T.C.MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI

MEGEP(MESLEKÎ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİ

GÜÇLENDİRME PROJESİ)

MOTORLU ARAÇLAR TEKNOLOJİSİ

SÜSPANSİYON SİSTEMLERİ

ANKARA 2007

Milli Eğitim Bakanlığıtarafından geliştirilen modüller;

Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının 02.06.2006 tarih ve 269 sayılıKararıileonaylanan, Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında kademeli olarakyaygınlaştırılan 42 alan ve 192 dala ait çerçeve öğretim programlarındaamaçlanan mesleki yeterlikleri kazandırmaya yönelik geliştirilmişöğretimmateryalleridir (Ders Notlarıdır).

Modüller, bireylere mesleki yeterlik kazandırmak ve bireysel öğrenmeyerehberlik etmek amacıyla öğrenme materyali olarak hazırlanmış, denenmek vegeliştirilmek üzere Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarındauygulanmaya başlanmıştır.

Modüller teknolojik gelişmelere paralel olarak, amaçlanan yeterliğikazandırmak koşulu ile eğitim öğretim sırasında geliştirilebilir ve yapılmasıönerilen değişiklikler Bakanlıkta ilgili birime bildirilir.

Örgün ve yaygın eğitim kurumları, işletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlikkazanmak isteyen bireyler modüllere internet üzerinden ulaşılabilirler.

Basılmışmodüller, eğitim kurumlarında öğrencilere ücretsiz olarak dağıtılır.

Modüller hiçbir şekilde ticari amaçla kullanılamaz ve ücret karşılığındasatılamaz.

i

AÇIKLAMALAR ....................................................................................................................iiGİRİŞ.......................................................................................................................................1ÖĞRENME FAALİYETİ.1 .....................................................................................................31. SÜSPANSİYON SİSTEMİ..................................................................................................3

1.1. Süspansiyon Sisteminin Görevleri ...............................................................................31.2. Süspansiyon Sistemi Çeşitleri ......................................................................................6

1.2.1. Serbest (Askı) Süspansiyon Donanımı................................................................. 61.2.2. Sabit (Askı) Süspansiyon Donanımı....................................................................6

1.3. Süspansiyon Sistemi Elemanları..................................................................................61.3.1. Yaylar...................................................................................................................61.3.2. Amortisörler....................................................................................................... 211.2.5. Amortisör Arızalarıve Belirtileri ....................................................................... 281.3.3. Denge (Viraj) Çubuğu........................................................................................ 291.3.4. Salıncak Kollarıve Rotiller................................................................................32

1.4. Sabit Askı(Süspansiyon) Sistemi .............................................................................. 371.4.1. Genel Yapısıve Parçaları................................................................................... 371.4.2. Sabit Süspansiyon Sistemini Çalışması.............................................................. 40

UYGULAMA FAALİYETİ.............................................................................................. 42ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME....................................................................................46

ÖĞRENME FAALİYETİ.2 ................................................................................................... 492. SERBEST SÜSPANSİYON DONANIMI.........................................................................49

2.1. Genel Yapısıve Parçaları........................................................................................... 492.2. Serbest Süspansiyon Sisteminin Çalışması................................................................ 542.3. HavalıSüspansiyon Sistemi ....................................................................................... 54

2.3.1. Yapısıve Parçaları.............................................................................................542.3.2. HavalıSüspansiyon Sisteminin Çalışması.........................................................57

2.4. Aktif (Elektronik Kontrollü) Süspansiyon Sistemi ....................................................582.4.1. Yapısıve Çalışması............................................................................................ 582.4.2. Sistemde Kullanılan Elemanların Yapısıve Görevleri ...................................... 59

UYGULAMA FAALİYETİ.............................................................................................. 63ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME....................................................................................66

MODÜL DEĞERLENDİRME .............................................................................................. 68CEVAP ANAHTARLARI .....................................................................................................69KAYNAKÇA .........................................................................................................................70

İÇİNDEKİLER

ii

AÇIKLAMALARKODU 525MT0029

ALAN Motorlu Araçlar Teknolojisi Alanı

DAL/MESLEK Otomotiv Elektro Mekanikerliği

MODÜLÜN ADI Süspansiyon Sistemleri

MODÜLÜN TANIMITekerlekler ile karoseriyi şasiye bağlayan, konforlu veemniyetli sürüşsağlayan sistemdir.

SÜRE 40/32

ÖN KOŞUL Temel eğitimi tamamlamışolmak.

YETERLİLİK

Bu modül ile her çeşit süspansiyon sisteminin arıza tespitiniyapmak, onarmak ve ayarlamak.Sabit donanım ve askısistemini sökmek, tamir etmek vetakmak.

MODÜLÜN AMACI

Genel AmaçÖğrenci bu modül ile süspansiyon sisteminin bakım veonarımınıaraç kataloğuna ve standartlara uygun olarakyapabilecektir.Amaçlar1. Serbest askı (süspansiyon) sisteminin bakım ve

onarımınıaraç kataloguna ve standartlara uygun olarakyapabileceksiniz.

2. Sabit askı(süspansiyon) sisteminin bakım ve onarımınaraç kataloguna ve standartlara uygun olarakyapabileceksiniz.

EĞİTİM ÖĞRETİMORTAMLARI VEDONANIMLARI

Ortam: Atölye, işletme, internet ortamı, teknoloji sınıfı,kütüphane, otomotiv servisleri, mesleki eğitim merkezleri vemeslek odalarıDonanım: Televizyon, VCD, DVD, tepegöz, projeksiyon,bilgisayar, eğitim maketleri, çeşitli araçlara ait süspansiyonsistemleri

ÖLÇME VEDEĞERLENDİRME

Her bir faaliyet sonunda kendi kendinizideğerlendirebileceğiniz ölçme araçlarına yer verilmiştir.

Modül sonunda yeterlilik kazanıp kazanmadığınızıölçen ölçme aracıöğretmeniniz tarafında hazırlanıp sizeuygulanacaktır.

AÇIKLAMALAR

1

GİRİŞDeğerli öğrenci,

Günümüzde otomotiv teknolojisinin çok hızlıbir şekilde gelişimine ve değişiminetanıklık ediyoruz. Özellikle elektronik ve bilgisayar teknolojisindeki hızlıgelişmelerotomotiv sektöründe kendine uygulama alanıbulmuştur. Böylece bu sektörün de gelişmesineyardımcıolmuştur. Gelişen bu teknoloji karşısında ihtiyaç duyulan ara teknik elamanıyetiştirmek için otomotiv sektörünün bütün unsurlarının (eğitimci, sanayici, meslek odalarıve meslek okulları) ortak hareket etmesiyle mümkün olacaktır.

Gelişen ve sürekli değişen teknoloji, minimum yakıt sarfiyatıyla maksimum verimelde etme çabalarıyanında konfor ve güvenlik sistemlerinin de geliştirilmesi çalışmalarolmaktadır. İlk üretilen otomobillerde konfor ve güvenlik yok denecek durumdaydı. Oysagünümüz otomobillerinin vazgeçilmez unsuru konfor ve güvenlik sistemleridir.

Ülkemizde taşımacılık, büyük ölçüde karayoluyla yapıldığından güvenlik ve konforaolan ihtiyaç da artmaktadır. Aracın daha iyi güvenlik ve konfora sahip olması, her tür yük vesürüşdurumunda (frenleme, hızlanma, yüksek hız, viraj alma) isteklere çok çabuk tepkivermesi ayrıca lastiklerin yolu en iyi şekilde tutmasıancak gelişmişbir süspansiyon sistemisayesinde mümkündür. Bu nedenle otomotiv tasarım ve imalatçılarının süspansiyonsistemleri üzerinde çok genişaraştırmalarıvardır. Bu modülde gerek taşıt sürüşemniyetigerekse konfor açısından önem taşıyan birçok süspansiyon çeşidi göreceksiniz.

Bu modülle süspansiyon sistemleri konusunda bütün donanım, bilgi ve becerileribizzat araştırıp görerek sahip olacak, bunlarıuygulayabilecek yeterliliğe kavuşacaksınız.Böylece otomotiv sanayisinin ihtiyaç duyduğu kalifiye eleman olarak yetişeceksiniz

GİRİŞ

2

3

ÖĞRENME FAALİYETİ.1

Sabit askı(süspansiyon) donanımının bakım ve onarımınıaraç kataloguna vestandartlara uygun olarak yapabileceksiniz.

Bir binek araca ait tekerlek ve gövde (şasi veya kaporta) arasındaki bağlantıparçalarınıinceleyiniz.

Bir traktör ile binek bir otomobil aynıyolda seyir halinde iken traktörün binekaraca göre daha fazla zıplamasının, sallanmasının, yolda gezinmesinin vekontrolünün zor olmasının nedenlerini araştırarak inceleyiniz.

1. SÜSPANSİYON SİSTEMİ1.1. Süspansiyon Sisteminin Görevleri

Araç gövdesi ile tekerlekler arasına yerleştirilen süspansiyon sistemi, yolunyapısından kaynaklanan titreşimleri sönümlemek üzere tasarlanmıştır. Süspansiyon sistemisürüşkonforu ve güvenliği açısından ihtiyaç duyulan bir sistemdir. Şekil 1.1’degörüldüğü gibi. Direksiyon sistemi, ön düzen geometrisi ve tekerleklerle bir bütünlükiçerisinde çalışır.

Şekil 1.1:Süspansiyon sisteminin gerekliliği

AMAÇ

ARAŞTIRMA

ÖĞRENME FAALİYETİ.1

4

Otomobilin yol tutuşyetenekleri sürüşgüvenliğinin sağlanmasındaki en önemlifaktördür. Otomobilin yerle bağlantısıve yol tutuşu birçok parçanın birlikte çalışmasıylasağlanır. Yürüyen aksam, direksiyon sistemi, süspansiyon sistemi, fren sistemi ve tekerleklerbelli bir düzen ile karosere bağlıdır. Süspansiyon sistemi otomobilin ağırlığınıtaşıdığıgibilastiklerin yola tutunmasınıda sağlamalıdır. Otomobilin yol tutuşu hayati önem taşır; çünküaracın aktif güvenliği, dengesi ve konforu bu sistemin sağlıklıçalışmasına bağlıdır.

Şekil 1.2: Araç üzerinde süspansiyon sistemi

Süspansiyon sisteminin görevleri şunlardır

Sürüşesnasında lastikler ile birlikte çalışarak yolcularıveya taşınan yükü korumakve sürüşkonforunu iyileştirmek amacıyla yol yüzeyinin yapısından kaynaklanantitreşimleri, salınımlarıve ani şoklarısönümleyerek yumuşatır. Aynızamanda şasive kaportayıda korumuşolur.

Yol yüzeyi ile tekerlekler arasındaki sürtünmeye bağlıolarak ortaya çıkan sürüşvefren kuvvetlerini gövdeye aktarır.

Akslar üzerinde gövdeyi taşır ve gövde ile tekerlekler arasındaki uygun geometrikilişkiyi sağlar.

Yol ile tekerlekler arasında temasıkaybetmeden güvenli dönüşyapmayısağlar.

Seyir halindeki bir araca yoldan ve havadan birçok kuvvet etki etmektedir işte bukuvvetler Şekil 1.3 ve 1.4’de görüldüğü gibi araçta bazısalınımlara neden olur.

5

Şekil 1.3: Araçta meydana gelen salınımlar

Sallantı

Aracın ağırlık merkezine göre ön ve arkasının aşağıyukarıhareket etmesidir. Busallantıözellikle, aracın pürüzlü ve kasisli, çok çukurlu stabilize yollarda kullanıldığıdurumlarda meydana gelir.

Yan Yatma

Bozuk bir yolda araç döndüğünde veya hareket halinde iken aracın bir tarafındaki yaykısalırken diğeri uzamaya başlar. Bunu sonucunda aracın gövdesi bir taraftan diğer tarafayanal hareketler yapar.

Zıplama

Aracın tümüyle aşağıyukarıhareketidir. Düzgün olmayan yollarda yüksek hızlardaaraç kullanıldığızaman meydana gelir. Yaylar yumuşak olduğunda da zıplama da artar.

Şekil 1.4: Süspansiyon sisteminde kontrol edilebilen hareketler

6

Gezme

Aracın ağırlık merkezine bağlıolarak eksenel merkezden sağa ya da sola hareketidir.

1.2. Süspansiyon Sistemi Çeşitleri

Süspansiyon sistemleri genellikle yapılarına göre 2’ye ayrılır.

1.2.1. Serbest (Askı) Süspansiyon Donanımı

Tekerlekler birbirlerinden bağımsız olarak yol darbelerini karşılayan ve sönümleyendonanımlardır.

1.2.2. Sabit (Askı) Süspansiyon Donanımı

Sağve sol tekerlekler birbirlerine bir aks veya aks kovanıile bağlanır ve yoldarbelerini birlikte karşılayıp sönümleyen donanımlardır.

1.3. Süspansiyon Sistemi Elemanları1.3.1. Yaylar

Bir aracın şasisi araca bindirilmişyükü, aktarma organlarınıve motoru taşır. Şasiçerçevesi ise yaylar ve diğer bağlantıelemanlarıyardımıyla tekerleklere bindirilir. Yaylartekerlekler ile dingil arasına yerleştirilir.

Yaylar enerji depolayan elemanlardır. Seyir halindeki taşıta yoldan gelen darbeler,tekerlekler aracılığıile çok kısa zaman içerisinde yaylara kinetik enerji olarak iletilir. Yaylarbu enerjiyi sıkışmak suretiyle potansiyel enerji olarak üzerine depolar. Bir süre sonra yaylar,oldukça yavaşbir salınım hareketiyle potansiyel enerjiyi kinetik enerjiye dönüştürerekbırakır. Böylece yoldan gelen darbeler şasiye geçmeden yay üzerinde sönümlenmişolur.

Şekil 1.5: Çukura düşen bir aracın yaylanması

Taşıt kütlesi yaylanan kütle ve yaylanmayan kütle olmak üzere iki kısma ayrılmıştır:

7

Yaylanan Kütle

Karoseri, motor, vites kutusu ve araç yükünden meydana gelmiştir. Yaylanan kütle nekadar büyük olursa taşıt o kadar yumuşak hareket eder. Bu da sürüşgüvenliğini vekonforunu beraberinde getirir.

Yaylanmayan Kütle

Yaylanmayan kütle; tekerlek, askıdonanımından (akslar) ve tekerleklerden meydanagelir. Yaylanmayan kütle sürüşkonforu ve güvenliği açısından oldukça az olmalıdır.1.3.1.1. Yayların Görevi

Taşıta ait ağırlık ve kütle kuvvetlerini üstüne alır.

Sürüşkonforu için yolun darbelerini karşılar ve yumuşak titreşimlere dönüştürür.

Sürüşgüvenliği için tekerleklerin yol yüzeyine iyi tutunmasınısağlar.1.3.1.2. Yayların Çeşitleri

1)- Yaprak yaylar

2)- Helezon yaylar

3)- Burulma çubuklu yaylar

4)- Hava yayları(pnömatik ve hidro-pnömatik yaylar) Yaprak Yaylar

Motorlu taşıtlarda yaprak yaylar çoğunlukla arka süspansiyon donanımındakullanılırlar. Makas olarak da adlandırılan yaprak yaylar günümüzde binek otomobillerindepek kullanılmaz, çoğunlukla işmakineleri kamyon ve kamyonetlerde kullanılmaktadır.

Yaprak Yayların Yapısı

Yaprak yaylar yassıçelikten bant şeklinde kıvrılarak yapılırlar. Birkaç ince yaprağınkısadan uzuna doğru üst üste demetlenmesiyle oluşur. Bu bağlama şekliyle esnemesidurumunda kırılmaz, eğilmeğe zorlanır.Yaprağın her bir kıvrımına büküm denirve uzun yapraktan kısa yaprağa doğrugittikçe büküm artar.

1 – Merkez cıvata 2 – Kelepçe

3 – Yaprak yay 4 – Bağlantıküpesi

5 – Yay gözü 6 – Lastik burç

Şekil 1.6: Yaprak yay

8

Şekil 1.7: Yaprak yayın parçaları

Yayımeydana getiren yapraklar bir merkez cıvatasıtarafından birbirine bağlanır.Merkezden uçlara doğru kaymayıönleyici kelepçeler ile yapraklar birbirine tutturulmuştur.Kelepçeler yapraklarıbir hizada tutmaya çalışır ve yaylanma hareketi sırasında yapraklarınayrılmasınıengeller. Bazıyaprak yayların (makas) arasına pullar konulmak suretiyle eğilmesırasında birbiri üzerinde kayma imkânısağlanmıştır. Böylece yayın kırılmasıönlenir.Yaprak sayısıarttıkça dayanacağıyük miktarıda artar.

Şekil 1.8: Yüklü ve yüksüz yay durumu

En uzun yayın ön ucu kıvrılmak suretiyle bir yay gözü meydana getirilmiştir. Bukısımdan yay askısına bir cıvata ile asılmıştır. Cıvata ile askıdaki yuvasıarasına kauçukburçlar yerleştirilmiştir. Böylece metalin metale temasıengellenmiştir. Bu kauçuk burçlartitreşimleri üzerlerine alır ve kendi yapılarında yok ederek şasiye iletilmesine engel olur.Aynızamanda yay eğilmeye çalışırken yay gözünün ileri geri bükülmesine müsaade eder.

9

Şekil 1.9: Yaprak yay

Ana yaprak yayın arka ucunda bir yay gözü meydana getirecek şekilde bükülmüştür.Bu göz bir yay küpesi üzerinden aracın şasisine bağlanmıştır. Yay küpesi yayın eğilmeyeçalışmasısırasında yay boyunun değişmesine olanak sağlar.

Şekil 1.10: Yaprak yaylısüspansiyon sisteminin temel parçaları

Yayın ortasıiki adet “U” cıvatasıile arka aks kovanına bağlanmıştır. Şasi çerçevesininarka köprü üzerine gelen kavisli kısmında lastik tamponlar vardır.

Şekil 1.11: Yaprak yayın çalışması

10

Bu tamponların görevi, aracın tümseklere binmesi ya da çukurlara düşmesi sırasındaoluşan yaylanma hareketi aşırıboyutlara ulaştığında arka köprünün şasiye çarpmasınıönlemektir.

Yaprak Yayların Bağlantıve Hareket İletimŞekillerine Göre AskıDonanımlarında Kullanılması

Yaprak Yayın Ön AskıDonanımında Kullanılması

Yaylar ön dingile iki adet “U” cıvatasıile sabitlenmiştir. Amortisör ön dingil ile şasiarasına bağlanmış. Yaprak yayın ön tarafışasiye sabitlenmiş, arka kısmıise yay küpesivasıtasıyla serbest hareket edebilecek şekilde şasiye bağlanmıştır. Daha çok ticari amaçlıkamyon ve işmakinelerinde kullanılır.

Şekil 1.12: Yaprak yayların ön askısisteminde kullanılması

Yaprak Yayın Arka AskıDonanımında Kullanılması

Hafif yük taşıtlarının arka süspansiyon sisteminde kullanılırlar. Bu askıdonanımımakaslarla beraber kullanılan aks tipi, diferansiyel, aks milleri ve poyranın beraberceoluşturduğu sabit bir ünitedir.

Yaprak yaylar, frenleme kuvvetine, yüklerin oluşturduğu kuvvetlere ve tahrikkuvvetine dayanacak şekilde aşağıyukarıhareket eder. Sabit aks kovanıyaprak yaylarlagövdeye tutturulmuştur.

11

Şekil 1.13: Yaprak yayların arka askıdonanımında kullanılması

Yaprak Yayın Ağır Hizmet Tipi Araçlarda Kullanılması

Ağır hizmet tipi araçlarda kullanılmakta olan yaprak yay, hafif araçlardakullanılanların tersine arka köprüye bindirilmişdurumdadır. Bu tür araçlarda ana yaprakyayın üstünde birde yardımcıyay vardır. Yardımcıyay ancak aşırıyükleme durumlarındaçalışmaktadır. Birbiri üzerinde esneme yapacakşekilde arka köprüye iki adet “U” cıvatasıylabağlanmıştır. Yol darbelerini ilk karşılayan ana yaprak yaydır.

Aracın ani olarak tümseklere binmesi durumunda ana yayda aşırısıkışma meydanagelir. Bu durumda ana yaprak yay büyük miktarda esneme hareketine girişirken yardımcıyayın uçlarışasi çerçevesinin üzerindeki tamponlara kadar dayanır. Böylece kendi geriliminiana yayın gerilimine ilave eder.

Şekil 1.14: Ana ve yardımcıyaylıaskıdonanımı

12

Yaprak Yayın Özellikleri

Makaslar sabittir. Uygun pozisyonda aksıiçersine aldıklarından bağlantıparçalarına gerek yoktur. Ancak çok yer kaplar.

Ağır hizmet kullanımıiçin oldukça dayanıklıdır, fakat yapımızordur.

Yaprak iç sürtünmeleri nedeniyle yol yüzeyinden gelen küçük titreşimlerisönümlemeleri zordur.

Sürüşkonforu iyi değildir. Bundan dolayıyaprak yaylar büyük ticari araçlardakullanılır.

Kalkışve duruşsarsıntılarınıçok kolay sönümler.

Yaprakların sürtünmesinden dolayıdüzenli bakım gerektirir.

Helezon Yaylar Helezon Yayın Yapısı

Helezon yaylar, ısıl işlem uygulanmış, bükülüp helezon şekiller verilen özel yayçeliklerinden yapılır. Genellikle yayın bir ucu şasi çerçevesine diğer ucu aksa ya da askıtertibatına bağlıdır. Titreşimleri engellemek için yayın alt ve üst kısımlarına kauçuk takoz vepabuçlar konulmuştur. Bir helezon yayın üzerine yük tatbik edildiğinde yayın tamamıesneyerek boyu kısalır. Bu şekilde harici enerji depolanarak darbe sönümlenir.

Şekil 1.15: Helezon yayın esnemesi

Helezon yay bir yay çeliğinin aynıölçüde bükülmesiyle yapılmışise üzerine tatbikedilen yük değiştikçe düzenli bir şekilde esneyecektir. Bu da yumuşak bir yay anlamına gelirki ağır yüklerde yeterince sert olmayacaktır. Sert bir yay kullanılırsa da hafif yüklerdekullanıldığızaman darbelerin bir kısmınıkaroseriye vereceğinden kontrolsüz bir sürüşeneden olacaktır. Bu nedenle aracın kullanılacağıyer, taşıyacağıyük gibi etkenler göz önünealınarak yay seçimi yapılır.

13

Şekil 1.16: Helezon yay

Günümüz otomobillerinin hemen hemen hepsinde arka veya ön askıda helezon yaylarkullanılabilmektedir.

Aşağıda görülen yay tiplerinin hepsi aynıamaca hizmet etmektedir. Ancak taşıtınyükü, kullanılacağıyer, dingil şekli, istenilen konfor ve amortisörün şasiye bağlantısına görefarklıyapıda yaylar kullanılabilir.

.Şekil 1.17: Helezon yay çeşitleri

Helezon Yayların Bağlantıve Hareket İletim Şekillerine GöreAskıDonanımlarında Kullanılması

Helezon Yayın Ön AskıDonanımında Kullanılması

Helezon yaylıön süspansiyon donanımıarka süspansiyon donanımına göre biraz dahakarışıktır. Helezon yaylar direksiyon sisteminin istekleri doğrultusunda tekerleklerin aşağıyukarı, sağa sola hareket etmesine imkân sağlamalıdır. Araç önden çekişli ise aksınhareketlerini kısıtlamadan tekerleklerden gelen darbeleri üzerine almalıdır. Bu tür ön askıdonanımlarında helezon yay amortisör üzerindedir.

14

Şekil 1.18: Helezon yayın ön askıdonanımında kullanılması

Alt ve üst salıncakların iç taraflarıamortisörle beraber aracın şasisine, dıştaraflarıisedireksiyon deveboynuna tespit edilmiştir. Direksiyon deveboyunlarıküresel mafsallararacılığıile salıncak kollarına bağlanmıştır. Bu küresel mafsallar dingil başlarının direksiyoniçin yanlara dönmelerine imkân verirler. Tekerlekler dingil başlarına bağlıdır ve istenilenyöne rahatça dönebilmektedirler.

Helezon Yayın Arka AskıDonanımında Kullanılması

Bu askıdüzeneği daha çok küçük ticari araç, kamyonet ve minibüs türü araçlardatercih edilmişyaprak yaylara nazaran daha konforlu sürüşsağlamaktadır.

Araç arkadan itişli ise yaylar çoğunlukla aşağıdaki şekilde olduğu gibi askıdonanımına bağlanmıştır. İçerisine amortisör yerleştirilmişyaylar alt ve üst salıncak kolununarasına sıkıştırılmıştır. Alt ve üst salıncak kollarıfarklıuzunluklarda olup üst salıncak kolubiraz daha uzundur.

15

Şekil 1.19: Helezon yayın arka askıdonanımında kullanılması

İki adet dingil çubuğu arasına helezon yay yerleştirilmişolup amortisör bağımsız birşekildeşasiye ayrıca bağlanmıştır.Helezon yayların özellikleri

Birim ağırlığa düşen sönümleme gücü yaprak yaylara göre daha büyüktür, az yerkaplar ve bakım gerektirmez.

Yapımıkolay ve yumuşak yaylar imal edilebilir.

Yaprak yaylar gibi yaprak içi sürtünme olmadığından, yayların kendi salınımlarınınkontrolüne gerek yoktur. Ancak amortisörlerin kullanılmasızorunludur.

Yayların yanal kuvvetlerde direnci olmadığından, aksıdestekleyecek yanal bağlantıelemanlarıgereklidir.

Burulma Çubuklu YaylarYapısı

Bükülebilmeye ve burulmaya dayanıklıyay çeliğinden yapılırlar. Çubuğun bir ucuhareketsiz bir şekilde gövdeye, diğer ucu ise dönebilecek serbestlikte alt ya da üst salıncağabağlanır. Burulma çubuklu yaylar yapısal olarak dört grupta toplanırlar:

Yuvarlak çubuklu yay

Dikdörtgen çubuklu yay

Kaplanmışçubuklu yay

Demet çubuklu yay

16

Şekil 1.20: Burulma çubuğunun ön süspansiyonda kullanılması

Yuvarlak burulma çubuklu yayın uçlarışişirilmişve genel olarak bir çentikli diş,frezeli, nadiren de dört köşe şeklinde yapılırlar. Burulma çubuklu yaylar dışetkenlerdenkorunmak için muhafaza içerisine alınabilir. Aynızamanda bu muhafaza bir bütün yaypaketi olarak da yapılabilir.Burulma Çubuklu Yayların Özellikleri

Birim ağırlığa düşen süspansiyon gücü diğer yaylardan daha yüksek olduğundansüspansiyon yumuşak olacaktır.

Süspansiyon sisteminin yapımıbasittir, az yer kaplar ve bakım gerektirmez.

Helezon yaylar gibi, burulma çubuklu yayların da salınımıkontrolsüzdür veamortisör kullanılmasızorunludur.

17

HavalıYaylarınParçaları

1- Süspansiyonbağlantısı

2- Hava odası

3- Kelepçe

4- Silindirik körük

5- Piston

6- Süspansiyon kolu

7- Akordeon körükler

Şekil 1.21: Burulma çubuğunun üst salıncağa bağlanması HavalıYaylarYapısı

Gazlar özelliğini kaybetmeden sıkıştırılabilirler. Hava yayları da gazlarınsıkıştırıldığında yay gibi esnemesi özelliğinden yararlanılarak yapılmıştır. Hava yayıtertibatı, metal bir hücre içerisine yerleştirilen esnek bir torbadan ibarettir. Bu hava dolutorba aracın ağılığınıüzerinde taşır.

Sürüşhalinde tekerlek tümseğe çarptığında hava daha da sıkışır ve darbeyi sönümler.Şekil 22’de bir otomobile ait havalıyayın kısımlarıgörülmektedir.

Şekil 1.22: Havalıyaylar ve kısımları

Havalısüspansiyon için gerekli havayımotor tarafından döndürülen kompresyonüretir. Bu nedenle sistem diğerlerine göre biraz karmaşıktır. Aşağıdaki şekil otobüs arkadingiline ait havalısüspansiyon ve kısımlarınıgöstermektedir.

18

Şekil 1.23: Havalıyayın arka süspansiyonda kullanılması

Bu sisteme sahip aracın tekerleği bir tümsekten geçmesi durumunda yaylanmakörüklerinin içerisinde bulunan hava titreşimi üzerine alır. Böylece yol darbesi sönümlenmişolur.

Havalıyaylar, kompresör ve kontrol mekanizmasıgibi elemanlar gerekli olduğundansistem karışık ve maliyeti diğerlerine göre fazladır.

Hidropnömatik Yaylar

Her ünitenin sızdırmaz yapıdaki hücresi (hava yastığı) yüksek basınç altında azot gazıile doldurulur. Bu hücrenin altında ikinci bir hücre vardır ve burasıda sıvı(su) ile doludur.Bunlara hidro-pnömatik yaylar denilmektedir.

Sistem, biri diğerinin üzerinde olmak üzere üç odaya bölünmüşkap şeklindeki biryapıdan meydana gelmiştir. Kubbe şeklindeki en üst oda azot gazıile doludur ve ortadakiodadan bir diyafram vasıtasıyla ayrılır. Ortadaki oda içinde antifriz ve korozyon önleyicimadde bulunan su ile doludur. Üçüncü ve en alttaki oda ise yine hidrolik akışkanla doludurve alt tarafıdiyaframla kapatılmıştır. Diyaframın alt tarafısüspansiyon vasıtasıyla aşağıyukarıhareket eden konik bir pistona kuvvet uygular. İki alt oda arasındaki bölümdeamortisör valfıbulunur. Hidro-pnömatik yayda yağbasıncı100–200 bardır.

1-Piston diyaframı

2-Akışkan

3-Akışkan girişi4-Azot

5-Küresel oda

6-Ayırıcıdiyafram

7-Konik etek8-Konik piston

19

Şekil 1.25: Hidropnömatik yayın çalışması

Tekerlek yolun tümseği ile karşılaştığızaman sıvıyukarıdoğru itilir ve gaz sıkıştırılır.

Buna ilave olarak her tekerlekteki ünite arka ile önü bir birine bağlayacak şekildeirtibatlandırılmıştır. Bu bakımdan sol ön tekerlek bir tümsek ile karşılaştığızaman, solüniteden bir kısım sıvıbir boru üzerinden arka sol üniteye yollanır. Bu da sol arka tekerleğikaldırır. Böylece yoldan gelen titreşim iki tekerlek arasında paylaşılarak sönümlenmişolur.Araca yük binmesi durumuna ünitede akışkan artışı, yük boşalmasıdurumunda ise akışkanazalmasıolmaktadır. Aşağıda hidro-pnömatik yayların tümsek ve çukurlardaki konumlarıgösterilmiştir.

Şekil 1.26: Hidropnömatik yayın araç üzerinde çalışması

Yol darbesiyle piston yukarıdoğru hareket eder. Silindirin içerisindeki hidrolikakışkan küre biçimindeki haznenin içerisine basınçlıolarak gönderilir. Diyafram yukarıdoğru sürülür böylece gaz sıkıştırılır. Engel aşıldıktan sonra gaz ilk basıncına düşer.Diyafram ve piston tekrar başlangıç durumlarınıalır.

20

Araç Yüksekliğinin Ayarlanması

Bu sistem aynızamanda araç yüksekliğini de ayarlamaya imkân verir. Yükseklikdüzenleme tertibatıyardımıyla zeminle olan mesafe her durumda sabit tutulabilir. Artanyükleme sırasında taşıt yaylanır. Hidro-pnömatik yaya ait yükseklik düzenleme tertibatınınsürgüsü girişağzıserbest kalacak şekilde kumanda kolu üzerinden hareket ettirilir.Silindirlerin içerisindeki akışkan hacmi, gaz hacmi vasıtasıyla aynımiktarda artırılır. Taşıttekrar kendi ilk yüksekliğine gelir. Taşıtın yukarıya kalkmasıyla yükseklik düzeltmetertibatının sürgüsü kumanda çubuğu üzerinden nötr duruma getirilir. Taşıtın yükününboşalmasıdurumunda olay tersine gerçekleşir. Akışkan miktarıbir yükseklik ayar koluaracılığıile sürücü tarafından ayarlanabilir. Taşıtın frenleme olayısırasında dingilin yükünündeğişmesine karşıetki etmek için, arka aksın yaylanama elemanlarından akışkan çıkarılır.

Hidro-pnömatik süspansiyon sistemleri, diğer sistemlerle karşılaştırıldığında enyüksek enerji depolama kabiliyetine sahip olduklarıgörülür. Fakat pratikteki uygulamalardanispeten ağır ve karmaşık olan otomatik yükseklik kontrol donanımına ihtiyaç duyulmasınedeniyle kullanım alanıkısıtlıdır.Hidro-Pnömatik Yayların Özellikleri

Yaylanma karakteristiği gelişmiştir.

Aracın zeminle seviyesi isteğe bağlıolarak ayarlanabilir.

Lüks binek otomobillerde ve otobüslerde çoğunlukla kullanılmaktadır.

Süspansiyon sisteminin sağladığı sürüş rahatlığı, taşıt yükündekideğişikliklerden fazla etkilenmez.

Ayrıolarak basınçlıyağa ihtiyaç vardır ve amortisör olarak kullanılabilir.1.3.1.3. Yaylarda Yapılan Kontroller

Süspansiyon sisteminde kullanılan yaylarda gözle çatlama, eğilme, yırtılma, burulmaolup olmadığına bakılır. Bunun dışında yay tansiyonu ise araç üzerinde basitçe şu şekildekontrol edilir.

Araç yüksüz bir şekilde zemini düz bir yere çekilir. Yayın zemine en yakın noktası(dingilin alt kısmı) ile zemin arasımetre ile ölçülür. Bu işlem bütün tekerleklere ait yaylara(dingillere) ayrıayrıyapılır. Aracın ön tekerleklerinin yaylarıile aka tekerleklerininyaylarından alınan ölçüler farklıolabilir. Ancak ön ve arka askıdonanımına ait yaylardanalınan ölçüler kendi aralarında eşit olmalıdır. Farklılık var ise mutlaka yaylar ve amortisörlerkontrol edilmelidir. Ön askıya da arka askıdonanımdaki yaylardan alınan ölçülerin eşitolmasıdurumunda ölçülen değerler araca ait katalog değerlerlerindeki aracın zeminleyüksekliği ile karşılaştırılır ve yay hakkında karar verilir.Yay Tansiyon Cihazında Helezon Yayın Kontrolü

Yay serbest durumdaki yüksekliği ölçüldükten sora cihaza yerleştirilir. Pres aracılığıile yaya basma kuvveti uygulanır. Katalog değerlerine göre değişik basınçlardaki yayınyüksekliği ölçülür. Katalog değerleri ile karşılaştırılır. Yaylar uygun değerler arasında isekullanılır, farklıise değiştirme yoluna gidilir.

21

1.3.1.4. Yay Arızalarıve Belirtileri

Taşıtların süspansiyon sistemlerinde kullanılan yaylar dışarıda ani ve şiddetli bir darbenedeniyle arıza gösterebilirler. Malzeme yorulmasınedeniyle çok uzun süre çalışmışyaykırılabilir. Buda çoğunlukla burulma çubuklu yaylar ve yaprak yaylarda görülen birdurumdur.

Helezon yaylarda ise çoğunluklayay tansiyonunun zamanla azalmasındandolayısüspansiyon sisteminde sertleşmeve aracın zeminle yüksekliğinde düşmegörülür.

1.3.2. AmortisörlerAraç yol yüzeyindeki darbelere maruz kaldığında süspansiyon yaylarıuzayarak ya da

kısalarak bu darbeleri karşılar. Darbeleri karşılamalarıesnasında bir süre salınım hareketiyapar. Gerçekte bir yayın kısa bir salınımdan sonra durmasıbeklenir. Aynızamanda yaylarınhem yeter derecede sert hem de eğilebilir özellikte olmalarıgerekmektedir. Bunun yanısırayayların sıkışmasıve gevşemesi hallerinde araçta aşırısarsıntılara yol açmamasıemniyet vekonfor için zorunludur. Bu nedenle sarsıntıve darbeyi şasiye iletmeyen yayın yavaşçagevşemesi ve sıkışmasınısağlayan, kontrolsüz salınımıkısa sürede durduracak donanımaihtiyaç vardır. Bu görevi amortisörler gerçekleştirir.

Şekil 1.27: Amortisörlü ve amortisörsüz kütledeki salınım

Amortisörler aracın dingil yapısına ve kullanılan yaylara göre değişik şekillerdebağlanabilir. Helezon yay ile bir bütün olarak bağlandığıgibi bağımsız olarak da monteedilebilir. Amortisörler arka süspansiyonlarda aks kovanıveya salıncak ile şasi arasına önsüspansiyon da ise direksiyon mafsalıileşasi veya kaportaya bağlanır.

22

Şekil 1.28: Lastik takoz, yay ve amortisörün bağlantıelemanlarıile görünüşü1.3.2.1. Görevleri

Yayların salınım süresini kısaltır.

Lastiklerin her durumda zeminle temasınısağlayarak sürüşemniyeti sağlar.

Lastiklerin daha iyi yol tutuşunu sağlayarak direksiyon hâkimiyetini kolaylaştırır.

Yatmayı, kaymayı, zıplamayı, fren sırasında dalmayıve hızlanma sırasında öntarafın yükselmesini arka tarafın çökmesini azalarak sürüşkonforunu artırır.

Şekil 1.29

Amortisörler sıvıların sıkıştırılamama ve bunun sonucunda yer değiştirme özelliğindenyararlanılarak yapılmıştır. Bir hazne içerindeki sıvısıkıştırıldığında çıkışyolu bulmasıdurumunda yüksek bir sürtünmeye maruz kalır. Amortisörler bu sürtünme kuvveti sayesindeyay esnemelerini kısa sürede durdurur.

23

Şekil 1.30: Amortisörde hidrolik hareketleri1.3.2.2. Amortisör ÇeşitleriÇalışma Şekillerine Göre Amortisörler

Tek tesirli amortisörler

Çok tesirli amortisörlerYapılarına Göre Amortisörler

Çift borulu amortisörler

Tek borulu amortisörİçindeki Akışkanın Cinsine Göre Amortisörler

Hidrolik amortisörler

Gazlıamortisörler

1.3.2.3. Amortisörün Yapısıve ÇalışmasıTek Borulu Tip Amortisörün Yapısıve Çalışması(Yüksek BasınçlıGazlıAmortisör)

Tek parça borudan meydana gelmişiçteki silindirde, gaz-hazne odasıve yağodasıyüzer bir piston ile ayrılmıştır. Böylece aşağıve yukarıserbestçe hareket edebilir. Buamortisörler yüksek basınçta azot gazıile doldurulmuştur. Buradaki gaz haznesi, hidrolikamortisörlerdeki rezerve borusunun görevini üstlenmiştir. Milin yağiçerisindeki değişenhacmini telafi ederek amortisörün verimini artırır.

Atmosfer havasıile doğrudan temas halinde olduğundan fazla ısınmaz.

24

Borunun bir tarafıyüksek basınçlıgaz ile doludur ve yüzer piston ile yağdanarıtılmıştır. Böylece çalışma esnasında kavitasyon ve köpürme meydana gelmez.

Çalışma gürültüsü oldukça azdır.

Gaz amortisörün ayrıbir bölümünde olduğundan, amortisörün boyu klasikamortisörlerden daha uzundur.

Şekil 1.31: Yüksek basınçlıgazlıamortisör

Çalışması

Basma: Sıkışma anında piston aşağıya doğru hareket ederek alt haznedeki yağın üsthazneye göre daha fazla sıkışmasına neden olur. Alt haznedeki yağpiston valfini zorlayaraküst hazneye geçmeye çalışır. İşte bu anda piston valfıyağın akışına gösterdiği dirençsönümleme gücünü oluşturur. Bu arada en alt bölümde sıkışmışolan gaz, yağın piston valfiüzerinden üst hazneye çabuk ve düzgün bir şekilde geçmesini sağlar. Böylece dengeli birsönümleme gücü elde edilmişolur. (Gaz basıncı: 20 – 30 bar)

Çekme: Genişleme anında piston yukarıdoğru hareket ederek üst haznedeki yağın althazneye göre daha fazla sıkışmasına neden olur. Piston valfi üzerinden alt hazneye geçmeyeçalışan yağa piston valfi bir direnç gösterir, bu da sönümleme gücünü oluşturur. Pistonkolunun yukarıhareketiyle yer değiştiren yağın miktarıkolun kütlesi kadar az olur. Meydanagelebilecek boşluk yukarıdoğru hareket eden piston tarafından durdurulur. Ayrıca pistonyüksek basınçlıgaz tarafından sürekli itilmektedir.

Kavitasyon: Yağın amortisör içerisinde yüksek hızda yer değiştirmesi neticesindebazıbölgelerde düşük basınç sonucunda hava boşluklarıoluşur bu duruma kavitasyon denir.Bu hava boşluklarıyüksek basınçlıbölgelere gittiklerinde sıkışma nedeniyle sönerler ve buesnada sese, basınç değişimlerine ve amortisörün iç parçalarında hasara neden olurlar.

25

Çift Borulu Hidrolik Amortisörün Yapısıve Çalışması

Dışborunun içinde bir basınç borusu vardır. Silindir içerisine aşağıyukarıhareketeden ve üzerinde supap (valf) bulunan bir piston vardır. Amortisör uzarken (çekme) pistonüzerindeki valfısönümleme gücünü oluştururken, basma durumunda ise silindir içerisindekivalf sönümleme gücünü oluşturur.

Silindirin üçte biri yağile kalan kısmıda hava ile doludur ve atmosfere açıktır.

Rezervuar yağın silindire girişi ve çıkışıiçin bir depo haznesi görevini yapar.Çalışması

Basma: Mil içeriye girerken piston ile taban valfi arasındaki yağsıkıştırılır. Yağtabanvalfinin küçük deliklerinden aşağıya geçerken direnç oluşturarak sönümleme yapar. Buesnada milin içeriye giren hacmi kadar yağbasınç borusu içinden rezerve borusu içine geçer.

Çekme: Mil yukarıdoğru hareket ederek pistonun üst tarafındaki yağsıkıştırılır veyağküçük deliklerden aşağıgeçerken direnç oluşturarak sönümleme yapar. Bu esnada milindışarıya çıkan hacmi kadar yağrezerve borusundan basınç borusu içine geçer. Açma vekapama esnasında amortisör tarafından oluşturulan sönümleme kuvveti süspansiyon yayınınyaylanmasınıazaltır.

Şekil 1.32: Çift borulu hidrolik amortisör

Çift Borulu Düşük BasınçlıGazlıAmortisörün Yapısıve Çalışması

Bu tip amortisörler sadece yağ doldurulmuş amortisörlerdeki kavitasyon veköpürmenin yarattığıolumsuzluklarıortadan kaldırmak için düşük basınçlıgaz iledoldurulmuştur. Köpürme havanın amortisör yağıile karışmasıdır. Bunun sonucundagürültü, basınç dalgalanmalarıve basınç düşmeleri meydana gelir.

Kavitasyon ve köpürmenin en aza indirilmesi daha düzgün sönümleme gücü, daha iyidireksiyon hâkimiyeti ve sürüşkonforu sağlayacaktır. Amortisörün yapısıve çalışmasıçiftborulu hidrolik amortisöre benzemektedir. Bu amortisörde gaz basıncı10–15 bardır.

26

.Şekil 1.33: Çift borulu düşük basınçlıgazlıamortisör

Çift Yönlü Hidrolik Amortisörün Çalışması

Basma: Bu amortisör, içerisinde aşağıyukarıhareket eden bir piston ve pistonüzerinde bulunan farklıyönlerde açılan iki adet valftan meydana gelmiştir. Normal konumdapiston arkasındaki ve önündeki haznelerin basınçlarıeşittir. Piston aşağıdoğru basılırkenpiston önündeki yağsıkışır, basıncıartan yağpistonun arkasındaki valfi açar ve yağüsthaneye geçer. Alt hazne ile üst hazne arsındaki yağhareketi sırasında direnç oluşur vetitreşim sönümlenmişolur.

Şekil 1.34: Çift yönlü hidrolik amortisör

Çekme: Piston milinin yukarıhareketiyle üst haznedeki yağsıkışır ve pistonunünündeki valfi açar. Böylece üst hazneden alt hazneye yağakışıbaşlar bu geçişesnasındadirenç oluşur ve darbe böylece sönümlenmişolur.

27

1.3.2.4. Amortisörde Yapılan KontrollerAmortisörün Gözle Kontrolü

Amortisörlerde herhangi bir onarım mevcut değildir. Arızalandıklarında değiştirilir.Muhafazanın üst kısmındaki ince yağtabakasıgörülebilir. Bu normal bir durumdur ve pistonkolunun yağlanmasının iyi olduğunu gösterir. Bu şekildeki amortisörün durumu iyidir vedeğiştirilmesine gerek yoktur.

Amortisörde yağsızıntısıoluyorsa bu yağın amortisörün içinden mi yoksa başka biryerden mi deldiği dikkatlice tespit edilmelidir. Amortisörden sızıyorsa değiştirilmelidir.Amortisörler değiştirilirken aynıaksa ait amortisörler beraber değiştirilmesi sistemin dengesibakımından tavsiye edilmektedir.

Hasarlıya da lastikleri düşmüştakozlar değiştirilmelidir. Amortisörlerin dışkısmındahasar olup olmadığıkontrol edilmelidir.SökülmüşGazlıAmortisörün Elle Test Edilmesi;

Amortisör bir mengeneye hasar görmeyecek biçimde dik olarak bağlanır. Piston koluiçe ve dışa birkaç kez hareket ettirilir. Bu şekilde piston bölgesindeki gazlar dışarıatılır.Pistonu dışarıçekmek için gereken kuvvet içeri itmek için gereken kuvvetten daha fazladır.Piston kolunu sabit şekilde hareket ettirirken bir direnç kuvvetinin hissedilmesi önemlidir.

Piston kolu amortisör içerisine tamamen sokulduğunda tekrar bir miktar gaz yastığısebebiyle dışarıçıkmalıdır. Tespit cıvatalarıdâhil tam boyu ölçülür katalog değeri ilekarşılaştırılır, değerlerin dışında sonuç elde edilirse amortisör değiştirilir. Ayrıca piston koluyeterince dışarıçıkarılamaz ise amortisör arızalıdır ve değiştirilir.

Amortisör Gazının ve Yağının Boşaltılması

Kazalarıönlemek ve çevreyi korumak için amortisörler atılmadan önce yağıve gazıboşaltılmalıdır. Bunu yapmak için amortisör piston kolu aşağıbakacak şekilde mengeneyebağlanır ve 5 mm çapında bir delik amortisörün alt kısmından yaklaşık 20mm yukarısınadelinir ve gazın dışarıçıkmasısağlanır. İkinci bir delik daha delinerek yağdışarıakıtılır.Piston kolu içe ve dışa birkaç kez hareket ettirilerek yağın tamamen dışarıatılmasısağlanır.

28

Amortisörün BilgisayarlıTest Cihazında Kontrolü

Yapılışı: Araç cihaz özel bandının üzerine çıkarılır. Araç bir dingilinin tekerlekleri ileamortisör test cihazıtekerlek altlıklarıüzerinde hareket ettirilir. Bu tekerlek altlıklarıdüşeytitreşim oluşturacak şekilde bir elektrik motoru aracılığıyla hareket ettirilir. Bu titreşimhareketleri tekerlek, askı, yay ve amortisör üzerine aktarılır.

Şekil 1.35: Amortisörün bilgisayarlıtest cihazında kontrolü

Cihazın hareketi durdurulduğunda dingil serbest halde titreşime kendi rezonanssahasında devam eder. Bu sahada bir an için çok büyük yukarıve aşağıhareket ederektitreşim vuruşlarımeydana gelir. Rezonans sahasındaki titreşim hareketlerinin büyüklüğüamortisörün sönümleme kapasitesi hakkında bilgi verir.

Bütün titreşim olayıbir çizici üzerinden diyagram kâğıdına iletilir.

Test Sonucunun Değerlendirilmesi

Testlerden elde edilen sonuçlar katalog bilgisi ile kıyaslanır. Test değerleri katalogdeğerleri ile uyumlu değilse amortisör değiştirilir.

1.2.5. Amortisör Arızalarıve BelirtileriSürücüler, araçlarınıamortisörlerin zaman içinde bozulmasına ve bunun getirdiği yol

tutuşkaybına uyum sağlayarak kullanır. Genelde, kötü durumdaki amortisörlerle araçkullandıklarının farkına varmaz. Ani fren yapıldığında otomobilin ön tarafıher zamankine

29

göre daha çok öne yığılıyorsa ve yan rüzgârlardan etkileniyorsa amortisörlerde problem vardemektir.

Kötü durumdaki amortisörler, aracın helezon, direksiyon kutusu, şaft istavrozu,diferansiyel, lastikler, kauçuk burçlar, dişli kutusu, aks bilyaları, süspansiyon, rot gibiparçalardaki aşınmayıartırır. Gevşekamortisör bağlantılarıses yapar.Bozuk Amortisörün OtomobilÜzerindeki Belirtileri

Direksiyon sertleşir.

Süspansiyon yumuşar.

Yol tutuşzayıflar.

Islak zeminde kayar.

Direksiyon titrer.

Gece görüşünde olumsuzlukolur.

Lastikler aşınır.

Kullanımızorlaştırır.

Frenler zayıflar.

Şekil 1.36: Amortisör arıza karikatürleri

1.3.3. Denge (Viraj) Çubuğu1.3.3.1. Görevi

Dönüşesnasında aracın yana yatmasıile meydana gelen merkezkaç kuvvetine bağlıolarak aracın savrulmasınıönlemek için denge çubuğu kullanılır. Viraj çubuklarıvirajın içtarafında kalan (aynıaks üzerinde karşıtaraftaki) tekerleği de yere bastırmak suretiyle, emniyetlibir dönüşyapma imkânısağlar. Denge çubuğu, önden ve arkadan kaymalarıda en aza indirir.Lastiklerin yola tutunma yeteneklerini artırır.

30

Şekil 1.37: Denge çubuğu1.3.3.2. Yapısıve Çalışması

Ön süspansiyonda denge çubuğu lastik yastıklar ve bağlantılar üzerinden alt salıncağınuçlarına tutturulmuştur. Denge çubuğunun orta kısmılastik yastıklar vasıtasıyla aracın gövdesineve şasiye bağlanmıştır. Özellikle amortisör kule gergileri ile uyum içinde çalışır. Burulmakuvvetlerine karşıkoyabilecek yapıda olan viraj denge çubuklarıtek parça halinde “U”şeklinde yapılmıştır.

Eğer sağve sol tekerlekler eşit miktarda, aynıyönde ve zamanda aşağıyukarıhareketederlerse denge çubuğu burulmaz.

Normalde araç dönerken dışyay sıkışır, iç yay açılır. Bu yüzden, dengeçubuğunun bir ucu yukarıdoğru burulurken diğer ucu ise aşağıdoğru burulur. Çubukburulmaya karşıkoymaya çalışır. Bu direnç aracın savrulmasınıazaltır ve gövdeyimümkün olduğunca düz tutmaya çalışır. Fazla kasisli yollarda tek bir lastiğin havadakalmasıgibi dezavantajlarıvardır, bu da iyi bir süspansiyon sistemi ile giderilebilir.

31

Şekil 1.38: Denge çubuğunun süspansiyon bağlantıları

Arka süspansiyonda ise viraj çubuklarıyanal kontrol çubuğu olarak adlandırılır. Şekil1.37’de arka aksta kullanılan yanal kontrol çubuğu görülmektedir. Her iki ucundan arka aksıgövdeye bağlar. Aks ile gövde arasında oluşan yanal kuvvetleri üzerine almaktadır.

Şekil 1.39: Yanal kontrol çubuğu1.3.3.3. Denge Çubuğunda Yapılan Kontroller

Kontroller araç seyir halinde ve araç lift üzerinde olmak üzere iki şekilde yapılır.

Araç seyir halinde iken direksiyon sağa sola çevrilir, uygun hızlarda keskin virajlaralınır. Aracısavrulma eğilimi göstermesi ya da dönüşyönünün tersine aracın aşırıyanyatmasıdenge çubuğunun kontrol edilmesini gerektirmektedir.

32

Araç lift üzerinde iken denge çubuğunun fiziki yapısına bakılır eğilme, çatlama vedeformasyon durumlarında değişme yoluna gidilir. Bağlantıyerlerindeki lastik takoz veyastıklar kontrol edilir. Arızalıolanlar değiştirilir.1.3.3.4. Denge Çubuğunun Arızalarıve Belirtileri

Dışardan bir darbe almadığısürece denge çubuğunda herhangi bir arıza olmaz.Malzeme yorulmasına bağlıolarak kırılma çok nadiren de olsa görülebilir. Lastik takozlardayırtılma ve yıpranma meydana gelebilir. Zamanla elastikliğini kaybedebilir. Belirliaralıklarla lastik takozların değiştirilmesi gerekir. Şasi ve direksiyon sistemine bağlantıyerlerinde gevşeklik, bunun sonucunda dönüşlerde kontrolün zorlaştığıve savrulmaeğiliminin arttığıgörülür.1.3.4. Salıncak Kollarıve Rotiller1.3.4.1. Salıncak KollarıGörevi ve Yapısal Özellikleri

Salıncak kollarısüspansiyon sisteminin bir parçasıolup ön süspansiyon sistemlerindeaks taşıyıcısı, direksiyon sistemi elemanları, denge çubuğu, yay ve amortisörlerle bir bütünoluşturur. Salıncaklar, tekerlekleri düzgün konumda tutar, çeşitli yönlerden gelen kuvvetlerekarşıhareketlerini sınırlar ancak yukarıve aşağıyöndeki hareketlere izin verir.

Şekil 1.38’de arkadan itişli otomobillerin arka süspansiyonlarında kullanılan çiftsalıncak donanımıgörülmektedir.

Şekil 1.40: Salıncak ve rotillerin görünüşü

Her tekerlek için, aracın boyuna olan eksenine dik bir üst bir de alt salıncak bulunur.Genel olarak üst salıncak tek, alt salıncak ise iki koldan oluşmaktadır ve araç ekseniboyunca uzanan bir gergi çubuğu tarafından desteklenmektedir. Üst salıncağın bir ucuburçlar ile süspansiyon çatısına diğer ucu ise bir rotil vasıtasıyla aks taşıyıcısınatutturulmuştur.

33

Şekil 1.41: Salıncaklar

Alt salıncakların her birinin bir ucu burçlar vasıtasıyla süspansiyon çatısınatutturulmuştur. 1 ve 2 nolu kolların diğer uçlarıise bir rotil ve burç vasıtasıyla akstaşıyıcısına tutturulmuştur.

Gergi çubuğu aracın boyuna olan kuvvetleri taşır. Bir ucu bir burç vasıtasıylasüspansiyon taşıyıcısına, diğer ucu ise başka bir burç vasıtasıyla aks taşıyıcısınatutturulmuştur.

Helezon yay ve amortisörün üst uçlarıüst destek vasıtasıyla aracın gövdesinebağlanmıştır. Denge çubuğu, iki ucundan, bir bağlantıve mafsal vasıtasıyla 2 notlu altsalıncağa tutturulmuştur. Denge çubuğu ise ortasındaki iki noktadan süspansiyontaşıyıcısına lastik burçlar vasıtasıyla tutturulmuştur.

Aracın maruz kaldığıkuvvetler şu parçalar tarafından karşılanır

Dikey kuvvetler: Helezon yaylar, amortisör, amortisör kulesi, lastik takozları,

Boyuna Kuvvetler: Gergi çubuklarıve burçlar.

Yanal Kuvvetler: Salıncaklar ve burçlar.1.3.4.2. Rotiller Görevi ve Yapısı

Tekerleklere gelen düşey ve yatay kuvvetleri taşır ve aracın dönmesi esnasındadireksiyon çatallarına pim vazifesi görür. Direksiyonun sisteminin istekleri doğrultusundahareketi rot kolundan alır ve direksiyon mafsalına iletir.

Rotillerin içi kayan yüzeylerinin yağlanmasıiçin gres ile doldurulmuştur.

34

Binek otomobillerde kullanılan rotiller genelde yağlanmayan tiptir. Bu nedenleaşıntıyıazaltmak için toz kapağının sızdırmaz olmasıgerekmektedir.

Şekil 1.42: Rotiller

Şekilde görüldüğü gibi rotiller direksiyon mafsalınıalt ve üst salıncaklarabağlamaktadır. Her rotilin bir ucu ayarlanabilir durumdadır. Bu bakımdan rotillerin boylarıdeğişebilir. Ön düzen açılarında toe-in ayrıca buradan yapılmaktadır.

35

Şekil 1.43: Rotillerin süspansiyon sistemdeki yeri

1.3.4.3. Salıncak Kollarında ve Rotillerde Yapılan Kontroller

Direksiyon bağlantılarında gevşeklik olup olmadığına bakılır. Bunu için araç liftüzerine alınır. Tekerlekler sağa sola, ileri geri hareket ettirilir. Boşluk ön görülenden fazla isesistem elemanlarıkontrol edilir.

Araç lifte iken bir levye yardımıyla salıncakların rotil ile bağlantılarının gevşek olupolmadığına bakılır. Boşluğu fazla olan rotiller sökülür. Rotil gövdesinden mengeneyebağlanır, küresel cıvatanın kılavuz açılmışkısmından tutarak küresel mafsallıcıvata değişikyönlerde doğrusal ve dairesel hareket ettirilir. Küresel mafsalın hareketinde zorluk, sıkışma,tutukluk, metal sürtünmesi görülmesi durumunda rotil, değiştirilir. Böyle bir durumlakarşılaşılmamışsa rotil greslenir ve takılır. Fiber yataklırotil tiplerinde greslemeye gerekyoktur.

36

Rotillerin Yağlanması

1.3.4.4. Salıncak Kollarının ve Rotillerin Arızaları

Taşıtta normalin dışında düzensiz lastik aşıntısı, aracın bir tarafa çekmesi,direksiyonun titremesi, yol darbelerini hissettirmesi ve aracın yolda gezmesi süspansiyonsisteminin, direksiyon sisteminin ve lastiklerin kontrol edilmesini gerektirir.

Dışdarbelerden dolayısalıncak kollarında eğilme, burulma, lastik takozlarınınaşınması, yırtılması, salıncak kollarının bağlantılarının gevşemesi, bunun sonucunda sesyapmasıgibi arızalarla karşılaşılabilir.

Salıncaklardaki gevşeklik ya da lastik takozlarıdurumu bir levye yardımıyla kontroledilir, gevşek bağlantılar sıkılır, aşınmışyıpranmışlastik takozlar değiştirilir.

Rotil konik cıvatasıiçerisindeki gres eksilmişya da özelliğini kaybetmişise rotilgreslenir.

Rotil içerisindeki yayın esnekliği azalmışise yenisi ile değiştirin.

Toz lastiği yırtık ya da özelliğini kaybetmişise yenisi ile değiştirin.

37

1.4. Sabit Askı(Süspansiyon) Sistemi

Sağve sol tekerlekler, aks ya da aks muhafazasıile bir bütün olarak birbirine bağlıdır.Bu sisteme rijit akslısüspansiyon sistemi de denilir. Sağve sol tekerlekler yaprak ya dahelezon yay üzerinden gövde veya şasiye tutturulmuştek bir aks ile birbirine bağlanırlar.Sabit süspansiyon sistemi otobüs, kamyon ve kamyonet gibi ağır hizmet tipi araçlarda ön vearka dingilleri fark etmeksizin çok genişkullanım alanıbulmuştur. Binek otomobillerinde isekonfor yönünden yetersiz olduğu için tercih edilmemektedir.

Şekil 1.44: Sabit süspansiyon sistemi

1.4.1. Genel Yapısıve Parçaları

Günümüz sabit süspansiyon sistemlerinde yaprak yay, helezon yay ve burulmaçubuklu yay kullanılabilmektedir. Ağır yük altında çalışan ticari araçların ön ve arkasüspansiyonlarında yaprak yaylar tercih edilirken binek otomobil, minibüs ve küçük çaplıkamyonetlerin ön askıdonanımında helezon yaylar tercih edilmektedir.Yaprak YaylıSabit Ön AskıDonanımıYapısı

Şekil 1.43’te yaprak yayın sabit süspansiyon sistemindeki parçalar bağlantılarıylagörülmektedir. Yaprak yay ortasından “U” cıvatasıyla ön dingile, uçlarından ise şasiyebağlanmıştır.

Tekerleklerden gelen darbeleri ilk karşılayan yaprak yaydır. Yay bu darbeyi küpetarafından uzayarak sönümlemeye çalışır. Yaprakların birbiri üzerinde sürtünmesi ve lastiktakozlar da bu sönümlemeye yardımcıolur. Sönümleme süresini kısaltmak için amortisördevreye girerek salınım süresini kısaltır.

Şekil 1.45: Sabit Süspansiyon Sisteminin Parçaları

38

Helezon YaylıBurulma Kirişli Sabit Arka Süspansiyon Sistemi

YapısıÖnden çekişli araçların arka süspansiyonlarında kullanılır, yapısıkolay ve yekparedir.

Şekil 1.45’te önden çekişli bir aracın, helezon yaylısabit arka süspansiyonugörülmektedir. Yaylar veamortisörün bir ucu arkadingile diğer uçları iseşasiye bağlanmıştır. Buradayol darbesini ilk karşılayansırasıyla, arka dingil,helezon yaylar, lastiktakozlar ve amortisörlerdir.

Şekil 1.46

Şekil 1.47: Helezon yaylısabit askısistemiParalel Yaprak YaylıSabit Arka Süspansiyon Sistemi

Birçok otomobilde, arka süspansiyon yolcu ve bagajın ilave yükünün büyükbölümünü taşımak zorundadır. Eğer süspansiyon yaylarıbu ilave yükü taşıyacak kadar sertyapılırsa, araçta sadece sürücünün bulunduğu durumlarda gereksiz bir sertliğe nedenolacaktır; aksi takdirde ise araç tam yüklü olduğunda çok yumuşak kalacaktır. Aynıdurumamortisörler için de söz konusudur. Bu problem yaprak makas veya değişken yaykatsayılıbaşka tip yaylar, gaz doldurulmuşamortisörler, değişik bağımsız süspansiyontipleri vb. kullanılmak suretiyle ortadan kaldırılabilir.Yapısı

Arka süspansiyon, ön tekerleklerin, direksiyon pozisyonlarından etkilenmedenhareket edebilmesi için, arka aksıolmasıgereken konumda tutacak şekilde tasarlanmıştır.

Paralel yaprak makaslı askı donanımı genellikle ticari araçların arkasüspansiyonunda kullanılır. Paralel yaprak makaslısüspansiyon ile birlikte kullanılanaks tipi, diferansiyel, aks milleri ve poryanın bir sabit ünite içinde toplandığıbir akstır.

39

Şekil 1.48: Yaprak yaylısabit süspansiyon sistemi

Frenlemeye, yüklere ve üzerine tesir eden tahrik kuvvetlerine dayanacak ve kendiyaylarıüzerinde aşağıyukarıhareket etmesine müsaade edecek tarzda sabit aksgövdeye tutturulmuşve şafta bağlanmıştır.

Yaprak yay ile aks ayrıbir bağlantıgerektirmediğinden yapısıbasit fakat kuvvetlidir.Aks yayların taşıyıcısıolduğundan yumuşak yay kullanılmasızordur. Bu nedenle sürüşkonforu iyi değildir. Ani hızlanma ve frenleme torku dairesel salınım ve titreşime neden olur.Bunu önlemek için amortisörler aksın biri önüne diğeri arkasına bağlanır. Dönüşlerde isearacın ön kısmının dalmasına ve arkasının yükselmesine neden olur.Dört BağlantılıHelezon YaylıSabit Arka Süspansiyon Sistemi

Arkadan itişli hafif ticari araçlarda kullanılır.

Şekil 1.49: Dört BağlantılıSabit Süspansiyon Sistemi

40

Yapısı

Aks konumlamasıiki alt kontrol kolu, iki üst kontrol kolu ve bir yanal kontrolçubuğu tarafından yapılır. Yük süspansiyonun ve yol şokunun sönümlenmesi için sadeceyaylar kullanılır. Aracıboylamasına etkileyen tekerleklerin tahrik ve frenleme torklarınaters tepki gösteren kuvvetler, alt ve üst kontrol kollarıtarafından, yanal kuvvetler ise yanalkontrol çubuğu tarafından karşılanır.

Her kontrol kolunun veya yanal kontrol çubuğunun bir ucu gövde veya şasiye,diğer uçlarıise arka aks kovanına lastik burçlar vasıtasıyla tutturulmuştur. Helezon yaylaralt kontrol kollarıveya arka aks kovanıile gövde arasına yerleştirilmiştir.

Dört adet kol ile bağlandığından yumuşak yaylar kullanılabilir ve sabit askısistemlerinde en iyi sürüşkonforuna sahiptir. Bağlantıkollarıilerde olacağından bagajalanıgenişolacaktır. Aynızamanda üst bağlantıkolu alt koldan kısa olacağından aracın içhacmi de büyük olacaktır.Sabit Süspansiyon Sistemlerinin Özellikleri

Süspansiyonu meydana getiren parçaların sayısıazdır ve yapısıbasittir. Dayanıklıolduğu için ağır hizmette araçlarında rahatlıkla kullanılabilir. Dönüşlerde gövdede bir miktar eğim oluşur. Tekerleklerde aşağıyukarıküçük hareketler olduğundan aşıntılar daha azdır. Yaysız kütlenin büyük olmasından dolayısürüşkonforu zayıftır. Sağve sol tekerlekler birbirini etkilediğinden sallanma ve titreşim fazladır.

1.4.2. Sabit Süspansiyon Sistemini Çalışması

Arka askıdonanımına yerleştirilen yaprak yayların salınım ve yaylanma görevlerinindışında da görevleri vardır. Motor gücü döndürme momenti biçiminde arka tekerleklereiletildiğinde, tekerlek zeminin göstermişolduğu karşıbir kuvvete maruz kalır. Bu arkasüspansiyon donanımını, tekerleğin aksi yönünde döndürmeye zorlar. Buna arka köprü torkudenir.

Şekil 1.50

41

Arka askıdonanımında yaprak yayların bir görevi de arka köprü torkunu üzerinealarak yok etmek ya da bunu faydalıhale dönüştürmektir.

Yol darbeleri tekerlekler aracılığıile yaya iletilir, yay darbenin durumuna göre küpetarafından uzayarak bunu karşılar. Bu salınım şeklinde devam eder ve aks kovanına iletilir.Bu sırada devreye amortisör girer ve yay salınımınısüresini kısaltır. Yay kısa sürede eskikarakteristiğine döner. Yine de bir miktar titreşim gövdeye geçer.

Tekerlek şayet çukura düşmüşise bu sefer yay küpe kısmından aşağıya doğrukısalarak lastiği zemine basmaya çalışacaktır. Yayla birlikte aks kovanınıda aşağıitecekfakat amortisör bu gevşemeyi sınırlayarak aşırısalınımıengelleyecektir. Bu etkiler dingilebağlıhangi tekerlekte olursa olsun aks ve yaylar bir bütün olduğu için direk gövdeyietkileyecektir. Bu etkilenme sallanma, yan yatma olarak görülür.

Arkadan itişli sabit süspansiyonlu araçlarda ani hızlanma frenleme torkunda yaprakyay kullanılmışise yay aksın etrafında dönmeye çalışacaktır. Bu esnada yaylarda oluşan terskuvvetler amortisörlerin birini aksın önüne diğerinin aksın arkasına konulmasıyla ortadankaldırılır.

Frenleme ve hızlanma durumlarında yay gövdenin de etkisiyle kısalarak aks üzerinebüyük bir kuvvet uygulayarak lastiklerin zemini daha iyi tutmasınısağlar.

Şekil 1.51: Sabit süspansiyon sisteminin araç üzerinde görüntüsü

42

UYGULAMA FAALİYETİ

İşlem Basamakları Öneriler

Sürücünün şikâyetlerini dinleyiniz veyorumlayınız.

Sürücünün süspansiyonsistemi ile ilgili şikâyetinidinleyerek not alın ve araçkabul formunu doldurunuz.

Süspansiyon sistemi ileilgili çıkabilecek arızalarıaraç katalogundaninceleyiniz.

Yol testi yapınız.

Yol testine çıkmadan öncegüvenlik önlemleri içinöğretmeninize danışınız.

Sürücü ile beraber yoltestine çıkarak şikâyetleriberaberce gözlemleyiniz venotlar alınız.

Yapacağınız işlemlerin heraşamasında araçkataloğunun tavsiyelerineuyunuz.

Süspansiyon sisteminin arızasınıtespit ediniz.

Yol testinden elde ettiğinizsonuçlar ile daha öncealmış olduğunuz sürücüşikâyetlerini karşılaştırınızAraç kataloğunu dainceleyerek sorunun neredeolduğunu tespit ediniz.

Bulduğunuz arızayıarkadaşlarınız veöğretmeniniz ile tartışınızve kesin kanıya varınız.

Aracısehpaya alınız.

Kullanacağınız araç, gereç,takım ve el aletlerinibelirleyerek, kullanım içinhazırlayınız. Bütüngüvenlik önlemlerini alınız.

Tekerlek bijonlarını

UYGULAMA FAALİYETİ

43

gevşetin, sonra aracıkrikoile kaldırınız.

Kriko dingil ağılığınıtaşımalıaracın ön tarafınısehpalara oturtunuz.

Tekerlekleri sökünüz.

Tekerlekleri tamamensökün ve size engelolmayacak şekilde aracınaltına yerleştiriniz.

Amortisörleri sökünüz ve kontrolleriniyapınız.

Araç kataloğundanyararlanarak, sağ yaprakyaya bağlıamortisör altucunu sökün, “U”cıvatalarının somunlarını,“U” cıvatalarını, üstplakayı, amortisör bağlantıparçalarınıve amortisörleriçıkarınız.

Amortisörün kontrolü içinsayfa 30-31’e bakınız.

Yaylarınısökünüz ve kontrollerini yapınız.

Yukarıdaki işlemde olduğugibi sol yaprak yayıaitbağlantı parçalarını veyayın arka ucunu şasiyebağlayan cıvatanınsomununu sökünüz.Cıvatayı pirinç zımbakullanarak çıkarınız. Aynışekilde yayın küpe tarafınıda bağlantıelemanlarıylaberaber sökünüz krikoyuindirerek dingili dışarıçıkarınız.

Lastik burçlar aşınmışisedeğiştiriniz bütün parçalarıtemizleyiniz aşınmışbozukolan parçaları dadeğiştiriniz.

44

Dingili sehpaya alınızDingili krikoda fazlatutmayınız.

Onarım için gerekli yedek parçalarıbelirleyiniz ve temin ediniz.

Değiştirilecek olanparçalarıbelirleyerek aracaait servislerin yedek parçabölümünden ya dasanayiden temin ediniz.

Yaylarıtakın.

Yay küpesinin lastikburçlarını yerleştiriniz.Küpeyi şasi bağlantısındanyerine yerleştiriniz. Yayucunu küpe piminegeçirdikten sonra lastikburcu şasi bağlantısına veyay ucuna geçiriniz. Dışküpe parçasınıtakınız vebağlantı elemanlarınıuygun torkta sıkınız.

Yayın arka ucunu şasibağlantısınıhizalayınız.

Cıvata başı iç tarafagelecek şekilde takınız veuygun torkta bağlantıelemanını sıkınız. Diğeryayı da aynı şekildebağladıktan sonra “U”cıvatalarını ve plakalarıyerleştiriniz

Yaprak yayların altındakipimleri dingil üzerindekiyerlerine oturtunuz. “U”cıvatalarınıyerine takın vesomun boşluklarınıalınız.

Amortisörleri takınız.

Amortisörleri bağlantıelemanları ile yerlerinetakınız ve bağlantıelemanlarınısıkınız.

Tekerlekleri takınız.

Tekerlekleri takınız vebijonların boşluklarınıalınız. Aracı kriko ilekaldırınız, sehpalardankurtarın ve aracıindiriniz.

45

Tekerlek bijonlarınısıkınız.“U” cıvatasınınsomunlarınısıkınız.

Süspansiyon sistemini test ediniz.

UYARI: Bütün bağlantıelemanlarınıkontrol ediniz. Yoltesti yapınız ve değerlendiriniz.Sonuçları öğretmeninize vearkadaşlarınızla paylaşınız.

46

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRMEOBJEKTİF TESTLER (ÖLÇME SORULARI)

1. Yay salınım süresini kısaltan ve sınırlayan parça aşağıdakilerden hangisidir?

A) Rotil

B) Amortisör

C) Lastik takoz

D) Burulma çubuğu

2. Aşağıdakilerden hangisi süspansiyon sisteminin görevlerindedir?

A) Aracıistenilen istikamete yönlendirmek.

B) Aracıyavaşlatmak veya durdurmak.

C) Motor ve fren kuvvetlerini gövdeye iletmek

D) Yoldan gelen sesleri en aza indirerek gürültüyü azaltmak.

3. Yüksek hızda çalışan amortisörün hidroliğinde hava boşluklarının oluşmasına ne denir?

A) Detonasyon

B) Stabilizatör

C) Korozyon

D) Kavitasyon

4. Amortisör, akışkanların hangi özelliğinden yararlanılarak yapılmıştır?

A) Sıkıştırılamama ve yer değiştirme özelliği

B) Yaylanma ve sönümleme

C) Sıkıştırılabilme ve yaylanma

D) Kumanda edilebilme

5. Aşağıdakilerden hangisi yaprak yayların özelliklerindendir?

A) Sürüşkonforu oldukça iyidir.

B) Konfor istenen araçlarda rahatlıkla kullanılabilir.

C) Ağır hizmet araçlarında kullanılır.

D) Yapısıkarmaşık ve pahalıdır.

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME

47

6. Yaprak yaylar dingile hangi parça ile bağlanır?

A) Yay kelepçesi

B) “U” Cıvatası

C) Yay Küpesi

D) Yay Burcu

7. Aşağıdakilerden hangisi hidro-pnömatik yayın özelliklerindendir?

A) Yaylanma özelliği fazladır.

B) Aracın zeminle seviyesi isteğe bağlıolarak ayarlanabilir.

C) Sürüşrahatlığıtaşıt yükünden fazla etkilenmez.

D) Yukarıdakilerin hepsi.

8. Aşağıdakilerden hangisi yaysız kütleye ait bir parçadır?

A) Tekerlekler

B) Karoseri

C) Motor

D) Araç yükü

9. Aşağıdakilerden hangisi ya da hangileri yaylanan kütleye ait bir parçadır?I-Aks kovanı II-Motor III-Karoseri

A) Yalnız I

B) I-II

C) I-III

D) II-III

10. Yaysız kütlenin fazla olmasının mahsuru aşağıdakilerden hangidir?A) Aracın yük kapasitesi azalır.B) Sürüşkonfor ve güvenliğini olumsuz etkiler.C) Aracın yakıt sarfiyatıartar.D) Hepsi

11. Aşağıdakilerden hangisi amortisör arızalarından değildir?A) Direksiyon sertleşir.B) Yol tutuşzayıflar.C) Motor performansıdüşer.D) Fren tutuşu zayıflar

48

12. Virajlarda aracın savrulmasınıen aza indiren eleman aşağıdakilerden hangisidir?A) AmortisörB) RotilC) Denge çubuğuD) Yaylar

13. Tekerleği istenilen konumda tutan ve aşağıyukarıhareketlerine izin verirken diğeryönlerden gelen kuvvetleri sınırlayan parça aşağıdakilerden hangisidir?

A) Denge ÇubuğuB) SalıncaklarC) RotilD) Amortisör

14. Aşağıdakilerden hangisi sabit süspansiyonun özelliklerinden değildir?A) Yaysız kütlenin büyük olmasından dolayısürüşkonforu zayıftır.B) Dayanıklıolduğu için ağır hizmet araçlarında kullanılır.C) Yapısıbasit ve bakım gerektirmez.D) Dönüşlerde gövde de bir miktar eğim oluşur.

15. Sabit arka süspansiyon sisteminde amortisörlerin aks kovanına arkalıönlü konulmasınınnedeni nedir?

A) Aracın ani hareketlerinde yayın aşırıburulmasınıengeller.B) Virajlarda savrulmasınıengeller.C) Yük kapasitesini arttırır.D) Yaysız kütleyi azaltır.

DEĞERLENDİRME

Cevaplarınızıcevap anahtarlarıyla karşılaştırınız. Yanlışcevaplarınız için faaliyetinilgili konularınıtekrar ediniz.

49

ÖĞRENME FAALİYETİ.2

Serbest askı(süspansiyon) donanımının bakım ve onarımınıaraç kataloguna vestandartlara uygun olarak yapabileceksiniz.

Bir araca ait tekerlek ve gövde (şasi veya kaporta) arasındaki bağlantıparçalarınıinceleyiniz. Sabit süspansiyon sistemindeki parçalarla karşılaştırınız veyorumlayınız.

Araçlarda farklısüspansiyon sistemlerinin kullanım nedenlerini araştırınız..

Çevrenizdeki otomobillerin süspansiyon sistemlerini inceleyerek birbirleriylekarşılaştırarak bir rapor halinde hazırlayınız.

2. SERBEST SÜSPANSİYON DONANIMI2.1. Genel Yapısıve Parçaları

Serbest süspansiyon sistemi tekerleklerin yukarıaşağı, sağa sola birbirlerindenbağımsız olarak hareket etmesini sağlar. Gövdenin hareketlerini sınırlayarak yüksekyönlendirme kabiliyeti sağlar.

Ön süspansiyon sistemlerinde uygun geometri ile salıncaklısistem bağlıolduğutekerleğe uygun hareket imkânıvermektedir. Parçaların fazlalığınedeniyle karmaşık vemaliyeti yüksektir.

ARAŞTIRMA

AMAÇ

ÖĞRENME FAALİYETİ.2

50

Şekil 2.1: Serbest süspansiyon sisteminin parçaları

Süspansiyon hareketiyle tekerlek izinin genişliği devamlıolarak değişmektedir.Tekerleklerde zamanından önce aşınmalara neden olan ovma hareketi meydana gelmektedir.Bu nedenle lastiklerin ömrünü uzatmak amacıyla üst ve alt salıncakların boylarıile gelişaçılarıfarklıolarak yapılmaktadır. Genelde iki salıncak direksiyon kolunu destekleyecekşekilde üçgen bir yapımeydana getirmektedir. Bu tasarımla çok az miktarda pozitifdireksiyon hâkimiyeti sağlanabilmektedir. Üst salıncağın görevi aracın ön kısmının dalmasıveya kalkmasını önlemektir. Çift salıncaklı sistemler arka aks tasarımlarında dakullanılmakta ve sabit süspansiyon sistemlerine göre oldukça konforludur.

Şekil 2.2: Serbest süspansiyon istemi çeşitleriBağımsız Süspansiyon Sisteminin Özellikleri

Yaysız kütleyi aşağıda tuttuğundan tekerleklerin yol tutuşlarıiyidir. Böylece sürüşhâkimiyeti de iyidir.

Bağımsız süspansiyonlarda yaylar yalnız gövdeyi taşır. Bu nedenle daha yumuşakyaylar kullanılabilir.

Tekerlekleri aks bağlantısıbasit olduğundan, döşeme ve motor bağlantıpozisyonudaha aşağıda olabilir.

51

Tekerleklerin aşağıyukarıhareketiyle temas yüzeyi ve lastik ayarlarıdeğişebilir.

Mc-Pherson Tipi Serbest Süspansiyon SistemiYapısı

Küçük ve orta büyüklükteki araçlarda en çok kullanılan serbest süspansiyonsistemidir. Helezon yay Mc Pherson tipi dingilde amortisör ile iç içe konumlandırılmıştır.Direksiyon mafsalıamortisörle aracılığıile şasiye bağlanmıştır. Direksiyon kolunun alt ucuise üçgen bir yapıya bağlıolup bu şekilde uzun bir yay kolu meydana getirilmektedir. Altsalıncak burçlar vasıtasıyla şasiye (gövdeye) uygun biryerden bağlanmıştır. Aks alt salıncakile amortisör arasından tekerleklere kolay bir şekilde hareket verebilmektedir. Amortisörlerlastiklerden gelen dikey yüklere maruz kalır. Tekerlek ve amortisör dikey eksenleri paraleldeğildir. Bu durum amortisörün pistonun da sese neden olur. Bu olumsuzluk amortisörekseni ile piston kolunun ekseninlerinin farklıyapılmasıyla aşılmıştır.

Şekil 2.3: Mc Pherson sisteminin yapısı

Bağlantınoktalarının genişbir alanda tutulabilmesi, yapıve dayanma noktalarındakiyükü azaltmakta ve yumuşak yatak ekipmanlarının kullanımına izin vererek konforsağlamaktadır. Bu tasarımda pozitif ve negatif kaster açısıvermek mümkündür.

52

Resim 2.4: Serbest süspansiyon sisteminin Mc Pherson destekli ön dingil

Mc Pherson Serbest süspansiyon sisteminin özellikleri

Süspansiyonun yapısıbasittir.

Parçaların sayısıaz olduğundan yaysız kütle azdır.

Sistem az yer kaplar böylece motorun yerleştirilebileceği alan geniştir.

Süspansiyon bağlantınoktalarıarsındaki mesafe fazla olduğundan ön düzen ayarıbozulmasına neden olabilecek imalat ve montaj hatalarıçok az etkilidir. Bu nedenletoe-in ayarıhariç başka bir ayara gerek yoktur.

Burulma Çubuklu Yayın Serbest Süspansiyonda KullanılmasıYapısı

Alt salıncak bir lastik burç vasıtasıyla süspansiyon çatısına bağlanmıştır. Üst salıncakyine lastik burçlar vasıtasıyla üst salıncak mili ile birleştirilmiştir. Tork kolu üst salıncağınarkasına cıvata ile tutturulmuşve burulma çubuğu frezeli olarak tork koluna bağlanmıştır.Her burulma çubuğunun ön tarafıüst salıncağın tork koluna frezeli olarak bağlanmıştır.Çubuğun arkasıda bağlantıkolunun içerisine tutturulmuştur. Bağlantıkolu, bağlantıkoluayar cıvatasıvasıtasıyla traverse tutturulmuştur. Bu yüzden bu cıvatayıkullanarak aracınzeminden yüksekliği ayarlanabilir. Tüm ön ve arka freze kanallarıdışetkilerden korunmakiçin toz lastiği ile kapatılmıştır. Şekil 1.45’te üst salıncağa bağlanmışburulma çubuğu

53

gösterilmektedir.

Çalışması

Aracın ön kısmında başlayacak salınım hareketi üst salıncak kollarıüzerinden burulmaçubuğunu döndürmeye çalışır. Çubuğun burulmaya karşıgösterdiği direnç bir yay etkisiyapar ve böylece salınım yumuşatılmışolur. Aracın ağırlığıçubukların üzerinde başlangıçsıkışmasıoluşturur.

Şekil 2.5: Burulma çubuklu serbest süspansiyon sistemi

54

Aracın tümseklere binmesi ya da kasislere düşmesi çubuğu daha da burmaya çalışaraksalınıma katılmasınısağlar. Çubuğun dönmeye karşıgöstermişolduğu direnç oranındasalınım yumuşatılmışolur. Aynızamanda burulma çubuğu bir nevi seviye düzelticisi veyadengeleme cihazıgibi çalışır.

2.2. Serbest Süspansiyon Sisteminin Çalışması

Hareket halindeki bir aracı, tekerleklerinin birinin tümseğe çıkmasıhalinde, aşağıdakigibi bir durum ortaya çıkacaktır.

Şekil 2.6: Serbest süspansiyon sistemi

Lastik tümseğe binmesiyle yukarıdoğru hareket eder. Bu hareket sonucunda salıncakyayısıkıştırarak aksla beraber şasiye yaklaşır. Bu sıkışma amortisörün yardımıyla kontrollüolur. Tekerlek normal yola girdiğinde araç ağırlığının ve daha önce aldığıenerjiyi gerivererek kontrollü bir şekilde normal seyrine devam eder.

Aracın çukura girmesi durumunda yayın etkisiyle salıncak kollarıaşağıya doğruhareket eder. Oluşan boşluğu yaylar açılarak karşılarken gövde bu sallanmadan yay veamortisörün etkisiyle çok az etkilenir . Yol yüzeyi normale döndüğünde yay kapanarakönceki konumuna gelir, böylece yoldan gelen darbeler gövde de fazla hissedilmez. Sürüşkonforlu ve güvenli olur.

2.3. HavalıSüspansiyon Sistemi2.3.1. Yapısıve Parçaları

Havalı (pnömatik) süspansiyon sistemleri kamyon, otobüs ve lüks binekotomobillerinde kullanılmaktadır. Yay etkisi yaylıkörüklere hava basılmasıve havanın geriemilmesi ile sağlanmaktadır. Mekanik ya da elektronik olarak kontrolü olan seviye kontrolvalfleri, körüklere havayıyüke bağlıolarak gönderir ya da boşaltır. Bu şekilde araç sürüşyüksekliği bütün şartlar altında sabit tutulmaktadır.

55

Her bir aks için bir ya da iki adet kontrol valfi bulunur, ancak bir araçta bu valflerdenen fazla üç adet bulunmaktadır. Bu ise bazıistenmeyen durumlarda aracın sadece ikikarşılıklıçapraz yay körüğü üzerinde durmamasınıtemin etmektedir.

HavalıSüspansiyon Sisteminin Parçaları

1-Havalıyay valfi2-Aks desteği3-Basınçlıhava haznesi4-Körükler

Şekil 2.7: Havalısüspansiyon sistemi

BasınçlıHavanın Sağlanması

Sisteme basınçlıhava kompresör ile sağlanır ve şu aşamalardan sonra basınçlıhavaelde edilir. Kompresör Filtre Buz çözme ünitesi Basınç regülâtörü Hava haznesi Basınç azaltma valfi (Yük boşaltma valfi) Dört yollu emniyet valfi

56

Şekil 2.8: HavalıyayHavalıYayların Parçaları

1- Süspansiyon bağlantısı2- Hava odası3- Kelepçe 4- Silindirik körük5- Piston 6- Süspansiyon kolu 7- Akordeon körükler

Şekil 2.9: Havalısüspansiyon karikatürü

Havalıyaylar, silindirik ya da akordeon şeklinde körüklerdir. Silindirik tiptekikörükler süspansiyon sisteminin hareketlerine göre aşağı-yukarıhareket eder. Akordeonşeklindeki körükler takviye segmanlarının meydana getirdiği kanallıyapılarıitibariylegenişleyerek ya da sıkışarak çalışır. Araçlarda havalıyaylar arka aksların çelik yaylarınınyerine ya da bunlarıdesteklemek amacıyla kullanılır.

57

2.3.2. HavalıSüspansiyon Sisteminin Çalışması

Motordan hareket alan bir kompresör havayıfiltreden ve buz çözme ünitesindengeçirerek çeker. Bu temiz ve alkolle zenginleştirilmişolan hava basınç regülatöründen havalıfren sisteminin basınçlıhava haznesine gönderilir. Maksimum basınca ulaşıldığında basınçregülatörü kompresörün rölantide çalışmasınıtemin ederek haznedeki basıncıkontrol eder vebasınç mod değişimi sırasındaki ilk basınca düşünce kompresörü tekrar pompa konumunageçirir.

Fren sisteminin haznesindeki basınç istenilen değere ulaştığında süspansiyon havahaznesi sadece hava ile dolar. Hava, dört yollu emniyet valfinden, basınç düşürme valfindenve havalısüspansiyon siteminin, hava haznesinin geri dönüşü olmayan valfinden geçerekfren sisteminden akmaya başlar.

Eğer basınç azalmasımeydana gelirse havalı(pnömatik) süspansiyon sisteminin havaile olan bağlantısıkesilir ve kompresör sadece fren sistemi için çalışmaya devam eder.

Şekil 2.10: Havalısüspansiyon devreşeması

Kontrol valf ünitesi havayıhavalıyay valflerine gönderir. Hava yaylarıtarafındansalınan hava kontrol valfi kanalıyla beslenir ve buradan da hava yayıvalfine ulaşarakatmosfere salınır.

58

Kontrol valf ünitesinin bir kumanda kolu vardır. Bu kol dört kademeli olarakayarlanabilmektedir. Kumanda, yükselme, düşürme ve durdurma; bu ise aracın yükselipalçalmasınısağlar. Aynızamanda kontrol valfi ünitesi yaylıkörüklerdeki basıncın minimumdeğerin altına düşmesini engellemektir. Basınç düşerse körükler zarar görebilir.

Havalı süspansiyon valfi (sürüş yüksekliği regülatörü) bağlantılar sayesindesüspansiyon ile kontrol edilmektedir. Eğer araç artan yük nedeni ile alçalır ise hava yaylıvalfaraç yüksekliği orta pozisyona gelene kadar “aç” konumunda kalır. Araç yükü ortadankalktığında normal araç yüksekliği elde edilene kadar bağlantıboşalt konumunda çalışır.HavalıSüspansiyon Sisteminin Özellikleri

Aracın yüksekliği, hava basınç ayarıyla yük değişse bile sabit tutulur.

Yüklü ve yüksüz ağılıkta bile ideal sürüşkonforu sağlar.

Hava kompresörüne ihtiyacıolduğundan çoğunlukla otobüs ve kamyonlardakullanılır.

Havalıyaylar, kompresör ve kontrol mekanizmasıgibi elemanlar gerekliolduğundan sistem karışık ve maliyeti diğerlerine göre fazladır.

2.4. Aktif (Elektronik Kontrollü) Süspansiyon Sistemi2.4.1. Yapısıve Çalışması

Bilgisayar tarafından denetlenen Bu sistem birkaç mili saniye içerisinde mevcut sürüşdurumunun özelliklerine uyarlanabilmektedir. Bütün tekerleklerin amortisörlerinin farklıseviyelerle ayarlanabildiği sistemde, sensörler tekerleklerin ve aracın hızı, direksiyon açısıve yük durumuna ilişkin bilgileri sağlamakla görevlidirler. Konfor veya sert sürüşarasındaseçim yapan elektronik işlemcinin gönderdiği kontrol sinyalleri ile hidrolik sistemdekiselenoid supaplar amortisörleri en iyi duruma getirmekte ayrıca seviye kontrolü deyapmaktadır. Hız arttıkça, elektro-hidrolik sistem aracın alçalmasınısağlayarak dengeyiarttırmaktadır. Sistemin motordan 10–15 hp civarında güç çekmesi en önemli dezavantajıdır.Yeni geliştirilen pompa motor aksamlarıile bu sorun da giderilmiştir. Ancak bu gelişmişteknoloji pahalıolup şimdilik lüks araçlarda kullanılmaktadır.

Hidrolik pompa aktif süspansiyon sisteminin en önemli elamanıdır. Elektronik kontrolünitesinin (ADS Modülü) görevi ise sensörlerden gelen bilgiler doğrultusunda sistemedirektifler vermektir. Her bir tekerlek ayrıbir hidrolik kumanda ile denetlenmektedir.

Hidrolik pompanın basınçlıolarak gönderdiği sıvı; hidrolik enerji olarak tekerlekleridenetleyen kumanda mekanizmasında kullanılmak üzere akümülatörlerde depolamaktadır.Her bir kumanda mekanizmasındaki karmaşık supap sistemi sensörlerden gelen sinyallereuyarak hidrolik basıncıdüzenlemektedir. Yağiçeriye dolduğunda kumanda mekanizmalarıuzayarak tekerleği aşağıya doğru indirmektedir.

59

Şekil 2.11: Hidropnömatik aktif süspansiyon sistemi

ADS işlemcisi (mikro-bilgisayar) basıncın bırakılması doğrultusunda talimatgönderilmesi halinde ise, mekanizma sıkışarak tekerleğin yukarıdoğru hareket etmesinisağlamaktadır. Bu sistemde kumanda mekanizmasınısıkıştırmakta hidrolik basınç yerinearacın ağırlığından yararlanılmaktadır. Yine bazıaraçlarda hidrolik basınç tekerlekleri hemaşağıhem yukarıdoğru hareket ettirmekte kullanılmaktadır.

Gövde üzerinde yer alan sensörler aracın yüksekliğine ve hızına ilişkin bilgilerisüspansiyonun hareketlerini izleyerek kontrol ünitesine bilgi vermektedir. Bozuk yollardaADS işlemcisi kumanda mekanizmalarına uygun sinyaller göndererek bir tekerleğiyükseltirken diğerini indirebilmektedir. Bu işlemlerde sınırlamalar mevcuttur.

Aracın içine düştüğü çukur derin ise sistem pasif işleme geçmektedir. Tekerlekkumanda mekanizmalarına bağlıolan bir alt akümülatör sert bir darbe aldığında boşaltmagörevini üstlenerek yağın sönümlendirici supaptan gaz basınçlırezervuara akmasına izinvermektedir.

2.4.2. Sistemde Kullanılan Elemanların Yapısıve GörevleriADS İşlemci

Sürüşrahatlığınıve konforunu sağlamak üzere bu işlemci, direksiyon hareketleri, frendurumu, araç, hızıve yükü, seçici anahtarların bilgilerini değerlendirmektedir.

Sensörlerden aldığısinyalleri kullanarak tahmin edilen sürüşşartlarına karar verir.Değerlendirme ve reaksiyon işlemi programlı karakteristik haritası kullanılarakyapılmaktadır. Genellikle iki adet ayar mevcuttur. Bu ayarlar konfor için yumuşak ayar vespor kullanım için sert ayardır. Sürüşşartlarına bağlıolarak ADS işlemcisi iki ayar arasındakarar verir.

60

Her hangi bir arıza durumunda sistemi sert ayara getirmekte arızayıhafızaya almakta,ikaz lambasıyanmaktadır. ADS işlemcisinde test aleti için bağlantılar mevcuttur. Bu bağlantıile arızalar tespit edilmektedir.Direksiyon Pozisyon Sensörü

ADS işlemcisine iki adet sinyal göndermektedir. Sinyalin biri direksiyon hareketininyönünü ve açısal hareketini bildirir. Diğer sinyal ise direksiyon hareketinin hızınıbildirir.

Sinyaller araç hızına bağlıolarak ADS işlemcisi tarafından değerlendirmektedir. Hızlıviraj almalarda ya da direksiyon simidi hızlıdöndürüldüğünde amortisörler sert olarakayarlanır.

Şekil 2.12: Aktif süspansiyon sistemindeki sensörlerFren Bilgilendirme Sensörü

Fren pedalına yakın bir yere bağlanmıştır. Fren devreye girdiğinde ADS işlemcisinevoltaj sinyali gönderir. Böylece sistem sert amortisör ayarınıseçer. Ani fren olasılığına karşıamortisörler sert ayarda kalır.

Gövdenin İvmelenmesini Bildiren Sensörü

Araç ani olarak hızlanmaya başladığında bu sensör ADS işlemcisine sinyalleryollamaya başlar. Bu sinyal ADS işlemcisi tarafından alındığında amortisörler ivmelenmeişlemi bitene kadar belirli bir süre sert ayara getirilir.

61

Şekil 2.13: Aktif süspansiyon sisteminin parçaları

Sistemde Kullanılan Amortisörler

Diğer klasik amortisörlerden farklıdır. Amortisöre gelen basınçlıhidrolik ya da gazselenoid valf sayesinde elektronik olarak kontrol edilir. Bu valf de akışkanıyönlendirerekamortisörü sert veya yumuşak olmak üzere ayarlar

62

Düşey İvme Sensörü

Araç gövdesini düşey olarak ivmelenmesini ölçen bir sensördür. Bazıaraçlarda ADSişlemcisi içerisine konmuştur. Bazıaraçlarda da ön ve arka süspansiyon sistemleri için ayrıayrıbulunmaktadır.

Araç gövdesi düşey yönde yer değiştirir ve limit değeri aşılır ise amortisörler sertolarak ayarlanır. Eğer araç düzgün olmayan bir yoldan geçerse amortisör sert olarakayarlanarak aracın hareket kontrollü sağlanmışolur.Seçici Anahtar

Sürücü seçici anahtar ile otomatik ya da spor seçenekleri arasında seçimyapabilmektedir. Otomatik pozisyonda ADS işlemcisi amortisör ayarının ne zaman sert, nezaman eski pozisyonuna döneceğine karar verir.

Spor pozisyonda süspansiyon sürekli olarak sert ayarda kalır.Aktif Süspansiyon Sisteminin Özellikleri

Mevcut süspansiyon sitemleri içerisinde en iyi sürüşkonforu ve güvenliğine sahiptir.

Hızlanma ve frenlemelerde oluşan öne yığılma ve arkaya yaslanma sorunlarıortadankalkmıştır.

Dönüşlerde diştekerleğin iç tekerleğe göre daha fazla yatmasıengellenmiştir.

Artan hızda aracın ağılık merkezini zemine yaklaştırarak hava direnciniazaltacağından bir miktar yakıt tasarrufu sağlar.

Kötü yol şartlarında aracın yüksekliğinin artırılmasına imkân verir.

Maliyeti yüksek ve oldukça karmaşık yapıya sahiptir.

Aracın ağırlığını artırması ve motordan güç çekmesi nedeniyle motorperformansında bir miktar düşme olur.

63

UYGULAMA FAALİYETİ

İşlem Basamakları Öneriler

Sürücü şikâyetlerini dinleyiniz vedeğerlendiriniz.

Sürücünün süspansiyon sistemi ileilgili şikâyetini dinleyerek not alınızve araç kabul formu doldurunuz.

Süspansiyon sistemi ile ilgiliçıkabilecek arızaları araçkatalogundan inceleyiniz

Yol testi yapınız. Yol testine çıkmadan önce güvenlikönlemleri için öğretmeninizedanışınız.

Sürücü ile beraber yol testine çıkaraknot alarak şikâyetleri berabercegözlemleyiniz. Gerekli notlarıalınız.

Süspansiyon sisteminin arızasınıtespitediniz. Yol testinden elde ettiğiniz sonuçlar

ile daha önce almışolduğunuz sürücüşikâyetlerini karşılaştırarak araçkataloğunun da yardımıyla sorununnerede olduğunu tespit ediniz.

Bulduğunuz arızayıarkadaşlarınız veöğretmeniniz ile tartışınız ve kesinkanıya varınız.

Aracısehpaya alınız. Kullanacağınız araç, gereç, takım ve

el aletlerini takım haneden teminediniz. Kullanıma hazır hale getiriniz.Bütün güvenlik önlemlerini alınız.Tekerlek bijonlarınıgevşetin sonraaracıkriko ile kaldırınız. Kriko dingilağırlığınıtaşımalı, aracın ön tarafınısehpalara oturtunuz.

UYGULAMA FAALİYETİ

64

Tekerlekleri sökünüz. Ön tekerlekleri tamamen sökünüz ve

size engel olmayacak şekilde aracınaltına yerleştiriniz.

Denge çubuğunu sökün ve kontrolleriniyapınız.

Araç kataloğunun tavsiyelerini dedikkate alarak denge çubuğubağlantısını sökünüz. Dengeçubuğunun kontrolü için sayfa 35’ebakınız.

Amortisörleri sökün ve kontrolleriniyapınız.

Amortisörü sökmeden önce araçkataloğundaki işlem basamaklarınıdadikkate alarak amortisörlerin üst ve altbağlantısomunlarınısökünüz.

Amortisörün kontrolü için sayfa 45’ebakınız.

Alt ve üst salıncak kollarınısökünüz vekontrollerini yapınız.

Yayın ani olarak esnemesine dikkatediniz.

Alt ve üst küresel mafsal somunlarınınmaşalıpimlerini pense ile düzeltinizve dışarıçıkarınız. Mafsal somunlarınısökünüz. Kriko ile alt salıncağınaltından hafifçe kaldırınız. Krikoyuyavaşça indiriniz. Yay hızla açılabilirdikkat ediniz. Rot başlarınıve taçlısomunları sökünüz.. Alt ve üstsalıncaklarıvidalıburçlarısökerekalınız. Salıncak kollarını araçkataloğundaki tavsiyelerdoğrultusunda inceleyiniz.

Rotillerin kontrolü için sayfa 40’abakınız.

Yaylarısökün ve kontrollerini yapınız. Krikoyu indirdikçe yay esneyecek, bu

sırada şimlerini alarak yaylarıçıkarınız.

Onarım için gerekli yedek parçalarıbelirleyiniz ve temin ediniz.

Değiştirilecek olan parçalarıbelirleyerek araca ait servislerin yedekparça bölümünden ya da sanayidentemin ediniz.

65

Alt ve üst salıncak kollarınıtakınız.

Salıncak uçlarına yeni vidalıburçlartakılırken içeri doğru bükülmesiniönlemek için açma aparatınısalıncağayerleştirin ve uçlarınıaçın. Salıncakmiline yeni toz lastikler takın vegresleyin, Vidalı burcu salıncakmiline takın, Vidalıburcu yerineoturtana kadar sıkın. Salıncak milinimerkezleyin, diğer vidalıburcu aynışekilde takın. Açma aparatınıgevşetinve salıncaktan çıkartın. Aynışekildeüst salıncağısalıncak miline takın. Üstsalıncak ve milini şasiye bağlayın.Bağlama cıvatalarınıuygun değerdesıkın. Aksıüst salıncağa bağlayınsomunu sıkın, maşalıpimi takın. Altsalıncak ve milini şasiye bağlayın,özel yay takım aparatınıalt salıncağabağlayın cıvatalarını elle sıkın.Helezon yay cıvata deliklerinikapatmadanşimlerini takın.

Yaylarıve amortisörü takınız.

Krikoyu alt salıncağın yay bağlananyerinin altına yerleştirin. Krikoyukaldırın, küresel mafsal ucunu aksındeliğine geçirin. Taçlısomunu takın,uygun değerde sıkın. Maşalıpimitakın. Yay bağlama aparatınısökün.Amortisörü yerleştirin cıvatalarınıtakın. Salıncak vidalı burçlarınıgresleyin.

Denge çubuğunu takınız. Denge çubuğunu lastik takozlarıile altsalıncağa bağlayın.

Tekerlekleri takınız. Tekerlekleri takın bijonların

boşluklarınıalınız. Aracısehpadanindiriniz. Bijonlarıtam sıkın

Süspansiyon sistemini test ediniz.

Aracın ön düzen ayarlarınıkontrolettirdikten sonra Bütün bağlantıelemanlarınıkontrol edin ve yol testiyapınız ve değerlendiriniz. Sonuçlarıöğretmeninize ve arkadaşlarınızlapaylaşınız.

66

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRMEOBJEKTİF TESTLER (ÖLÇME SORULARI)

1. Aşağıdakilerden hangisi bağımsız süspansiyon sistemini parçalarındandır?A. SalıncaklarB) AmortisörlerC) Helezon yayD) Hepsi

2. Aşağıdakilerden hangisi bağımsız süspansiyonun özelliklerinden biridir?A) Yaysız kütle az olduğundan sürüşkonforu iyidir.B) Araç yüksekliği ayarlanabilir.C) Ağır hizmet araçlarında rahatlıkla kullanılabilir.D) Yaprak yaylarla uyum içerisinde çalışırlar.

3. Aşağıdakilerden hangisi Mc Pherson serbest süspansiyon sisteminin özelliklerindendeğildir?A) Süspansiyonun yapısınispeten basittir.B) Parçaların sayısıaz olduğundan yaysız ağırlık azdır.C) Sistem az yer kaplar böylece motor veya bagaj alanıoldukça geniştir.D) Ağır hizmet tipi araçlarda rahatlıkla kullanılabilir.

4. Süspansiyon sisteminde aşağıdaki yaylardan hangisi amortisör olarak dakullanılabilir?A) Hidro-pnömatik yayB) Burulma çubuklu yayC) Yaprak yayD) Havalıyay

5. Aşağıdakilerden süspansiyon sistemleri içerisinde, güvenlik ve konfor açısından enideali hangisidir?A) Sabit süspansiyon sistemiB) Aktif süspansiyon sistemiC) Serbest süspansiyon sistemiD) Havalısüspansiyon sistemi

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME

67

6. Bir süspansiyon sisteminde en fazla aşağıdakilerden hangisi istenir.A) SürüşkonforuB) Maliyetinin az olmasıC) SürüşgüvenliğiD) Az yer kaplaması

7. Aşağıdakilerden hangisi havalısüspansiyonun parçalarından değildir?A) KomparatörB) KörükC) ADS işlemcisiD) Kontrol valfi

8. Havalısüspansiyon sisteminde hava kullanılmadan önce hangi aşamalardangeçmelidir?

A) Havayıemme, Filtreleme, Sıcaklık ayarı, Basınç ayarıB) Filtreleme, Havayıemme, Sıcaklık ayarı, Basınç ayarıC) Filtreleme, Sıcaklık ayarı, Havayıemme, Basınç ayarıD) Havayıemme, Sıcaklık ayarı, Basınç ayarı, Filtreleme

9. ADS işlemcisinin görevi nedir?A) Amortisörün sert veya yumuşak duruma geçirmek.B) Araca ait hız bilgisini belirlemek.A) Direksiyon durumunu bildirmekD) Fren pedalının durumunu bildirmek

10. Aşağıdaki süspansiyon sistemlerinden hangisinde amortisörlerin şartlara göreçalışma konumu ayarlanabilmektedir?

A) Serbest süspansiyon sistemiB) Havalısüspansiyon sistemiC) Aktif süspansiyon sistemi,D) Sabit süspansiyon sistemi

DEĞERLENDİRME

Cevaplarınızıcevap anahtarlarıyla karşılaştırınız. Yanlışcevaplarınız için faaliyetinilgili konularınıtekrar ediniz.

68

YETERLİK ÖLÇME

MODÜL DEĞERLENDİRMEÖnden çekişli binek otomobile ait ön süspansiyon sisteminin arızasınıtespit ediniz,

sökünüz, arızasınıgiderin ve yerine takınız?

İşlem Basamakları Evet Hayır

Şikâyetler çerçevesinde yorum yapıp ve arızayıbelirlediniz mi?

Aracısehpaya alıp lastikleri söktünüz mü?

Amortisörleri söküp kontrolleri yaptınız mı?

Helezon yayları ve denge çubuğunu söküpkontrollerini yaptınız mı?

Salıncak ve direksiyon bağlantısını(rotiller) söküpkontrolünü yaptınız mı?

Yaylarısalıncaklarla uyum içinde taktınız mı?

Direksiyon bağlantısınıve denge çubuğunu taktınızmı?

Amortisörleri taktınız mı?

Lastikleri takıp aracısehpadan indirdiniz mi?

Takım araç ve gereçleri kullanma becerisi kazandınızmı?

İşgüvenliği ve işlem sırasına uydunuz mu?

Karşılaşılan problemleri çözme becerisi kazandınızmı?

Öğretmeniniz modül sonunda size yukarıdaki işperformans ölçümü için hazırlanmışolan derecelendirme ölçeğini ya da bir benzerini uygulayarak sizi değerlendirecektir.

Yapamadığınız işlem basamağıiçin faaliyetin ilgili konularınıtekrar ediniz.

MODÜL DEĞERLENDİRME

69

CEVAP ANAHTARLARIÖĞRENME FAALİYETİ– 1 CEVAP ANAHTARI

1 B2 C3 D4 A5 C6 B7 D8 A9 D

10 B11 C12 C13 B14 C15 A

ÖĞRENME FAALİYETİ– 2 CEVAP ANAHTARI

1 D2 A3 D4 A5 B6 C7 C8 A9 A

10 C

CEVAP ANAHTARLARI

70

KAYNAKÇA

ALTIPARMAK Duran, Şasi Ders Notları, Ankara, 2000.

ANLAŞİbrahim,Şasi, MEB Yayınları, AltıncıBaskı,İstanbul, 1996.

FİLDİŞ Muhtar, H. TÜRKMEN, T.KARASU, İ. YİĞİT, M. BERİSPEK,Motorculuk Bölümü Şasi İşve İşlem Yaprakları, MEB Yayınları, DördüncüBaskı,İstanbul, 2001.

STAUDT Wilfried, Motorlu Taşıt Tekniği, MEB Yayınları,İkinci Baskı, 2000.

YELKEN Bilal, Oto Motor Tamirciliği Şasi ve Aktarma OrganlarıMeslekBilgisi, Meksa VakfıYayın No:12, Ankara

DAİMLERCHRYSLER, Aktif Süspansiyon Sistemleri

FORD, Otomotiv Teknolojisinin Temelleri, Teknik Servis Eğitimi

TOYOTA, Temel Servis Bilgisi

WOLKSWAGEN, Eğitim Notları

YÜCE AND, Günümüzde Otomotiv Teknolojisi, Ankara, 1997.

www.howstuffworks.com

www.obitet.gazi.edu.tr

KAYNAKÇA