T.C. TRAKYA NVERSTES FEN EDEBYAT FAKLTES TARH BLM

TRKLK (1839-1918) LSANS TEZ 2003-2004

TEZ DANIMANI: PROF. DR. LKER ALP TARH BLM BAKANI

HAZIRLAYAN: MEHMET KAAN ALEN 1000106030

EDRNE 2004

NDEKLERNSZ...1 GR.5 BLM: TRKLN TARH GELM SREC...7 A. MLLET VE MLLYETLK......71. Millet.7a. Modernist Teoriler....7 b. Trk Milliyetiliine Model Aray. 8 c. Millet Kelimesinin Anlam......10

2. Milliyetilik......13a. Avrupada Milliyetilik Hareketleri13 b. Milliyetiliin Tanm ve Nitelii...14

B. TRKLN TARH KKENLER...161. Trk Milliyetiliinin Tarih Temelleri zerine Bir Giri .....16 2. Trklerde Millet Anlay.........18 3. Trk Milliyetiliinin Manev Alt Yaps ve Trk Cihan Hakimiyeti lks.....19

4. Trk Milliyetilii ve Trk Cihan Hakimiyeti lks Balamnda Trk Devlet Felsefesi..20 5. Trk Milliyetilii ve Trk Cihan Hakimiyeti Balamnda Trk Destanlar....21 6. Trk Tarihi, Trk Destanlar ve Vatan Sevgisi....24 7. Orhun Antlarnda stn Millet nanc, Trk Milliyetilii ve Cihan Hakimiyeti lks..25 8. Tarihin Inda Trk Milliyetilii ve Trk Cihan Hakimiyeti lks...26

C. TRKLN DOUU....311. Trk Toplum Yaps Balamnda Trkln Gecikme ve Dou Nedenlerine Toplu Bir Bak....31 2. Trkln Douundaki Genel Sebepler.41

3. Trkseverlik ve Trklkbilim Akmlarnn Etkileri42a. Trkseverlik42 b. Trklkbilim...44

4. Dilde Sadeleme Hareketleri...46 5. D Trklerde Milliyetilik Hareketleri ve Bunun Etkileri.48 a. Azerbaycan Trklerinde MilliyetilikHareketleri...49

b. Kazan Trklerinde Milliyetilik Hareketleri...52 c. Krm Trklerinde Milliyetilik Hareketleri...54

6. II. Merutiyete Kadar ki Dnemin Genel Bir Deerlendirmesi...57

D. II. MERUTYET DNEMNDE TRKLK: TRKLN TEKLATLANMASI.......621. 2. 3. 4. Trk Dernei63 Trk Yurdu...64 Trk Ocaklar...66 Gen Kalemler.68

BLM: TRKLN TEORK PLANDA NCELENMES...70 A. YUSUF AKURA.....701. Yusuf Akurann Hayat...70 2. Yusuf Akurann Etkilendii Kaynaklar, Fikirlerine Genel Bir Bak ve Tarz- Siyaset..74

B. ZYA GKALP.....831. Giri......83 2. Ziya Gkalpin Hayat..83

3. Ziya Gkalpin Etkilendii Kaynaklar85a. Doduu Yerin zellikleri ve Gkalp zerindeki Etkileri.....85 b. Felsef Vasiyetler ve Aile Muhitinin, renim Srecinin, Beer Mnasebetlerinin Gkalpin Fikirleri zerindeki Etkileri86

4. Trkln Douu ve Gkalpin Bu Konudaki Fikirleri89a. Trkln Douu zerine Ksa Bir Deerlendirme..89 b. Osmanl Devletinde Trklk Hareketleri....90 c. Trkiye Dndaki Trklerde Milliyetilik Hareketleri...94 d. Trkiye ve D Trkler Sahalarnn Mukayesesi..95

5. Gkalpin Sistematii ve Terminolojisi...96a. b. c. d. e. f. Millet...96 Yeni Hayat, Milliyetilik, Trklk..98 Turanclk..101 rf.104 Mefkre.....106 Kltr, Medeniyet, Halka Doru..107

C. BR YATAKTA K IRMAK: YUSUF AKURA VE ZYA GKALP....111 SONU116KAYNAKA.118 SM, YAZAR, ESER SMLER NDEKS.....132 KAVRAM NDEKS136

NSZTarih bize milletlerin mcadelesini anlatmaktadr. Milliyetilik fikri, bu mcadelede milletlerin en byk dayana olmutur. Milletler aras mcadele, ek li ve muhtevas byk lde deimekle birlikte gnmzde de devam etmektedir ve milliyetilik hala milletlerin bu mcadele sreci ierisindeki en byk itici gcdr. Kresellemeyle birlikte milletler ve milliyetiliklerin sonunun geldii iddia edilse de bizim byle dnmemizi gerektirecek bir gelime henz vaki olmu deildir ve hatta aksini dnmemiz iin elimizde yeterince sebep vardr. Milletler aras mcadele yakn tarihimizde tahrip gc yksek nkleer silahlarla srdrlm, fakat bu silahlarn kullanld takdirde kullanan da yok etmesi keyfiyeti souk sava olgusunu ortaya karmtr. SSCBnin dalmasyla birlikte souk sava ve iki kutuplu dnya dzeni sona ermi; bu yeni durum ise milletler aras mcadelenin yepyeni bir mahiyet kazanmasna sebep olmutur. SSCBnin dalmas, tarihin sonuna ve Liberalizmin zaferine yorulmu 1 ve Amerikay dnya g dengeleri ierisinde alternatifsiz bir konuma ykseltmitir. Dnya hakimiyetini perinlemek isteyen Amerika, yeni dnya dzeni senaryolarn gerekletirme yolundaki en byk engel olan milli devletleri ve milliyetilik fikrini ncelikli dman semitir. Postmodernizm ad verilen yeni srete Amerika ve onun temsil ettii byk sermaye gleri, kreselleme ad altnda milli kltrleri yok edip dnyada Amerikan kltrn egemen klmaya almakta, insanl tek derdi tketmek olan bilinsiz ve uyutulmu kitleler haline getirmek istemekte (kitle kltr) 2 , milletleri gerek millet st yaplanmalarla gerekse mikro milliyetilikler ihdas ederek etnik blnmelerle yok etmek istemekte 3 ve btn bunlara direnen tek nokta olan milli devletleri sivil toplum tezleri ve demokratik talepler argmanlaryla kendi milletleriyle kar karya getirmektedir 4 . Aslnda kreselleme kimsenin fark etmedii yeni, fakat st rtl ve ok saldrgan bir milliyetilikten

1 2

Baknz, Francs Fukayama, Tarihin S onu ve Son nsan, eviren: Zlf Dicleli, Tarihsiz. zcan Yen ieri, Yozlama ve Yabanclamaya Kar tirazlar, Ankara 1997, s. 72-104. 3 Anl een, T rkiyede Cu mhuriyet Kimlii, 2023, S. 30, 15 Ekim 2003, s. 20,21. 4 Anl een, Cu mhuriyeti Demo krasi ile Tamamlamak, Cumhuri yet ya da Demokrasi, Ankara 2002, s. 50-52, 60-62.

1

baka bir ey deildir 5 . Bu gn lkemizdeki mevcut skntlarn temel kayna bu ABD ve AB merkezli kresel emperyalizmdir 6 . Bu skntlar aabilmek iin daha doru bir ifade ile farkl klflar altnda srdrlen milletler aras mcadelede baarl olabilmek iin milletimizin en byk dayana dn olduu gibi bugn de Trk milliyetilii fikridir. Bu tez almasnda Trklk konusunun seilmesi bu husus dolaysyladr. Trk milliyetiliinin tarihi geliim srecinin iyi bilinmesi milletler aras mcadelede daha gl ve daha etkin bir ekilde yer almamz temin edecektir. Biz Trkl incelemeye alrken bat medeniyetinin kstaslarna ve bu kstaslara bal olarak ortaya kan modellere gre hareket etmemeye alacaz. Bu itibarla milliyetiliini bat etkisinde gelien, batdan iktibas edilen bir ithal fikir olarak grmeyecek, Trk milliyetiliini Trk milletinin tarih sahnesine kyla e zamanl bir olgu olarak mtala ederek tarih, sosyolojik, psikolojik ve felsef amilleriyle birlikte kendi geliim sreci ierisinde aklamaya alacaz. Dolaysyla bu tez almasnda bilhassa II. Merutiyet dneminde gelien Trklk akmn ve nclerini incelemeye gemeden nce ksaca Avrup adaki milliyetilik gelimelerine deinecek daha sonra tezimizi temellendirmek iin Trk milliyetiliinin tarih kkenlerini inceleyeceiz. Trkln tarih kkenleri bahsinde, tarih hadiseler kadar milletlerin karakterlerini aydnlatmada nemli bir kaynak olan destanlar, ataszleri, muhtelif halk inanlar da bizim iin mehaz olacaktr. Btn bu kaynaklar incelemek suretiyle Trklerde millet ve milliyetilik fikrinin modern dnemin ok daha gerilerine giden, Trk toplum yaps ve devlet felsefesinin tab bir rn olan ok eski bir olgu, tarih bir gereklik olduunu ve devletimizin Osmanl Hanedan dneminin son zamanlarnda devlet nasl kurtulur? meselesine bir teklif ve aray olarak doan Trklk hareketinin bu tarih zemin zerinde vcut bulduunu, Trklk fikrinin ancak bu tarih sreklilik modeliyle incelendii takdirde salkl ve isabetli neticelerin doabileceini ispata alacaz. Gerekten ileride grlecei zere gerek konuyu inceleyen yerli ve yabanc ilim adamlar, gerekse bizzat Trklk hareketinin mensuplar tarafndan da

5

Durmu Hocaolu, Milliyetilik Hep Vard, Hep Olacak, Siyaset Ekseni, S. 11, 14-20 Kasm 2003, s. 16.

2

Trkln sadece Avrupadan gelen ithal fikirlerle aklama abasnn konuyu olduka ksr bir mecraya srkleyecei ifade edilmitir. Bu balamda millet inas deyimi, Trkler iin modernleme sreci ierisinde yeni bir millet yaratmay deil tarihin en eski alarndan beri varolan Trk mill kimliini tanmak, bu Trk kimliini yeni artlara gre yorumlamak ve Trk kimlii etrafnda bir uur yaratmay ifade etmektedir. Trkln Kkenleri bahsinden sonra Trkln dou ve gecikme nedenlerini birlikte inceleyeceiz. Bu blmde bu ge kalm douun Trk toplum ve siyas yapsndan kaynaklandn gstermeye alacaz. Bu gecikmede en mhim amilin, devletimizin Byk Seluklu hanedan dneminde yaanan OuzTrkmen ayrl 7 ile balayarak Osmanl Hanedan dneminde de ynetimin Trk olmayan unsurlara braklmasyla birlikte daha da byyen devlet- millet (halk) ayrl olduunu dnmekteyiz 8 . Bilhassa Enderun zihniyeti ve yanl bir mmetilik anlay Trk milliyetiliinin douunu geciktiren veya sekteye uratan en byk amildir. Bilindii gibi Gktrkler dneminde Trk Budunu/milleti anlay devlet siyasetinin merkezine oturtulmu ve gnmzdeki modern milliyetilik ve millet-devlet anlay tam manasyla gerekletirilmiti. Fakat Osmanlnn devlet siyasetinin ve toplumsal dayanmann merkezine Trk Milleti yerine Hanedan- Osmanye ve slm mmetine ballk formln getirmesi ve ynetimden Trkleri uzaklatrarak devirme unsurlara arlk vermesi9 Trk milliyetilii fikrinin uzun bir sre Trk milletinin bilin altnda kalmasna sebebiyet vermitir. Btn bunlarla ilintili olarak Trklk hareketinin ortaya kndaki en byk sebebin Trk milletinin devlet olma istei olduu tezini ileri srerek ispatlamaya alacaz. Trklk hareketinin ilk nclerinin Yeni Osmanllar iinde olduunu dndmz iin, Trkl 1860lardan itibaren incelemeye balayacak ve 1918 ylna kadar geleceiz. Trkln tekilatlanmasn mstakil bir balk altnda ileyeceiz.

6

Orhan Trkdoan, Ulus -Devletin Yo lu Kesiliyor mu?, Trk Dnyas Tarih Dergisi, Ocak 2004205, s. 47-51. 7 Orhan Trkdoan, Trk Tarihinin Sosyolojisi, stanbul 1996, s. 305-337. 8 Orhan Trkdoan, Trk Topl umunda Aydn Snfn Anatomisi, stanbul 2003 (eser batan sona bu ayrl iliyor.) 9 Orhan Trkdoan, Osmanl dan Gnmze Trk Topl um Yaps, stanbul 2002, s. 9-196.

3

kinci

Blmde

Trkln

teorik

planda

ele

alacak

ve

Trk

milliyetiliinin iki byk mimar olan Yusuf Akura ve Ziya Gkalpi tetkik ederek mukayese etmeye alacak ve en sonunda Turanclk gibi Trk milliyetilii fikir sistematiinde yer alan unsurlar aklayacaz. Bu blmde phesiz en mhim kaynaklarmz, Trklk hareketinin bizzat ierisinde yer alm olan insanlarn kitaplar ve makaleleri olacaktr. Bu tez almas srecinde yardmlarn grdm btn insanlara ve bilhassa tez danmanm ve Hocam Sayn Prof. Dr. lker Alpe, deerli grleriyle yol gsteren ve kaynak bulmamda yardmc olan Aratrma Grevlisi Sayn Cengiz Fedakara, elektronik posta yoluyla sorularm yantlayan ve kesinde de bu yantlara yer veren Sayn Do. Dr. Durmu Hocaoluna teekkr bir bor bilirim.

Mehmet Kaan ALEN EDRNE 15 Mays 2004

4

GRTrklk denilince bilhassa II. Merutiyet dneminde gelien fikr ve siyas hareket hatra gelir. Gerekten Trkln bir fikir hareketi olarak gelimesi, sistemlemesi ve tekilatlanmas II. Merutiyet dnemine tesadf eder fakat Trkln sadece bu dneme mnhasr bir olgu gibi mtala edilmesi konunun tarih ve sosyolojik kklerinin skalanarak ok s bir mecrada ilerlemesine sebebiyet verecektir. Trklk hareketinin ortaya k, Osmanl Devletinin durumuyla, Trk toplum yapsyla, Trk adalama sreciyle, Trk devlet felsefisiyle, Trk dnce tarzyla, Trk insannn karakteri ve zihn yapsyla ve en nihayetinde Avrupa ve dnyada zellikle 1789 Fransz htilali ile birlikte husule gelen siyas, itima, iktisad ve kltrel gelimelerle ok ynl ve karmak bir ilikiler ann neticesidir. Trkln, Trk tarihinin temel dinamiklerinden biri kabul edilerek tarih sreklilik izgisi iinde ele alnmas zarureti vardr. Tarihin en eski ve kkl milletlerinden birisi olan Trklerde, mill bilin ok erken dnemlerde gelimi ve Gktrkler devrine gelindiinde adeta gnmzdeki millet-devlet, standart kltr veya byk toplum nazariyelerine uygun bir siyas ve itima yaplanma gerekletirilmitir. Fakat slamiyetin kabulyle yanl bir mmetilik anlaynn Trk idarecileri tarafndan benimsenmesi, Devletimizin Byk Seluklu Hanedan dneminde yaanan Ouz-Trkmen ayrlyla balayan ve Osmanl Hanedan dneminde devlet ynetiminin enderunda yetien gayri Trk devirmelere braklmasyla birlikte daha da byk toplumsal yarlmalara neden olan devletin kendi milletine yabanclamas argman zamanla Trkln ikinci plana atlmasna ve hatta devirme kkenli aydn-brokratlarn Trkl konar-ger ve heteredoks Trkmen zmrelerine mahsus bir keyfiyet gibi alglayp aalayarak hakir grmesi ve Trkleri idraksiz addetmesi sonucunu dourmu bu durum ise Osmanl devleti bnyesinde yaayan muhtelif milletler iinde milliyetilik duygularnn en son uyanan unsurunun Trkler olmasna sebebiyet vermitir. Sanrz Avrupallarn, Anadoluya Malazgirt savandan sonra Trkiye ismini vermesine ramen, Trklerin kendi vatan ve devletlerine kendi isimlerini vermek iin 23 Nisan 1920yi5

beklemelerinin de sebebi yukarda izah etmeye altmz tarih ve sosyolojik manzarada gizlidir. Osmanl Hanedanl devrinin son dnemlerinde ortaya kan fikir hareketlerinin temel karakteristii devleti kurtarmaya matuf hareketler olmalardr. Bu itibarla kltrel bir ynelim olarak ortaya kan Trklk hareketi, zamanla devlet nasl kurtulur? sualine bir teklif olarak gelimeye balayacak ve top yekn devleti Trk kimlii etrafnda yeniden yaplandrma gayretinin ad olacaktr. Fakat bu Osmanl hanedanl dneminde deil Ulu nder Atatrkn nderliinde kurulan Cumhuriyet rejimi dneminde tecelli edecek ve yaklak 1400 yl sonra devletin ad ierisinde Trk ismi geecek ekilde deitirilecektir.

6

I.

BLM: TRKLN TARH GELM SRECA. MLLET VE MLLYETLK1. Milleta. Modernist TeorilerMilliyetilik, millet kavram etrafnda oluturulmu bir olgudur. Dolaysyla

millet kavram akla kavuturulmadan milliyetilii doru anlamak mmkn deildir. Milletin nitelii, unsurlar ve ortaya k zerinde genel kabul grm bir aklama ve tanm yaplabilmi deildir. Bu hususta Do. Dr. Durmu Hocaolu Millet, ok kolaylkla ve kesin olarak, keskin hatlarla tanmlanabilmesi fevkalde mkl olan bir kavramdr. Bu mklat, kavramn geirmi olduu tarih istihleden ve farkl zaman ve mekanlarda, farkl kltrlerde ve farkl perspektiflerden farkl ekillerde10

tanmlanm

ve

anlalm

olmasndan

ileri

gelmektedir

demektedir. Millet ve milliyetilik mefhumlar evrensel kavramlardr fakat bu

kavramlarn tarih geliim sreleri ve kltrleri birbirinden farkl toplumlarda cisimlemesi bu mefhumlarn aklanmasndaki en byk zorluu tekil etmektedir. Bu konuda alan btn ilim adamlar da nce kendi toplumlarn gz nnde bulundurarak deerlendirmelerde bulunmulardr. Batl sosyal ilimciler, millet ve milliyetilik olgularnn ilk defa modernite ile birlikte Avrupada ortaya ktn iddia eden kuramlar oluturmulardr. Bu modernist teoriler millet ve milliyetilik olgularnn geleneksel toplum yapsndan modern toplum yapsna geiin bir sonucu olarak, snleme, sosyo-ekonomik ilikiler, siyas ve kltrel artlar gibi parametrelere bal olarak ortaya kt11 tezini ilemektedirler. Bu hususta baz misaller vermek gerekirse mesela Ernest Gellner ulus, moderniteyle birlikte varolan, dolaysyla da modern devletle birlikte

10

Durmu Hocaolu, M illiyetilik ve Modernist Teoriler: 1, Yenia Gazetesi, 10 ubat 2004.

7

oluan, sanayi toplumuna geiin nedenlerinden ve bu toplumun kendi nesnel koullarndan kaynaklanarak ekillenen bir srecin ifadesidir 12 . demektedir. Gellner, ortak bir bilin ve mill bir kimliin varlna tekabl eden milliyetiliin tarihsel bir miras olmadn, milletin bir innn ve milletleme srecinin neticesi olduunu ileri srer. Ona gre her etnik grup ve topluluk bir millet deildir. Millet ve milliyetilik tarm toplumundan sanayi toplumuna geiin aamasdr 13 . Benedict Anderson ise milletin hayal edilmi bir siyasal topluluk, bir cemaat olduunu syler 14 . Ona gre yz yze ilikilerin geerli olduu kyler dnda btn topluluklar hayalidir. nk en kk ulusun eleri bile dier eleri tanmayacak, onlarla tanmayacak, ou hakknda hibir ey iitmeyecek, ama yine de her birinin zihninde toplumlarnn hayali yaamaya devam edecek ve hatta bu toplumun varl ideolojiler araclyla kitlelere hayal ettirilecektir 15 . Bu balamda millet kurgulanm bir kavramdr. nk yeler hibir zaman tm yeleri bilemezler ve onlarla yz yze gelemezler. Sadece ortak dndn hisseden toplumun hayali mevcuttur. Milleti iktisad faktrlerle de aklayanlar vardr. Marksizme gre iilerin vatan yoktur. Dnya proletaryas ortak hareket etmelidir. Bu suretle insann insan tarafndan smrlmesi engellendii gibi milletlerin de baka milletler tarafndan smrlmesi nlenmi olacaktr 16 . Marx ve Engels, milleti, burjuvazinin gelimesiyle birlikte ortaya kan merkezilemenin bir sonucu addetmektedirler 17 .

b. Trk Milliyetiliine Model ArayYukarda Avrupal sosyal bilimcilerin ileri srd tezlerin batl toplumlar iin geerlilii olabilir fakat bu tezler btn toplumlar iin genel geerlilii olan bir model olamaz. Bu hususta Prof. Dr. Mmtazer Trkne, hakl olarak milliyetilik literatrnn temel zaaf Avrupa- merkezcilikle malul ilkellikleridir demektedir18 .11 12

A.g.m. Mehmet Karaka, Trk Ulusuluunun nas, Ankara 2000, s. 20. 13 Ernest Gellner, Uluslar ve Ul usuluk, stanbul 1992, s. 27-29. 14 Benedict Anderson, Hayali Cemaatler (Milliyetiliin Kkenleri ve Yayl mas), stanbul 1995, s. 20 15 A.g.e., s. 20-22. 16 Marx/ Engels, Komnist Manifesto, Ankara 1997, s. 63-67, 81. 17 Durmu Hocaolu, M illiyetilik ve Marksizm: 1, Yenia Gazetesi, 6 ubat 2004. 18 Mmtazer Trkne, Trk Modernlemesi, Ankara 2003, s. 202, 9 numaral d ipnot.

8

Millet ve milliyetilik olgular, incelenen toplumun kltr ve tarih geliim srecine gre nitelik kazanacandan her toplumun millet ve milliyetilik modeli farkl olacaktr. Bu balamda Trk milliyetiliinin de nev- i ahsna mnhasr bir modeli vardr. Bu hususa Trkln Tarih Kkleri bahsinde ayrntl olarak tarih deliller ve rnekler gstermek suretiyle deineceiz. imdi burada bu modeli ksaca aklayacak ve Trk milleti ifadesinden neyi anlamamz gerektii sorusunu cevaplamaya alacaz 19 . Genel olarak Trk tarihi ve zel olarak da Trk milliyetilii zerine alm yerli ve yabanc ilim adamlar Trk milliyetiliinin bat Avrupadaki fikir akmlarndan etkilendiini ama yalnzca Avrupa meneli ithal fikirlerin bir neticesi saylamayacan 20 , Trk kltr ve medeniyetinin kendine mahsus vasflarnn olduu, Trk milliyetilii zerine yaplan deerlendirmelerin bu vasflar nazar- dikkate almad mddete s bir mecrada ilerlemekten k urtulamayacan, Trklerin uzun bir tarihe sahip olduklarn ve bu tarihin ok erken dnemlerinde millet olma uuruna erdiklerini sylemilerdir. Kukusuz, milliyetilik ancak millet kavramyla birlikte bir anlam btnlne sahip olabilir 21 . Nevzat Ksolu, milliyetiliin ve millet olma fikrinin, tarihin btn toplumlarnda, bir mensubiyet duygusu olarak daima var olduunu ve bu aidiyet duygusunun birlikte yaamaktan, ortak inanlar ve menfaatlerden, ayn corafya ve tarih kaderi paylamaktan ve benzeri ortaklklardan kaynaklandn sylemektedir 22 . Milleti sosyolojik bir gereklik kabul eden Ord. Prof. Sadri Maksudi Arsal, Ksolunun iaret ettii mensup olunan toplulua kar duyulan ballk hissini milliyetiliin nvesi kabul eder ve bu ballk hissinin en iptida topluluklarda ve hatta camiac hayvanlarda bile mevcut olduunu ekler 23 . Trk tarihi ve milliyetilii zerine alan ilim adamlar, bu mensubiyet duygusunun Trklerde ok eski dnemlerden beri mevcudiyetini kabul etmekle beraber farkl balang tarihleri vermilerdir. Prof. Dr. Bahaeddin gel, bu tarihi19

Ziya Gkalp ve Yusuf Akura gibi Trklk hareket inin nde gelen simalarnn bu konudaki grlerine, tekrara mahal vermemek iin sadece ilg ili bl mlerde deinilecektir. 20 erif Mardin, Trk Modernlemesi, stanbul 2002, s. 354-355. 21 Durmu Hocaolu, Cumhuriyet Dnemi Trk Milliyetilii ve Batda Milliyetilik Geli meleri, lk Ocaklar Eiti m ve Kltr Vakf Tekilat i Eiti m Seminerleri, Ankara 2001, s. 341. 22 Nevzat Ksolu, Trk Milliyetilii ve Osmanl, stanbul 2000, s. 13. 23 Sadri Maksudi Arsal, Milliyet Duygusunun Sosyolojik Esaslar, stanbul 1979, s. 64.

9

Trklerin tarih sahnesine k ile e zamanl saymtr ve uurlu bir ekilde millet olma fikrini Metenin in mparatoruna yazd mektupta geen Btn yay gerenler bir oldu ifadesinde bulmutur 24 . Prof. Dr. brahim Kafesolu, Trklerin bir millet olarak 5000 yllk bir maziye sahip olduunu ve Asya Hun mparatorlarndan iinin milliyet fikrini devlet siyasetine ittihaz eden ilk kii olduunu belirtmektedir 25 . Bilindii gibi i-i Han hi bir Trkn alnnda esaret damgas tamaya tahamml edeceini zannetmem szleriyle in tabiiyetine girmeyi ret etmi ve mill istikll iin savamay semitir. Mehmet zzet, bir milleti, kendilerine yabanc saydklar kimselerle bir idare altnda veya o kimselerin siyas velayeti altnda yaamak istemezlerse mevcut sayarz 26 demektedir. Bu balamda tarihin her dneminde zgrle olan tutkularyla tannan Trkler, tarihin en eski alarndan beri millet hayat yaamaktadrlar. Prof. Dr. Mehmet Erz, Trk tarihinde millet olma dncesinin en ak ekilde Gktrk Devletinde gzktn ve bu sebeple Trk milliyetiliinin Gktrklerle birlikte balatlmas gerektiini yazmaktadr 27 . Prof. Dr. Orhan Trkdoan da Erzle ayn gr paylamakta ve Gktrklerin gnmzdeki Byk Toplum veya Standart Kltr nazariyesine ok yaklaarak adeta modern millet-devlet tipinde bir siyasi yaplanma gerekletirdikleri fikrindedir 28 . Trk milliyetiliinin douu ile ilgili bir doktora almas yapan David Kushner ise Akpaaolu, Ner, Yazcolu Ali, Kemal Paazde gibi devlet tarihilerine dayanarak Trk Milliyetilii fikrinin II. Murat dneminde olumaya baladn ileri srmektedir 29 .

c. Millet Kelimesinin AnlamMillet kelimesi dilimize Arapadan gemitir. Bu kelime Arapada mezhep, secde gibi anlamlarda ve daha ok bugnk mmet szcn

24 25

Bahaeddin gel, Trk Kltrnn Gelime alar, stanbul 2001, s. 102. brahim Kafesolu, Trk Milliyetiliinin Meseleleri, stanbul 1999, s. 11,19. 26 Mehmet zzet, M illet, Mehmet zzet ve Ul usalc Sosyal Felsefesi, Haz. Mah mut Cokun Deirmenciolu, Ankara 2002, s. 527. 27 Mehmet Erz, Mill Kltrmz ve Meselelerimiz, Ankara 1996, s. 192. 28 Orhan Trkdoan, Osmanl dan Gnmze Trk Topl um Yaps, stanbul 2002, s. 82-88. 29 David Kushner, Trk Milliyetiliinin Douu, stanbul 1998, s. 10.

10

karlayacak biimde bir dinin mensuplarnn toplam manasnda kullanlmtr 30 . Bugn ise bat dillerindeki nation kavramn karlayacak bir anlam vardr 31 . Btn ilim adamlar milletin yap talarn oluturan eitli unsurlarn varlndan sz etmilerdir. Fakat bu unsurlarn neler olduu, neleri kapsad konusunda genel kabul grm bir tanmlama mevcut deildir 32 . Bu husus her milletin zelliklerinin farkl olmasndan ve her aratrmacnn milleti meydana getiren unsurlar incelerken kendi toplumunu gz nnde tutmasndan kaynaklanmaktadr. Her ilim adam kendi milletinin fiil durumuna ve menfaatine gre bir tarif gelitirmeye almtr. Mesela Almanlar daha ziyade rk teorisini kabul ederler. Buna gre ayn rktan gelen insanlar bir milleti olutururlar. Milliyetilik ise bu rka mensubiyet duygusudur. Franszlar ise, kltr teorisine uygun bir anlaya sahiptirler ve onlara gre millet ayn kltre sahip insanlarn oluturduu bir topluluktur 33 . Franszlarla Almanlar arasndaki bu gr farkll tarih gelimelerindeki farkllklar kadar bu iki millet arasndaki ekimeden de kaynaklanmaktadr. Bilindii gibi Alsas blgesi bu iki millet arasnda bir husumet konusudur. Bu blge ise kltr bakmndan Fransz kltrnn tesiri altndadr fakat rk bakmndan ise Germendir. Dolaysyla bu blgenin kendilerine ait olduunu iddia eden Franszlar millet tanmlarnda kltrel btnl ne karmlar, Almanlar ise ayn rktan gelen insanlarn bir milleti tekili edecei grn ileri srmek suretiyle Alsas blgesinin kendilerine ait olduunu ispata almlardr. Grld gibi Alman ve Fransz modellerinde milleti oluturan unsurlardan yalnzca bir dikkate alnmtr. Oysa ilim adamlar rk ve kltrn yannda dil, din, vatan, ortak tarih gemi, birlikte yaama istei, mill mefkure, mterek menfaatler, mterek deer ve inanlar, siyas tekilatlanma gibi pek ok unsurun varlndan sz etmilerdir34 . Dier bir deyile millet zaman, mekan, irade, maneviyat gibi ok boyutlu bir kavramdr.

30 31

Mehmed Niyazi, Millet ve Trk Milliyetilii, stanbul 2000, s. 18. Trkne, a.g.e., s. 344 32 Baknz. Max Weber, S osyoloji Yazlar, stanbul 2003, s. 256-267 33 Ksolu, a.g.e., s. 15. 34 Niyazi, a.g.e., s. 40-54.

11

Bir millet yukarda sraladmz unsurlarn hepsine birden sahip olmayabilir. Fakat bir millet bu unsurlardan ne kadar fazlasn bnyesinde barndr rsa o millete mensup olan fertlerde de mill birlik ve uur o nispette gl olur. Bu unsurlar ayn zamanda millet sevgisinin sebepleridir. Btn bu hususlar birlikte dnnce milletin tanmn yle yapabiliriz: rk, kltr, dil, din, tarih, lk gibi mterek unsurlarla birbirine bal, ayn vatanda ve ayn siyas iradenin altnda yaayan ve birlikte yaama azmine sahip toplulua millet denir. Millet kavramnn muadili olarak bazen ulus kelimesi de kullanlmaktadr. Ulus kelimesi dilimize Moolcadan gemi olup tarihin hibir dneminde millet kelimesinin ifade ettii manalar kapsamamtr. Trkler Orhun Antlarnda da grld zere millet karlnda budun szcn kullanyorlard35 . ok gelimi bir kavram olan budun, Prof. Dr. Bahaeddin ge le gre belirli bir blgede yaayan, mterek dil, tarih ve kltr balarna malik topluluk anlamndayd ve bu szck byk ihtimalle bamsz, illi ve kaanl Trk topluluu manasna gelen bod szcnden tretilmiti. 36 Prof. Dr. brahim Kafesolunun boylar birliine bodun denir eklindeki aklamas bu ihtimali kuvvetlendirmektedir. 37 Fakat Orhun Antlarnda ok sk geen Trk Budunu tabirinin yalnzca siyasal bir birlii mi iaret ettii yoksa gel ve Kafesolunun belirttii gibi toplumsal bir muhtevaya da sahip olup olmad konusunda ihtilaflar mevcuttur. Konuyu inceleyen Prof. Dr. Orhan Trkdoan Trk Budun deyiminin hem toplumsal hem de siyasal anlamda kullanlan bir terim olduu kanaatindedir. 38 Orhun Antlarn da Trgi kaan Trkm, budunum idi, Dokuz Ouzlar benim budunum idi 39 gibi muhtelif kullanm ekillerinin olmas ve kaanlar ve illeri olmamasna ramen Karluklar iin de ayn terimin kullanlmas Trkdoann tespitini dorulamaktadr. Bilinen bir gerek varsa budun kelimesinin bugnk millet kavramnn bir prototipi olduu40 ve Trk toplumunun siyasal birlii ile devlet olma dncesinin kaynak noktasn tekil ettiidir. 4135 36

lker Alp, Trakya ni versitesi Tarih Bl m Trk nklap Tarihi Ders Notlar . Bahaeddin gel; a.g.e., s. 335-336. 37 brahim Kafesolu; Trk Milli Kltr, stanbul 1998, s. 231. 38 Orhan Trkdoan; Trk Tarihinin Sosyol ojisi, stanbul 1996, s.54. 39 Muharrem Ergin; Orhun Abi deleri, stanbul 1988, s.71. 40 Hocaolu; a.g.m., s. 349. 41 Trkdoan; a.g.e., s. 52.

12

2. Milliyetilika. Avrupada Milliyetilik HareketleriMilliyetilik bat literatrnde ilk defa teknik bir terim olarak 1798de grlr 42 . Avrupada ortaya k Fransz htilalinin yaratm olduu artlarn sonucudur. Sanayi Devriminin ihtiyac olan mill pazarn ihdasnn, toplumun ekonomik gcnn, eitim seviyesinin ve siyas katlm bilincinin artmasnn, kilisedevlet ayrmasnn neticesidir 43 . Aydnlanma dnemi, Avrupada teknolojik ve sna ilerlemenin yannda fikr ve zihn bir dnmnde yaand bir adr 44 . Bu dnemde batnn karlat sorunlar zme kavuturma abas liberalizm dncesinin domasna sebebiyet verecektir. Liberalizm znde insan aklnn her eyi yapabileceine olan inan ve insan her trl toplum bandan kurtarma istei yatar 45 . Trkedeki karl hrriyetiliktir 46 . Esas aklclk (rasyonalizm) ve bireyciliktir (individa lizm). Bu suretle fert ve akl kutsallatrld. Bunun sonucu olarak fert merkezli bir sosyal, siyas ve iktisad bir sistem oluturma gerei ortaya kt. Bunun iin ise fertlerin hr ve eit olmas gerekirdi 47 . te Fransz htilali bu zihniyetin rndr. htilal liberalizmin yannda nasyonalizm ve sosyalizm gibi yeni fikirlerin de yaylmasna neden oldu. Fertler iin istenilen hak ve hrriyetler zamanla milletlere temil edildi. Bylece nasyonalizm yani milliyetilik fikri dodu. Milliyetilik, Prof. Dr. Fahir Armaolunun deyimiyle bir bakma kii hrriyeti kavramnn milletlere tatbikiyle 48 dodu. Fransada patlak veren 1848 htilali ile geniledi ve btn bu gelimeleri Alman ve talyan mill birliklerinin kurulmas takip etti49 .42

Durmu Hocaolu, Milliyetilik: Telaffu zu Kolay , Grameri Zor Bir Dil,Yenia Gazetesi, 30 Ocak 2004. 43 Durmu Hocaolu, Milliyetilik: Potansiyel G ve Fikr Zaafiyet, Yenia Gazetesi, 31 Ocak 2004. 44 Bayram Kodaman, Milliyetiliin Tarih Seyr, Trk Yurdu Trk Milliyetilii zel Says, C. 19, S. 139-141, Mart -Mays 1999, s. 68. 45 Oya Okan, B at Dncesinde Li beralizm ve Tarihi Koullar, Ankara 2001, s. 11-12,81-83. 46 S. Hayri Bolay, Felsef Doktrinler Szl, Ankara 1990, s. 146. 47 Kodaman, a.g.m., s. 68. 48 Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyas Tarihi, C. I: 1914-1980, Ankara 1991, s. 9. 49 Erc ment Kuran, Dnyada Milliyetiliin Douu ve Geli mesi, Trk Yurdu Trk Milliyetilii zel Says, C. 19, S. 139-141, Mart-Mays 1999, s. 118-120.

13

Sosyal bilimcilerin pek ou milliyetiliin modern dnemin rn olduunu ileri srmesine ramen, ilk ortaya k tarihinde anlaamamaktadrlar. ngiltere i savan, Latin Amerikadaki bamszlk hareketlerini, Alman Romantizmini, Fransz htilalini balang kabul edenler vardr 50 .

b. Milliyetiliin Tanm ve NiteliiDo Dr. Durmu Hocaolu, milliyetiliin, Zhiren basit ve herkese mlm gibi grnen, ancak btnna girildike ok zorlu bir problem olduu fark edilen bir kavram olduunu ve siyasi corafya, milletleraras ilikiler, siyaset ilmi, kltrel antropoloji, sosyal psikoloji, siyaset felsefesi, milletleraras hukuk, sosyoloji, tarih gibi en az dokuz adet akademik disiplinin milliyetilik ve ulus-devlet teorilerini gelitirdiini sylemektedir 51 . Hal byle olunca tpk millet mevzuunda grld gibi milliyetiliin de ok deiik tarifleri yaplmakta ve nitelii, unsurlar ve amac konusunda genel kabul gren bir tanmlamaya gidilememektedir. Her milletin tarih gemii, kltrel zellikleri, menfaatleri, fiil durumu milliyetilik anlayn belirlemektedir. Milliyetiliin ok basit ve herkes tarafndan kabul grecek ksa bir aklamasn yapacak olursak; milliyetilik, insann kendi milletine kar duyduu aidiyet hissidir. nsan, mensup olduu milleti sever ve onun iyiliini ister. te milliyetilik, en basit ifadesi ile budur. Ancak bu aidiyet hissinin ve sevginin, nitelii, sebebi, hedefi, kapsam, iddeti gibi sorular geldike milliyetilik iinden klmaz bir problem haline gelmektedir. Anthony Smith, milliyetiliin belli bir etnik grubun veya topluluun kendi devletini kurmak yada var olan bir ulus-devleti savunmak amacn gden bir hareketin ideolojisi olduu kanaatindedir 52 . Gellner ise milliyetiliin tarm toplumundan sanayi toplumuna geiin aamas olduunu ve milliyetiliin, milletin kendi bilincine varmas demek olmadn, milliyetiliin, milletleri icat ettiini

50 51

Niyazi, a.g.e., s. 105. Hocaolu, Cumhuriyet Dnemi..., s. 341. 52 Anthony D. Smith, Milli Ki mlik, stanbul 1999, s. 33-35, 73.

14

sylemektedir 53 . Marksizme gre ise milli-devlet ve milliyetilik kapitalizmin bir rndr ve ancak Marksist dzenin gelmesi iin oluacak tarih artlara hizmet ettii lde nemlidir. Mesela SSCBnin ilk kurulduu yllarda i yap salam olmad iin her millete kendi geleceini temin hakk verilecek (selfdetermination) diyen Lenin, SSCB bnyesindeki muhtelif milletleri kandrm ve ok gemeden SSCB arl bile aratan bir imparatorlua dnmtr 54 . Milliyetilik, tarih ve sosyolojik bir varlk olan millet zerine bina edilmi bir olgudur 55 . nsann doasnda var olan ok tab bir mensubiyet hissidir 56 . nsan dnyann her yerinde ailesine baldr; onu sever, onun iin fedakarlkta bulunur, onu korumak iin gerekirse hayatn verebilir. te ailede balayan bu ballk hissi ve duygusu mahalle, ky, ehir derken millete kadar geniler. Ayn millete mensup olan fertler, ayn soydan geldiklerinin, ayn kltre sahip olduklarnn, ayn dili konutuklarnn, ortak tarihi gemiten geldiklerinin, ayn inanlara ve deer yarglarna sahip olduklarnn bilincindedirler. te milliyetilik bu millet olma bilincinin ifadesidir.

53 54

Gellner, a.g.e., s. 27-29. Durmu Hocaolu, M illiyetilik ve Marksizm: 2, Yenia Gazetesi, 7 ubat 2004. 55 Niyazi, a.g.e., s. 110. 56 Arsal, a.g.e., s. 64.

15

B. TRKLN TARH KKLER1. Trkln Tarihi Temelleri zerine Bir GiriMilliyetilik bu gnk modern manasn, Fransz ihtilaliyle birlikte husule gelen siyasi ve itimai dnm sonucu kazanmtr. Bu balamda bat Avrupadak i gelimelerin eitli vesilelerle gerek modern Trk milliyetiliinin douuna gerekse Osmanl mparatorluu bnyesindeki gayri Mslim ve gayri Trk unsurlarn imparatorluktan ayrlma srecine etki ettii gerei yadsnamaz. Fakat milliyetiliin bu modern cephesinden baka tarihi ve sosyolojik bir zeminde vcut bulup; birlikte yaamaktan, ortak inan ve menfaatleri olmaktan, ayn corafya ve ayn tarihi kaderi paylamaktan57 , ayn dili konumaktan, soy birliinden ve benzeri mtereklerden kaynan alan bir mensubiyet uuru olarak ifade edebileceimiz ayr bir ciheti daha vardr ki tarihin hemen hemen btn toplumlarda eitli tezahrleri sabittir. te milliyet duygusunun kayna ve nvesi, iptidai ve medeni camialarda, hatta baz camiac hayvanlarda grlen bu sosyolojik gerekliktir, yani fertlerin mensup olduklar kitleye kar duyduklar ballk hissidir. 58 Bu hissin Trk tarihindeki rneklerini incelemek suretiyle hem Osmanl mparatorluunun son dnemlerinde doan Trklk hareketinin ortaya k n daha iyi okuma olanana sahip olacaz, hem de Britanika ansiklopedisindeki milliyetilik modern bir harekettir eklindeki ibareden anlalaca zere, batl ilim adamlarnn btn iyi deerleri olduu gibi milliyetilik olgusunu da klliyen kendi inhisarlarna alma temayllerinin mesnetsizliini ortaya koyacaz. 59 Filhakika pek ok batl sosyal bilimci, millet ve milliyetilik olgularnn ilk defa moderniteyle birlikte bat Avrupada ortaya ktn iddia eden kuramlar oluturmulardr. 60 Bu57 58

Nevzat Ksolu, Trk Milliyetilii ve Osmanl, stanbul 2000, s.13 Sadri Maksudi Arsal, Milliyet Duygusunun Sosyol ojik Esaslar, stanbul 1979, s.64 59 Batl sosyal bilimcilerin pek oklar milliyetiliin modern dnemin rn olduunu ileri srmelerine ramen, ilk ortaya k tarih inde anlaamamaktadrlar. ngiltere i savan, Lat in Amerikada bamszlk hareket lerini veya Alman ro mantizmin i de balang kabul edenler vard r. Mehmed Niyaziden yaptmz bu iktibas btn toplumlarn milliyetili i baka bir topluma brakmamak hususundaki kararlln gstermektedir. bkz. Meh med Niyazi; Millet ve Trk Milliyetilii, st. 2000, s. 105 60 Mehmet Karaka, Trk Ulusuluunun nas, Ankara 2000, s. 9-81

16

kuramlarn Avrupal toplumlar iin bir anlam ve gereklii olabilir fakat; bizim Trk tarihinden ve milletlerin karakterlerini aydnlatmada en az tarihi kaynaklar kadar byk bir ehemmiyeti haiz olan destanlarmzdan gstereceimiz deliller, milliyet fikrinin eskiliini ve sonra iki bin yl nceki Trklerde mevcut olan bu fikrin devlet siyasetinde temel faktr olarak bile rol oynadn ispata kafi gelecektir. 61 Bu anlamda, gnn moda deyimi olan Ulus nas, bizim iin milli kimlii tanma ve yeni artlara gre tanmlamaktan te bir anlam ifade etmemektedir. Yakn tarihimizde tecrbe ettiimiz zere, yap talarn farkl etnisitelere sahip toplumlarn ve harcn Osmanl hanedanna ve vatanna ballk uuru ve ortak menfaatler vurgusunun tekil ettii bir Osmanl milleti ina etme gayretlerinin, acizlii ve urad trajikomik akbet bizim nokta- i nazarmzdan milletin ina edilebilir bir fenomen olmadn gstermektedir. Tabiki btn bu mtalaalar Aydnlanma, Sanayi devrimi, Fransz htilali, modernite, Avrupa medeniyeti, Trk toplum yaps, Trk modernlemesi, ulus-devlet gibi konular ihtiva eden ok ynl ve geni bir perspektifte bir deer arz eder ki pek ok farkl disiplinlerin de ilgi alnna giren bal bana bir tetkik mevzuudur. Bizim hareket noktamz, slam dinine ve Osmanlla, devlet ve lkesine yrekten bal olan Trklerin, kendilerini bile artacak derecede ateli milliyetiler olarak ok hzl bir ekilde deimi olmalardr 62 Bu deiimleri (ulus inas addedenler olabilir) yalnz ithal yoluyla giren milliyeti fikirlerin neticesi saymak konuyu olduka basite irca etmek olacaktr. Batl fikirlerin nesnel kimliin farkna varl srecinde dolayl ve dolaysz olarak etkili olduu gereinin yadsnamayacan yukarda da belirtmitik fakat Trk milliyetilii fikir sistemi tamamen tarihi temeller zerine oturmutur ve eer batl tesirler illa bir sorun tekil ediyorsa bu sadece Trk milliyetiliine mahsus bir argman deildir. Ziya Gkalpin genlik yllarnda ben kimim? sualine verdii: sen bu messese ve ananelerin yourduu insansn eklindeki cevab 63 , Trk milliyetiliinin temellerinin daha nceki devirlerde atld fikrini kuvvetlendirmektedir. 64 Yine milliyetiliin tarihi kkenleri hususunda bir batl dnrn: milliyet ilik bir

61 62

brahim Kafesolu, Trkler ve Medeni yet, stanbul 1995, s.58 David Kushner, Trk Milliyetiliinin Douu, stanbul 1998, s. 5 63 erif Mardin, Trk Modernlemesi, stanbul 2002, s. 354-355

17

zamane icad deildir, o ok eski bir trkdr 65 dorular mahiyettedir.

sz de bizim mlahazamz

Ziya Gkalpin Trkln Esaslar ve Yusuf Akurann Trk Yllnda yaynlanan Trklk adl almas gibi klasik kaynaklarda 66 , Trk Milliyetiliinin aada inceleyeceimiz tarihi temellerine herhangi bir vurgunun yaplmam olmas, Yeni Osmanllarn batl messeselere slam tarihinden paradigmalar bulmak suretiyle dncelerine tarihi bir derinlik katma cehti gibi bir aray ierisinde bulunmamalar kanaatimizce ilgin addedilebilecek bir durumdur. Trkln tarihi kklerine ilk atf Hseyin Namk Orkundan gelmitir. Bilahare brahim Kafesolu, Bahaeddin gel, Aydn Taneri gibi hocalarmz sistemli bir ekilde milliyetiliimizi, tarihi ve sosyolojik zeminlerde ele almlardr.

2. Trklerde Millet AnlayMillet, milletleme ve milliyetilik kavramlar zerinde mtalaalarda bulunmak bizim tez almamzn snrlar dndr. Biz bu balk altnda sadece Eski Trkler tarafndan kullanlan ve bugnk millet kavramna olduka yakn bir anlamsal ierie sahip Budun szcne ve ksaca Trklerde millet telakkisine deineceiz. Trk tarihi zerinde alan hemen hemen btn ilim adamlar milliyet fikrinin Trklerde ok eski alarda inkiaf etmi olduunu teslim etmiledir. Prof. Dr. Bahaeddin gele gre Trkler bugnk millet karl olarak belirli bir blgede yaayan, mterek dil, tarih ve kltr balarna malik topluluk anlamndaki budun szcn kullanyorlard ve bu szck byk ihtimalle bamsz, illi ve kaanl Trk topluluu manasna gelen bod szcnden64 65

Kushner, a.g.e., s. 5 Isaiah Berlin den nakleden Durmu Hocaolu, Cu mhuriyet Dnemi Trk M illiyetili i ve Bat da Milliyetilik Geli meleri, OV Tekilat i Eiti m Seminerleri, stanbul 2001, s.342 66 Ziya G kalp ve Yusuf Akura Trk tarih i ile ilg ili aratrmalarda bulunmulard r fakat bizzat Trk milliyetiliinin tarihi kklerine in me g ibi b ir vadide yol almamlardr. Bkz. Ziya G kalp, Trkln Tarih, Trkln Esaslar, stanbul 1997, Akurann Trkl k isimli al masnn Kltr Bakanlnca yaplan yeni basks iin bkz. Yeni Trk Devletinin ncleri, Yay. Haz. Nejat Seferciolu, Ankara 2001

18

tretilmiti. 67 Prof. Dr. brahim Kafesolunun boylar birliine bodun denir eklindeki aklamas bu ihtimali kuvvetlendirmektedir. 68 Fakat Orhun Antlarnda ok sk geen Trk Budunu tabirinin yalnzca siyasal bir birlii mi iaret ettii yoksa gel ve Kafesolunun belirttii gibi toplumsal bir muhtevaya da sahip olup olmad konusunda ihtilaflar mevcuttur. Konuyu inceleyen Prof. Dr. Orhan Trkdoan Trk Budun deyiminin hem toplumsal hem de siyasal anlamda kullanlan bir terim olduu kanaatindedir. 69 Orhun Antlarn da Trgi kaan Trkm, budunum idi, Dokuz Ouzlar benim budunum idi 70 gibi muhtelif kullanm ekillerinin olmas ve kaanlar ve illeri olmamasna ramen Karluklar iin de ayn terimin kullanlmas Trkdoann tespitini dorulamaktadr. Bilinen bir gerek varsa budun kelimesinin bugnk millet kavramnn bir prototipi olduu 71 ve Trk toplumunun siyasal birlii ile devlet olma dncesinin ka ynak noktasn tekil ettiidir. 72

3. Trk Milliyetiliinin Manevi Alt Yaps ve Trk Cihan Hakimiyeti lksTrklerde milliyetilik fikrinin gelimesinde eitli amiller mevcuttur. phesiz ki bunlardan ilki daha nce de deindiimiz gibi- her toplulukta grlen mensubiyet uuru, nesep asabiyesidir. Bunun yannda tarihi sre ierisinde Trklerin byk devletler kurma istidadn gstermeleri, parlak bir medeniyetin banisi olmalar ve idare ve ftuhatlardaki muvaffakiyetleri de Trk milliyetilii zerinde mhim tesirler icra etmitir. Fakat; Trklerin tarih sahnesine ktklar andan itibaren hakim ve stn millet olarak yaratldklar, cihan sevk ve idare etmenin Tanr tarafndan kendilerine tevdi edildii ynndeki akideleri ve bu inanla

67 68

Bahaeddin gel; Trk Kl trnn Gelime alar, stanbul 2001, s. 335-336 brahim Kafesolu; Trk Milli Kltr, stanbul 1998, s. 231 69 Orhan Trkdoan; Trk Tarihinin Sosyol ojisi, stanbul 1996, s.54 70 Muharrem Ergin; Orhun Abi deleri, stanbul 1988, s.71 71 Hocaolu; a.g.m., s. 349 72 Trkdoan; a.g.e., s. 52

19

ilintili olarak Trk cihan hakimiyeti mefkuresi 73 eklinde formle edilen ve slam dneminde de cihat kavramyla hemhal olarak Nizam- Alem idesi altnda daha da glendirilen, daha rafine ve daha sofistike bir hale dntrlen cihanmul devlet doktrini, Trk milliyetiliinin en zgn ve en mhim vehesidir. 74 Bu itibarla, Trk milliyetiliin Cihan Hakimiyeti lks ile olan mnasebetini incelerken ksaca Trk devlet felsefesine de temas etmenin konumuz asndan faydal olaca kanaatindeyiz.

4. Trk Milliyetilii ve Cihan Hakimiyeti Balamnda Trk Devlet FelsefesiTrk devletlerinin en nemli hususiyetlerinden birisi millet ile i ie girip btnlemi olmasdr 75 . Hatta Trk devleti Trk ailesinin ve otann genileyip bymesi sonucu ortaya km telakki ediliyordu. Bu noktada Osmanlnn son dneminde ortaya kan dier fikir akmlar gibi Trkln de devlet nasl kurtulur? sualine bir teklif olarak nev- nema bulmas ve hatta Yusuf Akurann Trklk adl almasnn Kltr Bakanlnca yaplan son basksna Yeni Trk Devletinin ncleri isminin verilmesi son derece manaldr. Bu balamda Trk milletinin devletiyle ayrlmaz bir btn olmas gibi Trk milliyetilii de Trk devletinden ayr dnlemez. Fakat Trk milliyetilii, belli dnemlerde muhtelif sebepler dolaysyla devlet ile mcadele etmek zorunda da kalmtr ki bu hususa da Trk milliyetiliinin gecikme nedenleri konusunda deineceiz. Trk devlet felsefesi ve tekilatnn bir dier nemli zellii de adeta Cihan Hakimiyetini gerekletirmek zere yaplanm olmas ve tarihi sre ierisinde geliim olarak deerlendirebileceimiz zamana ve corafyaya bal olarak meydana gelen baz farkllklar haricinde- devamllk arz etmesidir. Bu konuda dipnotlarda verdiimiz ilgili eserlerin yannda, smail Hakk Uzunarlnn, Fuat Kprlnn ve Reat Genin eserlerine baklabilir.73 74

Bkz. Os man Turan; Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, II C, stanbul 1994 Hocaolu; a.g.m., s. 369; Trk- slm btnlemesi iin baknz: brahim Kafesolu, Trk slm Sentezi, stanbul 1999 75 Mehmed Niyazi, Trk Devlet Felsefesi, stanbul

20

5. Trk Milliyetilii ve Cihan Hakimiyeti Balamnda Trk DestanlarTrk Cihan Hakimiyeti lksn ve hakim millet inancn milli

destanlarmzda rahatlkla mahede edebilmekteyiz. nk destanlarmz gelitiren ve tarihimize ekil veren kaynak dnce, bu acuna buyruk olma ve stnlk lksdr. 76 Ouz Kaan destannda Cihan hakimiyeti ile ilgili pek ok motif bulmak mmkndr. Ouz Han, Uygur Kaan olmas hasebiyle acun kaan olduunu syler ve drt taraftaki hkmdarlardan itaat bekler. Yine Ouz ryasnda gnein doduu yerden batt yere kadar uzanm bir altn yay ve gm ok grr. Ulu Trk, ryay Tanrnn dnyay Ouza baladna yorar ve bunun zerine Ouz Kaan yurdumuz rmaklarla denizler ile dolsun, gkteki gne ise yurdun bayra olsun, ilimizin adr yukardaki gk olsun, dnya devletim olsun, halkmz da ok olsun diyerek gk yeleli Bozkurtun nderliinde dnyay fethe kar. 77 Ouz Han ran kaynaklarnda Afrasyab ad ile geer ve Kgarl Mahmut da Trklerin Afrasyaba Alp Er Tunga dediklerini bildirir. 78 malumat verir: Dikkat edersen sen, bu Trk beyleri, Dnyada bunlardr, en iyileri Bu Trk beylerinden, ad bilinen Tonga Alp Er idi, kutlu, sevilen En sekin, en yce ve yiit idi Hakim, yetkin kii, dnya sahibi Tacikler der ona, Efrasiyab Han Efrasiyab etti, dnyalar talan79 Yusuf Has Hacip, Kutadgu Biligde Alp Er Tongann acun beyi ve Efrasiyab olduunu belirtir ve u

76 77

Ali ztrk; alar inde Trk Destanl ar, st. 2000, s.30 Ayrntl bilgi iin bkz. Bahaeddin gel; Trk Mi tol ojisi, C.I, stanbul 2001 ve ztrk; a.g.e. 78 Turan; a.g.e. , C.I, s.81

21

Cveyn, Uygurlarn, Buku Hann Efrasiyab olduuna inandn kaydeder ve konumuz asndan mhim olan u bilgileri verir: Buku Han evinde uyurken bir kz hayaleti girip onu uyandrr ve ona doudan batya kadar olan btn yerler senin hkmn altna girecek, iinde ciddi ol ve insanlarn kymetini bil der. Yine Buku Hann ryasna giren, beyazlar giyinmi ve elinde baston bulunan yal bir adam ona bir ta vererek: eer bu ta koruyabilirsen, dnyann her taraf senin buyruun altna girer der. Bunun zerine Buku Han 12 yl zarfnda btn lkeleri feth eder ve bakaldracak hibir devlet brakmaz. 80 Ouz Han fikriyat, destann slm rivayeti ve Dede Korkut hikayeleri ile birlikte anadoluya da gelmitir. Kitab- Diyarbekriyyede yeryzndeki lkelerin tamamn lkesinin snrlarna katt eklindeki ibare ve Ouzun verdii toy hakkndaki parlak tasvir, anadoludaki Ouz Han idesini gstermesi bakmndan nemlidir. 81 15. Yzyl anadolusunda Ouz Romantizmi ad verilen bir akm yaanm, hakimiyetin meruiyeti iin art olan Ouz Han soyundan gelmi olmak prensibi yaamaya devam etmi, Osmanl vakayinamelerinin bana Osmanl soyunu Ouz Hana karan ecereler konulmu, Fatih torunlarna Ouz Han ve Korkut isimlerini vermi, Karakoyunlu hkmdar Cihanah Uygurca yazl bir kitab gstererek II. Murat ile karde olduunu sylemitir. Ulus-Devletlerde kken mitleri ok nemlidir ki Atatrk dneminde gelitirilen tarih tezleri de bu anlamda manidardr. Yukardaki izahatlar ortak bir soydan gelme bilincine iaret ettii gibi Tarihi Devamllk olgusunu da pekitirmektedir. Akpaazde, Tevarih- i Al- i Osmanda yle der: Devrimde olanlar yazdm. Ouzdan Gkalpe kadar gittim. Olgun gaziler, hanlar, sultanlar olan Osmanl hanedannn menkbelerini yazdm. Dedim ki soy ktn syleyeyim de bu hanlarn asl anlalsn 82

79

Yusuf Has Hacip Kutadg u Bilig, Haz. Fikri Silahtarolu, Ankara 2000, s. 34, beyit nu: 276,277,279,280 80 Alaaddin Ata Melik Cveyn, Tarih-i Cihan Ga, C.I, ev. Mrsel ztrk, Ankara 1999, s. 102 vd. 81 Ebu Bekr-i Tih ran, Kitab- Di yarbekriyye, ev. Mrsel ztrk, Ankara 2001, s.31 82 Akpaaolu Tarihi; Haz. H.N. ATS IZ, Ankara 1985, s. 11

22

Karaca Hisarn fethini mteakip, halk bir kad tayinini talep eder ve Cuma namazn klmak ister; fakat Dursun Fak Sultandan izin gerektir diye kar kar. Bunun zerine Osman Gazi: Bu ehri ben kendi klcmla aldm. Bunda Sultann ne dahli var ki ondan izin alaym? Ona sultanlk veren Allah bana da gaza ile hanlk verdi... Eer o, ben Seluk hanedanndanm derse ben de Gkalp oluyum derim. Eer ben bu lkeye onlardan nce geldim derse, Sleyman ah dedem de ondan evvel geldi 83 diye cevap verir. Trkn Atas Ouz Hann bu kadar diri tutulduu bir devirde Trkn Cihan Hakimiyeti lks de rya motifiyle sembolize edilerek Osmanl Tarihlerinde ki yerini almtr: Osman Gazi uyuyunca ryasnda grd ki bu Azizin ( Ede Bal) koynundan bir ay doar, gelir, Osman Gazinin koynuna girer. Bu ayn Osman Gazinin koynuna girdii demde gbeinden bir aa kar. Glgesi dnyay tutar... Osman Gazi uykudan uyand. eyhe haber verdi. Bunun zerine eyh der ki: Oul Osman sana mjde olsun ki Hak Tal sana ve nesline padiahlk verdi... 84 Osmanl ve Ouz Han bahsini kapatrken, Osmanl Sultanlarnn sfatlarndan birinin de alemlerin sna anlamna gelen padiah- alem penah olduunu hatrlatalm. Hakikaten Dnya Hakimiyeti dealini, Trk hkmdar unvanlarnda da mahede etmek mmkndr. Byk ihtimalle Tanr szcyle ilintili olup sonsuz genilik, ycelik manasndaki Metenin Tanhu unvanyla balayan ve Osmanlya kadar gelen Trk devlet felsefesindeki bu devamllk heyecan verici boyutlardadr 85 . Metenin mektuplarnn bandaki Tanrnn tahta kard Hun milletinin byk Tanhusu formlyle, stemi Kaann Bizans imparatoruna gnderdii mektuptaki dnyada yedi iklim ve yedi rkn byk kaanndan Romallar imparatoruna... ve Yavuz Sultan Selim ve Kanun Sultan Sleymann mektuplarnda kullandklar Hak Talann inayeti ve Ulu Peygamberimizin mucizat berkt ile, ben ki yer yz hakanlarna ta giydiren, sultanlar sultan... hitaplarndaki aynilik aikardr.

83 84

Akpaaolu, s. 27-28 Akpaaolu, s.17; Oru Be, ufak deiikliklerle bu ryay Erturul Gazin in grdn yazar. Oru Be Tarihi, Haz. Atsz, stanbul 1972, s. 24-25

23

6. Destanlarmz, Tarihimiz ve Vatan SevgisiYurt severlik kavramnn ou zaman milliyetilik ile zde bir kullanm alanna sahip olmas86 , vatan sevgisinin modern milliyetiliin nemli sac ayaklarndan biri olduunu gstermektedir. Vatan sevgisinin tarihimizdeki izdmlerinden biri Mete ve Tunghular (proto Mool kavimler) arasnda meydana gelen mehur hadisedir. Atn ve haremindeki cariyelerinden birini isteyen Tunghularn taleplerine riayet eden Mete, Tunghularn snrdaki bo ve llk bir topra istemelerini, vatan, milletin ve devletindir diyerek sava sebebi saymtr. 87 Orhun Antlarnda milletin perian dmesinin sebebi vatann brakp gitmesine balanyor ve Bilge Kaan aynen unlar sylyor: Trk Milleti yurdundan ayrldn, a kaldn, sefil dtn, ayakta l gibi oldun!Ey Trk milleti kedine dn, Kaann dinle ve tkeni terk etme. tkende kalrsan lkeni tutarsn, refaha erer, zorluk ekmezsin! 88 Vatan sevgisi en gzel ifadelerinden birini Uygurlarn Kut Da Efsanesinde bulur. Uygurlarn yurdunda bulunan ve yabanclarn ona yaklamas yasak olan Kut Da adnda mukaddes bir kaya vardr. Bu kayann nemini bilen in hile ile onu ele geirir ve neticede Trklerin birlii bozulur, millete uursuzluk getirir ve Trk milleti yllarca Kut Da iin gz ya dker. Cahiz, Vatan sevgisi btn insanlara amil bir histir. Fakat bu his Trklerde daha hakim ve galiptir der ve Kuteybe bin Mslimden nakleder: Trkler vatanlarna ok bal olup onun iin rpnrlar. Basradan Umman denizine gtrlen ve iple bal olan bir deve, nasl frsat bulursa kendi vatanna gitmek iin inlerse, Trkte uzak memleketlere gittii zaman vatan iin bir deveden daha ok zlr, onu zleyerek inler... Zira Trk dier milletlere stn klan amiller, onun vatannn hususiyetleridir ve o bunu mdriktir.89

85 86

Nevzat Ksolu, Devlet, stanbul, stanbul 1997, s. 37-48 John Lukacs, Yirmi nci Yzyln ve Modern an Sonu, stanbul 1994, s.27 87 gel, Trk Kltrnn Gelime alar, s. 96-97 88 Ergin, a.g.e. 89 A. Zeki Velid Togan, Umum Trk Tarihine Giri , stanbul 1981, s. 107

24

7. Orhun Antlarnda stn Millet nanc, Cihan Hakimiyeti ve Trk MilliyetiliiOrhun antlar dnya tarihinin en orijinal belgelerinde n biridir. Vatan ve millet sevgisi, milli birlik, hakim ve seilmi millet olma inanc, z gven, sosyal devlet ve devlet- millet btnlemesi, kahramanlk, feragat uuru kitabelerin en nemli i unsurlardr. Gktrk isminin bandaki Gk, Gk Tanr dinine de bal olarak Trk milletinin meneini kaytlamaktadr. Kitabelerde Kaanlarn ahsnda kiiletirilen Trk milleti, Tanr gibi, Tanr tarafndan gkte yaratlmtr. 90 Dolaysyla Trk Kaan, Trk milletinin ilini tutmak ve tresini dzenlemek i in mavi gk ve yaz yer arasndaki insanolunun zerine gnderilmitir. 91 Kitabelerde Tanr bile Trk tanrsdr. Tanr, Trk milleti iin Trk vatann tanzim eder ve mukaddes sular verir; Trk milleti yok olmasn diye lteri Kaan ve l-Bilge Hatunu yceltir, Trk milletine Kaanlar gnderir; Tanr g verdii iin Trk ordusu kurt gibi, dman koyun gibi olur, dizli diz ker, bal ba eer; Trk budununun ad, san yok olmasn diye Bilgeyi Kaan oturtur; Bilge Kaan Tanr yardm ettii iin, koruduu, g verdii iin baarl olur: Tanr yarglad (koruduu, g verdii) iin, ansm olduu iin, ksmetim olduu iin, lecek olan milleti dirilttim, dorulttum, plak kavmi elbiseli, fakir kavmi zengin kldm. Az milleti ok kldm. Deerli lkelerden, kaanl lkelerden ye kldm... Tanr yardm ettii iin, ben kazandm, Trk milleti kazand! 92 Tanr hakim ve stn millet olan Trklerin tabiiyet altna girmelerine ve bizzat Tanr tarafndan Trk milleti iin gnderilen Kaanlarna itaatsiz olmalarna kzar ve Trk budununu cezalandrr:

90

Bkz. Erg in a.g.e., ayrca H.N. Orkunun metinleri iin bkz. Ali ztrk; tken Trk Kitabeleri, Ankara 2001 91 Kltigin Ki tabesi, Dou Yn 92 Bilge Kaan Kitabesi, Dou Yn

25

Hann koyup buyruk altna girdin. Buyruk altna girdiin iin Tanr ldrvermi93 Trk Kaan milleti iin gndz oturmadan, gece uyumadan alr. Babalk zellii mucibince a milleti doyurmak, plak milleti giydirmek, fakir milleti zengin klmak, az milleti oaltmak ba vazifeleridir. Kaan bunu baard vakit Trkme, milletime en iyisini ylece kazanverdim diye bengi taa vurdurur. Trk Beyleri, hep bilirsiniz, o orduyu orada yok ettik diye rek Trkn kahramanln ve ilahi meneden gelen seilmi millet olarak ruhunda var olan o mthi zgveni yedi iklim, drt yne haykrr. Trki Kaan milletimden idi, bilmedii iin bize kar yanld, Dokuz Ouz milleti kendi milletim idi., Basmil, dikut benim soyumdan millet idi szleriyle milli bilince ve Trk birliine verdii nemi gsterir. Ve son olarak; Trkn yok olmas ancak mavi gn kp, yaz yerin delinmesine baka bir ifade ile kyametin kopmasna balanr.

8. Tarihin Inda Trk Milliyetilii ve Cihan HakimiyetiMilliyetilik duygular, milletlerin hayatnda eskiden beri yer alm olan duygulardr ve siyasi hareketlere yn vermi olan balca etkenlerden birisidir 94 Bu duygunun dnya tarihindeki ilk rneklerinden birisi M. 53 ylnda yaplan bir Hun kurultaynda cereyan etmitir. Kurultay da kardeinin in tbiiyetine girme teklifine, Tabi olamayz. nk bu, an ve erefle yaam olan cetlerimize kar yaplmas mmkn hyanetlerin en bydr. Atalarmz bize geni lkelerle birlikte hrriyet ve istiklali emanet ettiler. Korumakla vazifeli bulunduumuz bu emanetleri, adi bir mr uruna, feda edemeyiz. Hibir Trkn alnnda esaret damgas tamaya tahamml gstereceini zannetmem! szleriyle kar kan i-inin bu tavrn,

93 94

Tonyukuk Ki tabesi, Ta:1-Bat Yn Alparslan Trke, Milliyetilik, stanbul 1996, s. 47

26

mehur Alman bilgini F. Hirth, milliyet fikrinin devlet siyasetine ilk ittihaz edilii olarak grmtr. 95 Millet kltrel bir btndr. Kltr bir milletin hayat karsnda tutum allardr ve zgnldr. Miladi 581 ylnda inin Gktrk Kaanlnn iinde bulunduu karklktan istifade ile Trklerin salarn kesmeleri, dillerini deitirip ince konumalar, in adet ve geleneklerini kabul etmeleri ksacas Trkleri Trk yapan kltrel deerleri deitirmeleri ynndeki isteklerine Gktrk Kaan barann, Size bal kalacak, hara verecek, kymetli atlar hediye edeceim. Fakat dilimizi deitiremem, dalgalanan salarmz sizinkine benzetemem, milletime inli elbiseleri giydiremem, in adetlerini alamam. mkan yoktur, nk bu bakmlardan milletim fevkalade hassastr, adeta arpan tek bir kalp gibidir. 96 eklindeki yant, yneticilerinden halkna kadar atalarmzn sahip olduu milli bilinci gsterdii gibi amzda mili varlmza kast eden kltr emperyalizmi karsnda da asrlar ap gelen bir ibret vesikasdr. Bu hususta il gider, tre kalr 97 Gktrk darb- meseli de aydnlatc bir hviyete maliktir. slam devresinde ise, Kagarl Mahmudun, Divan- Lgatt Trk isimli hususi bir Trke lgat hazrlamas ve eserine Trkleri, akvam- slamiyye arasnda ayrcalkl bir mevkie yerletiren, Trk dilini reniniz nk onlarn uzun srecek saltanatlar vardr ve Benim Trk adn verdiim ve arkta iskan ettiim bir ordum vardr. Bir kavme gazaplandm zaman onlar o kavim zerine saldrtrm gibi hadisler koymas, slamiyetin Trklerdeki milli bilinci izale ettii ynndeki kanaatin hilafna hakim ve stn millet olma inancnn slam bir cila altnda tm diriliiyle yaamaya devam ettiini gstermektedir. Grdm ki; Yce Tanr devlet gneini Trklerin burlarndan dourmu, onlara Trk adn kendisi takm, Hakanl onlara kendisi vermi. Zamanmzn padiahlarn hep onlardan tekil etmi. Cihan halknn dizginlerini onlarn ellerine brakm; insanlarn saadeti iin onlar sebep yaratm. Dorulukta onlara her zaman yardmc olmutur, onlara intisap edenleri, hizmetlerinde bulunanlar aziz klm

95 96

brahim Kafesolu, Trk Milliyetiliinin Meseleleri, stanbul 1999, s. 19 Kafesolu, Trk Milli Kl tr, s. 106 97 Bahaeddin gel, Trk Kltr Tari hine Giri , C. I, Ankara 2000, s. 71

27

diyen Mahmud, Aydn Taneriye gre Trk Milliyetilii tarihinin en byk simasdr. 98 Allahn Resl Muhammed Miraca kt gece peygamberler arasnda tanmad bir kimseyi grm ve Cebraile hangi peygamber olduunu sormu. Cebrail onun peygamber deil, 333 yl sonra Trkleri dininize sokacak Satuk Bura Hann ruhu olduu cevabn verir. Sonsuz bir sevince kaplan Hz. Peygamber Satuk Bura Hann ruhuna dua etmi, eshab da onu grmek istemi. Hz. Muhammed arzularn kabul edince balarnda Trk klah bulunan ve silahl 40 atl selam vererek yaklam. Bunlar Bura Hann arkadalar imi. 99 Trkistanda zevkle okunan Satuk Bura Han Tezkiresinde bulunan bu menkbe, stn millet olma inancnn slam dnemde ne surette yaadn gstermeye kafidir. Malum olduu zere Kagarlnn naklettii hadisler gibi bu menkbenin de sahih olup olmamasndan ziyade o devirdeki Trklerin dnya grn aksettirmesi nemlidir. Yine Taneriye gre, Trk ve slam byklerinin eceresini belirtmek maksadyla ecere- i Ensab isimli bir eser kaleme alan Fahreddin Mubarekah, slam devresindeki Trk milliyetiliinin ikinci byk simasdr. Divan- Lgatt Trkten sonra ikinci bir Trk dili ve lgati hazrlayan ve kendi milletinin gzelliklerini ven Zemaheryi ve hemen her yerde milli kyafetiyle dolaan Farabyi de unutmamak lazmdr. 100 Trklerin, slam dnyasn iinde bulunduu perian durumdan kurtarmas ve her alanda slamn liderliini ele almas, zellikle Seluklular dneminde Trk olmayan slam alimlerinin ve airlerinin de Trklerin faziletlerini ven pek ok eserler yazmalarn mucip olmutur. Arap mtefekkiri Chz101 , Fez- il l-Etrak isimli kitabnda: Sava sanat Trke bilgi, tecrbe, siyaset vesair yksek vasflar kazandrmtr. Trk daima sznde durur ve hile bilmez. Trkler daima soylaryla iftihar ederler, vatanlarna ve dillerine ok baldrlar.102 demektedir. Bunun gibi Mukaddisi, bn Hassul, Mesud gibi pek ok slam melliflerinin eserlerin de, Sultan Sencerin bizzat yazdrd Mefahir ul- Etrak (Trklerin mefhiri) isimli eserde hatta98 99

Aydn Taneri, Trk Devlet Gelenei, stanbul, 1993, s. 36 Turan; a.g.e., s.158 100 Aydn Taneri, Trk Kavramnn Gelimesi, Ankara 2000, s.75-94 101 Zekeriya Kitap, Trkle Giden Yolda El-Ch z, Trk Dnyas Tarih Dergisi, ubat 2004206, s. 40-45

28

Hristiyan kaynaklarnda da Trklerin zelliklerini metheden, onlarn Tanrnn krbac/ordusu olduunu belirten pek ok rnek mevcuttur. Mesela Papann elisi Rubruquis, 13. Yzylda orta Asyaya yapt seyahatini anlatan eserinde Trkler kadar yabanclara kar marur ve mteazzm olan bir millet yoktur. Trk olmayan herkesi kk grrler. Byk bir ahsiyet olsa dahi hi kymet vermezler103 demektedir. Bu konuda Osman Turann, Zeki Velid Togann ve Aydn Tanerinin eserleri bolca malumat vermektedir. Anadolu Seluklular ve Beylikler ana gelindiinde Trk milliyetilii, Her ne kadar dman yzl grnyorsam da dman deilim, geri Acemce sylyorum ama aslm Trktr ve Sava her naks gnllnn, kadnlarn yapaca i deil; Trklerin, bahadrlarn krdr diyerek milletini ven Mevln ile devam etmitir. 104 Seluklu idaresinde ranl unsurun giderek nfuz kazanmas ve daha sonra Moollarn zulm, Anadoluda Trk milliyetiliinin gelimesine vesile olan saiklerdir. Bu sebepledir ki Karamanolu Mehmet Bey ve dier Anadolu Beyleri Trkeyi resmi dil yapmlardr. Ouz Han, bahsinde Osmanldaki Trk milliyetilii fikrine deinmitik. Burada birka ilave yapmakla iktifa edeceiz. Osmanl mparatorluunun temel dinamikleri Trk kltr ve milliyetiliidir. Bunu devletin kurulu dnemindeki ideolojisinden karmak mmkndr. Osmanl tarihilerinden, Akpaaolu, Ahmed, Mehmet Ner, Yazolu Ali ve Kemal Paazde Trk milliyetiliinin Osmanl dairesindeki nemli temsilcileridir. David Kushner zikrettiimiz ahslarn eserlerine dayanarak Modern Trk Milliyetiliinin esaslarnn II. Murat dneminde atld fikrindedir. 105 Fakat bu dnemde birisi Anadolu, ikisi Trkistan sahasnda olmak zere mhim isim vardr. Bunlardan ilki, IV. Mehmet dneminde yaayan, Trk milliyetisi olmas sebebiyle hcumlara dahi urayan ve en nemlisi, Kuranda Araplarn yerine geecei bildirilen kavmi Trkler ile tefsir eden Van Mehmed Efendidir. 106 kincisi; Trkenin Farsadan daha gelimi ve daha gzel bir dil olduunu, hatta Trklerin102 103

Turan; a.g.e., s. 144-145 Hseyin Namk Orkun, Trkln Tarihi, Ankara 1977, s.17 104 Ayrntl bilgi iin bkz. Aydn Taneri, Mevl ana Ailesinde Trk Milleti ve Devleti Fikri, Ankara, 1987 105 Kushner, a.g.e., s. 10

29

rki hasletlerinin de ranllardan daha gzel olduunu ispat etmek gayesiyle Muhakemetl Lgateyn isimli mehur eseri yazan Ali ir Nevadir. ncs ise zbek hanlarndan Yadigar Hann torunu Ebl Gzi Bahadr Handr. ecere- i Terakkime 107 ve ecere- i Trk isimli iki mhim eser yazan Ebl Gazi, uurlu bir ekilde Trk tarihi ile vnmtr. Modern Trk milliyetiliine temel tekil edebilecek tarihi deliller yukarda sraladklarmzla snrl deildir fakat biz almamzn hudutlarn amamak iin nemli addettiklerimize ksaca temas ettik. 19. Yzyl sonlarnda D Trkler ve Osmanl sahas olmak zere iki ayr merkezde doan ve zellikle II. Merutiyet dneminde tam manasyla bir fikir sistemi haline gelen Trklk hareketi zerine yaplacak mtalaalar, ancak Trk milliyetiliinin tarihi temelleri nazar- dikkate alndnda salkl bir mecrada yol alacak ve Bat medeniyeti tarafndan dikte edilen modellerin Trk milliyetiliine uygulanabilirlii daha gereki bir ekilde takdir edilebilecektir.

106 107

smail Hami Danimend, Trk Irk Niin Mslman Ol du, Konya, 1978, s.172-181 Bu eser Muharrem Ergin tarafndan Tercman 1001 Temel Eser Serisinde 33 nu maral eser olarak Trklerin Soy Kt is mi alt nda neredilmitir.

30

C. TRKLN DOUU1. Trk Toplum Yaps Balamnda Trkln Gecikme ve Dou Nedenlerine Toplu Bir BakTrklk konusu zerine alan hemen hemen btn ilim adamlar, Osmanl Devleti bnyesindeki muhtelif milletler ierisinde milliyetilik fikr inin en ge Trk unsurunda uyandn sylemekte 108 ve bu hususta eitli sebepler sralamaktadrlar. Bunlarn en bilineni ise devletin kurucusu ve asl unsuru olan Trklerin, devletin dalmasn nlemek maksadyla kendi mill varlklarn geri plan itmesi eklindeki grtr 109 . Bilindii Osmanl Devletinin bnyesinde eitli din, milliyet ve mezheplere mensup pek ok toplum vard. Osmanl Devleti, millet sistemi ad verilen bir yap iinde bu unsurlar rgtleyerek bir arada tutuyordu 110 . Millet sistemi din zdelik esas zerine bina edilmiti. Buna gre ayn dine ve mezhebe mensup insanlar rk ve dillerine baklmakszn bir millet saylyorlard. Mesela slm dinine mensup olan Trkler; Araplar, Acemler, Arnavutlar ve Bonaklar gibi dier Mslman toplumlarla birlikte slm milletini tekil ediyorlard. Sistem Mslmanlarn hakimiyeti zerine kurulduundan Mslmanlara millet- i hkime, dier dinlere mensup olan topluluklara da millet- i mahkme ad veriliyordu. Millet- i mahkme ierisinde Ortodoks, Hristiyan ve Yahudi milletleri vard111 . Bunlarn slm kyafetlerine brnmesi kesinlikle yasaklanmt. Osmanlnn geleneksel toplumsal yaay kltr eitli kltrel trdelikleri dierleri ile kartrmamaya zen gsteriyordu. Farkllklar zellikle belirtilmek zorundayd 112 . Ahmet Refik Altnayn Onuncu Asr- Hicrde stanbul Hayat isimli eserinde bu farkllklar belirtme olgusunu gsteren ve stanbulda Sakin Gayr- i Mslimlerin Kyafetine

108 109

kr Hanio lu, Trklk, Tanzi mattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, s. 1395. kr Hanio lu, Os manlclk, Tanzi mattan Cumhuri yete Trkiye Ansiklopedisi, s. 1391. 110 Bahaeddin Yed iyldz, Os manl Toplu mu, Osmanl Devleti Tarihi, C. 2, stanbul 1999, s. 465. 111 A.g.m., s. 465-466.

31

Dair bir ka divan karar bulunabilir 113 . Mesela 1577 ylnda Gayr- i Mslimlerin slm Kyafetinde Gezmemelerine Dir alnan bir karar aynen yledir: stanbul Kadsna Hkm kiBu hususlar tenbin ve yasa olunub men olunmasn emir buyurdum ki, Yahdi ve kefere taifesinin giydikleriehl- i slma mabih olan evza ve etfarn giderb kadiml eyyamdan kefere slubu ne vehile olagalmi ise giru slubu sabk zre ittrb Mslmanlar libasn giydrmeyb ve Mslman tavrnda brndirmeyb 114 19. yzylda Avrupadan gelen yeni fikirler Osmanl Devletindeki millet sistemini bozmaya balamt. Bat ile artan temaslar sonucu Fransz htilalinin yayd eitlik ve milliyetilik gibi prensipler Osmanl toplumuna szmaya balam, bilhassa devletin gayri Mslim ve gayri Trk tebaas zerinde etkili olmutu. htilalinin temel prensiplerinden biri olan eitlik, Osmanl toplumunda anlam deiimine urayarak fertlerin yerine milletlerin eitlii eklinde yorumlanm 115 ve Osmanl Devleti iindeki milliyetilik hareketlerinin ve milletler sorununun domasna sebebiyet vermitir. Batdan gelen yeni fikirler, yeni zdelik kalplar yaratarak Osmanl millet sisteminin iflasna neden olmu, devletin btnln korumak maksadyla devlet ricali yeni araylara ynelmi ve neticede Devletin eitli din, mezhep ve milliyetlere mensup unsurlarn yeni bir st kimlik ve zdelik kalbnda birletirmek fikri domutur. Bu fikrin esas, Osmanl hanedanna ve vatanna balln ve mterek menfaatlerin toplumsal dayanma ve birlikteliin merkezine oturtulduu bir Osmanl milleti ina etmektir. Buna gre, Osmanl devletinin vatanda olan herkes din ve milliyetine baklmakszn Osmanldr. 19. yzyldaki btn Osmanl reformlar ite bu Osmanl milletini ina etme amacn gtmtr. Gelien milliyetilik akmlar karsnda devletin dalmasn nlemek iin yeni bir st kimlik yaratma fikri Osmanl yneticileri asndan doru bir teebbst fakat gayri Mslim ve gayri Trk tebaa zerinde etkili olamad ve akamete urad. zellikle gayri Mslim unsurlar asndan Osmanllk pek de anlaml bir kategori112

Sleyman Seyfi n, Trk Milliyetiliinde Hakim M illet Kodunun Dnm, Trkiye Gnl, S. 75, 2003, s. 66 113 Ahmet Refik Alt nay, Onuncu Asr- Hicrde stanbul Hayat, Ankara 2000, s. 81-84, 88-89, 90 114 n, a.g.m., s. 66 115 Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, Ankara 1998, s. 56.

32

tekil etmiyordu116 . Osmanll canla bala savunan ve hatta Osmanllk iin kendi adn bile feda eden yalnzca Trklerdi. Trklerin, Osmanll hi bir arta ve menfaate bal deildi. Dier unsurlarn Osmanlln salamak iin pek ok haklar veriliyor, imtiyazlar tannyordu. Ama Osmanllktan ayr ve mstakil olarak bir Trk milletinden, bir Trk tarihinden, bir Trk nfusundan, bir Trk menfatinden bahsetmek bir su, Osmanlla ihanet saylyordu 117 . Ziya Gkalpe gre, Trkler, ilerisini dnen ihtiyatl bir sezgici davranla, bir mefkre iin bir varl tehlikeye drmekten ekinmilerdi 118 . te bu ortamda Osmanlclk, gayri Trklerin kendi milliyetilikleri iin bir paravana vazifesi grrken119 Osmanl aydn ve brokratlarnn ise Trklk yok Osmanllk var 120 demelerine ve Trk milliyetiliinin gecikmesine neden olan balca amillerden birisidir. Bu hususta kr Haniolu yle demektedir: Osmanl aydnlar, Trk milliyetilii fikrini ok radikal, dier unsurlarn milliyetilik hareketlerini de hzlandrarak imparatorluun kn kolaylatracak bir dnce olarak kabul ediyorlard 121 . Neticede devlet ierisinde bir tek Trk unsur, devleti sahiplenerek devletin birlii ve btnl iin kayglar tayor ve kendi milliyetinde n taviz veriyordu. Nitekim Osmanlclk fikrinin gayri Trk unsurlar arasnda ne kadar benimsendii II. Merutiyet ve Balkanlar Savalar yllarnda ortaya kacaktr. Ziya Gkalp ve arkadalarna kar Mecliste Osmanllk gsterisi yapan smail Kemalin, Avlonyada 1912de Arnavutluun bamszln ilan ederek ilk devlet bakan olmas 122 , gene Ziya Gkalpe kar Osmanlcl savunan ve pek ok konuda Gkalpe muhalefeti ile tannan St el- Husrnin123 mtareke dneminde Arap milliyetiliinin babas kabul edilmesi, Meclis krssne kan milletvekili Boo Efendinin Ben ancak Osmanl Bankas kadar Osmanlym diye haykrmas 124 bu hususun en trajikomik rnekleridir herhalde.

116 117

Haniolu, a.g.m., s. 1390. Nevin Yazc, Osmanllk Fikri ve Gen Osmanllar Cemiyeti, Ankara 2002, s. 30. 118 Ziya G kalp, Trklemek slml amak Muasrlamak, stanbul 1997, s. 9. 119 Haniolu, a.g.m., s. 1392. 120 Yazc, a.g.e., s. 30. 121 Haniolu, a.g.m., s. 1392. 122 Haniolu, a.g.m., s. 1393. 123 M. St Bey, Eiti m ve Toplumsal Sorunlar zerine Konferanslar, Ankara 2002, s. 13, 51-58, 65-76. 124 Nevzat Ksolu, Trk Milliyetilii ve Osmanl, stanbul 2000, s. 36.

33

Yukarda izah etmeye altmz Osmanl millet sistemi ve Osmanlclk fikri meselenin sadece bir boyutu tekil etmektedir. Trk milliyetiliinin gecikme nedenlerinin daha derinlerde bulunduu kanaatini tamaktayz. Bizce Osmanl millet sisteminin ve Osmanllk fikrinin temelinde Trklerin Byk Seluklulardan itibaren yanl bir mmetilik anlayna sahip olmalar ve Trk Hakanlarnn ynetimi gayri Trk unsurlara brakarak kendi milletlerine yabanclamalar yatmaktadr. imdi srasyla bu konulara ksaca deinelim: slmiyet Trkler arasnda 10. asrn ilk yarsnda yaylmaya ba lam ve 11. asrn ilk yarsnda Trklerin byk ekseriyeti slm dinini kabul etmiti. slmiyetin Gk Tanr dini ile olan byk benzerlikleri, Trk dnce tarzna ve toplum yapsna uygunluu Trklerin kolaylkla ve byk kitleler halinde Mslman olma larn kolaylatrmtr 125 . ok geni bir sahaya yaylm olan Trklerin bu ekilde toptan slma girileri baka trl aklanamayaca gibi bu dnya tarihinde olmayan bir hadisedir 126 . slmiyetin Trkler arasnda yaylmasndan sonra slmn etkisiyle ok tab olarak Trk kltr ve medeniyetinde baz deiikler husule geldi. Fakat bu asla Trk kltrnn zn bozacak mahiyette olmamtr. slam bir grnm altnda Trk hakimiyet anlay, devlet felsefes, toplum yaay, halk inanlar srek liini koruyarak devam etti. Dinin, bir milletin kltrn etkilemesi gibi bir kltrn de dini etkilemesi sosyolojik bir gerekliktir kendi mill dinleri haline gelitirdiler 129 . slmn kabul edildii bu ilk devirlerde Trk Cihan Hakimiyeti lks de ok canl ekilde yayor, Kagarl Mahmud, Tanrnn, Trklere Trk adn bizzat kendisinin verdiini sylyor, hatta Trk olmayan Mslman mellifler tarafndan bile Trklerin yceliklerini ve faziletlerini ven pek ok eser kaleme alnyordu130 . Fakat Trkler slma girdikten sonra benliklerini geri plana itecek kadar bu yeni dine kendilerini verdiler. Hatta bu dini yaymak maksadyla kendi soydalarna bile125 126

benzeri

127

. Bu itibarla Trkler slmiyeti adeta ve Trk Mslmanl anlayn

getirdiler 128

Os man Turan, Trk Cihn Hkimi yeti Mefkresi Tarihi, C. 1, stanbul 1994, s. 150-151. A. Zeki Velid Togan, Umum Trk Tarihine Giri , stanbul 1981, s. 78. 127 brahim Kafesolu, Trk Mill Kltr, stanbul 1998, s. 355-402. 128 Turan, a.g.e., s. 157-162. 129 brahim Kafesolu, Trk slam Sentezi, stanbul 1999, s. 143-187.

34

savalar atlar 131 . Bugn bile baz ilim adamlar, tarih felsefemizi sorgulamamz gerektirecek bir anlayla Araplarn Trkistana giriini ne hazindir ki cihat ve slm fethi olarak mtalaa etmektedir 132 . Zamanla kat ve ekilci medrese anlay (kitab veya yksek slm) Trk devletlerinde hakim oldu. Bu husus merkez ve evre arasnda yeni gerginliklerin yaanmasna ve yeni toplumsal yarlmalara neden oldu. Din anlay halk slm (geleneksel slm) ve Devlet slm (Resmi slm) olmak zere ikiye ayrld133 . slm mmeti anlay ierisinde Trk idareciler tarafndan Trklk bilinci ikinci plana itildi ve hatta unutuldu. slmiyet kiilerin kavimlerini sevmesini ve tanmasn caiz gryordu. Fakat Araplar ve Acemler kendi kavim asabiyelerini son derece gl ve diri tutarken Trkler idarecileri mmetilii adeta slm iinde erimek anlamnda alglyorlard134 . Bu konuda Bernard Lewis yle demektedir: slml kabul eden uluslar arasnda hi biri, kendi ayr zdeliini slm mmeti iinde eritmekte, Trklerden daha ileri gitmedi135 . Osmanl Trkleri kendilerini slmlk ile zde grmler, dier herhangi bir slm ulusundan ok daha byk lde hviyetlerini slmlk iinde eritmilerdi.Trk szc Trkiyede hemen hemen kullanlmaz iken, Batda Mslmann eanlam ha line gelmesi ve Mslman olmu bir batlya, olay sfahanda veya Fasta olsa bile , Trk olmu denmesi ilgintir 136 . te byle bir yanl slm mmeti anlay Trk milliyetiliinin gecikmesinde ki en messir etkenlerden birisiydi. Osmanl millet siteminin de mill deil din bir oluum olmas Trk milliyetilii fikrinin domasna imkan vermiyordu137 . Bu durum Osmanl tarih yazlna bile yansmt. II. Murat dneminde Ouz romantizmi ad verilen ve Trk milliyetiliinin tesiriyle Osmanl hanedann Ouz Kaana balayan ecereler yazld. Daha sonra bu anlay terk130 131

Trk ln Tarihi Kkleri bahsine baknz. Turan, a.g.e., s. 160; Lewis, a.g.e., s. 11. 132 Harun Gngr, Trk Bodun Bilimi Aratrmalar, Kayseri 1998, s. 10. 133 Ahmet Yaar Ocak, Din ve Dnce , Osmanl Medeniyeti Tarihi, C. 1, stanbul 1999, s. 109-114. 134 Orhan Trkdoan, Osmanl dan Gnmze Trk Topl um Yaps, stanbul 2002, s. 190. 135 Lewis, a.g.e., s. 327. 136 Lewis, a.g.e., s. 13. 137 Mehmet Karaka, mparatorluktan Ulus -Dev lete Gei Srecinde Trk Milliyetili inin Gecikme Nedenleri , Trk Yurdu Trk Milliyetilii zel Says, C. 19, S. 139-141, Mart - Mays 1999, s. 232.

35

edildi138 . Hatta devlet tarihisi Mustafa Ali, Knhl Ahbar adl eserinde Arapa konumann Allahn emri (farz), Farsann ise Peygamberin istei (snnet) saylsa, bunlarn karmndan oluan Trkeyi konumak sevaptr demekteydi139 . Trkln ortaya kt dnemde de ona en sert eletiriler slmclardan gelmitir. Hatta bu slmc muhalefet bir nevi Araplk akm haline gelmi ve slamclar, Trkle kar Trk olmayan milletlerin safna girmilerdi140 . Bunu bir misal vererek aklayacak olursak; mehur slmc Ahmet Naim slmda Dava- y Kavmiyet Yoktur isimli kitabnda aynen unlar yazyordu: slm tarihinden ayr bir Trk tarihi yoktur. Trkler damarlarnda bir damla bile Trk kan tamayan insanlar Trk olduklarna inandryorlar. Tarihte slma hizmet etmi ka tane Trk vardr ki? eriatta yeri olmayan Trklk ile vnmek sadece glntr. Her Mslman Araplar sevmek devindedir. Arap rkn vmek, onu her rkn stnde tutmak btn Mslmanlarn devidir. Btn Mslmanlara Araplar stn tutmak bir din borcudur 141 . te Osmanlnn takip ettii yanl mmet politikasnn neticeleri bu idi. Nitekim Arnavutlarn bamszln kazanmas, I. Dnya Sava esnasnda Trk askerinin ngiliz kurunuyla deil de Mslman Araplarn kurunuyla ehit edilmesi bu politikann iflas ettiinin en ac belgeleridir. Trkln gecikmesi balamnda asl zerinde durulmas gereken sebep ahs kanaatimce devlet- millet ve bununla ilintili olarak aydn- halk ikiliidir. Trk tarihini incelediimiz zaman Trkn devletsiz yapamadn, istikllinin yegane remzi olan devleti btn deerlerin zerinde tutuunu ve tarih sre ierisinde devletiyle adeta btnletiini grrz. Hatta Trk mille ti, Trk devletinin Trk ailesi ve otann genileyerek olutuuna inanrd. Trkn devletine olan bu tutkusunun ancak tasavvuftaki fenafillah kavramndan hareketle fenafid devle eklinde aklanabilecei pek ok yazar tarafndan ifade edilmitir 142 . Byle bir devlet felsefesi ve telakkisinin olduu yerde, devlet mefhumu millet olma bilincinin de bir ifadesiydi. Bu sebep dolaysyladr ki Trklerin kurduu pek ok devlet, gnmzde millet-devlet ad verilen modern devlet anlayna benzer

138 139

Lewis, a.g.e., s. 329. Trkdoan, a.g.e., s. 184. 140 Niyazi Berkes, Trkiyede a dalama, stanbul 1978, s. 426-427. 141 Berkes, a.g.e., s. 427.

36

bir tekilatlanma ve anlaya sahipti. Metenin in imparatoruna yazd mektuptaki btn yay gerenler bir millet oldu ifadesi bu anlay tm aklyla gzler nne sermektedir 143 . Byk Hun Kaanlnn bir devam olan Gktrk Kaanlnda ise bu anlay daha da geliecek ve Orhun Antlarna kazld ekliyle Trk Budunu/Milleti devletin ve toplumsal dayanmann merkezine konulacak ve gnmzde modern devletler iin ngrlen standart kltr veya byk toplum modeli tam manasyla fiiliyata geirilecektir 144 . Bu anlay istisnasz btn Trk devletlerinde mevcuttur. Fakat Byk Seluklu ve Osmanl hanedanlar dneminde kurulutan bir mddet sonra bu anlay terk edilmi, Trk milleti yerine hanedan modeline (patrimonial) geilmi, zamanla devletin kurucusu ve asl unsuru olan Trkler geri plana itilerek ynetim gayri Trk unsurlara braklmtr. Bu husus ise mbalaasz Byk Selukludan balayarak gnmze kadar byk toplumsal krlmalara ve gerginliklere yol amtr. Bu kltrel krlma gnmzde Trk milletinin siyas tercihlerini bile ynlendirecek kadar gnmze tesir etmekte, Trk milleti, halka yakn, devleti ile olan uurumu kapatabileceine inand kimselere oy vermektedir. Devlet ve millet arasndaki bu kopu ilk defa Byk Seluklular dneminde Ouz-Trkmen ayrl eklinde kavramlatrlan hadise ile yaanm ve bu ayrlk devletin kn de beraberinde getirmitir. Ouz-Trkmen ayrl ksaca, Edward Shilsin merkez ve evre teorisine 145 uygun olarak Seluklularn(merkezin) kedini Ouz, milleti (evreyi) Trkmen addetmesidir 146 . phesiz bunda Seluklularn ran tesirinde kalarak kltr erozyonuna uramas ve Farsllarn devlet ynetimine alnmas en nemli etkendir. Bu srecin devamnda Trkede dlanm, saray dili olarak Arapa ve Farsa kabul edilmitir. Ayn oluum Anadolu Seluklularnda da devam etmi ve evrenin merkeze basks eklinde yorumlanabilecek Baba ayaklanmas gibi Trkmen bakaldrlar husule gelmitir. Bu hususta Ebul Gazi Bahadr Hann ecere- i Terakkime (Trkmenlerin Soy Kt) adl eserinde son

142

Dndar Taer, Dndar Taerin Byk Trkiyesi, stanbul 1976, s. 23; Murat Ylmaz, Trk Milliyetiliin in Dou Dnemi, Trkiye Gnl, S. 53, Kasm-Aralk 1998, s. 41. 143 Bahaeddin gel, Trk Kltrnn Gelime alar, stanbul 2001, s. 102. 144 Trkdoan, a.g.e., s. 145 Ed ward Shils, Merkez ve evre, Trkiye Gnl , S. 70, 2002, s. 86-96. 146 Orhan Trkdoan, Trk Tarihinin Sosyolojisi, stanbul 1996, s. 305-309.

37

derece mhim bilgiler vardr. Ebul Gazi Bahadr Han, eserinde aynen unlar yazmaktadr: Seluklular, Trkmen olup, kardeiz diyip, ile halka faydas dokunmad. Padiah oluncaya kadar, Trkmenin Knk uruundanz dediler ve padiah olduktan sonra Efrasiyabn bir olu Keyhsrevden kap, Trkmenin Knk uruunun iine varp, orda byyp kalmtr. Biz onun oullar ve Efrasiyabn neslinden oluyoruz diyip, atalarn sayp, otuz be gbekte Efrasiyaba eritirdiler 147 . Anadolu beylikleri dneminde gelien Trk milliyetilii anlay ve Trkenin resm dil ilan edilii hep bu Seluklu geleneine kar Trklerin tepkisinin bir sonucudur. Prof. Dr. Aydn Taneri, Prof. Dr. Mustafa Akdadan bu konuyu ok gzel aklayan bir iktibas yapmtr. Akdaa gre Beylikler dneminde Trk milliyetilii fikrinin gelimesindeki en nemli sebep Seluklu idaresinde hep randan gelen ve yaylac Anadolu halkn, kaba, cahil ve hor gren yabanc snfn, karc, kendini beenmi tavrlardr. 148 Osmanl Beylii de Trk tresine gre kurulmu ve kurulu yllarnda Trklk bilinci ve Trk milliyetilii fikri en st seviyede tutulmutur. Bilhassa II. Murat devrinde Trk milliyetilii fikri ok gelimi, Osmanl hanedann Ouz Kaan balayan ecereler hazrlanmtr. David Kushner, devlet tarihilerinin eserlerine dayanarak modern Trk milliyetiliinin temellerinin II. Murat dneminde atldn sylemektedir 149 . Fakat devletin gelimesiyle birlikte Trklk asabiyesi geri plana itilmi, devletin ynetimi padiahn kullar olan ve enderundan yetien devirmelere braklmtr. Bu husus ise tarihimizdeki en byk toplumsal krlma olmutur. Gnmzde de hala geerliliini koruyan devlet-halk, halk-aydn ikilii bu toplumsal krlmadan kaynaklanmaktadr. Trk milliyetiliinin gecikme ve ayn zamanda dou sebepleri de burada yatmaktadr. Ynetimi ele geiren bu devirmeler devletin k srecine girmesinde de en byk sebep olmulardr. Koyu bir mmetilik anlayyla birleen bu gayri Trk devirme zihniyeti hem devletin asl unsuru olan Trkleri kstrp geri brakmtr hem de rvet, kayrma, iltimas, hizipilik, akrabaclk (nepotizm) gibi eylerle

147 148

Aydn Taneri, Trk Devlet Gelenei, stanbul 1993, s. 67. Taneri, a.g.e., s.55. 149 David Kushner, Trk Milliyetiliinin Douu, stanbul 1998, s. 10.

38

devleti madd ve manev planda bitirmitir. Devletin kendi milletine yabanclamas o dereceye gelmiti ki, Osmanl devlet adamlar Trkler iin etrak- bi idrak yani idraksiz Trkler diyordu. Koibey de risalesinde devlet dzeninin bozulmasn Trklerin devlet hizmetine alnmas ile aklyor ve Trk ismini katrclar, yan kesiciler, ingeneler, dinsiz ve mezhepsizler, nice kalle ve ayya ehir olanlaryla birlikte anyordu150 . Prof. Dr. Orhan Trkdoan devirmenin psikolojisi zerinde durmakta ve en erken 12-13 yalarnda devirilen bu ocuklarn doduklar yerleri, ailelerini unutmadklarn sylemektedir. Bu gruh adeta bir asalak gibi tarih sre ierisinde kkleecek ve nemli mevkileri tekeline alacaktr. nk reaya durumundaki Trk unsur sadece vergi vermek ve sava meydanlarnda hesapszca kann dkmekle mkellef olduu iin her trl gelime imkanndan mahrumdu. Prof. Dr. Mustafa Akda, btn bu hususlarn Celal syanlar srasnda Trk unsurun merkeze kar ayaklanmasnda messir olabileceini Kalenderolu rneiyle ifade etmektedir 151 . Ar batllama dneminde de bu enderunler kilit mevkileri ellerinde tutmulardr 152 . Bunlar farkl kltr ve uygarlk deneyimine sahip ve ayn zamanda Trk kltrne yabanc olduklar iin yenilie ak bir zihniyete sahiplerdir 153 . Bunlar hi bir zaman mill bir aydn gibi gmrk bekisi olamamlar, olmamlardr 154 . Toplum yapmzdaki bu ikili (dual) yapy ilk fark eden Ziya Gkalp olmutur 155 . Ona gre enderunda yetien Trk aydn kozmopolittir ve gerek kltrn yaratcs olan halka gitmek suretiyle millilemelidir 156 . Fikirlerinin babas olarak Ziya Gkalpi gren Mustafa Kemal Atatrk 157 de inklaplar yoluyla bu ikili yapy ortadan kaldrmay ve Trkl egemen duruma getirmeye almtr 158 . Atatrk 1931de Trk Tarihini Tetkik Cemiyetini, 1932de de Trk Dilini Tetkik

150 151

Koi Bey Risalesi, Haz. Zuhuri Dan man, stanbul 1993, s. 18. Mustafa Akda, Trk Halknn Dirlik ve Dzenlik Kavgas Celal syanlar, stanbul 1995, s. 24-26. 152 Ufak b ir rnek o lmas asndan Mustafa Celaleddin Paa, Mir Ali Paa, Hekim smail Paa ve Siyavu Paa ailelerin in Trk modern leme tarihindeki yeri ve bu ailelerin adeta bir kast hatrlatan birbirleriy le olan ilikileri iin bakn z. Mah mut etin, Boazdaki Airet, stanbul 2002 153 Trkdoan, Trk Topl um Yaps, s. 187. 154 Orhan Trkdoan, Trk Toplumunda Ayd n Snfn Anatomisi, stanbul 2003, s. 37-61 155 Orhan Trkdoan, Ziya Gk al p Sosyolojisinin Temel lkeleri, stanbul 1998, s. 38-39 156 Ziya G kalp, Trkln Es aslar, stanbul 1997, s. 40 157 Orhan Trkdoan, Kemalist Sistem -Kltrel Boyutlar-, stanbul 199, s. VII 158 Trkdoan, Aydn Snfn Anatomisi, s. 71-79

39

Cemiyetini kurarken, Nutukunda Trk milletinin bana getirecei insanlarn kanndaki cevhere bakma hakkndan bir an olsun feragat etmemesini 159 salk verirken, Ne Mutlu Trkm Diyene derken hep bu hususu dnmtr. Onun kurmaya alt dzen ayn zamanda Osmanldan kalan Enderun zihniyetine bir tepki unsurunu da tar ve tam anlamyla Trk bir dnmdr. Yusuf Akura, Ahmet Aaolu gibi Trkln nde gelen simalarn hi bir zaman yanndan ayrmamtr. Atatrk dneminde Trk milleti gerek manasyla devlet olmutur. Bu noktada Trk milliyetiliinin douunda kanaatimizce messir olan en byk faktre de parmak basm olduk. Fenafid Devle diye tanmlanan bir millet olan Trkler, Enderun sebebiyle adeta kendi z devletlerinden srgn edilmiler, Osmanlnn kul olarak ald devirmeler zamanla Trk unsurunu kle durumuna getirmi, Trklere z yurtlarnda garip, z vatanlarnda parya gibi bir stat verilmitir. Merkezin dili, sanat, elence tarz, deerleri, hatta dine bak bile milletten kopmutur. Osmanl toplum ve siyas dzeninde Trkler topraa bal reaya konumuna indirgenmek suretiyle her trl gelime olanandan mahrum braklm, savalarda hesapszca kann devlet iin dkmek ve vergi vermekle mkellef tutulmulardr. Bu yapnn ok tabii ve zorunlu sonucu olarak merkez ynetimi ve asker snf elinde tutan devirmeler adeta bir kast gibi rgtlenmiler, btn avantajlarn kullanmlar, gerek saray ile evlikler gerekse kendi aralarndaki evlikler yoluyla bir kast oluturarak imtiyazl konumlarn muhafaza etmiler, vergi vermeyen ve askere alnmayan aznlklar ve Sabetayc dnmeler Trk unsur aleyhine srekli gelimi ve kklemilerdir. Yukarda da sylediimiz gibi bu yapnn doal ve zorunlu sonucu olarak bu gn de toplumu ynlendiren kilit noktalar, sivil toplum kurulularn, kamu kurulularn, devletin mhim noktalarn, medya ve iletiim aralarn, Trk sanayini bu gayri Trkler ellerinde bulundurmaktadrlar. Bu hususlar en aa bin yl ncesinden balayarak gnmze kadar uzanan toplumsal gerginliklere sebebiyet vermitir. Trk milliyetiliinin douu ite bu tarih ve sosyolojik yap zerinde bir tepki olarak domutur. Bu tepkinin yneldii mecra ise tabii olarak devletti. Dier bir deyile Trk milliyetilii, imparatorluk ierisinde Trk unsurun kendi devletine sahip olma kavgasnn, Trklerin kendi

159

Trkdoan, a.g.e., s. 77

40

devletlerini ieriden fethetmesinin addr. Trk milliyetilii Trkn devlet olma lksdr. Bu husus en ak ekilde Osmanlcann mmkndr. Hlasa edecek olursak Trk milliyetilii her eyden evvel Trk toplum yapsnn, Trk tarihinin, Trk dnce tarznn, Trk devlet felsefesinin, Trk milletinin zelliklerinin bir sonucudur. Trk milliyetiliini batdan ithal edilen bir fikir veya ideoloji olarak grmek konunun bu tarih, sosyolojik, felsef ve psikolojik kklerinin skalanmasna neden olacaktr. Trk milliyetiliinin douu ve hatta 1960larn sonlarnda siyasallamas da yukarda izah etmeye altmz tarih ve sosyolojik panaromann bir sonucudur. mstakil bir dil mi yoksa Trkenin bir kolu ve lehesi mi olduu tartmalarnda mahede etmek

2. Trkln Douundaki Genel SebeplerTrklk hareketinin douu ile ilgili olarak baz genel sebepler eitli yazarlarca zikredilmektedir. Osmanl mparatorluunda modern anlamda milliyetiliin douu iin gerekli artlar on dokuzuncu yzyl balarnda olgunlamaya balamt. Ord. Prof. Enver Ziya Karal Trklk hareketini meydana getiren bu amilleri u ekilde sralar: 1. Milliyet fikrinin Hristiyan tebaa arasnda yaylmas 2. Muhtar ve mstakil devletlerin kurulmas 3. Mslman halkla meskun eyaletlerin mparatorluktan ayrlma temaylleri 4. Anadoluya ve Rumeliye mparatorluun dier blgelerinden Trklerin g etmesi 5. Devlet adamlarnn zihniyetinde deiiklik 6. Avrupann, Trkler zerine basks 7. Trk genlerinin Avrupa ile temas 160

160

Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, C. 7, Ankara 1983, s. 288.

41

Hseyin Nihal Atsz ise Trkln drt ana kaynaktan geldiini syler: 1. Kk ok eski olan ve Trk rknn uur altnda yzyllardan beri yaayan milliyetilik 2. Tanzimattan sonra, Avrupadaki milliyetiliklere benzeyen halk bir hareketin bizde de tatbik olunmasn isteyen milliyetilik hareketi 3. Devletimizin iindeki yabanc unsurlarn ihneti dolaysyla doan tepki 4. Trklerin 200 yldan beri ektikleri byk skntlar 161

3. Trkseverlik ve Trklkbilim (Trkiyat, Trkoloji) Akmlarnn Etkileria. TrkseverlikZiya Gkalp, Trkln lkemizde ortaya kndan nce, Avrupada Trkle ilikin iki akm belirdi. Bunlardan ilki Franszca Turquerie denilen Trkseverlik akmdr. Trkiyede yaplan ipekli ve ynl dokumalar, hallar, kilimler, iniler, demirci ve marangoz ileri, ciltilerin, yaz sslemecilerin (tezhipi) yaptklar ciltler ve sslemeler, mangallar, amdanlar vb... gibi Trk sanatnn yaptlar, oktan Avrupadaki sanatseverlerin ilgisini ekmiti. Bunlar, Trklerin yapt olan bu gzel eyay binlerce liralar vererek toplar ve evlerinde bir Trk salonu yada Trk odas dzenlerlerdi. Kimileri de bunlar baka uluslarn gzel yaptlaryla birlikte biblolar arasnda sergilerlerdi. Avrupal ressamlarn Trk yaayyla ilgili yaptklar tablolarla, ozanlarn ve filozoflarn Trk ahlkn belirtme yolunda yaptklar kitaplar da Turquerie (Trkseverlik) iine girerdi. 162 demektedir. Gkalp bu hususta Lamartine, Auguste Comte, Pierre La ffite, Ali Paann zel yazman bulunan Mismer, Pierre Loti, Claude Farrere gibi isimleri zikreder ve

161 162

Hseyin Nihal Atsz, Trk lks, stanbul 1990, s. 30. Ziya G kalp, Trkln Es aslar, stanbul 1997, s. 3.

42

bu akmn, btnyle Trkiyedeki Trklerin gzel sanatlardaki ve ahlktaki yksekliklerinin bir grnts sayldn belirtir 163 . Filhakika Gkalpin zikrettii bu isimlerden Auguste Comte, Mustafa Reit Paa ile srekli mektuplar, Lamartine 7 ciltlik bir Trkiye Tarihi kaleme alr ve zellikle nsz blmnde yazdklar dolaysyla Trk dostu olarak bilinir 164 . Claude Farrere, dilimize Trklerin Manevi Gc ismiyle evrilen eserinde Ahmed Cemleddin Paann maceralarn anlatmak suretiyle Trkiye ve Fransa arasndaki tarihi dostluktan bahseder ve Trk milletinin kendi aydn ve yneticileri tarafndan hakir grld bir dnemde ok ilgin kabul ettiimiz u szleri yazar: Belki de yanlyorum ama Trkler eski hayatlaryla hibir ilgi kurmadan yeni bir hayat kavumak iin giritikleri tecrbede muvaffak olabilirlerse ok arrm. Bana yle geliyor ki, bugn kendilerine menfur gibi grnen, ama onlar iin tek kurtulu yolu olan mazilerine yava yava dnmek zorunda kalacaklardr! Her ne olursa olsun, Trklerin emin bir gelecee haklar vardr. Trk halk hor grlecek bir halk deildir. ben Trklerden bahsederken belki biraz hiss davranyorum. Pierre Loti gibi ben de drst, vefakr, sade, asil millete gnlden am. Hadi diyelim ki, benim husus bir sevgim var. Peki byk bir otorite olan Rene Groussetin Asya Tarihi adl harikulde eserinde yazdklarna ne diyelim? Mslmanlara kar pek fazla sempatisi olmayan bu namuslu insan, Trklerin hkmran olmak iin yaratlm bir rk olduunu yazar ve tarih boyunca kaydettikleri baarlar hayranlkla zikreder 165 . Gerekte, Trklerdir 166 . Pierre Loti Can ekien Trkiye isimli eseriyle gerek bir Trk dostu olduunu ispatlam, Avrupada Trkler lehine mspet ynde bir kamuoyu oluturmaya almtr 167 . anakkale Savalar ve Mill Mcadele esnasnda da ayn tavrn muhafaza etmitir. Cepheden Fransz askerlerinin Trklerin kahramanl,163 164

zerinde yaadmz u dnyann en asil insanlar

A.g.e., s. 3-4. A. De Lamartine, Airetten Devlete (Trkiye Tarihi), C. 1, Haz. M. R. Uzmen, Terc man 1001 Temel Eser, Tarihsiz, s. 13-38. 165 Claude Farrere, Trklerin Manevi Gc, ev. Orhan Bahaeddin, Terc man 1001 Temel Eser, Tarihsiz, s. 206-207. 166 A.g.e., s. 230. 167 Baknz: Pierre Loti, Can ekien Trkiye, Terc man 1001 Temel Eser, Tarihsiz.

43

asillii ve hogrs ile ilgili yazd mektuplar btn Fransa ve Avrupaya duyurmu, Ermeni hadiselerinde de her zaman Trklerin yannda saf tutmutur. Hatta Loti, Osmanl topraklar zerinde niteliiyle ve nicelii ile millet olarak adlandrlabilecek tek topluluun Trkler olduunu yazmtr 168 .

b. TrkolojiZiya Gkalpin szn ettiini ikinci akm Trkoloji veya Trklkbilimdir (Trkiyat). Trkoloji Fransa, Rusya, Almanya, Macaristan, Danimarka ve ngiltere gibi merkezlerde gelitirilmi, eski Trklere ilikin tarihsel ve arkeolojik almalarda bulunan ilimdir 169 . Trkoloji, Trkn tarihi, dili, etnografisi, antropolojisi velhasl Trk tarihi ve kltrnn her alan ile ilm surette ilgilenir 170 . Eski Trklere ait ilk bilgiler, Trklerin kendi yazl kaynaklarndan ok, bata in olmak zere iliki kurduklar uygarlklarn kaynaklarndan temin edildii iin Trkoloji almalar ilk nce Sinoloji erevesinde ortaya kmtr. Ancak on dokuzuncu yzyl ile birlikte Trkoloji, bamsz bir bilim kimliine kavumutur171 . On dokuzuncu yzylda Avrupann dou ile ilikilerinde Fransa nclk yapmtr. Bu sebeple Trkoloji almalarnda da ilk balarda Fransa merkez bir konumda yer almtr. On sekizinci yzylda yaayan ve Trkolojinin babas olarak tannan Josephe de Guignesin, Hunlar, Moollar ve daha Sair Tatarlarn Tarihi isimli eserinin Trkolojinin kurumlamasnda nemli bir yeri olmutur. Ziya Gkalp, ad geen eserin, dnrlerimizin ruhuna derin tesirler yaptn belirtmektedir172 . Trklk hareketinin dier bir mimar olan Yusuf Akura da msteriklerin Trklk ile ilgili almalarnn Trklk fikrinin kuvvetlenmesinde mspet tesirler icra ettii kanaatindedir 173 . Bu dnemde Fransa dnda yaplan Trkoloji almalarnn da Franszca yazlm olmas Fransann liderliini gstermesi asndan nemlidir 174 .

168 169

Pierre Loti, Sevgili Fransamzn Doudaki lm , ev. Turul Baykent, Ankara 2002, s. 12. Gkalp, Trkln Es aslar, s. 4. 170 Hseyin Namk Orkun, Trkln Tarihi, Ankara 1977, s. 30. 171 Mehmet Karaka, Trk Ulusuluunun nas, Ankara 2000, s. 92. 172 Gkalp, a.g.e., s.4. 173 Yusuf Akura, Yeni Trk Devletinin ncleri -1928 Yl Yazlar- Ankara 2001, s. 32-33. 174 Karaka, a.g.e., s. 92-93.

44

Hseyin Namk Orkun a gre Trkolojiyle en geni ve baarl surette eserler meydana getirmi bulunan Julius Klaproth, Trkologlarn gerek babasdr175 . Klaproth, Alman aslldr. Almanyada Trkolojinin kurumlaarak tannmasna katkda bulunmasna ve Rusyada da almalar yapmasna ramen, Fransaya yerlemi, lmn