-
Tadeusz PatrzalekUniwersytet Wrodawski
Materzysci wobec kanonu lektur polomstyczeych
Maturzystami nazywa si$ tutaj uczniow IV klas liceow
ogolnoksztalc^cychoraz kandydatow na studia polonistyczne. Material
empiryczny zostal zebranyw dwu probach: I - w maju 1984 rolcu w
losowej probie reprezentatywnejwielkich badan ogolnopolskich1 (ok.
4200 uczniow klas maturalnych LO) - zapomocQ specjalnego
kwestionariusza postaw, w ktorym znalazly si$ m.in. pyta-nia
dotyczqce kanonu; II - w lipcu 1993 roku w celowej probie
absolwentowszkoi srednich Dolnego Sl^ska (72 kandydatow na studia
polonistyczne w Uni-wersytecie Wroclawskim, zdajqcych egzamin
wstepny) - za pomoc^ wypraco-wania na temat: Obowiqzek czy
przyjemnosc- Ictore telcsty wykreslilbys ze szkol-nego kanonu
lelctur, a do ktorych chqtnie powrociszP,
1 Wyniki wielkich, ogolnopolskich badan osiqgniQc uczniow,
nauczycieli i szkoi, przeprowa-dzonych w 1984 roku pod kierunkiem
Boleslawa Niemierki, nie zostaly dotqd tak spozytko-wane, jak na to
zaslugujzj. Szkoda; byly to przeciez badania o talcim zasiegu i
profesjonalizmiewykonania, jalcich potem nikt nie powtorzyl i w
bliskim czasie pewnie nie powtorzy, chocbyze wzgl^du na skale i
koszty przedsiewzi^cia.W 10 lat po badaniach sprobowalem o£ywi
-
I Uczniowie o kanonie (1984)
1. Akceptacja kanonu
Kanon, rozumiany tutaj jako obowiazujqcy w szkole spis lelctur
do przed-miotu , j?zyk polski” , jest przez uczniow wyraznie i
mocno akceptowany, jalcopotrzebny, a nawet niezb?dny element
szkolnego programu (hipoteza roboczabadari w tym fragmencie byla
ostroznie pesymistyczna). Pokazujq t? alcceptacj?liczby (dane w
procentach) sumujace odpowiedzi na kluczowe dla tematu pyta-nie
zawarte w kwestionariuszu: Czy jest potrzebny w szlcole obowiqzkowy
kanonlektury? Dlaczegol
odpowiedzi dziewcz^ta chlopcy razem-nie wiem (nie wiadomo) 8 14
10- nie 7 10 8- talc 85 76 82
Dokladnie 17,5 procenta proby reprezentatywnej nie
odpowiedzialowyraznie (opuszczenia, odpowiedzi enigmatyczne) na
pytanie badz odpowie-dzialo negatywnie, w tym wiecej chlopcow.
Dziewcz?ta wobec kanonu okazalysi? bardziej spolegliwe. W rozmytej
myslowo argumentacji negatywnych odpo-wiedzi daja si? wyroznic trzy
motywy: bunt z zasady przeciw wszelkim ogra-niczeniom i przymusom,
obawa przed unifikujacem wplywem kanonu na indy-widualnosci,
niech?c do czytania ksiqzek nieciekawych dla wspolczesnego,
mlo-dego czytelnika. W motywacjach odpowiedzi pozytywnych
zdecydowanie naplan pierwszy wybija si? argument, ze kanon wymusza
(bez wartosciowaniaujemnego) poznawanie doroblcu literackiego
narodu, a to scala jednostki w zbio-rowosci, daje wspolne
zakorzenienie w przeszlosci (historii). Inne argumenty:kanon
ukierunkowuje na dziela najcenniejsze (nie trzeba samemu szukac i
blq-dzic), kanon wyrabia kryteria wartosciowania literatury i
ksztalci smak (gust),kanon usprawnia szkolne uczenie.
Na pytanie uzupelniajqce o to, co uczniowie czytaja spoza
kanonu, 11%odpowiedzialo zdecydowanie, ze „nic” (oprocz gazet),
ponad 20% nie dalowyraznej odpowiedzi. Prawie 35% uczniow si?ga
najcz?sciej po lelctur? rozry-wkowq, „bezproblemowa” (historycznEj,
wojenna, przygodowa, SF, sensacyjnq,romansowg,
psychologiczno-obyczajowa), a 27% poszerza Iektur? dla
celowpoznawczych o ksi^zki populamonaukowe i naukowe (historyczne,
przyrodni-
167
-
cze, geograficzne, biograficzne, techniczne, filozoficzne,
religijne - tu Biblia,tak daleko! - matematyczne, zaspokajajqce
rozne hobby - motoryzacja, film,teatr, sztuki plastyczne,
zeglarstwo, szachy, WQdkarstwo, taternictwo, ziololecz-nictwo...).
Wyliczam te rozproszone tematy lektury spoza kanonu takze po
to,zeby uzmyslowic, co by si§ prawdopodobnie stalo, gdyby go nie
bylo w szkole.
Poezje czytuje na wlasnq, r§k§ ok. 4% pytanych.
2. Stosunek do poezji
Wlasnie 4% uczniow liceow ogolnolcsztalcqcych mozna uznac za
jakos roz-milowanych w poezji. Potwierdzajq to odpowiedzi 185 (na
ok. 4200) uczniowna pytania kontrolne kwestionariusza.
Zdecydowanych przeciwnikow czytaniapoezji, a nawet wrogow, jest ok.
18%, a stosunek obojtjtny bqdz nijaki wyrazilo14%. Toleruje, lub
nawet lcocha poezji zatem okolo dwu trzecich uczniow.Wi?cej wsrod
nich jest dziewcz^t, ale w klasach o profilu humanistycznym,
jeslibyli chlopcy, to wsrod nich zagorzalych wielbicieli poezji
jest najwiecej. Stosu-nek do poezji „nowoczesnej’\ w roznych
odcieniach awangardowej, wyglqda naw pelni zrownowazony: dokladnie
tyle samo jest zwolennilcow co przeciwni-kow.
WSrod poetow lubianych, z autorytetem wieszcza, zdecydowanie na
pier-wszym miejscu znalazl si§ Adam Mickiewicz, a daleko za nim
(kolejnosc zna-czqca): Pawlikowska (dziewcz§ta!), Galczyriski,
Staff, Norwid, Baczyriski, Le-smian, Asnylc, Stachura, Broniewski,
Kochanowski, Milosz, Slowacki, Tuwim.Wsrod poetow nie lubianych,
nawet odstreczaj^cych od poezji, wskazanowyraznie tyllco dwu:
Bialoszewskiego i Przybosia, a trzej inni - Norwid, Le-smian i
Milosz - majq prawie po rowno zwolennilcow i przeciwnikow.
Sprawa stosunku do poezji o tyle wiqze si? z kanonem szkolnym,
ze dalosi§ zauwazyc niezadowolenie z jego „przepoezjowania” .
Jednalc zadna z dwupodpowiedzi sugerowanych w kwestionariuszu -
dodac, ujiic poezji w kanonie- nie znalazla wyraznego wsparcia. A
przy okazji dwa spostrzezenia naturymetodycznej: pozytywne-dobrze
sluzit poezji w szkole wszelkie jej wykonania,szczegolnie spiewane,
jako swoisty pomost nawet do poezji bardzo trudnej;i negatywne- zle
sluzy poezji namolna analiza robiona schematycznie i
nudnie,opisujqca (wyliczajqca!) formalne drobiazgi, a nie
odczytujqca calosciowychsensow utworow. To wazne: „zamulajQca” rola
nauczyciela-posrednika ujawnilasi§ w badaniach samoczynnie, bez
pytaii dotyczqcych tego w kwestionariuszu.
168
-
3. Co zmienic w obowisjzuj^cym kanonie?
Na talc postawione w kwestionariuszu pytanie 35% maturzystow z
1984rolcu odpowiedzialo, ze jalcies wi?ksze zmiany sq niepotrzebne,
w tym 5% jezdecydowanie wykluczylo. I wyraznie wi?cej zgloszono
pomyslow dodawanianiz ujmowania, mimo ze dose cz?sto narzekano na
przecizpzenie czytaniem. Zogolniejszych propozycji zmian wybija si?
postulat pewnej fakultatywnosci ty-tulow i zwi?kszonego
wspohidzialu danej klasy w planowaniu dla niej
lekturuzupelniajqcych. Inne propozycje: zblizyc kanon do
wspoiczesnosci, szczegol-nie do dzisiejszego zycia mlodych,
wprowadzic literatur? emigracyjnq i „drugo-obiegow^” , przydaloby
si? tez wi?cej starozytnoSci biblijnej i SF. Wyrazanowiitpliwosci,
czy wlasciwy jest chronologiczny uldad kanonu - od najstarszeji
najtrudniejszej j?zykowo i lculturowo - ale zast?pczych pomyslow
zabraklo.Natomiast mocno i negatywnie wypowiadano si? o za duzej
obj?tosci niektorychlektur, proponujcic np. fragmentowe czytanie
wielotomowych powiesci. To znie-cierpliwienie dlugim czytaniem
jednej ksiqzld jest wyraznym znakiem czasuw tym wlasnie, mlodym
pokoleniu czytelnikow.
Na troch? prowokujqco sformulowane pytanie o „tytul twego
udr?czenia”wi?kszosc nie wskazala nic. Stosunkowo duzq grup?
„udr?czylo” tylko NadNiemnem, chociaz i ono mialo wdzi?cznych
wielbicieli. Powtarzaly si? tez ty-tuly: Dziady, Chlopi, Noce i
dnie, Kartoteka, Tanczqcy jastrzqb, Lalka; rza-dziej: Nie-Boska
komedia, Kordian, Pan Tadeusz, Dzuma, Pamiqtnik z powsta-nia
warszawskiego, Wesele, Przedwiosnie, a takze - rozne trudniejsze
wiersze.
4. Sienkiewiczowa dominaeja
Wszystkie trzy zaproponowane w badaniach rankingi-ksiqzka
najpi?kniej-sza sposrod przeczytanych, zalcup do biblioteki
domowej, czytelnicze powroty- wygral Henryk Sienkiewicz, z dwu-,
trzy- a nawet czterokrotna przewagqwyborow nad nast?pnymi w
kolejnosci autorami. Uklada si? z tego nast?pujqcaIista dziel
trwale preferowanych.
169
-
kolejnosc chlopcy dziewcz?ta razemi. Trylogia Quo vadis Quo
vadis2. Quo vadis Ania z Zielonego
WzgorzaTrylogia
3. Pan Tadeusz Trylogia Ania z ZielonegoWzgona ;
4. Komu bije dzwon Przeminqlo z wiatrem Basnie ( Andersen)5.
Basnie ( Andersen) Pan Tadeusz Pan Tadeusz6. SF ( Lem) Maly ksiqiQ
Maty Icsiqiq7. Lalka Lalka Lalka8. Maty ksiqze Komu bije dzwon Komu
bije dzwon9. Przedwiosnie Noce i dnie Noce i dnie
10. Popiot i diament Dzuma Popiot i diament11. Dzuma Popiot i
diament Dzuma12. Robinson Cruzoe Nad Niemnem Przemin%to z
wiatrem13. Faraon Chtopi Faraon14. Dziady Trgdowata Chtopi15.
Mistrz i Malgorzata Martin Eden Dziady
Inne utwory (autorzy) stosunkowo cz?sto wymieniane: Kolumbowie
rocznik20 (chlopcy), powiesci Siesickiej (dziewcz?ta), powiesci
Cortazara i innych au-torow iberoamerykariskich, powiesci Hugo,
utwory Stachury, dramaty Szekspi-ra, Zbrodnia i kara, powiesci
Kraszewskiego, Biblia, Dzieci z Bullerbyn, powie-sci Verne’a, Role
1984, dramaty Witkacego, poezje Baczynskiego, Na Zachodziebez
zmian, Na wschod od Edenu, Paragraf 22, Wladca pierscieni,
Krzyzacy,Mlode Iwy, poezja ICochanowskiego, powiesci Balzaca,
Przygody dobrego wo-jaka Szwejka, W pustyni i w puszczy, Rozmowy z
katem.
Nietrudno zauwazyc, jak odgromy wplyw na prefereneje czytelnicze
uez-niow ma obowi^zuj^cy kanon lektur.
II Kandydaci na polonistow o kanonie (1993)
1. Przyjemnosc z obowiazku
Temat wypracowania egzaminacyjnego na polonistyk? wroclawslo*
nie wy-magal explicite ustosunkowania si? do idei kanonu w szkole;
niemniej jednalc170
-
prawie wszyscy wypowiedzieli si? o niej i bez wyjqtku
aprobujqco. Oto chara-kterystyczne cytaty z uzasadnieri: ..Kazdego
z nas napawa wstr?tem rnysl o czy-taniu obowiqzkowym ...A przeciez
wszyscy wiemy, ze sq one (lektury) potrzeb-ne chodby po to, by raoc
poznac histori? naszej literatury.” ; „Powinny byeustalane kanony,
by tych opomych (tzn. potrzebujqcych dopingu) zmusic doczytania ” ;
„Niby sprzeciwiam si? obowiqzkowi, a przeciez czytam cz?sto
dziekitemu, ze jest obowiqzek ” ; „Mimo ze nie wszystlcie pozycje
aprobuj? w lcanonie,to przeciez skiadam uklon tworcom (kanonu)”
.
Natomiast w temacie wypracowania pytano wprost o to, czym jest
czytanielektur kanonicznych - ..obowiqzkiem czy przyjemnosciq” .
Najciekawsze zdajqsi? bye te odpowiedzi, ktore kwestionujq
altematywnosc pytania: „Nie wolnotak pytac — ksiqzka to zbyt
powazna sprawa.” ; „Przeciez cz?sto najpierw si?czyta z obowiqzku,
a potem okazuje si? to przyjemne.” ; „Mysl, ze ukladajqcykanon majq
jednq intencj?: aby ten obowiqzek przemienil si? w przyjemnosc,a z
czasem w nalog czytania.” ; „...i przyjemnosc moze przyjqc form?
obowiqzkui odwrotnie” , kanon mozna by nazwac „przyjemnymi
obowiqzkami” albo „obo-wiqzkowq przyjemnosciq.” ; ..Przyjemnosc
przez obowiqzek - oto istota kano-
2. Wykreslenia i powroty
Temat wypracowania domagal si? wykreslen. Byly wykonywane na
ogolz niech?ciq: ..Wykreslanie przychodzifo mi latwo wczesniej, w
szkole, teraz juznie.” Ale jesli juz trzeba - bo to przeciez
egzamin - to „moze za duzo jestliteratury okupacyjnej i militamej”
. Powtarzajqce si? tytuly do ewentualnej wy-miany (kolejnosc
znaczqca): Nad Niemnem, Ludzie bezdomni, Dziady cz. II i IV,Powrot
posla, nowele pozytywistyczne („za duzo ich” ), Ferdydurke, Popioli
diament, Sklepy cynamonowe (ostatnie trzy tytuly bardzo
kontrowersyjne).
Temat wypracowania wymagal tez wskazania lektur, do ktorych
kandydacina polonistow „ch?tnie powrocq” . Najcz?sciej
wskazywano:Pana Tadeusza,Malego ksiqcia, Antygonq, Bibli%, poezje
Miclciewicza, poezje ICochanowskiego,Lalkg, dramaty Szekspira,
Dziady, wiersze Norwida, Zbrodniq i karq, Chlopow,poezje Staffa,
Pawlikowskiej, Szymborskiej, Twardowskiego, Herberta, Stachu-ry.
Przy okazji upominano si? o wlqczenie do programu Fausta, Rolcu
1984,Matej apokalipsy, hnienia rozy.
W stosunku do ogolu maturzystow wi?cej jest wsrod kandydatow na
polo-nistow sympatii i aprobaty dla poezji wspolczesnej.
171
-
3. Zjawiska - znow Sienkiewicz
Co najmniej trzy zjawiska zwracaj^ uwag? w wypowiedziach
zdaj^cych napolonistyk?.Pierwsze to - sygnalizowana juz w
wypowiedziach maturzystow-niecier-
pliwosc w czytaniu duzych obj?tosciowo utworow. Proponuj^
czytanie ich wefragmentach. Nawet dziwizjc si?, ze rowniez
deklarujqey rozmilowanie w lite-raturze kandydaci na polonistow
chcieliby skrotow powiesci, trzeba widziec t?tendencj? jako
istotne, psychodydaktyczne uwarunkowanie pracy szkolnej.
Na-uczyciel j?zyka polskiego musi si? nauczyc z tym zyc. W obu
badanych poko-leniach cierpliwi poszukiwacze pi?lcnosci w
powiesciach-rzekach trafiaj^ si? juztylko jak biale kruki.
Drugie to wypowiadany sprzeciw wobec ukanoniczniania literatury
destru-kcyjnej, lamiqcej lad etyczny i estetyczny. Sprzeciw dotyczy
nie tylko poezjiWojaczka czy prozy Hlaski, ale nawet opowiadaii
Borowskiego i turpistow.Cytat na marginesie Malowanego Ptaka (widac
wprowadzali go na lelccje b?-dqcy „na topie” niektorzy polonisci
szkolni): „Nie chodzi nawet o niedopusz-czanie do szkoly takich
rzeczy, ale niezb?dne jest ukazywanie szkody, jakqczyniq one mlodym
ludziom szukajQcym odpowiedzi na pytanie, jaki sens mazycie” .
Trzecie wreszcie to fenomen Sienldewicza. Nawet propozycje
skrotow gonie dotyczy. Akceptuje staroswieckiego, zdawaloby si?,
pisarza zarowno ogolmaturzystow polskich, jak i wysekcjonowani
kandydaci na zawodowych polo-nistow. I zamiast dziwic si? temu czy
narzekac na za niskie aspiracje czytelni-cze, trzeba by si?
zastanowic, jak ten stan rzeczy szkola moglaby
wykorzystacpozytywnie. Przeciez rzadki to - moze na skal? swiatow^
- przypadek, gdynarod ma talc autentycznie przez ogol akceptowanego
pisarza, przez caty juzwielc z okladem. W dodatku pisarza, Ictory
sytuuje si? na pograniczu literaturywysokiej i sredniej, moze bye
pomostem mi?dzy oddalajqcymi si? od siebiekr?gami odbiorcow
literatury elitamej i popularnej.
x
Postawy wobec lektury okazaly si? w obu badaniach bardzo trwale.
10 latoddzielajqcych badania w probie celowej (wypracowanie 1993)
od badari w pro-bie reprezentatywnej (kwestionariusz 1984) nie
spowodowalo zmian w akcep-taeji idei kanonu ani nie przynioslo
istotnych propozycji zmian w kanonie obo-wizizujqcym w polskiej
szlcole; jalcby zestarzal si? Galczyriski, opadl troch? en-
172
-
tuzjazm dla Gombrowicza, przyj?la si? Iiterahira „emigracyjna” i
„drugoobie-gowa” , wprowadzona do szkoly oficjalnie; na poczqtku
lat 90. wchodzi\y krwiobieg szkolny Biblia i jej literackie
kontynuacje. Oczywiscie zmienila si?moda na „czytadla” . Kanon
szkolny wciqz ksztaltuje gusty i zakresla horyzontyczytelniczej
swiadomosci Polakow z maturq. I jest to przez nich
powszechnieaprobowane; z najwazniejszym argumentem motywujqcym, iz
wlasnie kanonskutecznie buduje wspolnot? kulturowa dostarczaj^c jej
cztonkom zrozumialychznakow identyfikacji i porozumiewania si?.
