za ove pumne stanice predlaže se korišćenje potopnih pumpi koje će biti podignute u suvom bunaru.

Pumpna stanica pa stoga i vodni bunar su pravougaonog oblika. Dimenzije vodnog bunara su odreñene na osnovu potrebnog razmaka izmeñu pumpi kako bi se izbjeglo stvaranje prosdora i potreba za obezbjeñivanjem aktivnog kartera izmeñu pumpi kako bi se ograničio broj startova po satu u svakoj pumpi (u ovom slučaju 10 startova po satu). Kao rezultat ovoga isplanirane su dimenzije vodenog bunara od 7,5 x 3,5 m, sa dubinom kartera od 1,0 m.

Širina suvog bunara treba da bude 7,5 m kako bi se smjestile pumpe i cijevi koje ispuštaju kanalzacione vode (450 mm prečnika), nepovratni ventili, izolacioni ventili, rastavljeni djelovi i cjevovodi.

5.6 Metodologija projektovanja postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda

5.6.1 Izbor procesa

Za predložene procese u postrojenjima za prečišćavanje otpadnih voda u centralnom i sjevernom regionu, razmatrani su sledeći parametri:

• Trošak za izgradnju

• Trošak funkcionisanja

• Poboljšanje procesa prečišćavanja

• Lokalni klimatski uslovi

• Industrijski protoci i količine zagañenja

• Prečišćavanje mulja

• Uticaj na životnu okolinu: Medode prečišćavanja su takve da nema negativnih uticaja na životnu okolinu, i da ne postoje propratne neprijatnosti (neprijatni mirisi, buka, vidljivo zagañenje, itd.);

• Standardizacija postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda na projektnom području.

Štaviše, u Poglavlju 6 TM 7 predstavljena su glavna razmatranja i parametri projektovanja postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda koji su uticali na izbor procesa kojim če se otpadne vode prečišćavati.


Nacrt Masterplana

5.6.2 Preliminarno prečišćavanje

Izbor procesa za pred-prečišćavanje za različita postrojenja, baziran je na kapacitetu postrojenja.

Za postrojenja čiji je Hidraulički kapacitet manji od 6,000 ES, izabrani su sledeći procesi za pred-prečišćavanje:

• Mehanički filteri (Po jedan filter za svaki protok pojedinačno)

• Zaobilazni kanal sa ručnim rešetkama

• Horizontalni pjeskolov

• Mjerenje protoka – Parshalni žlijeb

Za postrojenja čiji je Hidraulički kapacitet veći od 6,000 ES, izabrani su sledeći procesi za pred-prečišćavanje:

• Mehaničke rešetke (Po jedna rešetka za svaki protok pojedinačno)

• Zaobilazni kanal sa ručnim rešetkama

• Duplo aerisani pjeskolov / Uklanjanje masti

• Mjerenje protoka – Parshalni žlijeb

5.6.3 Primarno prečišćavanje

Za postrojenja u kojima će se primjenjivati RBC(rotacioni biološki kontaktor) proces prečišćavanja, izabran je Imhoff tank za primarno prečišćavanje. Razlozi koji su uticali na odabir ovog procesa, dati su u nastavku:

Za postrojenja u kojima je za sekundarni proces prečišćavanja izabran Konvencionalni aktivni mulj, predloženi su konvencionalni Imhoff rezervoari – veoma veliki Imhoff rezervoari bi bili potrebni, a ova postrojenja su dovoljno velika da izvršavaju adekvatno prečišćavanje mulja.

5.6.4 Sekundarno – Biološko prečišćavanje

Izbor sekundarnog procesa prečišćavanja baziran je na kriterijumima dati u nastavku:

• Za male instalacije gdje je < 6,000 Hidrauličkog ES, izabran je proces RBC, zado što ovaj proces ima prednosti i u ekonomskom i tehničkom pogledu u odnosu na druge mogućnosti.

• Za postrojenja koje služe populaciju >6,000 Hidrauličkog ES i <60,000 Hidrauličkog ES, primijeniće se procesi Produžene aeracije, SBR, Oksidacioni jarak i Kapajući filter. SBR sistem i Kapajući filter su odbačeni. Stoga, za postrojenja <20,000 Hidrauličkog ES, predložen je proces Produžene aeracije, a za postrojenja >10,000 Hidrauličkog ES, Oksidacioni jarak.

• Na kraju, za najveća postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda, gdje je Hidraulički ES >50,000, predložen je Konvencionalni aktivni mulj, koji je pouzdan kada je u pitanju kvalitet rada i adekvatan za prečišćavanje veće količine otpadnih voda.


Nacrt Masterplana

5.6.5 Tercijarno prečišćavanje

U TM Br. 4, na osnovu raznih istraživanja, zaključeno je da bi se recipienti u Nikšiću, Pljevljima i Rožajama trebali označiti osjetljivim. Za ova proširena naselja, osim procesa uklanjanja organskih materija i nitrifikacije amonijaka, predloženo je i uklanjanje nutrijenata (nitrata i fosfata).

Osim doga, za sva postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda obezbijediće se i rezervoar za hlorinaciju koji će vršiti dezinfekciju.

5.6.6 Prečišćavanje mulja

Za prečišćavanje sekundarnog mulja, koji je stabilozovan, ili primarnog mulja iz septičkih jama, procesi koji prečišćavaju mulj su:

• Zgušnjavanje gravitacijom

• Rezervoar za skladištenje

• Mehaničko isušivanje

Za prečišćavanej sekundarnog mulja, koji je stabilizovan, ili primarnog mulja iz septičkih jama, procesi prečišćavanja su sljedeći:

• Zgušnjavanje gravitaciom primarnog mulja

• Anaerobna digestija

• Kombinovano – zgušnjavanje gravitacijom primarnog i sekundarnog mulja

• Mehaničko isušivanje

U tabelama dati u nastavku predstavljene su razne mogućnosti biološkog prečišćavanja u postrojenjima.

Predlozi o biološkom prečišćavanju otpadnih voda u postrojenjima Tabela 5.1

Opcija Tipični rang protoka

RBC 1,000 do 6,000 ES (150 m3/d do 900 m3/d)

Produžena aeracija 6,000 do 20,000 ES (900 m3/d do 3000 m3/d)

Oksidacioni jarak 10,000 do 60,000 ES (1500 m3/d do 9000 m3/d)

Konvencionalni aktivni mulj

50,000 ES i više (7500 m3/d i više)

5.6.7 Modularizacija postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda

Postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda su najčešće projektovana tako da se sastoje iz većeg broja paralelnih modula ili ispusta tako da se djelovi postrojenja mogu zatvoriti a takoñe se mogu postaviti i dodatni moduli za prečišćavanje većih količina otpadnih voda kada se proširi kanalizaciona mreža.

Koncept modularizacije se uglavnom primjenjuje kod primarnog prečišćavanja i biološkog prečišćavanja (uključujući završno taloženje).


Nacrt Masterplana

Za sva osim za najmanja postrojenja, minimalno se ugrañuju 2 paralelna modula, i ovaj kriterijum je iskorišćen za projektovanje svih postrojenja na projektnom području osim za Šavnik, gdje će biti postavljen samo jedan modul.

S druge strane, treba izbjegavati postavljanje prevelikog broja modula, tako maksimalni broj, koji je planiran za Nikšić, iznosi 3 modula u postrojenju.

Dakle, u planu je razvoj modularnog pristupa u skladu sa regionalnom prirodom Masterplana. Stoga, odreñeni su ispusti (paralelni tokovi nastali podjelom glavnog protoka otpadnih voda kroz postrojenje) i kapaciteti tih protoka kako bi se odredile zajedničke dimenzije i zajednička mehanička i električna oprema za sva postrojenja na projektnom području. Ovakav pristup ima mnoge prednosti, naročito kada se radi o upotrebi opreme, smanjeno je nagomilavanje rezervnih djelova, zatim omogućava se razmjena osoblja u hitnim slučajevima, smanjeni su troškovi projektovanja, postignuta ekonomičnost izgradnje, itd.

5.6.8 Razvoj protoka za prečišćavanje

Dva protoka u postrojenju

Na postrojenjima na kojima se planira izgradnja 2 toka (modula), ciljne godine za ove radove su 2019. i 2029. godina. U toku Faze 1, biće izgrañen po 1 tok za svako postrojenje. Meñutim, za Pljevlja se u Fazi 1 planira izgradnja oba toka. Kapacite ovih izlaznih tokova će biti isti. Postrojenje u Fazi 1 će biti dovoljno velikog kapaciteta da prečišćava otpadne vode koje prenosi postojeća kanalizaciona mreža, tj. do 2019. godine, a da pridom postrojenje ne bude ni opterećeno prevelikom količinom otpadnih voda niti da količine otpadnih voda budu premale što bi imalo negativan uticaj na rad postrojenja (za Fazu 1 planira se izgradnja dodatnih kanalizacionih cijevi gdje je neophodno spriječiti situaciju da količine otpadnih voda koje dolaze u postrojenje budu premale).

Tri toka (modula) u postrojenju

U Bijelom Polju, Nikšiću i Žabljaku, predloženo je da se u toku Faze 1 izgrade po 2 od ukupno 3 planirana toka, a zatim po jedan, preostali modul, biće izgrañen u Fazama 2/3.

Jedan protok u postrojenju

U Šavniku je isplaniran samo jedan ispust za postrojenje, jer će imajući u vidu predviñene količine otpadnih voda koje će se stvarati, jedan modul biti dovoljan za prečišćavanje otpadnih voda do 2029. godine.

U tabeli u nastavku, predstavljeni su predlozi vezani za postrojenja u svakom gradu/proširenom naselju pojedinačno. Predlozi su bazirani na rastu protoka, na konceptu modularizacije i procesu selekcije.


Nacrt Masterplana

Tip postrojenja i broj modula po opštinama pojedinačno Tabela 5.2

Opština Pred-prečišćavanje Primarno

prečišćavanje

Sekundarno

prečišćavanje

Tercijarno

prečišćavanje

Prečišćavanje mulja

Broj modula u vremenu konačnog

razvoja

ANDRIJEVICA

Mehanički filteri, uklanjanje pijeska (prosto), mjerenje protoka

Imhoff rezervoar

RBC Dezinfekcija

Zgušnjavanje gravitaciono Mehaničko isušivanje

2 x 2.150 Hid. ES

BERANE

Mehanički filteri, uklanjanje pijeska – masti (aeracijom), mjerenje protoka

- Oksidacioni jarak

Dezinfekcija + Uklanjanje N

Zgušnjavanje gravitacijom Mehaničko isušivanje

2 x 20.000 Hid. ES

BIJELO POLJE


- Oksidacioni jarak



3 x 20.000 Hid. ES

DANILOVGRAD


- Produžena aeracija

Dezinfekcija + Uklanjanje nutrijenata


2 x 6.000 Hid. ES

KOLAŠIN



Dezinfekcija


2 x 6.000 Hid. ES

MOJKOVAC



Dezinfekcija


2 x 6.000 Hid. ES

NIKŠIĆ Postrojenje 1 (Sjeverni region)


Primarni taložni rezervoar

Konvencionalni aktivni mulj


Anaerobično rastvaranje - Zgušnjavanje gravitacijom Mehaničko isušivanje

2 x 37.000 Hid. ES + 1 x 22.000 Hid. ES

NIKŠIĆ Postrojenje 2 (Južni region)





2 x 8.000 Hid. ES

PLAV



Dezinfekcija


2 x 6.000 Hid. ES

PLJEVLJA


- Oksidacioni jarak



2 x 20.000 Hid. ES

PLUŽINE

Mehanički filteri, uklanjanje pijeska (prosdo), mjerenje protoka

Imhoff rezervoar

RBC Dezinfekcija


2 x 2.150 Hid. ES

ROŽAJE


- Oksidacioni jarak



2 x 10.500 Hid. ES

ŠAVNIK


Imhoff rezervoar

RBC Dezinfekcija


1 x 1.300 Hid. ES

ŽABLJAK


Imhoff rezervoar

RBC Dezinfekcija


3 x 2.150 Hid. ES

5.7 Sumarni izvještaj o predloženim projektima

Predloženi projekti za svaki grad sa prigradskim područjem je razrañen u GIS-u, u skladu sa gore navedenim prinsipima i generalnom strategijom koji su detaljno


Nacrt Masterplana

opisani u TM 8. Ovo je nazvano “Prvi slučaj”, koji se odnosi na neophodne radove bez obzira na mogućnosti i prioritete.

Sumarni izvještaj o predloženim aktivnostima po gradovima sa prigradskim područjima i po fazama, izloženi su u donjoj tabeli.

Kratak izvještaj o predloženim radovima po fazama Tabela 5.3

Faza 1 Faze 2/3 Grad/Prošireno naselje Primarne

cijevi Sekundarne

cijevi PS Postrojenja Primarne

cijevi Sekundarne

cijevi PS Postrojenja

(m) (m) (No)

Ispusti x ES

(m) (m) (Br) (ES)

Andrijevica 589 140 1 1 x 2,150 3,803 9,780 2 1 x 2,150

Berane 1,733 3,000 2 1 x 20,000 12,159 59,058 1 1 x 20,000

Bijelo Polje 4,803 1,624 3 2 x 20,000 9,094 63,581 5 1 x 20,000

Danilovgrad 2,321 315 2 1 x 6,000 5,070 53,790 4 1 x 6,000

Kolašin 1,857 5,595 1 1 x 6,000 5,270 8,430 4 1 x 6,000

Mojkovac 845 1,624 - 1 x 6,000 7,374 34,096 3 1 x 6,000

Nikšić

Sjever 1,192 2,571 - 2 x 37,000 9,881 71,849 3 1 x 22,000

Jug - - - - 10,694 107,070 - 2 x 8,000

Plav 3,173 500 - 1 x 6,000 8,544 15,596 3 1 x 6,000

Pljevlja 6,354 500 - 2 x 20,000 4,381 8,830 4 -

Plužine 678 250 - 1 x 2,150 1,206 1,780 1 1 x 2,150

Podgorica 6,400 - - 2 x 2,700 m3/h

41,5001 415,090 6 2 1 x 2,700 m3/h

Rožaje 3,624 2,360 1 1 x 10,500 3,612 21,240 2 1 x 10,500

Šavnik 20 - 2 1 x 1,300 980 2,505 1 -

Žabljak 576 470 - 2 x 2,150 8,712 3,040 1 1 x 2,150

Ukupno 34,165 18,949 12 505,781 875,735 34

Napomene 1. U gornjoj tabeli nije prikazana rehabilitacija Podgoričkog postrojenja za prečišćavanja, ali je uključena

u predložene aktivnosti.

2. Trošak za primarnu kanalizacionu mrežu u Podgorici su predstavljeni kao procenat od troška za sekundarnu kanalizacionu mrežu (19,2%). U pogledu dužine pretpostavlja se da će one iznositi oko 10%.

3. Sve pumpne stanice (PS) u Podgorici će biti izgrañene u toku Faze 2. Trošak za PS je predstavljen kao procenat troška za sekundarne cijevi (4% ekvivalentno sa 560,000 Eura), meñutim broj pumpnih stanica nije precizno odreñen. Na glavnim cijevima, PS nisu potrebne, tako da će podopnih pumpi biti malo. Na ovoj osnovi, 560,000 je ekvivalentno sa 6 PS.

4. Grad Gusinje u Plavskoj opština je dodat kasnije predloženim projektima i uključen je u gornju tabelu koja se nešto razlikuje od ekviivalentne tabele u (Tabela 0.3) in TM 8.


Nacrt Masterplana

5.8 Prioriteti i rangiranje projekata (TM 10)

5.8.1 Uvod

Ovaj izvjestaj o “Odreñivanju prioriteta i rangiranju programa “ je dio projekta “Priprema Strateskog Masterplana za kanalizaciju i otpadne vode (Centralni i sjeverni region) Crna Gora (Srbija i Crna Gora).Projekat finansiran od strane Evropske Unije a njime rukovodi Evropska Agencija za Rekonstrukciju (EAR) .

Cilj TM 10 je odreñivanje prioriteta radova predloženih Masterplanom, i to na nacin da bi se pomoglo onima koji ce donositi odluke pri davanju prioriteta za ova podrucja s obzirom na to da manjak potrebnih sredstava mozda nece omoguciti izgradnju svega sto je predvidjeno MP.

Specificni ciljevi u postizanju svrhe gore spomenutog projektnog zadatka bili su :

• Razvoj metodologije za prioritizaciju koja bi bila objektivna koliko god je moguće;

• Odrediti odgovarajuće kriterijume radi procjene predloženih projekata; • Odrediti odlučujući bodovni sistem radi procjene projekata koji se odnose na

državni kontekst; • Primijeniti sistem i predložiti pragmatičnu prioritizaciju projekata.

5.8.2 Primijenjena Metodologija

Za potrebe ovog izvještaja, razrañena je metodologija da se olakša izbor prioriteta projekata za “Base Case – Prvi slučaj” izmeñu 14 naseljenih centara (gradska I prigradska područja 14 opština projektnog područja) was developed. Prema TM 10, Gusinje u Opštini Plav je uključeno u Masterplan, i bilo je predmet razmatranja u istom procesu, čiji su rezultati dole navedeni.

Ova metodologija je bazirana na primjeni “Multi kriterijumske analize” (MCA) tehnika, kako bi se olaksao rad sa vecom kolicinom kompleksnih informacija za sve 14 opstina na konzistentan i objektivan nacin.

5.8.3 Izrada MCA matrice procjene

Izabrani kriterijumi za izradu MCA matrice podijeljeni su u cetiri grupe.Svaka grupa predstavlja pretpostavljena kljucna pitanja na kojima treba da se bazira odluka o realizaciji Masterplana.Te grupe su sledece:

• Grupa A: Drzavni prioriteti i obaveze; • Grupa B: Uticaj na zivotnu sredinu; • Grupa C: Socijalni aspekti; • Grupa D: Efikasnost ili odnos koristi i troškova (Benefit-Cost) MP

Grupe gore spomenutih kriterijuma su dale faktore značaja – koeficijente važnosti.

Zatim svaki kriterijum predstavljen u sledecoj tabeli, dao je faktor znacaja u okviru svoje kategorije.Prema tome sledeca matrica je napravljena za davanje prioriteta i rangiranje radova predvidjenih u sklopu Masterplan.


Nacrt Masterplana

Evaluaciona matrica za procjene prioriteta Tabela 5.4

Faktor znacaja Kriterijuma

Grupa Faktor znacaja Grupe

Kriterijum

U okviru grupe

Ukupno

A1 Drzavni prioriteti 50% 5% A.

Drzavni prioriteti i obaveze

10 % A2

Obaveze koje proizilaze iz medjunarodnih konvencija

50% 5%

Ukupno 100%

B1 Uticaj ispustanja otpadnih voda na povrsinske vode

30% 10.5%

B2 Osjetljivi recipijent (u skladu sa 91/271/EEC)

40% 14% B.

Uticaj na zivotnu sredinu 35 %

B3 Recipijent loseg kvaliteta 30% 10.5%

Ukupno 100%

C1 Stanovnistvo koje treba opsluziti

10% 2%

C2 Spremnost da se ucestvuje u placanju (kao indikator interesovanja javnosti)

30% 6% C. Socijalni aspekti 20%

C3 Zdravlje stanovnistva 60% 12% Ukupno 100%

D1 Korist (u pogledu uklanjanja BPK5 ) /trosak

50% 17.5%

D Korist od odnosa troskova MP

35 % D2 Korist za prirodno

okruzenje (u pogledu smanjenja BPK5 u rijekama)/odnos troskova

50% 17.5%

100% Ukupno 100%

5.8.4 Davanje prioriteta i rangiranje - rezultati Za potrebe davanja prioriteta i rangiranja radova predvidjenih MP za 14 opstina, “opcije” (odnosno izvodjenje radova predvidjenih MP za opstinu “X”) procijenjene su prema kriterijumu prikazanom ranije u Matrici procjene. Za rezultate, odabrana skala je bila od 1 do 5. Za “opcije” koje ne mogu biti procijenjene prema jednom kriterijumu, nije data procjena.Konacni rezultati su izvedeni prateci sumiranje rezultata koje je svaka “opcija” postigla prema svakom kriterijumu. Procjena data za svaku opstinu (“opciju”) prema svakom kriterijumu predstavljena je u tabelama – Matricama – predstavljenim u tabelama 4.6 i 4.7 TM 10 u Poglavlju 4 glavnog izvjestaja. Kako je odnos “koristi prema troskovima” bila procijenjena za zavrsetak Faze 1 i za zavrsetak svih šema, svaka Matrica predstavlja relevantne rezultate za svaki od slucajeva. Finalni rezultati do kojih se dolazi primjenom MCA tehnike predstavljeni su u sledecoj tabeli.


Nacrt Masterplana

Izvještaj o analizi MCA Tabela 5.5

Zavrsetak Faze 1 Master Plana Zavrsetak svih faza Master Plana

Opstina Ukupan Rezultat Opstina Ukupan Rezultat

Visoki prioritet

Niksic 4.11 Niksic 3.76

Rozaje 3.67 Rozaje 3.49

Pljevlja 3.10 Pljevlja 3.28

Podgorica 2.79 Podgorica 2.62

Srednji prioritet

Kolasin 1.69 Kolasin 1.87

Bijelo Polje 1.52 Berane 1.71

Mojkovac 1.44 Bijelo Polje 1.70

Berane 1.36 Mojkovac 1.44

Danilovgrad 1.19 Danilovgrad 1.02

Zabljak 0.94 Pluzine 0.96

Nizi prioritet

Pluzine 0.79 Plav 0.80

Andrijevica 0.73 Andrijevica 0.73

Plav 0.63 Savnik 0.49

Savnik 0.49

Uporedjivanjem ukupnog rezultata sa svakom opstinom pojedinacno proizilazi da bi trebalo formirati sledece tri grupe :

• Visoki prioritet - Niksic, Rozaje, Podgorica i Pljevlja.

• Srednji prioritet - Kolasin, Mojkovac, Bijelo Polje, Berane, Zabljak i Danilovgrad

• Nizi prioritet - Pluzine, Andrijevica, Plav i Savnik.

U odnosu na grupe i njihov redosled bitno je napomenuti sledece:

• Ista četiri naselja, isti raspored se pojavljuje u izgradnji radova Faze 1 kao i za kompletku šemu (sve Faze). Osjetljivost procjene je testirana za ovu grupu naselja i kao rezultat pojavila su se ista četiri naselja kao prioriteti, a prioritizacija je odreñena na osnovu drugih faktora.

• Niksic je prvo naselje na listi prioriteta u oba slučaja (Faza 1 i kompletna šema). U svim slučajevima Nikšić se smatra većim prioritetom u odnosu na Podgoricu u pogledu svih kriterijuma osim u slučaju Kriterijuma A2 zbog toga što je Podgorica locirana blizu Skadarskog jezera (zaštićen Ramsar konvencijom) i Kriterijuma C1 koji se odnose na populaciju koju opslužuju. U ovom slucaju takodje, ono sto je bilo najvaznije za dobijanje prioriteta jeste “recipijent” otpadnih voda i njegov “prihvatni” kapacitet. Iz dostupnih podataka proizilazi da je i po kvalitetu vode i po hidrogeoloskim karakteristikama rijeka


Nacrt Masterplana

Moraca manje osjetljiva od rijeke Zete, na mjestima ispusta u Podgorici i Niksicu. Rijeka Zeta ima veoma mali protok u toku ljeta i ovo onemogućava prečišćavanje ispuštenih otpadnih voda. Ova cinjenica daje prednost Niksicu (5/5) u odnosu na Podgoricu (1/5) kada je u pitanju odnos dobitka i gubitka po pitanju okoline jer na ovaj odnos uticu stope protoka recipienata. Drugi kriterijum po kojem Niksic ima prioritet u odnosu na Podgoricu je “spremnost za placanje” jer kako se cini u Niksicu je zainteresovanost za placanje veca nego u Podgorici.

• Procjena “Kriterijuma koji se odnose na okolinu” je imala valiki zanačaj u odreñivanju ostalih prioriteta. Na listi prioriteta Rozaje i Pljevlja se nalaze na višim pozicijama u odnosu na Podgoricu zbog lošeg kvaliteta recipienata u ovim gradovima, a to su Ibar i Ćehotina. Predloženo označavanje osjetljivih područja kao i odnos beneficija i troškova kada je u pitanju Životna sredina izjednačava se sa visokim bodovima koji su dati Podgorici zbog drugih kriterijuma koji se odnose na “socijalne aspekte” ili na odnos beneficija i gubitka (kada se radi o uklanjanju BPK nakon završetka Masterplana). Da je Kriterijum D2 ovdje zanemaren (odnos beneficija i gubitka kada se radi o uklanjanju BPK nakon završetka Masterplana), Podgorica bi bila na višoj poziciji na listi prioriteta u odnosu na Pljevlja a na istoj poziciji sa Rožajama.

U pogledu grupe srednjeg prioriteta, treba navesti sledeće komentare:

• Ono što je kritično za rangiranje ove grupe su kriterijumi Grupe C “socijalni aspekti” kao i Grupa D “efikasnost ili beneficije u odnosu na gubitke”.

• Procjene kriterijuma Grupe A i konkretnije Kriterijuma A1 (koji se odnosi na državne prioritete i razvoj turizma) značajno utiču na odreñivanje položaja Žabljaka na listi prioriteta

• Kriterijum C2 “spremnost za plaćanje” je takoñe veoma važan faktor i odnosi se na interes javnosti u obezbjeñivanju adekvatnih objekata za prečišćavanje otpadnih voda.

• “Odnos koristi i troškova” u pogledu uklanjanja BPK u toku radova Masterplana je takoñe od veoma velike važnosti u skoro svim slučajevima kada se govori o radovima Faze 1. Meñutim, ovo nije slučaj kada se govori o kompletnoj šemi (sve Faze) po kojoj se Žabljak, Danilovgrad i Mojkovac nalaze prilično nisko na spisku.

Na kraju, u pogledu grupe nižeg prioriteta, treba spomenuti sledeće:

• Sve opštine koje pripadaju ovoj grupi imaju mali broj stanovnika, blizu ili čak ispod 2,000, što je limit odreñen od strane EU direktivom 91/271/EEC ispod kog obezbjeñivanje kanalizacione mreže i Postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda nije obavezno;

• Nijedna od ovih opština nije dobila nikakav rezultat prema kriterijumu Grupe A i Grupe B, jer ne spadaju u “Državne prioritete i obaveze” ili za njih nema indikatora koji ukazuju na izazivanje negativnog “Uticaja na životnu sredinu”;

• Rangiranje meñu njima se vrši na osnovu Kriterijuma C2 “Spremnost za plaćanje” i Kriterijuma D1 “Odnos koristi i gubitka” u pogledu uklanjanja BPK koje se može obezbijediti nakon Faze 1 ili kompletne šeme. Kriterijum


Nacrt Masterplana

“Spremnost za plaćanje” prioritet daje Plužinama u odnosu na ostale gradove u ovoj grupi.

Implementacija Faze 1 i svih Faza Masterplana rezultirala je sličnim ali ne identičnim rasporedom.

• Grupa sa najvećim prioritetom ostaje ista tako da raspored na listi prioriteta ostaje isti

• Spisak naselja koji pripadaju grupama srednjeg ili nižeg prioriteta su iste za implementaciju “Faze 1” i “svih Faza”, sa izuzetkom Plužina koji spada u grupu srednjeg prioriteta kada je u pitanju implementacija svih Faza a ukoliko se radi o implementaciji Faze 1, Plužine spadaju u grupu nižeg prioriteta.

Dok se odreñivanje prioriteta odnosi na cijelu državu, skorašnja kretanja u pogledu decentralizacije znače da će opštine same preuzeti odgovornosti za razvoj svoje infrastrukture pod njihovom i svaka opština pojedinačno može izabrati da li će da razvije projekat ili ne nezavisno od “državne” perspektive.

Odreñivanje prioriteta stoga imaju odreñenu važnost za Centralnu Vladu.

U sledećoj tabeli prikazani su troškovi za Fazu 1 prema redosledu prioriteta

Troškovi rada Faze 1 prema prioritetima Tabela 5.6

Napomena : Troškovi obuhvataju nepredviñene situacije (15%) i inženjering (12%) ali ne uključuju PDV (17%)

Rang Naselje Trošak Ukupni troškovi

(M Euro) (M Euro)

Najveći prioritet

1 Niksic 13.070 13.070

2 Rozaje 4.050 17.120

3 Pljevlja 7.345 24.465

4 Podgorica 29.696 54.161

Srednji prioritet

5 Bijelo Polje 7.380 61.541

6 Kolasin 3.013 64.554

7 Berane 4.993 69.547

8 Mojkovac 2.129 71.676

9 Danilovgrad 2.463 74.139

10 Zabljak 1.522 75.661

Niži prioritet

11 Pluzine 0.889 76.550

12 Andrijevica 1.059 77.609

13 Plav 2.859 80.468

14 Savnik 0.774 81.242


Nacrt Masterplana

5.8.5 Zaključci Zaključci koji se mogu izvesti na osnovu ove prioritizacije i rangiranja ukazuju na 4 opštine koje prestavljaju prioritete a to su Niksic, Rozaje, Pljevlja i Podgorica, bilo da se radi o Fazi 1 ili o potpunoj šemi, prema kriterijumima okoline, socijalnim faktorima, državnim prioritetima i odnosa troška/koristi. Meñutim, treba naglasiti da je za realizaciju Faze 1 potrebno 2/3 ukupnog troška za svih 14 naselja, tj. 54.2 M Eura od ukupno 81 M Eura, što i dalje predstavlja visoku sumu. Bilo koja prioritizacija koji ukazuje na državni kontekst može biti iskorišćen kao vodič investiranja od strane Vlade. Meñutim, decentralizacija se odnosi na to da svako naselje zasebno može sprovesti plan, dakle na individualnoj osnovi i u ovom slučaju prioritizacija nema bitnu ulogu.


Nacrt Masterplana

6. FINANSIJSKE ANALIZE I RASPORED IMPLEMENTACIJE (TM 9) 6.1 Prikupljanje informacija i Finansijski modeli 6.1.1 Izvještaj o prihodu i rashodu i podaci o bilansu stanja i bilansu uspjeha u

ViK/JK preduzećima Da bi se prikupile informacije o trenutnim finansijskim operacijama u ViK/JK preduzećima, sproveden je Upitnik koji je prikazan u Dodatku 2 u TM Br. 9.

U cilju odreñivanja budućih operatvnih troškova u Masterplanu, bilo je neophodno sakupiti osnovne informacije o finansijskim operacijama. Da bi se napravio finansijski model, potrebno je odrediti sve operativne troškove vodovodne i kanalizacione infrastrukture, i za postojeće objekte, kao i za objekte koji se planiraju izgraditi u budućnosti (napomena: operativni troškovi vodovodne infrastrukture su takoñe uključeni u obračunima).

6.1.2 Procjena vrijednosti postojeće vodovodne i kanalizacione infrastrukture

U finansijskom izvještaju nije uključena vrijednost postojećih vodovodnih i kanalizacionih sistema, pa je stoga, za svrhu izrade finansijskog modela bilo neophodno izvršiti i ovu procjenu.

Postojeći vodovodni sistemi su detaljno opisani u engleskom prevodu izvještaja “Predviñanja o dugoročnom vodosnabdijevanju u Crnoj Gori”, što čini Dodatak 2 u TM Br. 6. Jedinični troškovi za glavne vodovodne sisteme su posebno odreñeni u cilju procjenjivanja budućih troškova prilikom izmjene ovih sistema i uključeni u Dodatku 5 u TM Br. 9 ovog izvještaja. Proporcija troška izmjene je uzeta kao “trenutna vrijednost” objekata, a ova proporcija je procijenjena na osnovu stope curenja u mreži i starosti sistema. Procijenjene vrijednosti nisu baš precizne, ali u svakom slučaju zančajne su jer ukazuju na približne vrijednosti. Sličan način procjene, izvršen je za kanalizacionu mrežu i unijet u TM Br. 5. Troškovi za zamjenu su odreñeni na osnovu jediničnih troškova u Dodatku 5 u TM Br. 9 ovog izvještaja, a proporcija troškova zamjene je uzeta kao trenutna vrijednost u zavisnosti od starosti sistema. Rezultati ovih analiza predstavljeni su u Dodatku 3 u TM Br. 9 ovog izvještaja.

6.1.3 Podaci iz Upitnika za domaćinstva

Ovaj Upitnik predstavlja pregled stanja postojećih objekata i vodovodnih i kanalizacionih usluga na projektnom području. Takoñe opisuje mišljenje javnosti o nivou usluga, kao i priuštivost i spremnost plaćanja za poboljšanje ovih usluga.

Konkretan cilj ovog Upitnika bio je prikupljanje kvantitativnih podataka (za statističku interpretaciju) i kvalitativnih podataka (za kvalitativnu interpretaciju).

Kvantitativni podaci uključuju:

• tip kanalizacionih objekata koje domaćinstva koriste • broj članova u domaćinstvu • potrošnja pijaće vode u litrima/mjesečno • korišćenje drugih izvora pijaće vode


Nacrt Masterplana

• ispuštanje otpadnih voda • broj incidenata i nezgoda u vezi sa uslugama • trenutne i buduće cijene kanalizacionih usluga po domaćinstvu • prosječni prihod u domaćinstvu • cijena koja se plaća za kanalizacione usluge, i • priuštivost i spremnost plaćanja.

Kvalitativni podaci se sastoje iz:

• tipa kanalizacionih sistema koji bi potrošači željeli najviše da koriste, • zahtejeva u pogledu kvaliteta i pouzdanosti usluga.

Podaci koji su preuzeti iz ovog izvještaja, iskorišćeni u finansijskim analizama, navedeni su u Dodatku 2 u TM Br. 9.

6.1.4 Procjene kapitalnih troškova Izvršene su procjene kapitalnih troškova za šemu Faze 1 koje prestavljaju “minimalne” intervencije koje će imati za rezultat kompletno prečišćavanje protoka otpadnih voda iz svih postojećih sistema, i za šeme Faze 2/3, koje zajedno čine implementaciju kompletnog kanalizacionog sistema i postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda za proširena naselja. Kvantitet predložene infrastrukture je razrañen do detalja za Masterplan, i predstavljen u TM 8. Izvršene su procjene jediničnih troškova i predstavljene u Dodatku 5 u TM Br. 9. Ovi jedinični troškovi su procijenjeni na osnovu širokog ranga referenci, od kojih mnoge potiči iz susjednih zemalja. Ovaj pristup je prihvaćen iz razloga što u Crnoj Gori postoji nizak nivo inženjeringa, naročito u pogledu inženjeringa za postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda i pumpnih stanica, a donekle i zbog nedostatka konkurencije izmeñu izvoñača radova čiji se, meñutim, porast očekuje. Procjene kapitalnih troškova su rezultat kvantiteta i jediničnih troškova, a detaljno su predstavljeni u Dodatku 4 u TM Br. 9. Osnova za troškove je 2004. godina, i ovi troškovi su predstavljeni u Tabeli 6.1. Ovi troškovi su procijenjeni za “osnovni predlog” za sva naselja bez obzira na priuštivost plaćanja.

6.1.5 Procjene troškova za održavanje i upravljanje

Troškovi za održavanje i upravljanje kanalizacione infrastrukture su oko 0,5% ukupnih troškova za grañevinske radove, 2,0% akumuliranih troškova za mašinske i elektro radove, i troškova za snabdijevanje električnom energijom (bazirano na cijeni usluga od 0,10 €/kWh) za “osnovni slučaj” razvoja postrojenja i pumpnih stanica, predstavljenih u Dodatku 4 u TM Br. 9.


Nacrt Masterplana

Investicije prema osnovnom predlogu Tabela 6.1

Prošireno naselje/grad Faza 1 Faza 2 Ukupno

Andrijevica 1,059,572 2,656,708 3,716,280

Berane 4,992,933 12,694,221 17,687,154

Bijelo Polje 7,380,286 15,174,066 22,554,352

Danilovgrad 2,463,422 10,226,081 12,689,503

Kolašin 3,014,121 3,521,179 6,535,300

Mojkovac 2,128,964 7,730,092 9,859,055

Nikšić 13,069,792 36,240,254 49,310,046

Plav 2,859,377 4,822,514 7,681,892

Pljevlja 7,345,030 2,489,368 9,834,398

Plužine 888,775 922,779 1,811,554

Podgorica 29,695,516 92,845,983 122,541,499

Rožaje 4,049,128 5,245,684 9,294,812

Šavnik 775,123 621,748 1,396,871

Žabljak 1,520,989 2,299,191 3,820,180

Ukupno 81,243,028 197,489,867 278,732,896

Napomena : Gore navedeni troškovi ne uključuju napredviñene troškove (15%), projektovanje i nadzor terena (12%) i PDV i zemljište. Ipak, izvršene su finansijske analize koje uključuju nepredviñene troškove i nadzor terena.

6.2 Finansijska struktura

Finansijska struktura se sastoji iz kredita, grantova i sopstvenih mogućnosti ViK preduzeća. U Fazi 1 planira se grant većeg iznosa, dok će drugi grant biti manjeg iznosa. Prilikom kalkulacija kredita, uzeti su u obzir krediti “laganog” tipa i prosječnih EBRD i IBRD uslova.

Predloženi iznosi kredita, grantova i interna sredstva Tabela 6.2

Izvor Faza 1 2005-2009

Faza 2 2010-2019

Faza 3 2020-2029

Interna sredstva (Sopstveni budžet ViK preduzeća)

5% 10% 30%

Grantovi 45% 20% 10%

Krediti 50% 70% 60%

6.3 Finansijski model

Finansijski model je razvijen kako bi se izračunala finansijska izvodljivost predloženih radova, i pri tome je primijenjen pojedinačno na svako ViK/JK preduzeće u 14 opština na projektnom području. Model je izrañen u Microsoft Excel programu, pri čemu je svakom ViK/JK preduzeću posvećena posebna tabela u okviru ovog programa. Pristup izrade modela je opisan u poglavlju 7 u TM Br. 9.


Nacrt Masterplana

Model je iskorišćen kako bi se testirala izvodljivost “osnovnog slučaja”, i u naseljima u kojima je neizvodljiv, urañene su izvjesne modifikacije, kao na primjer odgoda plaćanja, kako bi se ipak ovaj projekat mogao implementirati u što više naselja na projektnom području. Rezultati ovog istraživanja su prikazani u nastavku.

6.4 Cijene usluga

Izrañen je raspored o minimalnim cijena uslugama koji prikazuje minimalna godišnja povećanja u iznosu cijena usluga za kanalizaciju, koji zahtijeva sakupljanje protoka fondova koji će ostati pozitivan kroz cijeli period projektovanja. Postoji pretpostavka da će odnos izmeñu cijena usluga za domaćinstva i cijena usluga za ostale potrošače ostati isti. U Tabeli 6.3, date su cijene usluga predložene za godine 2009, 2014, 2019 i 2029. Slika 6.1 pokazuju poreñenje razvoja minimalnih cijena usluga izmeñu opština.

Poreñenje minimalnog rasta prosječne cijene usluga Slika 6.1a po opštinama


Nacrt Masterplana

Poreñenje minimalnog rasta prosječne cijene usluga Slika 6.1b po opštinama

Buduće kretanje cijena usluga Tabela 6.3

Prošireno naselje

Kretanje cijena usluga za domaćinstva

(euro/m3) Kretanje cijena usluga za ostale

potrošače (euro/m3)

/ Grad 2004 2005 2009 2019 2029 2004 2005 2009 2019 2029

Andrijevica 0.06 0.17 0.21 0.21 0.21 0.11 0.27 0.31 0.31 0.31

Berane 0.10 0.28 0.34 0.34 0.34 0.26 0.35 0.37 0.37 0.37

Bijelo Polje 0.08 0.28 0.34 0.34 0.34 0.16 0.45 0.52 0.52 0.52

Danilovgrad 0.14 0.39 0.39 0.40 0.40 0.21 0.59 0.59 0.59 0.60

Kolašin 0.07 0.26 0.26 0.27 0.28 0.17 0.41 0.41 0.41 0.42

Mojkovac 0.06 0.19 0.21 0.23 0.23 0.14 0.31 0.33 0.34 0.34

Nikšić 0.11 0.23 0.31 0.33 0.36 0.21 0.40 0.49 0.51 0.54

Plav 0.08 0.23 0.23 0.25 0.34 0.19 0.40 0.40 0.42 0.51

Pljevlja 0.08 0.26 0.26 0.27 0.31 0.19 0.43 0.43 0.43 0.46

Plužine 0.04 0.11 0.13 0.13 0.13 0.09 0.18 0.19 0.19 0.19

Podgorica 0.11 0.37 0.37 0.37 0.41 0.16 0.55 0.55 0.56 0.61

Rožaje 0.06 0.24 0.24 0.26 0.34 0.12 0.39 0.39 0.41 0.51

Šavnik 0.09 0.29 0.33 0.34 0.40 0.14 0.44 0.49 0.51 0.60

Žabljak 0.10 0.35 0.35 0.36 0.40 0.15 0.53 0.53 0.54 0.59


Nacrt Masterplana

Pored “osnovnog slučaja”, izvršene su analize cijena usluga za slučajeve gdje će se implementirati samo Faza 1, pri čemu se teži izvodljivosti u svim ViK/JK preduzećima. U tom cilju, ukupan iznos za implementaciju projekta do 2029. godine je smanjen sa 280 mil € na 80 mil €. Analize pokazuju sledeće:

• Iznos cijena usluga koji će omogućiti da protok novaca u budžetu ostane pozitivan u toku cijelog projektnog perioda (do 2029) se mogu uporediti sa cijena uslugama koje su izračunate za “osnovni predlog”, a budžet će ostati pozitivan zahvaljujući investicijama do 2009. godine.

• Cijene usluga koje bi pokrile sve troškove (za naselja u kojima se planira izgradnja Faze 1) su visočije za 30% od cijena usluga koje su navedene gore. Do povećanja cijene usluga mora doći zbog troškova zamjene postojećih objekata.

Rane analize ukazuju da je priuštivost usluga na veoma niskom nivou, posebno u kratkoročnom periodu u budućnosti. Prema tome, sve dalje analize su izvedene na osnovu Prvog slučaja (Base Case) sa gore navedenim cijenama usluga. Ovo će se smatrati kao scenario minimuma.

6.5 Priuštivost

Prilikom analize priuštivosti, sledeće pretpostavke su uzete u obzir:

• Prosječna primanja u domaćinstvu su utvrñena na osnovu Upitnika za domaćinstva koji je sproveden 2003. godine.

• Domaćinstva su u situaciji da odvoje 5% od svog primanja za vodovodne i kanalizacione usluge. Trenutno, prosječno domaćinstvo plaća 2,4%.

• Primanja u domaćinstvu imaju stabilan porast od 3% godišnje.

• Pretpostavlja se da će trenutan odnos računa za vodovodne i kanalizacione usluge od strane ViK preduzeća ostati isti u narednih 25 godina. Trenutni iznos cijena usluga za vodovodne i kanalizacione usluge je prikazan u Tabeli 6.1 u TM Br 9.

• Trenutan odnos izmeñu cijena usluga koje plaćaju domaćinstva i cijena usluga koje plaćaju ostali potrošači će takoñe ostati isti, što će za rezultat imati prelazne subvencije od ostalih potrošača do domaćinstava.

Trenutno, prosječni mjesečni račun za vodovodne i kanalizacione usluge u domaćinstvima ne prelaze 5%. Samo u Andrijevici ovi računi prelaze 5%.

Analize pokazuju da će za potrebe potpune pokrivenosti kanalizacionom infrastrukturom, cijene usluga prelaziti nivo od 5% za sva ViK preduzeća.


Nacrt Masterplana

Prihodi u domaćinstvu i računi za vodu i kanalizaciju Tabela 6.4

Prošireno naselje / Grad Prosječni mjesečni prihod

Prosječni mjesečni račun za vodu i kanalizaciju

Račun / Prihod

Andrijevica 138 8.60 6.2% Berane 185 8.50 4.6% Bijelo Polje 189 8.40 4.5% Danilovgrad 287 8.50 3.0% Kolašin 291 6.10 2.1% Mojkovac 245 7.10 2.9% Nikšić 284 6.70 2.4% Plav 175 8.70 5.0% Pljevlja 203 7.10 3.5% Plužine 188 5.30 2.8% Podgorica 268 9.10 3.4% Rožaje 180 7.20 4.0% Šavnik 230 4.70 2.0% Žabljak 200 7.10 3.6% Izračunati prosjek 219 7.36 3.4%

Izvor: Upitnik za domaćinstva, Oktobar-Decembar 2003 6.6 Izvodljivost

Rezultati kalkulacija ukazuju na to da su radovi u 7 od ukupno 14 ViK/JK preduzeća, finansijski izvodljivi. Što se tiče ostalih 7 preduzeća, u 3 radovi su mogući, a u preostala 4, radovi su trenutno neizvodljivi. Analize osjetljivosti su izvršene na osnovu odlaganja investicija za Fazu 1 na 5, 10 i 15 godina, pri čemu se ne uzima u obzir Faza 2/3. Ishod analize osjetljivosti ukazuje na 3 diskutabilna slučaja, tj. Bijelo Polje, Mojkovac i Plužine, koji bi finansijski mogli biti izvodljivi. U Bijelom Polju, radovi se mogu izvesti ukoliko se investicije za Fazu 1 odgode za 5 godina, dok bi radovi u Mojkovcu i Plužinama bili izvodljivi ukoliko bi se investicije potrebne za radove Faze 1 odgodile za 10 godina. Meñutim, radovi u Andrijevici, Plavu, Rožajama i Žabljaku nisu izvodljivi i pored bilo koliko duge odgode investicija za Fazu 1. Razultati primjene finansijskog modela i analize osjetljivosti ukazuju na to da je implementacija radova finansijski izvodljiva samo u 10 od 14 ViK/JK preduzeća. što je prikazano u Tabeli 6.5. Čak i sa grantom od 100%, radovi u ova 4 slučaja, Andrijevici, Plavu, Rožajama i Žabljaku, ne bi bili izvodljivi. Ni generalni ni operativni troškovi ne mogu biti pokriveni, tako da će za ova 4 grada subvencije od strane Vlade biti neophodne. Finansijski model nije primijenjen na Gusinje, meñutim, obzirom da opština Plav kojoj pripada ovo naselje, finansijski nije izvodljiva za implementaciju radova, pretpostavlja se da ni Gusinje nije.


Nacrt Masterplana

Rezultati kalkulacija osnovnog predloga Tabela 6.5 i rezultati analiza osjetljivosti

Prošireno naselje / Grad

Finansijski izvodljivo

Neizvjesni slučajevi

Neizvodljivo Rezultat analize osjetljivosti

Andrijevica X Neizvodljivo

Berane X

Bijelo Polje X Izvodljivo-Faza 1 odlaganje za 10 g.

Danilovgrad X

Kolašin X

Mojkovac X Izvodljivo-Faza 1 odlaganje za 5 g.

Nikšić X

Plav X Neizvodljivo

Pljevlja X

Plužine X Izvodljivo-Faza 1 odlaganje za 5 g.

Podgorica X

Rožaje X Neizvodljivo

Šavnik X Neizvodljivo

Žabljak X

Ukupno 7 3 4

6.7 Raspored implementacije i predložene cijene usluga

Odreñivanje cijene usluga mora da bude bazirano na priuštivosti i spremnosti plaćanja i na predviñenom povećanju prihoda u domaćinstvima u svakoj opštini. Tabela 6.6 prikazuje predložene cijene usluga za 2009, 2014, 2019 i 2029. godinu. Kretanje cijena usluga Tabela 6.6

Kretanje cijena usluga (Euro/m3)

Domaćinstva Ostali potrošači

Prošireno naselje / Grad

2004 2005 2009 2019 2029 2004 2005 2009 2019 2029

Andrijevica 0.06 0.17 0.21 0.21 0.21 0.11 0.27 0.31 0.31 0.31

Berane 0.10 0.28 0.34 0.34 0.34 0.26 0.35 0.37 0.37 0.37

Bijelo Polje 0.08 0.28 0.34 0.34 0.34 0.16 0.45 0.52 0.52 0.52

Danilovgrad 0.14 0.39 0.39 0.40 0.40 0.21 0.59 0.59 0.59 0.60

Kolašin 0.07 0.26 0.26 0.27 0.28 0.17 0.41 0.41 0.41 0.42

Mojkovac 0.06 0.19 0.21 0.23 0.23 0.14 0.31 0.33 0.34 0.34

Nikčić 0.11 0.23 0.31 0.33 0.36 0.21 0.40 0.49 0.51 0.54

Plav 0.08 0.23 0.23 0.25 0.34 0.19 0.40 0.40 0.42 0.51

Pljevlja 0.08 0.26 0.26 0.27 0.31 0.19 0.43 0.43 0.43 0.46

Plužine 0.04 0.11 0.13 0.13 0.13 0.09 0.18 0.19 0.19 0.19

Podgorica 0.11 0.37 0.37 0.37 0.41 0.16 0.55 0.55 0.56 0.61

Rožaje 0.06 0.24 0.24 0.26 0.34 0.12 0.39 0.39 0.41 0.51

Šavnik 0.09 0.29 0.33 0.34 0.40 0.14 0.44 0.49 0.51 0.60

Žabljak 0.10 0.35 0.35 0.36 0.40 0.15 0.53 0.53 0.54 0.59

Tabela 6.1 predstavlja ukupne troškove “osnovnog predloga” prije ekonomske i finansijske procjene.


Nacrt Masterplana

Predložen raspored implementacije, uključujući šeme koje su finansijski izvodljive za sve investicije (Faza 1 i 2), zatim one koje su izvodljive samo u slučaju odgode plaćanja za investicije Faze 1 i bez implementacije Faze 2, a neuključujući finansijski neizvodljive šeme, predstavljene su u Tabeli 6.7. Odreñenje prioriteta ovih šema nije izvršeno, meñutim, ovo će biti odrañeno u Masterplanu. Raspored implementacije za finansijski izvodljive šeme Tabela 6.7

Prošireno naselje/Grad

Faza 1 (godine)

Faze 2/3 (godine) Ukupno

2005-2009 2010 2015 2017-2019

Berane 4,992,933 12,694,221 17,687,154

Bijelo Polje 7,380,286 7,380,286

Danilovgrad 2,463,422 10,226,081 12,689,503

Kolašin 3,014,121 3,521,179 6,535,300

Mojkovac 2,128,964 2,128,964

Nikšić 13,069,792 36,240,254 49,310,046

Pljevlja 7,345,030 2,489,368 9,834,398

Plužine 888,775 888,775

Podgorica 29,695,516 92,845,983 122,541,499

Žabljak 1,520,989 2,299,191 3,820,180

Ukupno 62,101,803 3,017,739 7,380,286 160,316,277 232,816,105

Prema vrijednostima navedenim u Tabeli 6.1, ukupne investicije procijenjene su na 278,7 miliona €. Ukupne investicije, predstavljene u Tabeli 6.7, nakon izuzimanja neizvodljivih šema, procijenjene su na 232,8 miliona €, ili 84% od iznosa troškova procijenjenih na početku. Predložena finansijska struktura finalnog Plana predstavljena je u Tabelama od 6.8 do 6.11, u nastavku. Ukratko, predložena finansijska struktura podijeljena je na sledeći način: 8% internih ViK sredstava, 28% grantova i 64% kredita.

Procjena o ukupnim internim sredstvima Tabela 6.8

Prošireno naselje / Grad 2005-2009 2010-2019 Ukupna interna sredstva

Berane 249,647 1,269,422 1,519,069

Bijelo Polje 369,014 0 369,014

Danilovgrad 123,171 1,022,608 1,145,779

Kolašin 150,706 352,118 502,824

Mojkovac 106,448 0 106,448

Nikšić 653,490 3,624,025 4,277,515

Pljevlja 367,251 248,937 616,188

Plužine 44,439 0 44,439

Podgorica 1,484,776 9,284,598 10,769,374

Žabljak 76,049 229,919 305,969

Ukupna interna sredstva 3,624,991 16,031,628 19,656,619


Nacrt Masterplana

Procjene o ukupnim grantovima Tabela 6.9

Prošireno naselje / Grad 2005-2009 2010-2019 Ukupni grantovi

Berane 2,246,820 2,538,844 4,785,664

Bijelo Polje 3,321,129 0 3,321,129

Danilovgrad 1,108,540 2,045,216 3,153,756

Kolašin 1,356,354 704,236 2,060,590

Mojkovac 958,034 0 958,034

Nikšić 5,881,406 7,248,051 13,129,457

Pljevlja 3,305,263 497,874 3,803,137

Plužine 399,949 0 399,949

Podgorica 13,362,982 18,569,197 31,932,179

Žabljak 684,445 459,838 1,144,283

Ukupni grantovi 32,624,923 32,063,255 64,688,178

Procjene o ukupnim kreditima Tabela 6.10

Prošireno naselje / Grad 2005-2009 2010-2019 Ukupni krediti

Berane 2,496,467 8,885,954 11,382,421

Bijelo Polje 3,690,143 0 3,690,143

Danilovgrad 1,231,711 7,158,257 8,389,968

Kolašin 1,507,060 2,464,826 3,971,886

Mojkovac 1,064,482 0 1,064,482

Nikšić 6,534,896 25,368,178 31,903,074

Pljevlja 3,672,515 1,742,557 5,415,072

Plužine 444,388 0 444,388

Podgorica 14,847,758 64,992,188 79,839,946

Žabljak 760,495 1,609,434 2,369,928

Ukupni krediti 36,249,914 112,221,394 148,471,308 Predložena finansijska struktura – Kratak pregled Tabela 6.11

Izvor 2005-2009 2010-2019 Total % podjela

Interna sredstva preduzeća 3,624,991 16,031,628 19,656,619 0.08

Grantovi 32,624,923 32,063,255 64,688,178 0.28

Krediti 36,249,914 112,221,394 148,471,308 0.64

Ukupno 72,499,828 160,316,277 232,816,105 1.00 6.8 Raspored implementiranih šema po prioritetima

Ako su šeme finansijske izvodivosti u tabeli 6.7 rangirane prema prioritetima u pogledu zaštite čovjekove okoline, kao je utvrñeno u Poglavlju 5.9., na osnovu toga je moguće utvrditi prioritete rasporeda implementiranih šema, što je prikazanbo u tabeli 6.12.


Nacrt Masterplana

Raspored šema implementacije na osnovu finansijske izvodivosti Tabela 6.12

Prigradski dio / Grad

Faza 1 (godina)

Faza 2/3 (godina) Ukupno

2005-2009 2010 2015 2017-2019

Visoki prioriti

Niksic 13,069,792 36,240,254 49,310,046

Pljevlja 7,345,030 2,489,368 9,834,398

Podgorica 29,695,516 92,845,983 122,541,499

Meñuzbir 50,110,338 131,575,605 181,685,943

Srednji prioriteti

Bijelo Polje 7,380,286 7,380,286

Kolasin 3,014,121 3,521,179 6,535,300

Berane 4,992,933 12,694,221 17,687,154

Mojkovac 2,128,964 2,128,964

Danilovgrad 2,463,422 10,226,081 12,689,503

Zabljak 1,520,989 2,299,191 3,820,180

Meñuzbir 11,991,465 2,128,964 7,380,286 28,740,672 50,241,387 Niži prioriteti

Pluzine 888,775 888,775

Meñuzbir 888,775 888,775

Ukupno 62,101,803 3,017,739 7,380,286 160,316,277 232,816,105

Napomene : 1. Sve šeme slijede raspored implementacije “Osnovnog slučaja” ( “Base Case” ) sa

sljedećim izuzetcima: (a) Šema za Bijelo obuhvata samo Fazu 1 i odložena je na 10 godina, počinje da

funkcioniše 2029 (b) Šema za Mojkovac obuhvata samo Fazu 1 i odložena je na 5 godina, počinje da

funkcioniše 2019 (c) Šema za Plužine obuhvata samo Fazu 1 i odložena je na 10 godina, počinje da

funkcioniše 2019

Napominje se, da gore navedene šeme ne uključuju projekat za Rožaje, koji je u odnosu na zaštitu okoline projekat visokog prioriteta, ali nije finansijski isplativ pod razmatranim okolnostima. Ukupno ulaganje za šemu za Rožaje u okviru Faze I je 4 miliona eura. Preporučuje se da se ovo razmatra u okviru posebnih finansijskih aranžmana, možda kao Nacionalni grant (domaća bespovratna sredstva) da bi se premostila razlika izmeñu onoga što je moguće priuštiti i troškova radova u okviru Faze I.


Nacrt Masterplana

7. INSTITUCIONALNI ASPEKT (TM 11) 7.1 Osnovna institucionalna situacija

Prema Zakonu o lokalnim aktivnostima (Službeni List RCG 7/4/1995), opštinama je bila povjerena podjela oko petnaest komunalnih (neadministrativnih) službi, od kojih je za javnost najvažnije vodosnabdijevanje, prečišćavanje i ispuštanje otpadnih voda), odlaganje čvrstih materijala, putevi i rasvjeta. Centralna vlast vrši samo opšte upravljanje sektorom, a po legislativi, centralnoj vlasti je dozvoljeno da interveniše tamo gdje je to potrebno. Od 14 organizacija na projektnom području, koje se bave vodovodnim i kanalizacionim aktivnostima, 5 su JP Vodovod i Kanalizacija (ViK) koje se bave samo samo vodosnabdijevanjem i upravljenjem kanalizacionog sektora, a preostalih 9 su Javna Komunalna Preduzeća sa dodatnim odgovornostima uključujući čistoću gradskih površina, održavanje javnih gradskih zelenih površina, parkova, ulica, rasvjete, stambenih zagrada, lokalnih puteva, mostova, groblja, odlaganje čvrstog otpada, itd.

Zakon o lokalnoj samoupravi RCG (izdat 9. jula 2003. godine) ovlastio je javne komunalne ustanove da razviju sopstvene organizacije, pa se stoga, svaka od njih donekle razlikuje. Meñutim, generalno, ViK/JK preduzećima upravlja Upravni odbor koji je izabran od strane Skupštine opštine. Upravni odbor se uglavnom sastoji iz članova ViK/JK preduzeća, opštine, drugih sektora i socijalnih grupa.

Iako su ViK/JK preduzeća legalno nezavisni entiteti na papiru, ova preduzeća imaju malu slobodu kada je u pitanju kontrola nekih ključnih aspekata njihovog rada, kao što su cijene usluga, zapošljavanje i otpuštanje radnika i investiranja. ViK/JK preduzećima rukovode redom: 1) Upravni odbor, 2) odgovarajuće odjeljenje u opštini, 3) Zamjenik gradonačelnika 4) Poresko odjeljenje u okviru Ministarstva finansija (normal godišnja finansijska kontrola). Pored toga, čak da ViK/JK preduzeća i jesu odgovorna za svoje investicije, ona prvo moraju da dobiju odobrenje od Skupštine opštine kako bi dobili odreñeni fond za implementqciju svojih radova. Broj osoblja u ViK/JK preduzećima varira od 328 zaposlenih u Podgorici do 7 u Šavniku. Generalno, ViK/JK preduzeća imaju relativno mali broj kanalizacionih sektora, koji u poreñenju sa drugim sektorima ima mnogo manji broj zaposlenih. Samo je ViK u Podgorici dobro obezbijeñen osobljem i ima najnapredniju tehnologiju, uključujući i jedino funkcionalno postrojenje za prečišćavanje otpadnih voda u Crnoj Gori. Osoblje u ViK/JK preduzećima u Crnoj Gori, je načešće zaposleno u ovim preduzećima doživotno. Većina osoblja u ovim preduzećima ima više od 10 godina radnog staža. Veoma mali broj osoblja ima kvalifikacije za svoju oblast, i veoma je malo onih sa visokim obrazovanjem. Najveći broj osoblja ima samo osnovno obrazovanje (vozači mašina za čišćenje, radnici koji rade na čišćenju kanalizacionih cijevi, itd.) Bez obzira na stručnost osoblja, veoma mali broj osoblja ViK/JK preduzeća je prisustvovalo nekoj obuci, seminaru u poslednje 3 godine. Meñutim, razne internacionalne organizacije najčešće organizuju kratke kurseve obuke, koji pri tome daju samo osnovni sadržaj. Stoga, obuka osoblja ViK/JK preduzeća je samo osnovna, generalna, ne i specifična. Na osnovu ispitivanja, dakle, ne postoji godišnji plan stručne obuke osoblja.


Nacrt Masterplana

Ovakva situacija u ViK/JK preduzećima ima za posledicu nepostojanje odgovarajućeg osoblja za implementaciju radova Masterplana. Izuzetak je jedino Podgorica koja radi na raznim projektima i djeluje kao projektni centar za ostala ViK/JK preduzeća. Veoma loša finansijska situacija u ovim preduzećima onemugućava velike investicije, tako da na projektnom području trenutno ne postoji izgradnja većeg obima koju implementiraju ova preduzeća. Generalno, postoji nedostatak tehničkog i upravnog osoblja koje bi sprovodilo neke veće projekte. Konkretno, izgradnja postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda, koja predstavlja kompleksan inženjerski poduhvat i zahtijeva značajno tehničko i nadzorno iskustvo, na bi moglo da se sprovede u Crnoj Gori sa postojećim osobljem sa njihovim trenutnim nivoom znanja (sa izuzetkom u Podgorici). Najčešće, opštine kroz izvjesne subvencije ViK/JK preduzećima, pomaže kada je neophodno sprovesti neki infrastrukturni projekat. Opština preuzima odgovornost o tenderima, dok ViK/JK preduzeća mogu preuzeti samo jedan dio posla. Generalno, ne postoji godišnji investicioni plan. ViK/JK preduzeća planiraju svoj raspored na osnovu dnevnih potreba. Sva oštećenja u infrastrukturi se registruju, i samo se preduzimaju osnovne aktivnosti. Generalno, ne postoji preventivan rad na održavanju infrastrukture. Skoro sva ViK/JK preduzeća su veoma malo upoznata sa modernom tehnologijom (IT) i opremom, mada USAID radi na programu jačanja institucionalnih organizacija upoznavanjem sa novom tehnologijom. Trenutno, skoro ni u jednom preduzeću, kompjuteri ne postoje, pa se osoblje oslanja na papirologiju. Meñutim, u preduzećima u kojima postoje, kompjuteri su veoma stari i uglavnom se koriste u odsjecima za knjigovodstvo gdje se koriste za izdavanje računa. Za zadatke vezane za inženjering, kompjuteri se veoma malo ili se uopšte ne koriste, sa izuzetkom u Podgorici gdje je razvijen GIS sistem i u Nikšiću, koji je usvojio ovaj program i gdje se trenutno radi na njegovom dopunjavanju. ViK/JK preduzeća ne sakupljaju finansijska sredstva redovno. Prihodi ovih preduzeća uglavnom proizilaze od (centralnih ili lokalnih) subvencija i taksi (v. Tabele 4.11, 4.12 i 4.13 u TM Br. 11). Meñutim, kako je centralna vlast prebacila odgovornosti vodosnabdijevanja i upravljanja kanalizacionim aktivnostima na opštine pojedinačno, iznos subvencija je drastično smanjen (Tabela 4.11 u TM Br. 11). Cijene usluga odreñuju Upravni odbor i gradonačelnik, pri čemu se uzima u obzir i mišljenje opštinskog odsjeka. Što se tiče prihoda od naplate računa, oko 60% računa se plaća, a oko 40% ne. Kada su u pitanju prihodi od kanalizacionih usluga, stopa plaćanja od strane fabrika je povezana sa kvantitetom a ne kvalitetom otpadnih voda, i najčešće, količina se otprilike procjenjuje, a ne precizno mjeri. Trenutno, ne postoji Sporazum o standardu otpadnih voda u pogledu industrijskih otpadnih voda. Prihodi (od računa) jedva da mogu pokriti troškove mjesečnih plata osoblja i troškove elementarnog održavanja. Kao posledica toga, relativno mali prioritet se daje razvoju kanalizacione infrastrukture. Štaviše, dugoročno održavanje zbog nedostatka sredstava u budžetu i miješanja politike u rasporeñivanje finansijskih sredstava imaju veoma veliki uticaj na tehničko upravljanje postojećih sistema i takoñe ima za rezultat neadekvatno planiranje i investicije.


Nacrt Masterplana

Ukoliko je ViK/JK preduzećima potrebno više novca (najčešće da bi pokrili plate), oni traže kratkoročne zajmove. Da bi dobili veću pozajmicu, treća partija, najčešće Opština, mora da obezbijedi garanciju, jer ViK/JK preduzeća ne mogu da izdaju takvu garanciju. Najčešće, investicije potiču od opštinskih taksi (2% prihoda svake kompanije). Zatim, 3% svakog računa koji ViK/JK preduzeća naplate, idu centralnoj vlasti (što najčešće ide Ministarstvu poljoprivrede), koji jednim dijelom reinvestiraju ovaj novac u projekte zaštite životne okoline u manjim naseljima/gradovima. Kriterijumi po kojima se ovaj novac investira nijesu u potpunosti jasni. Sledeća slaba tačka cijelog sistema jeste prevelika količina potrošnje vode po glavi stanovnika, koja se kreće od 100 do 400 litara dnevno po stanovniku, što je u prosjeku 260 l/s.d na projektnom području, što je duplo od prosječne količine koja se troši dnevno u EU zemljama. Iz ovih razloga, biće neophodno pokrenuti kampanju da javnost smanji potrošnju do razumne granice. Stoga, biće neophodno instalirati ureñaje za mjerenje potrošnje, kao i jačanje odjeljenja koje je odgovorno za izdavanje i sakupljanje računa (odjeljenje za knjigovodstvo), a neophodno je i sprovesti odreñene mjere kako bi se vršila veća naplata računa za vodu čime bi se povećali prihodi a time i finansijska siruacija u ViK/JK preduzećima. Iako je saradnja izmeñu ViK i JK preduzeća dobra (razmjena informacija, opreme, rezervnih djelova), zvanično partnerstvo ne postoji iz razloga što ne postoji relevantna zakonska regulativa koja se odnosi na ovu stavku. Kao što je već gore napomenuto, internacionalne organizacije su počele da pomažu institucionalnom razvoju, a neke od tih organizacija su USAID, KfW i EBRD. USAID intervencije koje se odnose na pomoć institucijama u sjevernom i centralnom regionu Crne Gore (kojim upravlja glavna kancelarija za razvoj USAID), uključuju tri projekta na dva područja:

• Pomoć opštinama,

• Učešće javnosti (kada je u pitanju infrastruktura).

Drugi značajni donator za institucionalni razvoj je Evropska Banka za Rekonstrukciju i Razvoj (EBRD) sa Programom za preporod menažmenta (TAM). EBRD i Program za razvoj Ujedinjenih Nacija, zajedno sa Phare Programom EU i drugim Vladinim donatorima, razvili su “TAM Program” kako bi konkretno odreñene, izabrane, iskusne, nezavisne i uspješne rukovodioce u biznisu tržišne ekonomije doveli u položaje industrijskih Savjetodavaoca ili direktora preduzeća u centralnoj i istočnoj Evropi i bivšem Sovjetskom Savezu.

Gradovi na Crnogorskom primorju (uključujući i Cetinje) upravljaju regionalnim vodovodnim strukturama (PEW), dok je KfW (i izvoñač radova MACS) predložio osnivanje jedinstvenog upravnog sistema, kompanije ‘VODACOM Doo’. PEW je javna kompanija koja se nalazi u vlasništvu države i koju nadzire Ministarstvo zaštite životne sredine i ureñenja prostora. Za sada to je jedina regionalna vlast u Crnoj Gori i osnovana je 1976. Pored projekta o vodosnabdijevanju primorskog regiona, PEW je takoñe jedna od agencija koja se bavi implementacijom, i podrazumijeva sledeće:

• Studija izvodljivosti, procedura oko tendera i nadzor izgradnje dvije deponije za čvrsti otpad na primorskom regionu u korist Vlade i opština u regionu (finansiranje od strane Svjetske Banke)


Nacrt Masterplana

• Pomoć ViK preduzećima u organizovanju projekta za program poboljšanja vodosnabdijevanja

• Učestvovati kao Jedinica za implementaciju projekta (PIU), na primorskom regionu, u projektima koje finansiraju internacionalni donatori.

Organizacionalna struktura PEW se sastoji iz dva odjeljenja:

• Tehničko odjeljenje, koje učestvuje u implementaciji vodovodnih i kanalizacionih projekata,

• Finansijsko odjeljenje, koje se bavi finansijskom administracijom projekata.

Prihodi PEW potiču od: 1) centralne vlade, i 2) PEW dobija 1% vrijednosti od bilo kojeg predloženog projekta na području. Ovi prihodi će se povećati u budućnosti kada PEW počne sa prodajom vode opštinama (PEW planira instalaciju ureñaja za mjerenje potrošnje vode u opštinama u primorskom regionu, a zatim prodaju vode istim opštinama). Cijena vode je 0,7 €/m3 za domaćinstva i 1,4 €/m3 za industrije.

Na osnovu diskusija održanih u okviru nekoliko sesija Upravnog komiteta i prema preporukama datim u toku održane dvije institucionalne i pravne radionice sa učešćem Vlade Crne Gore, opštine i ViK/JK preduzeća u primorskom regionu (uključujući Cetinje), MACS je predložio formiranje zajedničke kompanije VODACOM, d.o.o. kako bi se institucionalizovao proces rehabilitacije vodovodnih i kanalizacionih usluga. VODACOM će vršiti funkcije generalne koordinacije kao što je planiranje i optimizacija budućeg razvoja vodovodnih i kanalizacionih usluga, zatim funkcije kontrole računa i regulisanje dugova postojećih ViK/JK preduzeća. Pored toga, VODACOM će izaći sa ponudom specijalnih usluga, koje trenutno ne postoje, ili zbog nedostatka kapaciteta ili što se te usluge naplaćuju po veoma visokim cijenama pa zbog toga nijesu zastupljene. Osnivači VODACOM kompanije su opštine: Herceg Novi, Kotor, Tivat, Kotor, Budva, Cetinje, Bar, Ulcinj i Vlada RCG, koji učestvuju sa sredstvima jednako raspodijeljenim: po 50,000 €, tako da je konačni budžet sadrži 400,000 €. Doprinosi budžetu mogu da budu u kešu ili u obliku nekih drugih alternativnih rešenja. Svi osnivači akcionarskom zboru šalju po dva predstavnika. Svi oni imaju ista prava po pitanju glasanja. Neke značajnije odluke zahtijevaju da se svi predstavnici slože, dok su za druge odluke dovoljne 2/3 glasova da bi bile prihvaćene.

Gradonačelnici pomenutih opština i kompetentni Ministar iz Vlade, iz Borda direktora VODACOM-a, poslije njihovog imenovanja, biraju izvršnog direktora na osnovu profesionalnih kriterijuma. Direktori postojećih ViK/JK preduzeća učestvuju u Koordinaciono Vijeću.

7.2 Razvoj institucionalnih aspekata

Na osnovu analiza postojeće situacije, može se zaključiti da je glavni aspekat strateškog plana za uspješnu implementaciju Masterplana formiranje i/ili jačanje odgovarajućeg institucionalnog i organizacionog okvira za rad ViK/JK preduzeća, i pored toga treba poraditi na ljudskim resursima, tako da odabrano osoblje bude osposobljeno/obučeno za efikasan rad u vodovodnom i kanalizacionom sektoru (naročito kada je u pitanju postrojenje za prečišćavanje otpadnih voda).


Nacrt Masterplana

Na osnovu analiza, jasno je da na projektnom području samo ViK u Podgorici efikasno radi u kanalizacionom sektoru. Da bi se zadovoljile potrebe implementacije Masterplana, aktivnosti/usluge koje se moraju razviti na projektnom području podijeljene su u 4 grupe:

• 1. grupa: Organizacija i planiranje implementacije Masterplana

• 2. grupa: Priprema – Stvaranje projekata

• 3. grupa: Razvoj ljudskih resursa

• 4. grupa: Upravljanje i održavanje

Optimalno rešenje za buduće potrebe Masterplna jeste da svih 14 entiteta rade pri čemu bi se takoñe trebale formirati 4 nova entiteta koji bi pokrili pomenute 4 grupe usluga. Naš predlog se sastoji u tome da se postave sledeći kriterijumi (prema PEST analizama i 7 modela):

• Ekonomski kriterijumi: Imajući u vidu situaciju u finansijskom sektoru, svrha ovih kriterijuma je ograničiti dodatne administrativne troškove ili bilo kakve druge situacije koje sa sobom nose troškove

• Kriterijumi upravljanja: Ovi kriterijumi imaju za cilj pronalaženje rešenja koje će imati administrativne i upravne prednosti u odnosu na druge, alternativne predloge (na pr. nepromišljenost i fleksibilnost prilikom donošenja odluka, ubrzavanje vršenja procedura, eliminacija birokratskih procedura, itd.).

• Pomoćni kriterijumi: Ovi kriterijumi se odnose na pronalaženje rešenja koje će biti bliže onima koji od njega mogu imati koristi (lokalni nivo) i da smanje troškove što je moguće više, bez obzira na to ko snosi troškove.

Veoma je važno razmotriti sledeće:

• Masterplan je zapravo jedan tehnički plan koji se sastoji iz projekata za cijelo projektno područje,

• kanalizacioni sektor bi trebao da prilikom planiranja bude povezan sa centralnim planom, obzirom da se zagañenje ne može ograničiti geografskim granicama,

• organizacija koja bude osnovana, bolje će funkcionisati kao jedinstveni entitet, jer se ona podjednako može nositi sa osnovnim potrebama, kao što su pronalaženje finansijskih sredstava, organizovanje tender procedura, nadzora izgradnje, itd.,

• jedinstvena organizacija je u stanju da čuva resurse i da ih unosi kao rezultate na ekonomskoj skali koju napravi.

Na osnovu gore navedenog, razmatrana su tri alternativna predloga:

Predlog (Α) : Organizacija osnovana kroz državne akcije Predlog (Β) : Organizacija osnovana kroz meñu-optinske akcije Predlog (C) : Organizacija osnovana kroz akcije organizacija koje rukovode

vodnim resursima (ViK/JK preduzeća).

Prilikom procjene pozitivnih i negativnih strana gore navedenih kriterijuma, predlog sa najviše pozitivnih strana je predlog B. Stoga, predloženo je osnivanje organizacije kroz meñu-opštinske akcije koje će se baviti organizovanjem, specijalizacijom i planiranjem implementacije Masterplana, kao i priprema projekata. Predložena nova organizacija ima sve karakteristike Jedinice za Implementaciju Projekta (PIU). Većina aktivnosti koje ova organizacija vrši, trenutno, se ne vrše ni u jednoj organizaciji koja postoji. Poboljšanje kvaliteta posebnih usluga i dugoročna implementacija Masterplana (koja će trajati 25 godina) i neke dodatne aktivnosti,


Nacrt Masterplana

vjerovatno će pasti u odgovornost ove nove organizacije, koja će možada morati uposliti i nove članove, ali u svakom slučaju, sve te aktivnosti ne smiju poremetiti prvenstveni zadatak ove organizacije, tj. funkcionisanje kao PIU. Odgovornosti nove organizacije, koje utiču i na dužinu njenog postojanja, mogu se podijeliti:

• Priprema na osnovu godišnjeg akcionog plana

• Specijalizacija Masterplana

• Spremnost projekata uključenih u Masterplan

• Priprema studija izvodljivosti

• Priprema projektnih zadataka i dokumentacije za tender

• Izbor izvoñača radova i spremanje ugovora

• Monitoring/nadzor pripremanja studija

• Priprema projeta, specifikacija, i dokumenata koji se odnose na tender za radove na projektima

• Izbor ponuda za radove i ugovori

• Monitoring/nadzor sprovoñenja radova

• Prihvatanje studija / radova

• Potraga za izvorima finansijskih sredstava za Masterplan

• Priprema studija izvodljivosti

• Revizija Masterplana

• Pronalaženje Tehničke podrške ViK/JK preduzećima

• Nacrt standardnih regulativa, direktiva i priručnika (nabavka priručnika, priručnik za projekat, priručnik za kvalitetno upravljanje, priručnik za upravljanje industrijskim otpadnim vodama, priručnik za snalaženje u kriznim situacijama u pogledu zaštite okoline, itd.)

• Organizacija i politika podrške i inicijative (politika podrške, smanjenje prevelike potrošnje vode, poboljšanje ophoñenja potrošača prema vodi, itd.)

• Bilo koje druge odgovornosti koje zahtijevaju partneri

Najveći dio ovih odgovornosti donosiće korist svim partijama/učesnicima.

Kako bi se odgovarajući institucionalni i organizacioni okvir za radove postavio na pravo mjesto, i kako bi se razvili ljudski resursi, na takav način, da oni mogu upravljati sektorom vodosnabdijevanja, postrojenjima za prečišćavanje, i kako bi se pri svemu tome, proizveli takvi rezultati koji se uklapaju sa Direktivom 2000/60/EC, predložena je podjela projektnog područja na tri regionalnia riječnia sliva, tj. jedan koji pripada slivu Jadranskog mora, sjeverozapadnom slivu Crnog mora i sjeveroistočnom slivu Crnog mora.

Stoga, osnivanje regionalnih kancelarija pod pokroviteljstvom PIU smatra se neophodnim, jer će ove kacelarije u suštini olakšavati i podržavati prenošenje znanja ViK/JK preduzećima na područjima koja pokrivaju. S druge strane, kako se približava implementacija Masterplana, ove organizacije sve direktnije rešavaju probleme.

Predložena struktura PIU servisa se sastoji od Centralne kancelarije (sa čelom u Podgorici), gdje će biti osnovana prva regionalna kancelarija. Druge 2 kancelarije će biti osnovane u Bijelom Polju i u Beranama. Centralna kancelarija nadzire druge dvije regionalne kancelarije i njihova 3 Odsjeka: Administrativno odjeljenje, Finansijsko odjeljenje i Tehničko odjeljenje. Tehničko, koje se sastoji iz najvećeg broja


Nacrt Masterplana

zaposlenih, nadzire Projektno odjeljenje i odgovarajuće ViK/JK preduzeće koje pripada odreñenom riječnom slivu. U svakoj regionalnoj kancelariji, svi od zaposlenih imaju funkciju glavnog koordinatora. Ono što treba napomenuti je da druge dvije regionalne kancelarije nemaju administrativnu kao ni finansijsku zavisnost, i predstavljaju pomoćne kancelarije jedne organizacije. Odgovornosti i zadatke dobijaju od Centralne kancelarije, i završavaju zadatke koje ove kancelarije mogu da završe. Nadzor svake regionalne kancelarije može se dodijeliti Bordu direktora u opštini u kojoj kancelarije imaju svoje predstavništvo. PIU će biti osnovan u skladu sa zakonima lokalne samouprave u RCG, uz inicijativu Vlade.

Predlaže se da se kompletna povelja sa pravilima preda skupštinama svih opština na projektnom području, i uz to, biće odreñen period za diskusije i glasanja vezana za ovu povelju. Od trenutka kada se povelja preda opštinama, ista se više ne može mijenjati. Povelja će ili biti prihvaćena ili odbijena, ne postoji treća alternativa. U periodu koji prethodi cjelokupnoj organizaciji izmjena, grupa koja je postavljena za Upravni komitet, mora detaljno objasniti svim opštinama beneficije koje rezultiraju iz organizovanja PIU i da je, pored toga, učešće u ovoj Organizaciji neophodno za svakog člana ukoliko se problem upravljanja otpadnim vodama želi riješiti na pravi način. Zakup kancelarije od strane članova u upravnim organima mora ispratiti isti obrazac koji važi za opštinske vlasti. Predložena su dva upravna tijela: Bord direktora (BoD) i Zbor predstavnika (AoR). Upravljanje PIU se sprovodi od strane 7 članova Borda direktora, koji će biti izabrani od strane Zbora predstavnika tajnim glasanjem. Članovi BoD bi trebali da imaju podršku od strane skupštine opštine koja ih predlaže. Članovi AoR su izabrani od strane opština i podjednako učestvuu. Glavni kriterijum za podjelu odgovornosti zavisi od broja stanovnika u opštini a pri tom postoji princip da se sve opštine moraju predstaviti i učestvovati na sjednicama bez obzira na njihovu veličinu. Da bi se ispoštovali ovi kriterijumi, predložene su 3 klauzule:

• Opština sa najmanjom populacijom mora imati najmanje jednog predstavnika na Skupu (broj populacije odreñuje i koje će odgovornosti opština preuzeti),

• Opština sa najvećem brojem stanovnika ne smije imati više od 40% predstavnika na Skupu ili 3 člana u BoD,

• najmanje jedan predstavnik iz svake zone bi trebao učestvovati na svim dogañajima, u Bordu direktora. Na osnovu ovog, predstavnici opština na Skupu mogu biti:


Nacrt Masterplana

Poslovne dionice Skupštine predstavnika PIU, po partnerima Tabela 7.1

Opština

Ukupna populacija 2003

Broj podijeljenih odgovornosti

Procenat učešća

Andrijevica 5,697 2 1.25 Berane 34,912 12 7.69 Bijelo Polje 49,773 17 10.96 Danilovgrad 16,376 6 3.61 Kolašin 9,934 3 2.19 Mojkovac 10,015 3 2.20 Nikšić 75,274 26 16.57 Plav 13,725 5 3.02 Pljevlja 35,751 12 7.87 Plužine 4,270 1 0.94 Podgorica 168,812 57 37.17 Rožaje 22,559 8 4.97 Šavnik 2,938 1 0.65 Žabljak 4,181 1 0.92 Ukupno 454,217 155 100.00

AoR imaju posebna ovlaštenja, kao što je glasanje, zadržavanje ili otpuštanje članova u BoD. Oni takoñe upravljaju ključnim pitanjima, kao što je pregled Masterplana ili odobrenje godišnjeg akcionog plana. Sastanci AoR mogu biti otvoreni za javnost. BoD primjenjuje upravljanje PIU, i treba da odradi odgovarajuću i efikasnu primjenu dužnosti. Oni biraju Predsjednika i njegovog zamjenika tajnim glasanjem. Njihova ovlašćenja su precizno definisana od strane BoD. Predsjednik predstavlja PIU prije svih drugih ovlašćenih. On upravlja radovima Borda direktora (BoD), uviña da li postoji razumijevanje i daje odobrenja. On je odgovoran da daje objašnjenja u BoD. On upravlja radovima BoD-a. Predsjednika zamjenjuje zamjenik predsjednika. BoD daje odreñene odgovornosti svojim članovima čiji je krajnji cilj nadzor oblasti za koji su zadužene regionalne kancelarije. Centralna vlast nije uključena u bilo koju aktivnost upravljanja organizacije PIU. Meñutim, oni ipak nadgledaju aktivnosti, kao i sve lokalne vlasti. Centralna vlada može odrediti odreñene uslove za rad organizacije kako bi se obezbijedile garancije. Meñutim, u okviru bilo kojih aktivnosti, samouprava ne može biti podreñena vlasti u ovom sistemu. Efikasan rad PIU organizacije zavisi od usluga koje nude. Broj zaposlenih zavisi od toga koliku dužinu trajanja aktivnosti zahtijevaju i od progresa implementacije Masterplana. Dijelom, odreñen broj kvalifikovanih članova može se premjestiti iz opštinskih ViK/JK preduzeća. PIU mora biti organizovana u skladu sa modernim upravnim standardima koji uključuju odreñivanje ciljeva, efikasnost rada zaposlenih, efikasne sisteme za mjerenje, zadovoljstvo uslugama od strane korisnika, administraciju, itd. Treba da bude izabran Generalni direktor kao glavni za sve aktivnosti. Pravni savjetnik(ci) možda neće biti stalno zaposleno osoblje. To mogu biti eksterni pravni eksperti koji učestvuju kao pod-izvoñači radova u zavisnosti od problema.


Nacrt Masterplana

Masterplan je podijeljen na 3 faze. U toku prve faze (2004-2009), predlaže se izgradnja jednog dijela kanalizacione mreže i prvi modul u postrojenjima za prečišćavanje u pojedinim naseljima. Konkretnije, predlaže se da se sa projektovanjem počne u toku 2006-2007 a da faza izgradnje traje u toku 2008-2009. Očekuje se da će prva faza biti završena do kraja 2009. godine. Prema gore navedenom rasporedu, predlaže se da se počne korak po korak sa procedurom zapošljavanja osoblja za PIU. PIU će zapošljavati ljude postepeno, po potrebi, i po zahtjevima koje nalaže Masterplan. Na kraju, ukupan broj zaposlenih u PIU biće 24. Ovaj broj osoblja znači da je PIU organizacija ostvarila kompletnu akciju zapošljavanja. Ovaj broj članova će biti zaposleno do 2008. godine, imajući u vidu da se implementacija Masterplana odvija lagano. Imajući u vidu da će period od 2008. do 2009. godine biti opterećen najvećim dijelom konstruktivnih aktivnosti (procedura tendera kako bi se počela izgradnja postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda i kanalizacionih mreža), ovo će biti period kada je PIU organizacija zaposlila sve članove za neophodne radove. Specijalnost osoblja se prije svega sastoji u njihovim tehničkim sposobnostima (predlaže se 17 zaposlenih, meñu kojima je i Generalni direktor, sa diplomom iz tehničkog obrazovanja). Pored toga, postojaće i sekretarska podrška. Neki od članova, kao što je napomenuto, biće bivši radnici ViK/JK preduzeća koja već postoje i rade na projektnom području.

Rad Jedinice Implementacije Projekta (PIU) će se finansijski zasnivati na njihovim sopstvenim sredstvima. Ovi resursi mogu da potiču iz podjele kapitala, doprinosa članova, donacija, grantova, subvencija ili fondova drugih organizacija. Organizacija će imati kredibilitet koji garantuju njeni partneri ili država. Investirani novac će biti otplaćen onako kako je podijeljen. Predlaže se da svaki dio bude suma od 3,000€ i da bude plaćena u dvije jednake godišnje isplate. Od podjele kapitala, očekuje se da će organizacije akumulirati značajan dio finansijskih sredstava koji će biti koristan kao operativni kapital (155 djelova x 3,000€ = 465.000€). Doprinos organizaciji predstavljala bi nabavka opreme i pronalaženje kancelarija. Svrha godišnjeg doprinosa je pokriti operativne troškove aktivnosti organizacija kako je to formulisano u godišnjem akcionom planu. Iz razloga što je Masterplan, koji predstavlja glavni razlog osnivanja ove organizacije, podijeljen u 3 faze, od kojih prva podrazumijeva uglavnom održavanje projekata i organizacija, predlaže se da se godišnji doprinos za prve četiri godine (2005-2008) bude 1% a da se od 2009. godine poveća za 2%. Na osnovu ukupnog iznosa prihoda od vodovodnog i kanalizacionog sektora u svih 14 ViK/JK preduzeća, očekuje se da će prihod od godišnjeg 1% doprinosa iznositi otprilike 115,000€, a od doprinosa od 2%, 230,224€. Ovi iznosi će biti veći ukoliko bude više uspjeha u naplaćivanju računa, više od 60% koliko se ne plaća danas, do očekivanih 90%, što se može postaviti kao cilj za neredni period od 5 godina. PIU može pomoći ViK/JK preduzeća u ovim naporima (poboljšati sposobnosti sakupljanja računa) kroz izradu odreñenih priručnika i vodiča. PIU će osnovati interni kontrolni sistem, i rezultati operacija i bilans će biti kontrolisani od strane spoljnih eksperata. Ova kontrola se u potpunosti razlikuje od kontrole koju sprovodi centralna vlast u RCG.


Nacrt Masterplana

Na kraju, iako će ova organizacija vršiti prvenstveno aktivnosti zbog kojih je osnovana, ona može na sebe preuzeti i druge zadatke u ime svojih partnera, zadataka kao što su specijalizivane studije, tehničke studije, itd.

Procjenjeni prihodi u PIU Tabela 7.2

Opština

Vodosnabdijevanje – sektor za ispuštanje otpadnih voda- prihodi u 2002.

Doprinos 1%

Doprinos 2%

Andrijevica 31,392 313 628 Berane 328,266 3,282 6,565 Bijelo Polje 400,626 4,006 8,013 Danilovgrad 565,845 5,658 11,317 Kolašin 117,306 1,173 2,346 Mojkovac 315,427 3,154 6,309 Nikšić 257,4574 25,745 5,1491 Plav 168,843 1,688 3,377 Pljevlja 886,911 8,869 17,738 Plužine 31,297 312 626 Podgorica 5,878,155 58,781 117,563 Rožaje 111,460 1,114 2,229 Šavnik 0 0 Žabljak 10,101 1,011 2,022 Ukupno 11,511,203 115,112 230,224

Izvor: TM Razmatranja o cijenama usluga(dodatak 4)

7.3 Buduće potrebe i postojeće organizacije – upravljanje i održavanje

Predložana organizacija PIU, na polju vodovodnih i kanalizacionih aktivnosti, ne lišava bilo kojih odgovornosti postojeća ViK/JK preduzeća. S druge strane, implementacija Masterplana, zahtijevaće stvaranje novih uslova u budućnosti. Uspjeh nove atmosfere će velikim dijelom zavisiti od zaposlenih kao i od lokalnih preduzeća i opština koje ne smiju zbog novih uslova dodatno opteretiti stanovništvo, već naprotiv, mora se osjetiti opšte poboljšanje usluga od kojih će imati koristi i zaposleni i potrošači. Stoga, akcenat bi trebao da bude na prihvatanju postojećih organizacija koje će u budućnosti nastaviti da vrše aktivnosti koje vrše u ovom trenutku. Ovo prihvatanje je neophodno obzirom da će postojeća preduzeća morati da preuzmu povećane odgovornosti kada je u pitanju upravljanje i održavanje i nove usluge zbog implementacije Masterplana. Kako bi se pokrile ove buduće usluge, predložene su tri alternative:

(Α) Pretvoriti JKP u ViK (Β) Održati trenutni status (C) Dodijeliti nove aktivnosti trećim partijama

Da bi se odabrao najbolji predlog, opet su razmatrana 3 kriterijuma (finansijski, upravni i pomoćni). Kada je u pitanju organizaciona evolucija postojećih organizacija, nije se došlo do sigurnih zaključaka pri razmatranju pozitivnih i negativnih aspekata.


Nacrt Masterplana

Zapravo, pretvaranje JKP u ViK nije razmatrano u opštinama sa malo stanovnika zato što bi to prouzrokovalo dodatne operativne troškove. Zapravo, na osnovu prikupljenih informacija, u 5 od 14 opština populacija ne prelazi broj od 10,000 (i jedna opština koja jedva ima stanovnika više od 10,000). Takoñe se može primijetiti da neke od ovih opština u kojima se nalaze JKP mogu ostati na tom statusu jer bi vršile iste funkcije i u slučaju da se pretvore u ViK preduzeća. Meñutim, ono što se treba uraditi jeste poboljšanje efikasnosti rada preduzeća. Stoga, najbolje rešenje bi bilo zadržati trenutni status i ohrabriti dobrovoljne preobražaje JKP u ViK. Ostaje da se izvrši unutrašnje restruktuiranje ovih organizacija kako bi u budućnosti mogle da odgovore odgovarajućim potrebama. Na osnovu rada i održavanja grupe usluga, detaljne odgovornosti uključuju:

• Sastavljanje nacrta o budžetu i predviñanje bilansa

• Sastavljanje nacrta godišnjeg i kratkoročnog akcionog plana

• Osnivanje i praćenje registra o klijentima

• Procedure oko naplate dugova (redovno mjerenje, izdavanje računa, informisanje tehničkog odjeljenja o bilo kakvim oštećenjima/nezgodama pri vodosnabdijevanju, informisanje pravnog odjeljenja o pravnoj zaštiti ukoliko se javi potreba za tim)

• Monitoring/nadzor računa potrošača. Održavanje statističkih podataka

• Procedure plaćanja

• Listing ovlašćenih distributera

• Nacrt godišnjeg plana o nabavci

• Nacrt godišnjeg tehničkog plana

• Prosljeñivanje procedura za nacrt projektnih studija (po potrebi)

• Voñenje skladišta (uz registre, na kartonima ili u električnom formatu)

• Osnivanje i održavanje centrale koja prima tužbe o oštećenjima i osnivanje mehanizma za automatsku provjeru i popravku oštećenja

• Osnivanje i koordinacija radnih grupa i monitoring vodovodnih i kanalizacionih mreža

• Sprovoñenje radova na proširenju mreže, instalaciju ili zamjenu ureñaja za mjerenje

• Održavanje kalendara sa incidentima, i mjerenjima otpadnih voda

• Voñenje zapisa/registara i procjena njihovog funkcionisanja u skladu sa priručnikom

• Monitoring nivoa zagañenja u manjim i većim industrijskim jedinicama u okviru Sporazuma i Standardima Otpadnih Voda i direktiva PIU

• Nadzor nabavke i sprovoñenja studija i radova od strane trećih partija

Jedna od odgovornosti PIU biće obezbijediti tehničku pomoć ViK/JK preduzećima na projektnom području kako bi se uspješno obavila implementacija Masterplana. Ovo znači da ViK/JK preduzećima na projektnom području PIU mora obezbijediti sledeće:

• Specijalizovano osoblje za upravljanje i održavanje postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda, koji mogu da obavljaju odreñene dužnosti, kao što je čišćenje opreme, regulisanje i modelirane postrojenja u skladu sa pravilima rukovanja, osoblje koje će se suočavati sa nekim težim slučajevima

• Znanje o specijalnim pitanjima kao što je Sporazum i Standardi Otpadnih Voda


Nacrt Masterplana

• Ispunjavanje posebnih potreba ViK/JK preduzeća kao što su studije o efikasnosti rada postrojenja, itd.

• Nabavka specijalizovane i skupe opreme za održavanje postrojenja i mreža, kao što je automatska podzemna oprema bazirana na robotskoj primjeni. PIU može nabaviti opremu, ili da je rentira ili da obezbijedi potrebne servise.

Što se tiče hemijskih analiza otpadnih voda sa postrojenja, one će se sprovoditi u hemijskim laboratorijama koje već postoje na području. Meñutim, ove laboratorije bi trebale što prije da obezbijede akreditaciju.

U slučaju preobražaja JKP u ViK, nova ViK preduzeća će imati istu nadležnost u opštini kao i sada. Generalno, finansijski menadžment se neće promijeniti u preduzećima, meñutim neke će se promjene izvršiti kako bi se postiglo:

a) povećanje broja naplaćenih računa b) osnivanje mehanizama za naplatu računa koje će imati nezavisnost, i c) racionalizacija cijena usluga

Postavljanje novih cijena usluga koje će biti bazirane na finansijskom statusu potrošača i sa druge strane na troškovima za ispravno funkcionisanje jednog vodovodnog i kanalizacionog sektora, biće neophodno kako bi se finansirala implementacije Masterplana. Više cijene usluga će pomoći u tome da potrošači smanje potrošnju do razumnih granica.

7.4 Razvoj ljudskih resursa i potrebe obučavanja

Ovo poglavlje se odnosi na izradu strategije za razvoj ljudskih resursa i osnivanje Centra za obuku kako bi se pokrile opšte potrebe zaposlenih u vodovodnom i kanalizacionom sektoru i upoznati ih sa novom tehnologijom. Opšte potrebe obučavanja uključuju sva ViK/JK preduzeća kao i PIU osoblje. Na osnovu analiza o postojećim okolnostima, predložena su tri alternativna rešenja za Centar za obuku:

a) sposobnosti obučavanja na univerzitetskom nivou, b) akademski nivo podučavanja i posjedovanje tehničkih vještina, c) raspoloživost agencija koje su uključene u obučavanje, d) potrebe ljudi koji će biti obučavani i e) aktivnosti Internacionalnih organizacija koje su aktivne u Crnoj Gori:

Tri alternativna rešenja ukazuju na:

Α) Organizacija osnovana od strane Univerziteta Β) Organizacija osnovana od strane Internacionalnih organizacija C) Organizacija osnovana od strane ViK/JK preduzeća

Razmatranjem sledećeg: a) kapacitet Tehničkog Univerziteta u Crnoj Gori u upravljanju i voñenju specifičnih potreba obuke je ograničen i b) sve Internacionalne Organizacije aktivne u Crnoj Gori na području obučavanja nude posebne kratkoročne programme obuke, izabran je predlog da se osnuje organizacija koja, ne samo da će upravljati obukom već i ćedoprinositi formulaciji strategije obučavanja. Ovo navodi na


Nacrt Masterplana

sledeći zaključak: Centar za obuku će biti osnovan od strane ViK/JK preduzeća i posebno od strane najvećih i najnaprednijih meñu njima, a to je ViK u Podgorici. Centar za obuku (TC) treba da pokriva potrebe ba svim nivoima (primarni, ponovna obuka, specijalizacija) i treba da bude u toku sa novom tehnologijom, i ova nova tehnologija će se primjenjivati na implementaciji Masterplana (na pr. tehnologija koja će se koristiti na novima postrojenjima za prečišćavanje otpadnih voa) i na polju upravljanja (na pr. Informatička tehnologija - IT). Planiranje obuke treba da prati dva osnovna kriterijuma: a. Formulisanje strategije, koje ima za cilj identifikovanje i prioritizaciju ciljeva u programu obuke. U početku se vrši identifikacija potreba obuke, u toku koje se vrši spoznaja:

• Slabosti i propusta u obuci ili specijalizaciji u postojećem ljudskim resursima

• Područja na kojima ljudski resurs zahtijeva dalje obučavanje

• Mogućnosti specijalizacije ili usmjeravanje viška osoblja sa odreñenim kvalifikacijama na druga polja rada

• Inkorporacija novih pristupa na osnovnim poljima upravljanja i održavanja .

Na kraju, sprovešće se osnivanje kooperacije izmeñu TC i PIU kako bi se formulisala strategija i kako bi se osigurao paralelan progres u organizacijama koje rade na implementaciji Masterplana u pogledu obuke. b. Planiranje implementacije, koje se odnosi na identifikaciju koraka koje treba preduzeti kako bi se postigli ciljevi, kroz obučavanje i koji će osigurati da svi uslovi - socijalni, ekonomski, organizacin – budu obezbijeñeni kako bi se postigao uspjeh isplaniranog:

• Obučavanje se planira na osnovu tema i grupa (tematske jedinice, odnosi i proporcionalnost teorije i prakse, priručnici za obuku, itd.)

• Selekcija specifičnih metoda obuke u zavisnosti od prirode svakog programa

• Odluka o dužini trajanja i struktura procesa obuke

• Selekcija odgovarajućeg naučnog tima

• Planiranje meñusobne povezanosti sa potrebama Masterplana kako bi se obezbijedila neophodna koordinacija sa aktivnostima u pogledu vremena i funkcionisanja.

Prije implementacije plana, stvoriće se takvi uslovi – socijalni, ekonomski, organizacioni (uključujući i program obuke) – da uspjeh bude zagarantovan. Identifikacija potreba obuke a zatim odreñivanje prioriteta će se vršiti periodično, na godišnjoj osnovi, uključujući sledeće aktivnosti:

• Analiza specijalno izrañenih upitnika o potrebama obučavanja

• Racionalizacija identifikovanih potreba

• Povezati obuku sa razvojnim planovima svake organizacije, u skladu sa Masterplanom

• Razviti sadržaj programa obuke

• Proučiti izvodljivost implementacije programa obuke (troškovi, paralelno sprovoñenje programa, itd.)


Nacrt Masterplana

Upitnici će obezbijediti opštu sliku o potrebama obučavanja kako bi se razvile odgovarajuće aktivnosti u okviru obuke na regionalnom nivou. Zatim se identifikovane potrebe sjedinjuju i formiraju u jedinstveni plan, a zatim će se razmotriti izvodljivost učešća svih članova osoblja a da se pri tome ne naruši raspored o osnovnim, glavnim funkcijama organizacija. Godišnji plan obuke će se organizovati na osnovu ovih zahtjeva. Za svaki program osnovana su dva kriterijuma: kriterijum za obučavanje i finansijski kriterijum. Kriterijum obuke obuhvata sledeće:

• Detaljan raspored o vremenu

• Biografije trenera

• Spisak imena osoblja koje se podučava

• Neophodna pomoćna dokumenta

Finansijski kriterijum obuhvata troškove programa obuke i trošak učešća svakog “učenika”, što će finansirati organizacija u kojoj rade. Opšti plan je proslijeñen svakom od 14 ViK/JK preduzeća kako bi se u okviru preduzeća napravili planovi i pripreme. Analiza strukture plana otkriva da li je moguće sprovesti ove programme u ostalim područjima takoñe, pod uslovom da materijalna i tehnička infrastruktura to dozvoljava. Centar obuke (TC) će napraviti program prema kojem će se obuka vršiti. Pripremiće se i procedura nadzora, bazirana na ljudskim resursima po regionu, po kategoriji osoblja, po temi i po članovima osoblja koje se podučava. Na osnovu upitnika koji će biti podijeljeni svim ViK/JK preduzećima, o procjeni trenutnih uslova za obuku u preduzećima i o potrebama obučavanja koje će predstavnici preduzeća iznijeti u toku sastanaka i intervjua, izrañena je sledeća Tabela koja govori o ispunjavanju potreba o obuci.


Nacrt Masterplana

Plan obuke Tabela 7.3

Ciljne grupe

PROGRAM

Vo

d. D

irektori

PIU

T

eh.

direkto

ri

Vo

d. In

ženjeri

Vo

d

Teh

. o

sob

lje

Vo

d.

račun

ovo

dstv

o

Kvalifiko

vani

radn

ik

Nekvalifiko

vani rad

nik

Po

dlo

ge

Br. Trajanje (sati)

Sektor upravljanja vodovodom

x x 20 15

Upravljanje vodovodnih preduzeća

x x 40 40

EU Zakonska regulativa o zaštiti sredine

x x x x 60 40

Projekat postrojenja

x x 20 120

Projekat kanalizacione mreže

x x x 40 120

Upravljanje projektom

x x x 45 40

Upravljanje izgradnjom

x x 20 80

Održavanje mreža

x x x 60 40

GIS sistemi x 20 40

Sigurnosni aspekat

x x 30 40

Sigurnosne procedure

x x 60 40

Upravljanje ugovorima

x x x x 50 40

Zakonska regulativa o javnim radovima

x x x x 50

Rad postrojenja x x x 45 120

Postrojenje - Upravljanje i održavanje

x x 30 80

Rad kanalizacione mreže

x x x 60 40

Automatiizacija x x 40 40

Voñenje računovodstva

x 20 40

Kompjuterske vještine

x x x x x 100 80

Odnosi sa javnošću

x x x x x 80 10

Osnivanje TC je dio implementacije Masterplana. U toku prethodno izvedenih analiza, istraživanje alternativnih rešenja uključilo je i mogućnost vršenja intervjua, uslove materijalne i tehničke infrastrukcture i relevantno iskustvo. Ovi preduslovi su razmatrani u izboru predloga. ViK u Podgorici zadovoljava sve uslove u trenutnoj situaciji. Kako bi se izbjeglo osnivanje novih struktura koje bi povećale troškove, predloženo je da se TC organizuje u okviru ViK preduzeća, a ne nekog drugog entiteta. Na osnovu dogovora, Centar za obuku (TC) bi mogao da bude jedna posebna komponenta PIU organizacije.


Nacrt Masterplana

Stalno osoblje TC će obuhvatati:

• Administrativnog – Finansijskog šefa (direktora) Centra, koji je odgovoran za cjelokupan rad Centra.

• Šefa u obuci, koji je odgovoran za proces obučavanja, i

• Osoblje sekretarske podrške.

Prve dvije pozicije spadaju u naučno osoblje Centra za obuku (TC). Najmanje jedan Naučni Koordinator i Procjenjivač bi trebali da budu postavljeni u svakoj od aktivnosti obuke. Naučni Koordinator ima opštu odgovornost za pripremu odreñenih aktivnosti, zatim za implementaciju programa obuke za konkretnu aktivnost, uključujući i izbor poznavaoca koji će da vrše obučavanje.

U toku sprovoñenja programa obuke, stalno osoblje će biti podržavano od strane izabranih učitelja i procjenjivača. Učitelji mogu biti izabrani na taj način što će im biti ponuñen rad na godišnjem programu obuke. Svaki učitelj mora da ima dobre kvalifikacije, da bude obrazovan, da ima bogato iskustvo i bogato znanje o modulu o kojem će podučavati. Procjenjivač ima zadatak da procijeni validnost načina obuke, a biće izabran od strane glavne osobe postavljene za program obuke. Na osnovu ove procjene, formiraće se registar dobrih učitelja koji će u budućnosti biti pozvani na ponovni rad.

Osnovni izvor prihoda je honorar za obučavanje koji će plaćati korisnici usluga obuke. Pored toga, Centar za obuku može tražiti sponzore ili biti u bliskoj saradnji sa internacionalnim organizacijama. U pogledu minimalnih operativnih troškova Centra za obuku (TC), 3 plate službenika mogu se pokriti jednim dijelom godišnjih subvencija od strane PIU. U konačnom formiranju PIU, ova stavka bi trebala biti uzeta u obzir. Plate službenika i pomoćnika Centra procijenjeni su u nastavku:

Minimalni zahtjevi u pogledu osoblja za Centar za obuku Tabela 7.4

MINIMALNE POTREBE CENTRA ZA OBUKU U POGLEDU OSOBLJA

Administrativni – Finansijski šef (direktor) Centra

Fiksno …mjesečna plata….

Šef obučavanja Fiksno …mjesečna plata….

Sekretarska podrška Fiksno …mjesečna plata….

Naučno osoblje

Naučni koordinator Programa obuke (TC eksterni zaposleni)

Naučni koordinator svakog posebnog programa vršilac obuke vrši funkcije prema pravilima programa: broj sati x časovni honorar

Procjenjivač programa obuke (TC eksterni zaposleni)

Procjenjivač svakog posebnog programa obuke vrši funkcije prema pravilima programa: broj sati x časovni honora

Finansijski menadžement TC ukjučuje a) fiksne operativne troškove (plate za stalne radnike, opadanje vrijednosti postojećih objekata, zakup stalnih objekata i opšti administrativni troškovi) i b) upravljanje posebnim programima obuke bazirano na posebnom finansiranju svakog programa.


Nacrt Masterplana

Ukupna suma gore navedenih troškova jednaka je operativnim troškovima svih radova koje obavlja TC, koji je podijeljen korisnicima prema mehanizmima opisanim gore.

Glavni komandni centar biće lociran u Podgorici, a zatim i u svakom ViK/JK preduzeću pojedinačno u kojima će se obuka vršiti. Kao što je već rečeno, obuka će se možda održavati i na drugim lokacijama pod uslovom da su obezbijeñene potrebnom materijalnom i tehničkom infrastrukturom. Lokalno obučavanje je bolje rešenje zbog mjesta stanovanja osoblja koje će proći kroz obuku.


Nacrt Masterplana

8. JAVNE KONSULTACIJE (TM12)

8.1 Uvod

Proces javnih konsultacija je osmišljen i pprimjenjen tako da se ubrza ključenje lica zainteresovanih za realizaciju ovog projeka (stakeholders) na koji projekat utiče. Obezbježeno je ušečće zainteresovanih subjekata uz informacije koje su im bile potrebne za svrsishocno učešće id a im se ponudi mogućnost da doprinesu izradi projekta za odvoñenje i prečišćavanej otpadnih voda.

Pristup koji je primijenjen imao je za cilj da pridobije što veći odaziv od strane stakeholdera. Proces konsultovanja sa javnošću se odnosio na pružanje informacija, prikupljenih podataka i organizovanje foruma dijaloga kojima je osnovni cilj bio razumijevanje glavnih ciljeva projekta. Program kosultovanja, učesnici i konsultanti su neophodni faktori u razvoju projekta.

TM 12 opisuje sve faze procesa konsultovanja sa javnošću koje su organizovane u okviru ovog projekta, takoñe obuhvata i kratki izvještaj o mišljenjima i učincima koji su rezultat implemetacije ovog procesa i na kraju, u ovom izvještaju je data kratka procjena procesa konsultovanja u kojoj se opisuje šta je njime postignuto i šta je pošlo naopako.

8.2 Ciljevi Svrha procesa konsultovanja sa javnošću sastojala se u informisanju stakeholdera o projektu i u potrazi za predlozima koji se odnose na Masterplan. Konkretni ciljevi procesa konsultovanja sa jvanošću su sledeći:

• Informisanje ključnih stakeholdera o projektu

• Konsultovanje stakeholdera u ranim fazama projekta

• Prepoznavanje svih ključnih pitanja i interesa

• Dobijanje odgovora od strane stakeholdera značajnih za Masterplan

• Incorporacija mišljenja stakeholdera u Masterplan in a taj način poboljšanje njegovog značaja

• Dobiti podršku od strane stakeholdera i prihvatanje projekta od strane javnosti

• Podizanje svijesti o očuvanju okoline kao i o načinu upravljanja otpadnim vodama

8.3 Aktivnosti koje se odnose na konsultovanje Aktivnosti koje se odnose na proces konsultovanja, koje su preduzete u periodu implementacije od januara do septembra 2004. su:

• 2 Radionice (Uvodna i Završna)

• 3 Diskusije za okruglim stolom

• Neformalni razgovori (sastanci)

• Izrada i podjela brošura

• Izrada i podjela pomoćnog materijala o prezentaciji

• Podržavanje aktivnosti: novine i lokalne radio stanice

• Izrada izvještaja o Procesu konsultovanja


Nacrt Masterplana

8.4 Rezultati procesa konsultovanja sa javnošću

Ključni rezultati procesa konsultovanja sastoje se u sledećem:

• Stakeholderi su svojim tehničkim dodacima doprinijeli finalizaciji projekta

• Ostvarenje cilja koji se odnosi na podizanje svijesti o očuvanju okoline

• Opšta prihvaćenost projekta od strane stakeholdera koji su učestvovali u Procesu konsultovanja. Meñutim, izražena je briga o budućim finansijskim mogućnostima

• Stepen učešća je bio prilično mali, neke grupe stakeholdera nisu aktivno učestvovale u procesu konsultovanja, što je rezultiralo kratkim izlaganjem

• Kod velikog broja stakeholdera interesovanje je bilo ograničeno

• Prioritet su imali ekonomski i finansijski aspekti Generalno, ovim procesom postignuta je većina zamišljenih ciljeva. Najvažniji rezultat ovog procesa se sastoji u tome što je sakupio stakeholdere iz različitih sektora i povezao ih u zajednički okvir upravljanja otpadnim vodama. Procesom konsultovanja sa javnošču postignut je cilj o informisanju svih učesnika o projektu što je doprinijelo finalizaciji Masterplana.

8.5 Preporuke

Glavne preporuke dobijene procesom konsultacija s javnošću su sljedeće:

• Organizacija kampanje o podizanju svijesti (raspodjela štampanog materijala, korišćenje postojećih medija, javni sastanci, javno saslušanje, konferencije) usmjerena je na uviñanje koristi od nove kanalizacione mreže i postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda, a naročito na smanjenje potrošnje vode i na prevenciju odlaganje čvrstog otpadnog materijala u kanalizacione cijevi.

• Nevladinim organizacijama u Crnoj Gori koje se bave okolinom, trebalo bi pružiti podršku kako bi povećale svoje aktivnosti. Takoñe je potrebno organizovati radionice za obučavanje i konferencije u cilju podizanja svijesti o životnoj okolini. Za organizovanje ovih kampanji, Vlada bi trebala da podrži nevladine organizacije adekvatnim fondovima.

• Podizanje svijesti o očuvanju okoline kod generacija mladih ljudi bi trebalo sprovesti u školama i na fakultetima kroz uvoñenje predmeta o životnoj okolini, zatim kroz organizaciju seminara na temu okoline, raspodjelu letaka i brošura sa sadržajem koji se odnosi na okolinu.

• Kreacija Web-sajta (Web-site) koj će prezentovati rezultate projekta i proseca konsultovanja sa javnošću. Ovo bi doprinijelo publicitetu projekta i privuklo potencijalne finansijske institucije da investiraju u turistički sektor.

• Povećanje učešća javnosti u procedure procjene uticaja na životnu okolinu za obnovu kanalizacione mreže i izgradnju postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda.


Nacrt Masterplana

9. SUMARNI IZVJEŠTAJ O KLJUČNIM ZAKLJUČCIMA I PREPORUKAMA 9.1 Uvod

Ovaj Masterplan, u izvjesnoj mjeri, opisuje razvoj infrastrukture otpadnih voda u oblasti gdje se projekat implementira i daje preporuke o tome koje objekte je neophodno izgraditi i kada. Dinamika ovih aktivnosti će, naravno, zavisiti od mnogih faktora, izmeñu ostalog , ne najmanje od raspoloživosti bespovratnih sredstava koja obezbjeñuju donatori, što se ne može sa sigurnošću planirati. Smatra se, meñutim, da će ovaj dokument obezbjediti sve informacije koje su neophodne za nostrane finansijske institucije (IFI) da bi se izvršila procjena izvodljivosti ovih mjera.

Takoñe je neophodno ponovo naglasiti da će mjere, koje se sprovedu u okviru Faze 1, dati značajan doprinos u pogledu smanjenja stepena zagañenja životne sredine izazvanog otpadnim vodama, i obezbjediti zdravu osnovu za razvoj sistema u budućnosti kako bi veća naselja bila u potpunosti pokrivena kanalizacionom mrežom. Neophodno je obezbjediti početne preduslove za obuku i uvježbavanje osoblja za rad na postrojenjima za prečišćavanje otpadnih voda. Ove mjere pripremljene su na takav način da zahtjevaju najmanja moguća finansijska ulaganja koja za veća naselja iznose oko 80 miliona EUR (ne uzimajući u obzir platežnu moć potrošača). Realizacija cjelokupnog projekta iznosila bi oko 280 miliona EUR, što predstavlja znatno veću sumu, koja vjerovatno premašuje finansijska sredstva cijele države.

Zbog toga se preporučuje da se razvoj aktivnosti predviñenih Fazom 1 uzme kao prioritet i da se sav napor uloži u postizanje tog cilja bez pretjeranog ulaganja u realizaciju aktivnosti iz Faze 2/3 u ovom trenutku. Predstavljeni su predlozi koji se odnose na institucionalni razvoj i koji su neophodni radi davanja podrške ovom programu. Meñutim, svjesni smo činjenice da će to najvjerovatnije predstavljati doprinos raspravi kako riješiti probleme (a) realizacije projekta i (b) kako uspješno njima rukovoditi. Neophodno je da ova rasprava otpočne što je prije moguće.

Preporučuje se da Ministarstvo zaštite okoline i ureñenja prostora organizuje rasprave izmeñu opština i lokalnih preduzeća kako bi se postigao konsenzus na predlog koji se odnosi na institucionalno jačanje/reorganizaciju u TM 11 ili pripreme alternativno rešenje po ovom pitanju. U ovom dokumentu dati su i drugi predlozi i pretpostavke koji dodiruju razvoj kanalizacionih sistema i postrojenjia za prečišćavanje, ali koji su veoma važni, a u nekim slučajevima su od kritičnog značaja. Ovom prilikom, predlozi i pretpostavke su rezimirane u narednim paragrafima bez posebno utvrñenog redosleda.

9.2 Poboljšanje vodosnabdijevanja na projektnom području (ViK i JK preduzeća,

Vlada, Donatori)

Cjelokupni Masterplan je zasnovan na pretpostavci da će potrošnja vode, koja trenutno iznosi oko 280 l/s.d u prosjeku, biti svedena na razumniji nivo do 2009, odnosno na 120 l/s.d za sve gradove osim za Nikšić i Podgoricu, gdje će biti omogućena potrošnja do 150 l/s.d. Prosječna potrošnja vode u Zapadnoj Evropi je oko 150 l/s.d i u fazi je opadanja.

Ovakavim pristupom dobijaju se sledeći rezultati:


Nacrt Masterplana

• Količinaa otpadnih voda će se smanjiti (troškovi za kanalizacionu infrastrukturu koji su predloženi ovim Masterplanom bi bili znatno veći u slučaju da su se predloženi projekti zasnivali na podacima o otpadnim vodama dobijenim na osnovu postojeće potrošnje vode).

• Smanjenje potrebe za traženjem novih izvorišta.

Najveća količina vode, koja se koristi za vodosnabdijevanje, dobija se iz planinskih izvora gravitacijom (bez korišćenja pumpnih stanica). Voda sa ovih izvora skoro da se uopšte ne prečišćava; jedini proces koji se koristi je dezinfekcija hlorinacijom, a u mnogim slučajevima ne primjenjuje se čak ni ovaj proces prečišćavanja.

Ovaj Masterplan preporučuje da se u narednih 25 godina ne preduzima ništa u pogledu razvoja kanalizacione infrastrukture u seoskim naseljima. Činjenica iz koje je proizašao ovaj predlog bazirana je na tome što ne postoje čvrsti dokazi da postojeće metode ispuštanja otpadnih voda izazivaju značajno zagañenje površinskih ili podzemnih voda. Pored toga, ono što većina stanovnika u seoskim naseljima preferira odnosi se na razvoj vodovodnog sistema u mjestima gdje ne postoji.

Ne postoje dokazi o uzroku zagañenja podzemnih voda, meñutim, očigledno je da se rizik od takvog zagañenja povećava u skladu sa brojem stanovnika koji žive na jednoj lokaciji, a koji koriste septičke jame za ispuštanje otpadnih voda, i pored toga, zbog relativno male pokrivenosti kanalizacionom mrežom u glavnim urbanim naseljima, ova situacija zagañenja prilično je zastupljena.

Najzastupljeniji izvori vode za snabdijevanje su planinski izvori za koje ne postoji mogućnost da se zagade ljudskom nepažnjom, meñutim, novi izvori vode iz bušenih bunara imaju mnogo veću mogućnost zagañenja zato što se nalaze u blizini glavnih naselja. Kao što je već gore napomenuto, postoji povećani rizik zagañenja ovih izvora zbog blizine ljudskih naselja.

Smanjenje potrošnje vode imalo bi za rezultat manju potrebu za traženjem novih izvorišta vode, pa bi se na taj način smanjio i rizik njenog zagañenja.

Meñutim, utvrñeno je da je u ovom trenutku količina vode koja se gubi iz vodovodnih sistema veoma velika. Na osnovu dokumenta “Projekcija Dugoročnog Snabdijevanja Vodom Crne Gore, Decembar 1998”, koji opisuje vodosnabdijevanje na projektnom području (v. Dodatak 2, TM 6), u 1991. godini, količina za koju nije utvrñeno gdje nestaje, predstavljena je u Tabeli 9.1.

Ukoliko ne bi postojao ovaj gubitak u mreži, mogla bi da se obezbijedi dovoljna količina vode za snabdijevanje potrošača. Rešavanje ovog problema bilo bi svakako bolje rešenje nego pronalaženje novih izvora za koje postoji mogućnost da bi zagañenje bilo prisutno u većoj mjeri.

Pored velikih gubitaka, vodovodni sistemi imaju i druge nedostatke:

Gradska naselja

• Neadekvatno mjerenje potrošnje vode (zajednička i individualna potrošnja)

• Neodgovarajući kapacitet rezervoara

• Neadekvatna zaštita na slivnim područjima izvorišta

Seoska naselja

• Veoma mala pokrivenost javnim vodovodnim sistemima


Nacrt Masterplana

• Neadekvatno prečišćavanje vode u privatnim vodovodnim sistemima.

Procenat neobračunate vode i javnim preduzećima Tabela 9.1 za vodosnabdjevanje, po opštinama

Javni vodovodni sistem Gubitak vode u mreži (%)

Andrijevica 77 Berane 48 Bijelo Polje 57 Danilovgrad 59 Kolašin 57 Mojkovac 40 Nikšić 38 Plav 44 Pljevlja 26 Plužine 39 Podgorica 40 Rožaje 77 Šavnik 40 Žabljak 28

Stoga se predlaže da se izradi Masterplan za vodosnabdijevanje na projektnom području, sa sljedećim ciljevima:

• obezbjeñivanje adekvatne količine vode,

• eliminisanje gubitka vode gdje postoji ekonomično rešenje da se ono sprovede,

• zaštita postojećih vodovodnih sistema – iako postoji zakonska regulativa (Pravilnik o odreñivanju i očuvanju sanitarnih zona za zaštitu izvorišta i aktivnosti u ovim zonama: Službeni List Republike Crne Gore, Br. 8/97) koja se odnosi na ovu zaštitu, u mnogim slučajevima ne sprovode se odgovarajuće mjere, kao što je na pr. postavljanje ograde koja bi spriječila životinjama prilaz slivnim basenima, i slično,

• poboljšanje mjerenja i dostavljanje računa,

• povećanje stope prikupljanja računa,

• uvoñenje realnih cijena usluga i poboljšanje usluga,

• proširenje vodovodnih sistema gdje za to postoji ekonomično rešenje.

U toku rada na ovom Masterplanu, došlo se do raznih saznanja koja se odnose na potrošnju vode, kao na pr. punjenje kade hladnom vodom kako bi se boce sa pićem mogle ohladiti pri ljetnjoj temperaturi. Ovaj i slični načini potrošnje vode utiču na to da se na projektnom području voda troši u prekomjernim količinama. Stoga, u cilju smanjenja potrošnje vode, bilo bi veoma korisno sprovesti Kampanju podizanja javne svijesti kako bi se javnost informisala i edukovala u pogledu socijalne odgovornosti korišćenja vode.

Da bi se platili predloženi projekti, biće neophodno povećati cijene usluga, a poboljšanje u pogledu prikupljanja računa imaće za rezultat smanjenu potrošnju


Nacrt Masterplana

vode. Meñutim, ovo će zahtijevati uvoñenje ili poboljšanje mjerenja potrošnje vode tako da potrošja voda bude direktno povezana sa cijenom.

9.3 Praćenje kvaliteta vode (Vlada)

TM 3 ukazuje na činjenicu da postoji veoma malo podataka na osnovu kojih bi se mogao utvrditi kvalitet podzemnih voda na projektnom području. Iako se kvalitet površinskih voda detaljnije prati, mora se istaći da ni praćenje kvaliteta površinskih voda nije u potpunosti odgovarajući u ovom trenutku. Stoga se predlaže da se ispitaju procesi praćenja kvaliteta voda i da se na osnovu toga odredi sveobuhvatni program o monitoringu kvaliteta vode i za površinske i za podzemne vode. Vodiči koji su izdati od strane EUROWATERNET-a mogli bi da posluže kao osnova za poboljšanje postojećih mreža, podrazumijevajući da su ostvarena finansijska sredstva koja bi poslužila za realizaciju ovog plana.

9.4 Kampanja podizanja javne svijesti (Vlada/Donatori)

Pored kampanje podizanja javne svijesti predložene u Poglavlju 9.1 gore, postoji još jedan problem na koji je neophodno skrenuti pažnju javnosti, a to je odlaganje čvrstog otpada u kanalizacione cijevi. Ova praksa primijećena je u mnogim gradovima i predstavlja glavni razlog začepljenja kanalizacionih cijevi. U cilju prekidanja prakse odlaganja čvrstog otpada u kanalizacione cijevi, predloženo je pokretanje kampanje podizanja javne svijesti koja se odnosi na ovaj problem. Ova situacija se može poboljšati kada se završi implementacija Masterplana za čvrsti otpad, meñutim, i dalje će postojati potreba da se sprovede ova kampanja dok se ne odrede odgovarajuće zaštitne mjere.

9.5 Razvoj GIS sistema (ViK i JK preduzeća)

GIS sistem koji je razvijen u okviru ovog projekta, dostavljen je svim opštinama i ViK/JK preduzećima. Svi prikupljeni podaci koji opisuju kanalizacione cijevi unijeti su u GIS sistem. Izrañena je i baza podataka kako bi se mogli unijeti podaci kao na pr. dubina postavljena kanalizacionih cijevi i poklopci šahtova, precizna lokacija šahtova, itd. Meñutim, veoma mnogo neophodnih informacija nije bilo dostupno. Iako ovo nije spriječilo izradu Masterplana, biće neophodno prikupiti sve podatke prije nego što se počne sa detaljnim projektovanjem. Prikupljanje ovih podataka predstavlja veoma važan zadatak. ViK preduzeće u Podgorici angažovalo je više od 50 čovjek -godina prilikom razvoja njihovog GIS sistema (koji je služio kao model za razvoj GIS sistema ovog projekta) izrañenog po visokim standardima, a Nikšić sada primjenjuje iste tehnike kako bi razvili sopstveni GIS sistem. Detalji koji su unijeti u ova dva GIS sistema predstavljaju i više nego što je potrebno za detaljno projektovanje pomenuto gore, meñutim, podaci koji opisuju precizan položaj šahtova, nivo poklopaca i dubine šahtova, bilo bi potrebno sakupiti što je prije moguće.


Nacrt Masterplana

9.6 Program čišćenja kanalizacionih cijevi (ViK i JK preduzeća)

Opšta pretpostavka ovog Masterplana jeste da su postojeći kanalizacioni sistemi generalno funkcionalni i da se mogu zadržati kao dio cjelokupnog sistema. Neke izmjene kanalizacione mreže se smatraju neophodnim, meñutim, generalno u okviru postojećih sistema biće zamijenjeno ne više od 20% postojećih kanalizacionih cijevi. Prilikom vršenja inspekcije kanalizacionih cijevi, utvrñeno je da većina nikada nije čišćena i da se čišćenje vrši samo u slučaju začepljenja. Kao posledica toga, postojeće kanalizacione cijevi sadrže velike količine akumuliranih materijala koje ometaju protok i smanjuju njihov kapacitet. Glavni uzrok ovog problema je to što nigdje ne postoji adekvatna oprema za čišćenje kanalizacionih cijevi. Stoga, neophodno je sprovesti program čišćenja kanalizacionih cijevi koji se može osnovati ili u ViK/JK preduzećima ili na regionalnom ili nacionalnom nivou. Nabavka opreme za čišćenje kanalizacionih cijevi – naročito mašina na mlazni pogon i dodatnih vakuumskih kamiona sa cisternom – trebalo bi da se obavi prije implementacije Masterplana. Ovo će omogućiti pribavljanje podataka o kojima je bilo riječi u Poglavlju 9.5.

9.7 CCTV inspekcija kanalizacionih cijevi (ViK i JK preduzeća)

Inspekcija kanalizacionih cijevi se vrši pomoću električnih televizijskih kamera (CCTV) koje snimaju izgled unutrašnjosti kanalizacionih cijevi dok prolaze kroz njih i odreñuju njihovo strukturalno stanje sa velikom preciznošću. Nedostaci i oštećenja se sa lakoćom odreñuju na ovaj način, pri čemu se smanjuje trošak popravke. Za Masterplan, procjena stanja kanalizacionih cijevi vršena je na osnovu inspekcije šahtova i na osnovu informacija koje je lokalno osoblje dalo o tome kada i kako su kanalizacione cijevi izgrañene. Ovo je najviše što se moglo postići. Meñutim, bilo bi poželjno znati da li su ovi podaci precizni i da li je predložena strategija “planiranje da se zadrže postojeće kanalizacione cijevi ukoliko ne postoje jaki pokazatelji za suprotno” prihvatljiva ili nije. Drugim riječima, postavlja se pitanje da li je neophodo zamijeniti više cijevi nego što je utvrñeno istraživanjem u okviru Masterplana. Jedini način da se doñe do preciznog odgovora jeste sprovoñenje CCTV inspekcije kroz sve postojeće sisteme, počevši od primarnie kanalizacione mreže. Ovaj postupak se može sprovesti ili na republičkom ili na individualnom nivou, u svakom ViK/JK preduzeću zasebno.

9.8 Odvajanje sistema za atmosferske vode od sistema za ostale fekalne otpadne vode (ViK i JK preduzeća)

Masterplanom je odreñeno da se dopusti da odreñena količina spoljnih tokova ulazi u kanalizacioni sistem, meñutim ovo se ne odnosi na priključivanje odvoda atmosferskih padavina na sistem, što je prisutno u nekim gradovima. Prilikom izrade Masterplana, pošlo se od pretpostavke da će se svi ovi priključci otkloniti prije implementacije predloženih projekata.


Nacrt Masterplana

ViK i JK preduzeća bi trebala što prije da otpočnu sa ovim radovima, koji će u nekim slučajevima zahtijevati izgradnju dodatnih površinskih kanalizacionih cijevi.

9.9 Objekti septičkih jama (Opštine)

Masterplanom se predlaže da se postojeće septičke jame (infiltracione jame) zadrže do odreñenog vremenskog perioda u budućnosti, a pored toga, predloženo je da se prilikom izgradnje novih kuća izgrade i formalne septičke jame sa infiltracionim kanalima, a projektni parametri dati su u Poglavlju 5, TM 7. Meñutim, u nekim kućama postoji praksa ispuštanja otpadnih voda direktno u površinske vode ili u zemlju bez upotrebe septičkih jama. Ovaj postupak nije dozvoljen u crnogorskom zakonodavstvu. Stoga se preporučuje da opštine preduzmu neophodne mjere kojima će se osigurati da se sve kuće u izgradnji priključe na kanalizacionu mrežu ili da izgrade septičku jamu, i da se pri tome sve nove septičke jame izgrade u skladu sa projektnim uslovima o kojima je prethodno bilo riječi.

9.10 Usvajanje EUzakonske regulative (Vlada)

Državni standardi o okolini koji se odnose na ispuštanje otpadnih voda u javni kanalizacioni sistem i prirodne recipiente (Pravilnik 10/97), i standardi koji se odnose na kvalitet površinskih voda (Pravilnik 14/96, 19/96 i 15/97), uporeñeni su sa EU Direktivom 91/271/EEC, koja će biti prihvaćena u okviru Direktive o vodama (2000/60/EC).

Predloženo je da se izvrše izmjene u domaćem zakonodavstvu kako bi se ono usaglasilo sa EU zakonodavstvom, i da se na toj osnovi izvrši projektovanje. Ukoliko se ne izvrše izmjene u domaćem zakonodavstvu, glavna posledica će biti neophodno uklanjanje nutrijenata u svakom postrojenju za prečišćavanje otpadnih voda (a ne samo u postrojenjima u većim naseljima gdje se otpadne vode ispuštaju u osjetljive recipiente, kako nalaže EU direktiva), što predstavlja veoma veliki trošak.

Ukoliko se ovaj predlog prihvati, on će za sobom povući niz obaveza, uključujući potrebu da se utvrdi koji recipienti su “osjetljivi”. Ovo je već odreñeno u preliminarnom Masterplanu, meñutim, u ovom slučaju osjetljivost bi morala da se utvrdi sa većom preciznošću.

9.11 Osnivanje kontrolnog sektora za industrijske otpadne vode (Vlada i Opštine)

U TM 2 predstavljen je veliki broj predloga koji se odnose na regulisanje ispuštanja industrijskih otpadnih voda. Ukoliko se ne bi uspostavila kontrola ispuštanja ovih otpadnih voda, predloženi projekti bi bili izloženi riziku jer je projekat postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda baziran na pretpostavci da se fabrike uklapaju sa ograničenjima kada se govori o ispuštanju otpadnih voda u javni kanalizacioni sistem. Drugim riječima, fabrike ne ispuštaju “jake” neprečišćene otpadne vode direktno u sistem. Usvajanje Sporazuma o otpadnim vodama (Poglavlje 3.6.6 gore), i mjere kojima bi se regulisalo ispuštanje industrijskih otpadnih voda u kanalizacioni sistem (Poglavlje 3.6.7 gore) predstavljaju prioritetne korake.

Documents

Master Plan Otpadne Vode Centralni i Sjeverni Dio