Microsoft Word - BÜKME VE ÇAPAK ALMA KALIPLARI

T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI

MEGEP (MESLEKİ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN

GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ)

METAL TEKNOLOJİSİ

BÜKME VE ÇAPAK ALMA KALIPLARI

ANKARA 2006

Milli Eğitim Bakanlığı tarafından geliştirilen modüller;

• Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının 02.06.2006 tarih ve 269 sayılı Kararı ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında kademeli olarak yaygınlaştırılan 42 alan ve 192 dala ait çerçeve öğretim programlarında amaçlanan mesleki yeterlikleri kazandırmaya yönelik geliştirilmiş öğretim materyalleridir (Ders Notlarıdır).

• Modüller, bireylere mesleki yeterlik kazandırmak ve bireysel öğrenmeye rehberlik etmek amacıyla öğrenme materyali olarak hazırlanmış, denenmek ve geliştirilmek üzere Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında uygulanmaya başlanmıştır.

• Modüller teknolojik gelişmelere paralel olarak, amaçlanan yeterliği kazandırmak koşulu ile eğitim öğretim sırasında geliştirilebilir ve yapılması önerilen değişiklikler Bakanlıkta ilgili birime bildirilir.

• Örgün ve yaygın eğitim kurumları, işletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modüllere internet üzerinden ulaşılabilirler.

• Basılmış modüller, eğitim kurumlarında öğrencilere ücretsiz olarak dağıtılır.

• Modüller hiçbir şekilde ticari amaçla kullanılamaz ve ücret karşılığında satılamaz.

i

AÇIKLAMALAR ....................................................................................................................ii GİRİŞ ....................................................................................................................................... 1 ÖĞRENME FAALİYETİ- 1 .................................................................................................... 3 1. BÜKME KALIBI VERME .................................................................................................. 3

1.1. Elastik ve Plastik Şekil Verme ...................................................................................... 3 1.1.1. Elastik Şekillendirme ............................................................................................. 4 1.1.2. Kalıcı ( Plastik) Şekillendirme ............................................................................... 4

1.2. Sıcak Bükme Kalıpları .................................................................................................. 5 1.2.1. Sıcak Bükme Kalıplarının Tanımı ve Kullanım Alanları ....................................... 6 1.2.2. Bükülecek Parçaların Açınım Boyunu Hesaplama ................................................ 7 1.2.3. Sıcak Bükme Kalıplarının Çeşitleri........................................................................ 9 1.2.4. Sıcak Bükme Kalıbının Yapımında Kullanılan Malzemeler ................................ 11 1.2.5. Sıcak Bükme Kalıplarının Resimlerini Çizmek ................................................... 12

UYGULAMA FAALİYETİ............................................................................................... 15 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME..................................................................................... 18

ÖĞRENME FAALİYETİ - 2 ................................................................................................. 20 2. BÜKME KALIPLARINDA ÇALIŞMAK......................................................................... 20

2.1. Kalıbın Makineye Bağlanması .................................................................................... 20 2.2. Kalıplarda Emniyetli Çalışma Kuralları ...................................................................... 21 UYGULAMA FAALİYETİ............................................................................................... 22 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME..................................................................................... 24

ÖĞRENME FAALİYETİ - 3 ................................................................................................. 26 3. ÇAPAK ALMA KALIPLARINDA ÇALIŞMAK ............................................................. 26

3.1. Çapak Alma Kalıplarının Tanımı ve Kullanım Alanları ............................................. 26 3.2. Çapak Alma Kalıplarının Çeşitleri .............................................................................. 28

3.2.1. Düz Yüzeyli Kesme Kalıpları .............................................................................. 28 3.2.2. Eğik veya Çok Yüzeyli Kesme Kalıpları ............................................................. 29

3.3. Çapak Alma Kalıplarının Yapımında Kullanılan Malzemeler .................................... 30 3.4. Çapak Alma Kalıplarının Resimlerini Çizmek............................................................ 30 3.5. Çapak Alma Kalıplarında Çalışma.............................................................................. 32 UYGULAMA FAALİYETİ............................................................................................... 33 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME..................................................................................... 35

MODÜL DEĞERLENDİRME .............................................................................................. 37 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 38 ÖNERİLEN KAYNAKLAR.................................................................................................. 39 KAYNAKLAR....................................................................................................................... 40

İÇİNDEKİLER

ii

AÇIKLAMALAR

KOD 521MMI217

ALAN Metal Teknolojisi

DAL/MESLEK Sıcak Kalıp Dövmeciliği MODÜLÜN ADI Bükme ve Çapak Alma Kalıpları

MODÜLÜN TANIMI Bu modül Bükme ve çapak alma kalıplarında sıcak

şekillendirme yapabilmesi için bilgi ve becerilerin verildiği bir öğrenme materyalidir.

SÜRE 40/32

ÖN KOŞUL Yarı açık ve kapalı sıcak iş kalıpları modülünü almış olmak

YETERLİK Bükme ve çapak alma kalıplarında çalışmak

MODÜLÜN AMACI

Genel Amaç Gerekli ortam ve ekipman sağlandığında, tekniğine

uygun olarak bükme ve çapak alma kalıplarında sıcak şekillendirme yapabileceksiniz. Amaçlar

Tekniğine uygun olarak bükme kalıbı yapmayı öğrenebileceksiniz.

Tekniğine uygun olarak bükme kalıplarında sıcak şekillendirme yapabileceksiniz.

Tekniğine uygun olarak çapak alma kalıplarında çalışabileceksiniz.

EĞİTİM ÖĞRETİM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

Ortam: Sınıf ve atölye ortamı

Donanımlar: Kaynak makinesi, kesme makine ve takımları, demirci ocağı(tavlama araçları), çelik malzeme, sıcak iş takımları, şahmerdan, pres, bükme ve çapak alma kalıbı

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME

Bu modül içerisinde her öğrenme faaliyetinden sonra çoktan seçmeli sorular ve uygulamalı sorularla kendi kendinizi değerlendirebileceksiniz.

Modül sonunda öğretmeniniz tarafından yapılan uygulamalı sınavla, kazandığınız bilgi ve beceriler değerlendirilecektir.

AÇIKLAMALAR

1

GİRİŞ

Sevgili Öğrenci, Metallerin sıcak şekillendirilmesindeki önemli konulardan birisi kalıplarda sıcak şekil

vermedir. Kalıpçılık, günümüzde hızla gelişmekte ve sektör olarak büyümektedir. Evlerdeki süs eşyaları, mutfak malzemeleri, atölyelerdeki aletler ve makineleri kalıplar sayesinde ucuz ve bol miktarlarda üretilebilmektedir.

Metal mamullerin seri üretiminde kalıp kullanımı yaygınlaşmıştır. Bu konularda

tecrübeli teknik eleman ihtiyacı da artmaktadır. Bilgi ve becerilerinizi bu yönde geliştirdiğinizde iş probleminiz kalmayacaktır.

Bu modülde sıcak bükme kalıplarının yapımı hakkında bilgiler verilecektir. Bu bilgiler

doğrultusunda, bükme ve çapak alma kalıplarında çalışabileceksiniz. Kendinizi geliştirdiğinizde basit ama faydalı kalıp tasarımları yapabileceksiniz. Yeni fikirlerin verdiği duygularla kendinize olan güven artacaktır.

GİRİŞ

2

3

ÖĞRENME FAALİYETİ- 1 Bu faaliyet sonunda gerekli ortam sağlandığında tekniğine uygun olarak bükme kalıbı

yapmayı öğreneceksiniz. Sanayideki işletmelerde hangi iş parçaları için bükme kalıbı hazırlanıyor.? Araştırma

yaparak, rapor hazırlayınız.

1. BÜKME KALIBI VERME

1.1. Elastik ve Plastik Şekil Verme Madeni malzemelerde, endüstriyel ve günlük hayatta faydalanabilmek için

biçimlendirilebilme ve istenilen şekle sokabilme özelliğine sahip olması aranır. Kullanma alanlarında diğer özellikleri uygun olduğu takdirde kolay biçimlendirilen malzemeler tercih edilir.

Madeni malzemelerde biçimlendirilme yetenekleri, kristal kafesleriyle yakından

ilgilidir. Kristal kafesleri meydana getiren atomlar ne oranda kayabilme yeteneğine sahip ise metal o oranda kolay biçimlendirilir.

Şekil 1.1: Kuvvet etkisiyle atomlar arasında meydana gelen kayma

Genel olarak yüzey merkezli kristal kafese sahip metaller daha çok kayma yüzeyine

sahip olduklarından kolay biçimlendirilirler (Şekil 1.2.). Hacim merkezli kafese sahip olanlar biraz daha zor, hegzagonal kristal kafese sahip olanlar ise en zor biçimlendirilen metallerdir.

ÖĞRENME FAALİYETİ–1

AMAÇ

ARAŞTIRMA

4

Şekil 1.2: Yüzey merkezli kristal Şekil.1.3: Hegsagonal kristal kafesi ve kayma yönleri kafesi ve kayma yönleri

1.1.1. Elastik Şekillendirme Atomlar, bir kafes içersinde birbirlerine bağlı konumdadır. Atomlar arasındaki bu bağ

kuvveti, kafes sisteminin korunmasını sağlar. Madeni malzemelere bir kuvvet uygulandığında, malzemenin içyapısında gerilmeler ve biçim değişiklikleri meydana gelir. Bu uygulanan kuvvet ile atomlar arasındaki mesafe açılarak aralarındaki bağ zorlanır. Kuvvet küçük ise malzeme tıpkı bir yay gibi şekil değiştirir. Malzemelerin küçük kuvvetler karşısında gösterdiği şekil değişimi kalıcı değildir. Malzemeye uygulanan kuvvet etkisi ortadan kaldırıldığında eski haline dönüyorsa bu tarz şekil değiştirmelere elastik şekillendirme adı verilir. Elastik şekillendirmeye örnek olarak otomobil yayı ve kamyon makası gösterebiliriz.

Resim 1.1: Kamyon makası ve otomobil yayı 1.1.2. Kalıcı ( Plastik) Şekillendirme

Bütün makine parçalarında sadece elastik biçimlendirmeye izin verilir. Ancak bazı

malzeme parçalarını biçimlendirmede kalıcı şekil değişimi gereklidir. Malzemede şekil değişiminin kalıcı olabilmesi için, uygulanan kuvvetin elastik sınırlarının üzerinde olması gereklidir ve bu uygulanan kuvvetlerin meydana getirdiği şekil değişimine kalıcı şekillendirme denir (şekil 1.4).

5

Şekil değiştirmemiş Geri dönebilen Kalıcı şekil tabakalar şekil değiştirme(elastik) değiştirme(plastik)

Şekil 1.4: Kuvvet etkisiyle oluşan atom hareketleri

Malzemeye elastik sınırların üzerinde uygulanan yüklerde, kristal grupları birbiri

üzerinde kayar (şekil.1.1) Bir gurup kristal yer değiştirir. Yer değiştirme ile beraber kafes yapısı değişir. Böylece parça biçim değiştirmiştir. Kalıcı biçim değiştirmeye örnek olarak kalıpta dövülmüş çeşitli parçalar gösterebilir ( Resim.1.2).

Resim. 1.2: Kalıcı şekillendirme yapılmış parçalar

1.2. Sıcak Bükme Kalıpları Sıcak bükme kalıpçılığı, kalıbın malzemesi ve işçiliği ile birlikte çok özen

gösterilmesi gereken işlerden birisidir. Günümüzde çelikle ilgili her sanat dalında kullanılmaktadır. Bu kalıplar sayesinde düşük maliyetlerde kaliteli ve düzgün işler çıkmaktadır. Bu alanda teknik eleman ihtiyacı her zaman bulunmaktadır.

6

Resim 1.3. Sıcak bükme kalıbında çalışma

1.2.1. Sıcak Bükme Kalıplarının Tanımı ve Kullanım Alanları Isı ile veya ısı yardımı olmaksızın, talaş kaldırmadan, malzemenin bir eksen etrafında

biçimlendirilmesi işlemidir. Buradan bükme kalıbının tanımını yapacak olursak, şerit ve sac malzemeleri ekseni etrafında bir yönde döndürmeye yarayan kalıplara sıcak bükme kalıpları denir. Diğer kalıp çeşitlerine göre yapımları daha basit ve maliyetleri düşük kalıplardır. Bazen atölye ortamında, kalıp imalatı yapan işletmelere gitmeden, basit ama iş görebilecek kalıplar yapmak mümkündür.

Resim 1.4: Basit kavisli bükme kalıbı komple resim Sıcak bükme kalıpları, metal endüstrisinde çok geniş kullanım alanına sahiptir.

Bunlardan bazılarını örnek vererek açıklayalım.

Otomotiv sanayisinde; şasi, krank mili, damper akis kovanı yapımında kullanılır.

7

Resim.1.5. Krank mili

Makina sanayisinde; makine gövdesi, , sanayi tipi aspiratör, vagon

yapımında kullanılır. Süsleme demirciliğinde; motif, parmaklık, sanayi tipi mutfak eşyaları

yapımında kullanılır.

Resim.1.6: Süsleme demirciliğinde kullanılan C motifi

Çelik yapılarda; Çatı, köprü, kiriş yapımında ve kalıplarının yapımında kullanılır.

1.2.2. Bükülecek Parçaların Açınım Boyunu Hesaplama

Malzemeler bükülmeye zorlandığı zaman dış yüzeylerinde uzama, iç yüzeylerinde

daralma meydana gelir. Bunların arasında kalan, herhangi bir uzama ve kısalma olmayan eksene nötr eksen denir.

8

Şekil. 1.5: Bükmede eksenin durumu

Bu teoriye göre, parçanın tam boyunu bulmak için bükülen kısmın tarafsız eksen

üzerindeki tam boyu hesaplanır. Bunun için bükme açısı, bükme kavis yarıçapı ve malzeme kalınlığının bilinmesi gerekir. Yapılan uygulamalarda ölçü alırken ve tam boyu hesaplarken ölçüleri mutlaka nötr eksene göre almalıyız.

Açınım Boyu Hesaplamasında Kullanılan Semboller L = Açınım boyu (kesilecek parça boyu ) (mm), RB = Bükülen parçanın iç yarı çapı (mm), RN = Bükülen parçanın nötr ekseni (mm), RÇ = Bükülen parçanın çekilen ekseni (mm), S = Bükülen parçanın kalınlığı(mm), α = Bükme açısı.

Şekil.1.6: Sembollerin gösterilişi

9

Örnek 1. 10mm kalınlığındaki malzemenin, resme göre açınım boyunu (malzemenin

kesilecek boy ölçüsünü ) hesaplayınız? α = 90o

Şekil.1.7: Açınım boyu hesaplanacak parçanın görünüşü

L=L1+ ( 2πRNα ) / 360o + L2+2( 2πRNα)/ 360o +L3+L4+( 2πRNα )/ 360o +L5 L=72+(2x3.14x40x90

/360+120+2(2x3.14x70x90)/360+150+100+(2x3.14x50x90)/360+60 L=72+62.8+120+109.9+150+100+78.5+60 L=753.2mm (Kesilecek boy)

1.2.3. Sıcak Bükme Kalıplarının Çeşitleri

1.2.3.1. El ile Bükmede Kullanılan Kalıplar Tavlanan parçaları, önceden belirlenen şekillerde kol kuvvetiyle bükmeye yarayan

aparatlara el ile bükme kalıpları denir. El ile bükme kalıpları daha çok süsleme demirciliğinde kullanılan ve seri olarak motif yapılan kalıplardır.

Resim1.7: Elde bükme kalıbı

10

1.2.3.2. Makinede Kullanılan Kalıplar

Talaş kaldırmadan, işin özelliğine göre pres ve şahmerdanlara bağlayarak, kullanılan kalıplardır. Özelliklerine göre kalıp çeşitleri aşağıdaki şekilde sınıflandırabiliriz.

Şekil 1.8: Basit bükme kalıbı

Bükme kalıpları: Metal malzemelere arzu edilen şekilleri verme ve dayanım kazandırmak amacıyla yapılan kalıplardır. V bükme kalıpları, U bükme kalıpları, kavis bükme kalıplarını örnek gösterebiliriz (Şekil.1.9).

Şekil.1.9. Basit bükme kalıbı

11

Kenar bükme kalıpları: Bükme esnasında malzemenin bükme boyu uzar. Bu

uzamayı kontrol altına almak ve kenarlara kavis vererek dış görünüşe estetik kazandırmak için kullanılır.

Katlama ve kenet bükme kalıpları: Kalıplanan parçaların ucundaki çapakları

gidermek ve parçaya dayanım kazandırmak amacıyla yapılan kalıplardır.

Kıvırma bükme kalıpları: Genellikle kenar kısımların mukavemetini arttırmak ve çapakları gidermek amacıyla kullanılan kalıplardır.

Oluklu bükme kalıpları: Şerit malzemelerde şekil değiştirilmesini önlemek

amacıyla yapılan kalıplardır.

Şekil 1.10: Basit kalıp örnekleri

1.2.4. Sıcak Bükme Kalıbının Yapımında Kullanılan Malzemeler Sıcak iş bükme kalıplarının yapımında kullanılacak gereçler, çalışma koşullarına bağlı

olarak seçilir. Kalıp, malzemesinin ekonomik ve uzun ömürlü olması için doğru gereçten yapılmalıdır.

Sıcak iş kalıplarını diğer kalıplardan ayıran en önemli özellik, sıcaklık altındaki

çalışma ortamlarıdır. Bu tür kalıplar, genelde 530 oC civarında sıcaklıklara maruz kalırlar. Bu sıcaklık, kalıbın her yerine etki etmese de dayanım gerektiren bölgelerde, iş parçasından gelen ısı unutulmamalıdır. Bu tür kalıplarda kullanılan çelikler, havada bulunan oksijenin yıpratıcı etkisi altında kalırken, yüksek sıcaklıktan dolayı problemlerle de karşı karşıya kalır. Çelik, 350 oC’ye kadar önemli bir etkilenme altında kalmaz. Ancak bu sıcaklığın üzerindeki değerlerde çeliğin iç yapısında değişimler başlar. Bu nedenle 350 oC’nin üzerinde ısı ile çalışan çelikleri seçmek gerekir.

Kalıp kenar ve yüzeyleri 530 oC’nin üzerinde ısıya maruz kalacaksa bu tür kalıpların

yapımında orta ve yüksek volframlı çelikler yüksek sertlik özelliği nedeniyle tercih edilir. Ancak çatlama ihtimali unutulmamalıdır.

Sıcaklık 530 oC’ nin altında ise, yağda sertleşebilen, % 0.5 karbon ve % 2 tungsten

bulunan çelikler ile daha az karbonlu çelikler kullanılır. Kalıbın ebatları büyük ise içinde %0.5 oranında krom bulunan gereçler seçilir. Bu özeliklerdeki çelikler, hızlı soğutulduğunda gerilme ve zorlamalara karşı koyabildiğinden tercih edilirler.

12

Kalıp seçiminde dikkat edilecek hususları şu şekilde sıralayabiliriz.

Seçilen gereç sertleşebilecek özellikte olmalı, içersinde en az % 0.5 karbon bulunmalıdır.

Kalıplanacak yüzeylerle temas ettiğinde karşılaşacağı sıcaklıktan etkilenmemelidir.

Sertleşme sonucunda deforme olmamalıdır. Çalışma esnasında karşılaşacağı gerilmelere ve zorlanmalara karşı dayanım

gösterebilmelidir.

1.2.5. Sıcak Bükme Kalıplarının Resimlerini Çizmek Bükme yapılacak parçaya göre kalıbın tasarımı yapılır. Tasarımı yapılmış kalıp, bir

eksen çizgisinin üzerine üst kalıp ile tezgâha bağlanacak alt kalıp ve diğer elemanların tam kesit alınmış komple resmi çizilir.

Şekil.1.11: Kalıbın numaralandırılmış komple resmi

Teknik resim kurallarına uyularak üç görünüş çizilir. Gerekli görülen parçaların detay resimleri çizilir. Antetin üst kısmına aşağıdaki örnekteki gibi malzeme listesi eklenir.

13

Parça no Parçanın adı Malzeme ve açıklamalar

1 Alt tabla Ç 1060 2 Alt kalıp Ç 5190 3 Merkezleme pimi Ç 1060 6mm 4 Bağlantı civatası DIN 912- 8G 5 Baskı parçası Ç 1060 6 Baskı merkezleme pimi Ç 1060 6mm 7 Baskı bağlantı civatası DIN 912- 8 G 8 Üst kalıp Ç 5190 9 Üst tabla Ç 1060

10 Üst bağlantı civataları DIN 912- 8G 11 Kalıp sapı Ç 1060

Tablo 1.1: Malzeme listesi

Aşağıda resmi verilen kalıp, 140 mm boyunda 30×5 lamadan kesilmiş ve kenarları

yuvarlatılmıştır.

Şekil.1.12: Bükülecek parçanın hazırlanmış ve bükülmüş çizimi

Bu parçaya göre yapılan bükme kalıbının üç görünüşünün resmini incelediğimizde, alt kalıp seti üzerine B blok parçasının bağlandığı görülüyor. B bloğunun üzerine A mastarları bağlanmıştır. C bükme zımbasıdır. C’ nin üzerindeki F pimi parçanın kolay çıkmasına yardımcı olur. Pres baskı plakası aşağı indiğinde iş parçası, D baskı plakası ile sıkıca tutulur.

Pres kursunu ( dönme hareketini) tamamladığında, iş parçası zımba ve bükme blokları

arasında U biçiminde bükülmüş olur. Bükülen parça E ve F pimleri sayesinde sıkışmadan çıkartılır.

14

Şekil.1.13: Bükme kalıbının üç görünüşünün çizimi

15

UYGULAMA FAALİYETİ

Aşağıdaki işlem sırasına göre bükme kalıbını yapınız.

İşlem Basamakları Öneriler

Ölçüleri verilen C motifine göre kalıbı yapılacak iş parçasını tasarlayarak kroki resmi çiziniz.

Kroki resmi çizerken, ölçüleri kontrol etmeyi unutmayınız. İşe başlarken önlük giyiniz.

Kalıp için gerekli malzeme seçimini yapınız.

Uygun malzemeyi seçiniz. Atölye güvenlik kurallarına uyunuz

Kalıp yapılacak malzemeleri verilen ölçülere göre kesiniz.

Parçaları gönyesinde kesiniz. Kesme işlemini yaparken dikkatli çalışınız

Kalıp malzemesini demirci ocağında tavlayıp motife göre şekil veriniz

Malzemeyi yakmadan, eldiven kullanarak, uygun kısaç kullanarak şekillendiriniz.

Yaptığınız kalıbın alt tabla ve desteğini tasarlanan yapıda puntalayınız (toparlayınız).

Puntalamayı yaparken, iş parçasını koyacağımız yerleri kaynatmamaya özen gösteriniz. Çünkü parça kalıba oturmayabilir.


16

Kalıp içinde iş parçasının çalışmasını kontrol ediniz.

.

Kontrol sırasında çapak olmamasına özen gösteriniz.

• Mesleğinizle ile

Kalıpta bükme işlemini yapmak için uygun bir tezgâha bağlayınız.

Kalıbı uygun boyda sıcak iş mengenesine bağlayınız.

İş parçasını kalıbı kullanarak bükünüz.

Kalıpta çalışırken mutlaka eldiven kullanınız. Oksit tabakalarının göze gelmemesine dikkat ediniz.

17

Bükülen iş parçasını resimdeki ölçülerle karşılaştırarak kontrol ediniz.

Kontrol işlemini aydınlık ortamda yapınız.

Kalıbın kaynaklarını sağlamlayınız

Kaynatma sırasında, maske ve eldiven kullanınız.

18


Bu faaliyet kapsamında hangi bilgiler kazandığınızı aşağıdaki soruları cevaplandırarak

belirleyiniz.

A) OBJEKTİF TESTLER (ÖLÇME SORULARI) ÇOKTAN SEÇMELİ SORULAR 1. Kalıp yapılacak malzemeler kaç oC ’ye kadar yapısal değişiklik göstermez.? A) 650 oC B) 1000 oC C) 150 oC D) 350 oC 2. Bükülen parçanın açınım boyu toplamı hangi harf ile gösterilir? A) A B) S C) L D) Z 3. Bükme kalıbı aşağıdaki hangi makineyi bağlanır? A)Eksantrik pres B)Matkap tezgahı C)Giyotin D)Caka 4. Malzemeye uygulanan kuvvet kaldırıldığında, eski haline dönüyorsa bu tip şekillendirmelere ne denir? A) Kalıcı B) Elastik C) Geçici D) Bükme 5. Açınım boyu hesaplarken ölçüyü nereden almalıyız? A)İç kenardan B)Dış kenardan C)Nötr ekseninden D)Ucundan 6. Bükme kalıplarında hangi işlem yapılmaz? A) V bükme B) U bükme C) Oluklu bükme D) Rondelâ 7. Bükme yapacak bir kişi açınım boyunu küçük hesaplamıştır. Yaptığı hata hangisidir? A) Ölçüyü nötr eksenine göre almamıştır. B) Ölçüyü dış eksene göre almıştır. C) İç ölçülere göre hesaplamıştır. D) Dış ölçülerden parça kalınlığını düşmemiştir.

Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız. Doğru cevap sayınızı belirleyerek

kendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt yaşadığınız sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrar inceleyiniz

Tüm sorulara doğru cevap verdiyseniz diğer faaliyete geçiniz.


19

B) UYGULAMALI TEST

Yaptığınız uygulamayı kontrol listesine göre değerlendirerek eksik veya hatalı

gördüğünüz davranışları tamamlama yoluna gidiniz.

KONTROL LİSTESİ

DEĞERLENDİRME KRİTERLERİ Evet Hayır

İş önlüğü ve eldiven kullandınız mı? Malzemeleri ölçüsüne uygun ve gönyesinde kestiniz mi?

Parçayı tasarlandığı gibi puntaladınız mı?

Motifin açınım boyunun ölçüsünü doğru buldunuz mu? Kalıbı ve parçayı soğuttunuz mu? Kalıbın ölçüleri doğru mu?

Kalıptan çıkan parça ölçüleri doğru mu?

Kalıbın ve kaynakların temizliğini yaptınız mı?

Güvenlik kurallarına uydunuz mu?

Çalışma bitiminde temizlik yaptınız mı?

DEĞERLENDİRME

Yaptığınız değerlendirme sonunda hayır şeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden geçiriniz. Kendinizi yeterli görmüyorsanız öğrenme faaliyetini tekrar ederek veya araştırarak eksiklerinizi gideriniz.

Cevaplarınızın tamamı evet ise bir sonraki faaliyete geçiniz.

20

ÖĞRENME FAALİYETİ - 2 Bu faaliyet sonucunda gerekli araç, gereç ve ortam sağlandığında tekniğe uygun

olarak sıcak iş bükme kalıplarında çalışabileceksiniz. Çevrenizde kalıpla üretim yapan, işletmelerde iş kazalarından korunmak için ne gibi

önlemler alınmış, araştırarak hazırlayınız

2. BÜKME KALIPLARINDA ÇALIŞMAK

2.1. Kalıbın Makineye Bağlanması Bükme kalıplarında uygulanan pres kuvveti diğer kalıplardan farklıdır. Bükme

kuvveti, parçanın kalıcı şekil değiştirme ve son biçimi almasına kadar uygulanır. Parça bükülmeye zorlandığında iç yüzeylerde basma, dış yüzeylerde çekme meydana

gelir. Bükme kuvveti malzemenin gösterdiği karşı dirençten büyük, kalıbın gösterdiği karşı dirençten küçük olmalıdır. Aksi takdirde kalıp kırılır.

Alt kalıbı bağlama cıvatalarıyla pres tezgahına sıkıca bağlayınız. Kalıbın iyi bağlanıp

bağlanmadığını mutlaka kontrol ediniz.

Resim2.1: Alt kalıbın bağlanması

Üst kalıbı bağladıktan sonra alt kalıp ile oturması ayarlanır. Presin kurs boyu ayarlanıp

çalışmaya başlanır.


AMAÇ

ARAŞTIRMA

21

Resim.2.2: Presin kurs boyunu ayarlanması

Parça kalıpta bükülürken kuvvetin etkisiyle sağa veya sola kayabilir. Bu yüzden simetrik bükülmeyebilir. Kalıbın köşe kavisleri eşit yapılmalı ve bağlama parçaları iyi ayarlanmalıdır.

2.2. Kalıplarda Emniyetli Çalışma Kuralları

Atölyelerde ve işletmelerde meydana gelen iş kazaları sonucunda sakat kalma, iş

kaybı ve ölüm gibi olumsuzluklar meydana gelmektedir. Kazalar, çalışanların bilgisizliğinden ve gerekli tedbirlerin alınmamasından kaynaklanmaktadır. İş kazalarını önlemek amacıyla çalışırken aşağıdaki kurallara mutlaka uyalım.

Tav fırınlarının çevresi koruyucu kapak ve kafesle kapatılmalıdır. Kalıp yarımları, pres tezgahına emniyet kurallarına uygun olarak bağlanmalıdır. Kalıplama işleminin yapılacağı alan koruyucu kafes ile kapatılmalıdır. Sıcak olarak bükülecek parça tavlandığı yerden yarı otomatik veya otomatik bir

düzenekle alınmalıdır. Presin kurs boyu, parça boyutlarına uygun olarak ayarlanmalı ve pres boşta

çalıştırılıp kontrol edilmelidir. Çalışma esnasında gözlük ve kulaklık kullanmalıyız. Kalıbın iyi bağlanıp bağlanmadığını kontrol ediniz. Makinelerin periyodik bakımlarını yapınız. Aynı tezgâhta birden fazla kişi çalışacaksa kontrol bir kişide olmalıdır Çalışılan ortam iyi havalandırılmalı, zehirlenmelerde müdahale edilmelidir.

22



İşlem Basamakları Öneriler Kalıbı bükme işleminin yapılacağı

makineye bağlayınız.

Kalıbı üst kalıp alt kalıba iyice oturacak şekilde dikkatlice bağlayınız. Kurs boyunu ayarlayınız. Önlük ve eldiven kullanınız.

Açınım boyuna göre bükülecek parçayı kesiniz.

İş parçasını gönyesinde kesiniz. Çapaklarını temizleyiniz.

Demirci ocağını yakınız ve iş parçasını tavlayınız.

Elinizi yakmayınız. Parçayı uygun kısaç ile sıkıca tutunuz.


23

Tavlanan kalıp gerecinin üzerindeki

tufal ve pislikleri temizleyiniz.

Tel fırça ile iyice temizleyiniz. Mutlaka gözlük kullanınız.

Tavlanan parçayı kalıp içerisine yerleştiriniz.

Parçayı kalıba dikkatli yerleştiriniz. Kısaçla sıkıca tutunuz.

•

Presin pedalına basarak malzemeyi kalıp içinde bükünüz.

Güvenlik kurallarına göre dikkatli çalışınız.

24



belirleyiniz.

A) OBJEKTİF TESTLER (ÖLÇME SORULARI)

DOĞRU YANLIŞ TESTİ Vereceğiniz yanıtlara göre, doğru veya yanlış seçeneğinin önündeki kutucuğu

işaretleyiniz.

1. Parça bükülmeye zorlandığında iç yüzeylerde çekilme meydana gelir. □ Doğru □ Yanlış 2. Bükme kuvveti, parça istenilen şekle gelinceye kadar uygulanır. □ Doğru □ Yanlış 3. Kalıpta çalışırken oluşan kazaların bir kısmı çalışanlardan kaynaklanır. □ Doğru □ Yanlış 4. Kalıp bağlantı parçalarını iyi ayarlamalıyız. Çünkü parça bükülürken kaymasın. □ Doğru □ Yanlış 5. Parçayı ocaktan eldivenle almalıyız. □ Doğru □ Yanlış 6. Aynı tezgahta birden fazla çalışan varsa hepsi de çalışabilir. □ Doğru □ Yanlış 7. Malzemenin direnci kalıbın direncinden küçük olmalıdır.

□ Doğru □ Yanlış

Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız. Doğru cevap sayınızı belirleyerek




25

B) UYGULAMALI TEST Yaptığınız uygulamayı kontrol listesine göre değerlendirerek, eksik veya hatalı


KONTROL LİSTESİ


Kalıbı prese doğru bağladınız mı? İş önlüğü, eldiven, gözlük kullandınız mı?

Malzemeyi doğru seçtiniz mi?

Motifin açınım boyunun ölçüsünü doğru mu? Malzemeleri ölçüsüne uygun ve gönyesinde kestiniz mi? Parçayı istenilen şekilde tavladınız mı?

Uygun kısaç seçtiniz mi?

İş parçasının tufallerini temizlediniz mi ?

Ocağın konumunu korudunuz mu?

Parçayı istenilen şekilde büktünüz mü?


Çalışma bitiminde ortamı temizlediniz mi?

DEĞERLENDİRME Yaptığınız değerlendirme sonunda hayır şeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden

geçiriniz. Kendinizi yeterli görmüyorsanız öğrenme faaliyetini tekrar ediniz. Eksiklerinizi araştırarak ya da öğretmeninizden yardım alarak tamamlayabilirsiniz.

Cevaplarınızın tamamı evet ise bir sonraki faaliyete geçiniz.

26

ÖĞRENME FAALİYETİ - 3 Bu faaliyet sonunda gerekli araç, gereç ve ortam sağlandığında tekniğe uygun çapak

alma kalıplarında çalışabileceksiniz. Çevrenizdeki işletmelerde kullanılan basit çapak alma kalıplarını araştırınız. Rapor

hazırlayınız.

3. ÇAPAK ALMA KALIPLARINDA ÇALIŞMAK

3.1. Çapak Alma Kalıplarının Tanımı ve Kullanım Alanları

İş parçalarına uygulanan kuvvet sona erdiğinde gereç, kalıpta gidebileceği tüm

noktalara kadar yayılmış olur. Her tarafa eşit yaymanın ve gerecin hacminin tespitinde oluşan zorluklar sonucunda, çapak dediğimiz gereç fazlalığı ortaya çıkmıştır. İki kalıp arasında bırakılan fazlalıklara da çapak boşluğu diyoruz (Şekil 3.1). Parça, kalıptan etrafı çapaklı olarak alınır. Başka bir kalıpta çapaklar kesilir, parça son şeklini almış olur. Bu işlem için geliştirilen özel kalıplara çapak alma kalıpları adı verilir.

Şekil.3.1. Kalıptaki çapak ve boşluğu


AMAÇ

ARAŞTIRMA

27

İki parçalı makine kalıplarında en önemli faktör çapak çizgisinin kalıplanacak işin neresinde olacağıdır. Ayırma çizgisi, parça yüksekliğini iki eşit parçaya bölen çizgi kabul edilir ve çapak bunun üzerinde oluşur. Dövme yönü de buna bağlı olarak belirlenir. Çapağın kesilen yerine kesme hattı denir (Şekil 3.2).

Şekil 3.2: Düz ayırma çizgisi

Kalıpta çapak boşluğu bırakılmazsa gerecin tüm kalıp yüzeyini doldurmama gibi bir problem ortaya çıkar ki bu da özellikle işlenen gerecin uç noktalarında boşluklar oluşmasına yol açar. Bu kalıp üzerinde çapak oyukları veya çapak kalınlıkları bırakılması ile çözülür. Küçük parçaların çapağı genelde soğuk, büyük parçaların ise sıcak olarak kesilir.

Resim 3.1: Çapağı sıcak olarak kesilecek parçalar Soğuk kesme yapılan kalıpların kesme zımbasının ömürleri uzundur. Sıcak olarak

çapak almada zımba kesicisinin kenarları, yeterince soğutulmadığından sertliğini kaybeder. Bu yüzden bu kalıpların kademeli olarak soğutulmaları gerekir.

Çapak kesme kalıpları, sıcak dövme kalıplarıyla iş yapılan her alanda kullanılır.

Başlıca kullanım alanlarını aşağıdaki şekilde sıralayabiliriz.

28

Otomotiv sanayisinde

El aletleri yapımında (Resim 3.2),

Resim 3.2: Kalıptan çıkmış anahtarın çapaklı görünüşü Makine ve yedek parça yapımında, Mutfak eşyaları yapımında,

Süsleme demirciliğinde kullanılır.

3.2. Çapak Alma Kalıplarının Çeşitleri

Çapak alma kalıpları ya tek parça ya da birkaç adet kalıptan çıkan parçaların çapağını

almak için yapılır. Çapak alma kalıpları ikiye ayrılır.

3.2.1. Düz Yüzeyli Kesme Kalıpları Ayırma çizgisi üzerinde bulunan çapakların alınması amacıyla yapılmış en çok

kullanım alanına sahip kalıplardır. Bu tip kalıplar, açık kalıp olup, iş parçasının çevresine göre biçimlendirilmiştir (Resim 3.3).

Resim. 3.3: Kalıba takılmak için hazırlanan çapak alma kalıbı

29

İş parçası kalıba yerleştirildikten sonra üstünden bir yastıkla itilir. Kalıbın kesme ağzı

iş parçasının tam ayırma çizgisine göre yapıldığından tam düz olarak keser. Bu tür kalıplar çoğunlukla pres tablasındaki delikten geçebilen küçük parçalar için kullanılır.

Şekil 3.3: Düz çapak kesme kalıbı ve kesme işlemi

3.2.2. Eğik veya Çok Yüzeyli Kesme Kalıpları Düz yüzeyli kalıplarda alınması mümkün olmayan çapaklar için geliştirilen eğik

kalıplarda, özellikle düzenli çapak oluşumu meydana gelmemiş parçaların çapakları alınır. Ayırma çizgisi düzenli olmayan kalıplanmış iş parçaları, düzgün olmayan bu çapaklara uygun olarak biçimlendirilmiş eğik yüzeyli kalıplar ile işlenir (Şekil 3.4).

Çapak almayı gerektiren parçalar için birçok tipte kesme kalıbı yapmak mümkündür.

Kalıp iç yüzeyinde meydana gelen çapakların alınması için kullanılır.

30

Şekil 3.4: Çok yüzeyli çapak kesme kalıbı

3.3. Çapak Alma Kalıplarının Yapımında Kullanılan Malzemeler Çapak alma kalıbı sıcak olarak kullanılacak ise yağda sertleşebilen ve içerisinde

%0.5karbon, %0.2 volfram bulunan az alaşımlı çelikler kullanılır. Kalıp hacmi büyük ise içerisine %5 oranında krom katılarak dayanımı fazlalaştırılır.

Çapak alma kalıbında soğuk olarak çalışılacaksa içerisinde %0.7-%1.4 karbon

bulunan çelikler ile alaşımlı çelikler kullanılmalıdır.

3.4. Çapak Alma Kalıplarının Resimlerini Çizmek Çapak alma kalıpları, yapımları en basit olan kalıplardandır. Kolayca kalıp tasarımı

yapabilirsiniz. Ancak parçanın düzgün çıkabilmesi için hassas olarak ayarlanması gerekir. Çizimi yaparken eksen çizgisi ve zımba üst parçaya bağlanacak şekilde ayarlanır.

31

Şekil 3.5: Basit çapak alma kalıbı Kalıbın çizimi bittikten sonra antetin üstüne alttaki çizelge gibi liste hazırlanır.

Parça no Parça adı Açıklamalar 1 Kalıp sapı Ç 1060 2 Üst tabla Ç1020 3 İş parçası St 37 60mm 4 Baskı Parçası Ç 1060 5 Alt tabla Ç1060

Tablo 3.1: Malzeme listesi

Tezgâha bağlanacak dişi kalıp çizilir. Aşağıdaki Şekil 3.6’da örnek çapak alma kalıbı

verilmiştir. Bu örneğe göre başka kalıp tasarlayabilirsiniz..

Şekil 3.6: Çapak alma kalıbı ve çalışması

32

3.5. Çapak Alma Kalıplarında Çalışma

Çapak alma kalıplarında sadece parçaya baskı uygulanır. Çapak kesilir ve parça dişi

kalıbın arasından aşağıya düşer. Zımba ölçüleri parça ölçülerine göre ayarlanır. Zımba biçimi basit ve çapağı kesilirken kaymaması için parçanın şekline göre yapılır. Bazen basit çelik parçayla da yapılabilir. Bu şekilde hızlı üretim yapılabilir. Parçanın çapağı kesildikten sonra kolay düşmesi için aşağıya doğru açılı yapılır.

Şekil 3.7: Çapak alma kalıbı ve çalışması

33



İşlem Basamakları Öneriler

Kalıbı prese bağlayınız.

İşe başlamadan önce önlük, eldiven ve gözlüğü mutlaka takınız.

Kalıbı dikkatli takınız kurs boyunu

ayarlayınız.

Çapağı alınacak parçayı kalıba

yerleştiriniz.

İş parçasını elle tutmayınız. Kısaçla sıkı olarak tutunuz.

Parçayı kalıba doğru yerleştiriniz.


34

Presin pedalına basarak çapağın

kopmasını sağlayınız.

Preste çalışırken güvenlik önlemlerini alınız. Bu kurallara mutlaka uyunuz.

Çapağı kopan iş parçasını kalıptan alarak bir kap içerisine koyunuz.

İş parçasını kalıptan dikkatlice alınız.

Kopan çapağı kalıbın üzerinden

alarak, toplama kabına koyunuz. Ölçülerini kontrol ediniz.

Çapağı kalıp üzerinden kısaçla alırken dikkatli olunuz.

Mesleğinizle ilgili etik ilkelere uygun davranınız.

35



belirleyiniz.

A) OBJEKTİF TESTLER (ÖLÇME SORULARI) DOĞRU YANLIŞ TESTİ

Vereceğiniz yanıtlara göre, doğru veye yanlış seçeneğinin önündeki kutucuğu

işaretleyiniz. 1. İki kalıp arasındaki boşluğa çapak boşluğu denir? □ Doğru □ Yanlış 2. Düzenli çapak oluşumu meydana gelmemiş parçaların çapakları, düz kesme yüzeyli kalıplarda alınır . □ Doğru □ Yanlış 3. Çapak alma kalıplarında zımba pres tablasına, dişi kalıpta pres başındaki yuvaya takılır. □ Doğru □ Yanlış 4. Çapak alma kalıbı iki ağızlı anahtar yapımında kullanılır. □ Doğru □ Yanlış 5. Ayırma çizgisi üzerinde bulunan çapakları almada eğik yüzeyli kesme kalıpları kullanılır. □ Doğru □ Yanlış 6. Çapak alma kalıplarının yapımında karbonlu ve alaşımlı çelikler kullanılır. □ Doğru □ Yanlış 7. Çapak boşluğu bırakılmazsa kalıptan çıkan parçanın uçlarında boşluklar oluşur. □ Doğru □ Yanlış 8. Çapağın kesme yerine eşik denir.

□ Doğru □ Yanlış Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız. Doğru cevap sayınızı belirleyerek




36

B) UYGULAMALI TEST Yaptığınız uygulamayı kontrol listesine göre değerlendirerek, eksik veya hatalı


KONTROL LİSTESİ


Kalıbı prese doğru bağladınız mı? İş önlüğü, eldiven, gözlük kullandınız mı?

Parçayı kalıba doğru yerleştirdiniz mi?

Parça kalıptan ölçülerine uygun çıktı mı? Parça ve çapak için uygun kısaç kullandınız mı? Çapağı alırken kısaç kullandınız mı?


Çalışma bitiminde ortamı temizlediniz mi?

DEĞERLENDİRME

Yaptığınız değerlendirme sonunda hayır şeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden

geçiriniz. Kendinizi yeterli görmüyorsanız öğrenme faaliyetini tekrar ederek veya araştırarak eksiklerinizi tamamlayabilirsiniz.

Cevaplarınızın tamamı evet ise modül değerlendirmeye geçiniz.

37

MODÜL DEĞERLENDİRME

PERFORMANS TESTİ (YETERLİK ÖLÇME) Modül ile kazandığınız yeterliği aşağıdaki kriterlere göre ölçünüz.

KONTROL LİSTESİ


Kalıbı prese doğru bağladınız mı? İş önlüğü, eldiven, gözlük kullandınız mı? Malzemeyi doğru seçtiniz mi?

Motifin açınım boyunun ölçüsünü doğru buldunuz mu?

Malzemeleri ölçüsüne uygun ve gönyesinde kestiniz mi? Parçayı istenilen şekilde tavladınız mı? Uygun kısaç seçtiniz mi?

İş parçasının tufallerini temizlediniz mi ?

Ocağın konumunu korudunuz mu?

Parçayı istenilen şekilde büktünüz mü?

Bükme kalıbını doğru tasarlıyabildiniz mi?

Yaptığınız kalıptan çıkan malzemenin ölçüleri uygun mu?

Çapak alma kalıbı tasarımı yaptınız mı?

Çapağı istenilen yerden kestiniz mi?


DEĞERLENDİRME Yapılan değerlendirme sonunda hayır cevaplarınızı bir daha gözden geçiriniz.

Kendinizi yeterli görmüyorsanız modülü tekrar ediniz. Bütün cevaplarınız evet ise modülü tamamladınız, tebrik ederiz. Öğretmeniniz size

çeşitli ölçme araçları uygulayacaktır. Öğretmeninizle iletişime geçiniz.

MODÜL DEĞERLENDİRME

38

CEVAP ANAHTARLARI

ÖĞRENME FAALİYETİ -1’İN CEVAP ANAHTARI

1 D 2 C 3 A 4 B 5 C 6 D 7 A

ÖĞRENME FAALİYETİ -2’NİN CEVAP ANAHTARI

1 Y 2 D 3 D 4 D 5 Y 6 Y 7 D

Cevaplarınızı cevap anahtarları ile karşılaştırarak kendinizi değerlendiriniz.

CEVAP ANAHTARLARI

39

ÖNERİLEN KAYNAKLAR

ÇALIŞKAN Hikmet, Sıcak Dövme Kalıpçılığı, Ankara 1977.

SERFİÇELİ Y.Saip, Meslek Bilgisi, Ankara 1995.

UZUN İbrahim, Yakup ERİŞKİN, Saç Kalıpçılığı, İstanbul 1983.

İlgili internet ortamı kaynakları

ÖNERİLEN KAYNAKLAR

40

KAYNAKLAR

ADSAN Kasım, Arif AKSOY, Ahmet YEŞİLMADEN, Sıcak İşlemler, İstanbul 1980.

ATAŞİMŞEK Sami, Saç Kalıpları, Bursa 1977.

BAĞCI Mustafa, İlhan SEZGİN, Fevzi ERCAN, Temel Kalıp Yapımı, Ankara 1970.

ÇALIŞKAN Hikmet, Sıcak Dövme Kalıpçılığı, Ankara 1977.

GÜNEŞ A.Turhan, Pres İşleri Tekniği, Ankara 1989.

KIRMIZI Coşkun, Kalıp Yapımı ve Çiziminde Temel Kurallar, Ankara 1978.

SERFİÇELİ Y.Saip, Meslek Bilgisi, Ankara 1995.

SERFİÇELİ Y.Saip, Malzeme Bilgisi, İstanbul 2000.

UZUN İbrahim, Yakup ERİŞKİN, Hacim Kalıpçılığı, İstanbul 1984.

UZUN İbrahim, Yakup ERİŞKİN, Saç Kalıpçılığı, İstanbul 1983.

KAYNAKLAR

Documents

Microsoft Word - BÜKME VE ÇAPAK ALMA KALIPLARI