MilelveNihal_c4_s3

7/30/2019 MilelveNihal_c4_s3

1/191

MLELVENHAL

4/32007

HISTORY

Notes on HistoryMehmet Mahfuz SYLEMEZ

Phenomenology of Historical Space:An Int rodu cto ry Essa y

Burhanettin TATAR

On Time, Conscious andPerception of History

-An Evaluation from Theological View-Mehmet EVKURAN

Some Remarks on HistoryAdn an DEM RC AN

Text, History andthe Origins of Violence

The Historical and SociologicalManifestations of Islamic Cultural Pluralism

Yasin AKTAY

Possibility of Authentic ReligiousKnowledge in the Labyrinth of History

evket KOTAN

On the Writers of SiyarMehmet ZDEMR

Book ReviewsFrom Tradition of Milel and Nihal

MLELVENHALJournal for studies of belief, culture and mythology

ISSN: 1304-5482

volume: 4 number: 3 Sep.- Dec.07

TARH

Tarih zerine Notlar

Mehmet Mahfuz SYLEMEZ

Tarihsel Mekn Fenomenolojisi

-Bir Giri Denemesi-Burhanettin TATAR

Zaman, Bilin ve Tarih Algs zerine

-Teolojik Adan Bir nceleme-Mehmet EVKURAN

Tarih zerine Baz Dnceler

Adn an DEM RCA N

Metin, Tarih ve iddetin Kaynaklar-slam'n Kltrel oulculuununTarihsel ve Sosyolojik Tezahrleri-

Yasin AKTAY

Tarih Labirentinde

Sahih Dini Bilginin mknevket KOTAN

Siyer Yazcl zerineMehmet ZDEMR

Kitap Tantm ve TenkitlerMilel ve Nihal Geleneinden

MLELVENHALinan, kltr ve mitoloji aratrmalar dergisi

ISSN: 1304-5482

cilt: 4 say: 3 Eyll - Aralk 07

TARH


2/191

MLEL VENHALinan, kltr ve mitoloji aratrmalar dergisi

ISSN: 1304-5482

TARH

Cilt/Volume: 4 Say/Number: 3Eyll Aralk/ September December 2007


3/191


4/191

bu sayda

4-7 Editrden

Makaleler

9-17Mehmet Mahfuz SYLEMEZTarih zerine Notlar

19-29

Burhanettin TATARTarihsel Mekn Fenomenolojisi -Bir Giri Denemesi-

31-68

Mehmet EVKURANZaman, Bilin ve TarihAlgs zerine-Teolojik Adan Bir nceleme-

69-89Adnan DEMRCANTarih zerine Baz Dnceler

91-111

Yasin AKTAYMetin, Tarih ve iddetin Kaynaklar: slamn Kltrel

oulculuunun Tarihsel ve Sosyolojik Tezahrleri

113-128evket KOTANTarih Labirentinde Sahih Dini Bilginin mkn

129-162Mehmet ZDEMRSiyer Yazcl zerine

Kitap Tantmve Tenkitler

163-165165-170170-174174-178178-179180-181

R. G. Collingwood, Tarih TasarmWilliam Henry Walsh, Tarih Felsefesine GiriHans Meyerhoff, Zamanmzda Tarih FelsefesiGeorgia Harkness, John Calvin: the Man and his EthicsBernard M. G. Reardon, Religious Thought in the ReformationAlister E. McGrath, Reformation Thought: An Introduction

Milel ve Nihal Geleneinden

183-190 A. SEMENOV,Pamir smaillerinin Akidelerine Dair,
http://c/Documents%20and%20Settings/cengiz/Belgelerim/My%20Web%20Sites/web/dergi/sayi5-6/kemalsan.pdfhttp://c/Documents%20and%20Settings/cengiz/Belgelerim/My%20Web%20Sites/web/dergi/sayi5-6/kemalsan.pdfhttp://c/Documents%20and%20Settings/cengiz/Belgelerim/My%20Web%20Sites/web/dergi/sayi5-6/kemalsan.pdf


5/191

Editrden

nsanYaamndaBir na Malzemesi Olarak Tarih

nsann dne ynelik hafzasnn ifadesi olan tarih insan yaa-

mnda nemli bir yere sahiptir. Bugnn iyi anlalmas vegelecein salkl bir ekilde tesisi asndan gemiin doru anla-

lp analiz edilmesi gerekir. Bugne ynelik deerlerin banda

insann tad ya da ait olduu kimlik gelir. Mevcut din, dil,

etnisite ve benzeri kltrel deerler kadar gemie ynelik tarihsel

deer ve birikimler de kimliin ifadesinde nemli yer tutar. Bu

ynyle tarihsel deer ve birikimler kimlik inasnn vaz geilmez

unsurlardr. Benzer ekilde gemiin iyi okunup deerlendirilmesigelecee ynelik tutum ve davranlar asndan da belirleyicidir.

nsanlk tarihi incelendiinde farkl zaman dilimlerinde yaanan

olaylar arasnda -aynlk olmasa da- eitli paralellikler olduu ve

dolaysyla adeta tarihin tekerrr ettii dikkati eker. Tarihin teker-

rr etmesine dayal dngsel tarih anlay, ilerlemeci tarih an-

layna dayal izgisel tarih taraftarlarnca eletirilse de insanlk

tarihinde ard ardna yaanan olaylar zaman ve mekn farkllkla-

rna ramen insanln (ve toplumsal yaplarn) benzer tecrbeler-den getiini ortaya koymaktadr. rnein tpk insan yaamnda

grld gibi derebeylikler, krallklar, hanedanlar, imparatorluk-

lar ya da devletler domakta, gelimekte ve yklp yok olmaktadr.


6/191

Yine tarih boyu iyi ve kt mcadelesi bilinen en erken tarihten

bugne devam edip srmektedir. Btn bunlar insanlara tekerrr

eden tarihsel srete gemiten ders alarak gelecee salkl biryn vermenin nemini anlatmaktadr.

Esasen gemile gelecek ya da dn ile yarn arasnda yaayan

insann kendisi tarihin bir parasdr. Tad sosyal, kltrel de-

erleriyle ve maddi varlyla bizzat kendisi tarihseldir. Kendi

tarihselliinin bir paras olan kimliini ve deer yarglarn olu-

turmak ya da sahip olduu deerleri merulatrmak iin insan

sklkla tarihe mracaat etmekte; tarihsel verilere ynelik yorum vedeerlendirmeleriyle bugn oluturmaya/okumaya almakta-

dr. Kendisi tarihsel bir varlk olan insan yapp ettikleriyle bugne

ynelik tarihi ina etmekten de geri durmamaktadr.

nsann tarihe ynelik alglamalarnda ekonomik, siyasal ve

askeri g, etnik ya da dini kimlik ve benzeri eitli ltler n

plana kar. Sklkla bu ltler balamnda tarihsel veriler nesil-

den nesle aktarlmaya ve yorumlanmaya allr. Dolaysyla tarih

alannda yaplan almalarda ou zaman nesnellik ya da objektif-

lik sorunu kendini gsterir. almalara temel olan tarihsel veriler

kadar bu verilere dayal olarak yaplan yorum ve deerlendirmele-

rin ne kadar nesnel olduu srekli bir soru olarak nmzdedir.

Ulam ve iletiim imkanlarnn her zamankinden daha sofistike

olduu gnmzde bile yaanan bir olayn farkl sosyal ve siyasal

evrelerce farkl ekilde verildii ve yorumland ortadayken

iletiim kaynaklarnn nispeten snrl olduu tarihin derinliklerin-de yaanan olaylarn ne kadar salkl ya da ne kadar nesnel bir

ekilde bugne ulat ciddi bir problem olarak karmzdadr.

Nitekim bu durum kimi evrelerde tarihin genellikle gllerce

yazld kanaatinin olumasna neden olmutur.

Dinler ve kutsal metinler de bir ina malzemesi olarak tarihe

nemli yer vermektedir. Hemen hemen btn dinlerde tarih tanr-

sal vahyin gerekletii ve kutsaln eitli ekillerde tezahr ettiibir ina sreci olarak grlr ve dolaysyla bizzat tarihin kendisi

kutsaln bir paras olarak deerlendirilir. Yahudi ve Hristiyan

geleneinin kutsal metinlerinin adeta bir tarih kitab grnmn-


7/191

de olduu dikkat ekicidir. Tanah olarak adlandrlan Yahudi kut-

sal kitab yaratltan itibaren insanlk tarihini konu edinir. Bu ta-

rihsel servenin znde srailoullarna ynelik ahit gelenei yeralmaktadr ve btn tarih aslnda srailoullarnn seilmiliine

ynelik ilahin vaadin gereklemesinin yksdr. Dolaysyla

Yahudilikte tarihsel sre Yahudilerin bugne ynelik seilmilik

iddialarnn merulamasn salayan bir aratan ibarettir. Hristi-

yanlk kutsal metinlerinin birou da tarihsel vesikalar grn-

mndedir. Gerek nciller gerekse Resullerin leri gibi kutsal me-

tinler, Miladi birinci yzylda yaanan olaylar konu edinir ve Hz.

sann yaamna ve mesajna ynelik Hristiyanln tezlerini ile-yen bir kurgu tar. Hristiyanla gre yaanan tarihsel srecin

merkezinde Tanr Olu sa Mesihin kurtarcl bulunmaktadr.

saya kadar geen sre insanla ynelik eski ahit dnemini ifade

ederken sann armha geriliiyle birlikte yeni bir dnem, yeni

ahit dnemi balamtr. slama ve slamn temel referans

Kurana baktmzda slamn ise tarihi tevhidle irk ya da hakla

batl arasnda yaanan bir mcadele sreci olarak grdn anla-rz. Buna gre btn insanlk tarihinde artarda gnderilen pey-

gamberler ve onlar araclyla insanla iletilen ilahi mesaj insan-

lara hakk ve hakikati tebli etmitir. Bu tebliin zn Allahn

mutlak birliine, tekliine ve stnlne dayal ulhiyetinin

kabul edilmesi, Ona hibir eyin denk tutulmamas ve yalnzca

Ona ibadet edilmesi oluturmaktadr.

Dinlerin ve kutsal metinlerin tarihe ve tarihsel verilere yne-

lik bu yaklamna ramen kutsal metinler de dhil dinlere ynelik

tarihsel verilerin bugnn deerlerinden hareketle bir deerlen-

dirmeye tabi tutulduu da bilinmektedir. zellikle Yahudi ve H-

ristiyan kutsal metinlerinde ngrlen tarihsel verilerin ne kadar

gerei yanstt konusunda eitli tahliller yaplm ve kutsal

metin tenkit yntemleri gelitirilmitir.

Milel ve Nihalin Tarih konu balkl bu saysnda insann

tarih ve tarihsel verilerle ilikisi eitli alardan ele alnp incelen-

mektedir. Tarih zerine notlar balkl almasnda say editr

Mahfuz Sylemez kaltlarn yorumlanmasyla yaplan bir ina

olarak tarih zerinde durmakta ve tarihi ve nesnellik ilikisini


8/191

sorgulamaktadr. Benzer ekilde Adnan Demircan da Tarih ze-

rine baz dnceler balkl makalesinde nesnelliin ne kadar

mmkn olduunu sorgulamakta ve bir kimlik inas olarak tarihiele almaktadr. Burhanettin Tatar Tarihsel mekan fenomeni ba-

lkl almasnda gemiin kendisini bize sunan bir aklk olarak

tarihsel mekan irdelerken, Mehmet Evkuran Zaman, bilin ve

tarih algs zerine balkl almalarnda zaman, bilin ve mekan

ilikisinin bir sonucu olarak tarihi ele almakta, tarih algsnn dinin

teolojik sylemleriyle ilikisini tartmaktadr. Yasin Aktay, Me-

tin, tarih ve iddetin kaynaklar konulu makalesinde metnin id-

deti merulatrmasnn ancak belirli bir yorumla mmkn oldu-unu ortaya koymaktadr. evket Kotan ise Tarih labirentinde

sahih dini bilginin imkan balkl almasnda insann tarihselli-

ine vurgu yaparak insann metne kendi tarihsel nyarglarn

dayatmak yerine onu anlamay yelemesinin nemi zerinde

durmaktadr. Son olarak bu sayda Mehmet zdemir, Siyer yaz-

cl zerine balkl almasnda Mslman bireyin yaamnda

nemli bir referans olan Hz. Peygamberin yaam konusunda bizekadar ulaan kaynaklardaki sorunlara dikkat ekmekte ve Hz.

Peygamberin yaamna ynelik apokrif ya da sahih olmayan un-

surlar tartmaktadr.

Tarihe ilikin bu saynn tarihe ynelik alglarmz ve deer-

lendirmelerimiz asndan yol gsterici almlara vesile olacan

umuyorum.

EditrNOT:Milel ve Nihal dergisi 2008 yl birinci saysndan itibaren say edi-trl ve konu arlkl saylar halinde hazrlanacaktr. Ancak her saydakonu harici baz yazlara da yer verilecektir. nmzdeki dnemde ya-ymlanacak saylarn say editrleri ile arlkl konular unlardr:

2008/1 ehristani mer Mahir Alper

2008/2 Din, Tecdit ve Reform Hakan Olgun

2008/3 G, Hicret ve Diyaspora Necdet Suba

Aratrclarmzn, bilim insanlarmzn ve entelektellerimizin gerekbelirlenen konularda gerekse konu harici katklarn bekliyoruz.


9/191

John Frederick Lewis (1805-1876)inbir tablosu


10/191

MLEL

VE NHALinan, kltr ve mitoloji aratrmalar dergisi

cilt 4 say 3 Eyll Aralk 2007

Tarih zerine Notlar

Mehmet Mahfuz SYLEMEZ*

Atf/: Sylemez, Mehmet Mahfuz, (2007). Tarih zerine Notlar, Milel veNihal, 4 (3), 9-17.

zet: Birbirinden farkl durumlar iin kullanlan tarih kavram hem gemiihem de tarih ilmini ifade eder. Tarihin sadece dne deil bugn ve yarna

bakan yz de vardr. Kaltlarn yorumlanmasyla ilerleyen tarih ilmi ise,bu gn yaplan bir inadr. Bu inay yapan tarihi, tarihselliine tutuklu

olduu iin mutlak bir nesnellikten bahsedilemez. Tarihinin objektiflii

veriye kar drstln ifade eder.Anahtar Kelimeler: Tarih, tarihi, tarihsellik, ina.

I

Tarih kavram, bir taraftan gemiteki bir noktay, ksa bir zaman

araln veya bu zaman aralnda meydana gelen tikel hadiselerlesebep sonu ilikisi ierisinde birbirine geen halkalardan oluan

ve dnden balayarak gelecee doru akan devasa bir rnty

ifade eder. Dier taraftan sz konusu yapy inceleyen ilim dal

yani tarih ilmi iin de kullanlr. Tarihi gemiin olaylar ilegelecein

derece derece ortaya kan amalar arasnda bir diyalog eklinde ta-

nmlayan Carr (E.H.Carr, 1991, 146), bu rntnn gemite ne

oldu? sorusunun cevabna sahip veya dn ile ilgili merakmz

tatmin etmek iin ilgilendiimiz bir alan olmaktan te bir ey ol-

* Do. Dr., Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi.


11/191


MLEL

VE NHALinan kltrmitoloji

10

duuna dikkatimizi ekmekte, birden fazla yn veya ehresinin

varlna iaret etmektedir. Bir bireyin doum tarihi, bir hadisenin

meydana geldii tarih, bir savan cereyan ettii tarih, bir toplu-mun oluum ve geliim tarihi veya bir devletin kurulu, ykseli

ve ykl tarihi, bu ynlerden sadece bir tanesine, yani dn ile ilgili

olan ksmna iaret etmektedir. Oysaki tarihin bir de bugn ve

yarna bakan yz vardr. Bir toplumun geleceini belli bir doruluk

derecesi ile nceden grmek imknszdr. nk bir toplumun gelecei

nceden belirlenemez ve eitli d etkenlere baldr. Ancak gemiin

incelenmesi, toplumun ilerleyecei yn hakknda bir fikir verir

(zbaran, 1997, 16), diyen Firuz Ahmedin de iaret ettii gibi,henz biimlenmi bir tarih olan bugn, dnn ierisinden s-

zlerek geldii iin, tarihle irtibatl olup bir taraftan dnn rengini

tarken, dier taraftan da yarnn kodlarn iermektedir. Bu an-

lamyla halihazrn anahtarna sahip olan tarihe, zorunlu olarak

gelecee doru akan yazg veya ilerledike gelien tin ya da eskile-

rin ifadesi ile kllakl diyebiliriz.1

Tarihin znesi olan insann, sz konusu devasa rntden al-d dn bilgilere veya kendisine aktarlan tecrbeye kendi de-

neyimlerini de katarak imdiyi yaayp, yarn iin planlar

kurabilir hale gelmesi onu ayn zamanda tarihin bir nevi nesnesi

haline de getirmektedir. nsann varolusal olarak byk lde

dne ball, gemii gz nne alarak yaama durumunda olu-

u, kendisinin de tarih tarafndan retildiinin bir kant olarak

zikredilmitir. Nitekim Dilthey, Nietzsche hakknda Nietzsche

kendi yalnz derin dnme olanan, balangtaki doay ve kendi tarih

d varln bouna arad. Derisinin bir katmann, sonradan dierini

soydu. Ama geriye ne kald? Yalnzca tarihsel olarak koullanm birey. ..

Onun hangi insan olduunu sadece tarihi anlatr. (Meyerhoff, 67) diye-

rek insan retenin, onu koullandrann tarih olduunu; tarihten

yaltk bir ekilde varln srdremeyeceini ifade etmektedir.

yleyse tarih ile insan ilikisi ift ynl ilemektedir. Tarih bir

taraftan insan rn bir alan iken, dier taraftan rn olduu

1 dealist sylem, akln dnyaya ve tarihe egemen olduunu ve onu bildiiniiddia etmitir. Oysaki akl tarihten saltk olarak dnmek mmkn deildir.


12/191

Tarih zerine Notlar

MLEL

VE NHALinankltrmitoloji

11

insan biimlendiren, ekillendiren, dntren dinamik bir yap

halindedir. nsann, geliim srecinin tamam diyebileceimiz ta-

rihi devralabilmesi, onu dier canllardan ayran en temel farkllkolup, kendisini tarih karsnda edilgenlikten, etken durumuna

ykseltmektedir. Umran, tarih devralan ve devreden hadari

birey tarafndan kurulduu iin bu birey daha nce devrald

eleri kendinden sonraki nesillere devrederek bir medeniyet ku-

rar veya kurulmu olan medeniyetin bekasn salar. Tarih dev-

ralmayan, hatta tarihin kenarnda duran bedevi ise hayatta kalma

mcadelesi veren diercanllar gibi doa veya yaam alann istila

eden sair canllarla mcadele ile uratndan tarihte/medeniyettezne durumuna ykselemez.

Bu nedenle, kimi tarih filozoflar, dnde kalmaya mahkm

olan, bugn ve gelecein oluumunda pay sahibi olmayan tikel

hadiselerin tarih ilmi ierisinde deil de edebiyatn bir paras

olarak deerlendirilmesi gerektiini dnmlerdir (bkz.

Meyerhoff, 71). Tarihin bamsz bir ilim olup olmad tartmas

da aslnda ksmen bununla ilintilidir.2

Grld gibi tarih, sadece dnde cereyan eden hadiseler

alan deil, insann kendisini gerekletirdii alan eklinde kend i-

sini gstermektedir. Zaten tarihin amac da insann kendisini, yani

tabiatn tanmas deil midir? Kiinin kendisini tanmasndan

kast da yalnz kiisel zelliklerini tanyp, kendisini dier insan-

lardan ayran sfatlarn farknavarmas deil, insani doasn kav-

ramasdr. Aslnda kendini bilmek, insan olmann ne demek oldu-unu bilmektir, baka hi kimse deil de ben olmann ne demek

olduunun farkna varmaktr. Kendini bilmek, ne yapabileceini

bilmektir; hi kimse ne yapabileceini, gemii referans almadan

2 Yunan filozoflarndan Aristo da bu konuya deinmekte, tarihin edebiyatn birparas olduunu, ilim dal olmadn savunmaktadr. Aristo izgisini takipeden erken dnem slam filozoflar da tarihi bir ilim dal olarak kabul etmemek-

tedirler. Tarih felsefesi ile ilgilenen mer Ferruh da tarihi, felsefenin bir alt dalolarak kabul etmekte, onun hadiseler arasnda irtibat kuruyor ise bir bilim, de-ilse edebiyatn bir paras olduunu sylemektedir. Ona gre tarih sebep-sonu ilikisi ierisinde ele alnd srece bilimsel olabilir. (mer Ferruh,Tarihu Sadril-slam ve Devletil-meviyye, Beyrut 1972, 11-12).


13/191


MLEL


12

bilebilecek durumda olmadndan, yapabilecekleri konusunda tek

ipucu, yapm olduklardr.

yleyse tarihin deeri, insann ne yaptn, bylece ne oldu-unu bize retmesiyle ilgilidir (Collingwood, MEB, 106-109). Bir

baka ifade ile insan, kim olduunu, ne yapabileceini, gc ve

yetisinin snrlarnn ne olduu sorusunun cevabn toplumdan

elde eder. Zira toplumsal olan her hadise tarihseldir.

Benzer dnceleri savunan kadim irfangeleneimiz, bunun-

la da yetinmeyerek, insan bilmeden Marifetullaha, yani tanr

bilgisine de ulalamayacan iddia etmekte ve bunu zn tan-yan rabbini tanm olur zdeyii ile formle etmektedir. Bu gele-

nee gre, birbirine geen ve ilkinden sonuncusuna teselsl yolu

ile ulalan halkalarn sonuncusu ve en deerlisi olan tanr bilgisi

(marifetullah) tarihin ierisinde kendisini anlar ve bu bilgiye

tarih iinden ulalabilir.

II

Tarihin bu gnk insann srtna ykledii sepetin ierisinde herzaman iyi rnekler bulunmaz, kt rnekler de yer alr. Hatta za-

man zaman byk bir kambur dahi ykleyebilir. Atalarnn yap-

tklar olumsuz onca suun evlatlarna mal edilmi olmas byle

deil midir? Amerika ktasnda Kzlderililere; kinci Dnya Sava

esnasnda Almanyada Yahudilere veya Ruandada Franszlar

tarafndan yerli halka uygulanan soykrm, bu gn bu uluslarn

evlatlar iin, dnden devraldklar byk bir kamburdur. Onlarbu suu kendileri ilemeseler de, dn srtlarnda tadklar iin

bu suun muhataplar grlmektedir. yleyse dnden balayp

yarna doru akmakta olan bu devasa tarih rmann ierisinde

hem iyi hem de kt yer almaktadr. Tarihin tekerrr edeceini

savlayan anlay, bu rman ierisindeki iyileri imgelemenin

mmkn olduunu iddia ederken; tarihin tikel hadiselerden olu-

tuuna inananlar, tikel hadiselerin tekrarnn mmkn olmad

bilincinden hareketle tarihsel hadiselerin biricikliinde srar ederektekerrr reddetmektedirler. Dorusu tekerrr olarak dnlen


14/191

Tarih zerine Notlar

MLEL


13

hadiseler dahi aslnda yle grnseler de yekdierinin ayns deil,

biriciklik karakterleri yannda benzerlik arz eden hadiselerdir.

III

Tarihin bir dier anlam ise, dn olan, dnde oluan hadiseleri

inceleyen ilim dal yani historiographydir. Bu anlam ile tarih, ye-

nidir, moderndir ve bu gn ile ilgilidir. Zira onu vcuda getiren

tarihi, bu gnde yaamakta, gemiten, kendi yaad tarihsellie

ulaan bir kayna kullanarak iinde bulunduu aa ait bir ina

gerekletirmektedir.

na faaliyetine, kendisine ulaan kalt en ince tetkik ve tah-

kikten geirip, ele almak istedii dneme aidiyetini kantladktan

sonra balamak durumunda olan tarihi, ayet byle yapmazsa

tarih ilminin iki temel olmazsa olmaz olan kalta sadakat ve

okura sayg ilkelerinden uzaklam olur. Zira dnn tamamna

ulaamayacann, onu kuatmasnn mmkn olmadnn, kul-

land veri veya kaynan, devasa bir zaman diliminin kck

bir paras olduunun bilincinde olarak, elde ettii bu kantla,gemii anlamaya almaktadr. Halknn da dedii gibi doru-

dan olgularn kendisine ulamayan, onlar vesikalar erevesinde

yakalamaya alan tarih yazcl kantlarn yorumlanmasyla

ilerler. (Leon-E. Halkn, 1989, 4) Kant, burada, tek tek belge diye

adlandrlan nesnelerin toplu addr. Belge de, tarihinin anlatsn

kurarken elinde var olan, onun zerinde dnerek gemi olay-

larla ilgili sorularna yant bulmasn salayan trden belgedir.

Yani, tarihsel ilem ya da yntem, temelde, dnden, bu gne ula-

an kantlar yorumlamaktan oluur (Collingwood, MEB, 106-109)

Yorum ise, bilindii gibi dne ait olmaktan daha ok bu gne ait-

tir; bu gne dair bir ina ihtiyacnn tarihsel bir veriye dayanarak

gerekletirilmesidir.

Tarih yazcs bu kantlar kullanarak dn bu gnde anlama-

ya veya dn bugnde ina etmeye abalarken oluturduu anla-

tsn iki ayr tarzda kurmak durumundadr. Bunlarn ilkine belge -bilgi tarihilii (rivayetitarihilik), ikincisine ise yorumcu tarihi-


15/191


MLEL


14

lik (neden-naslctarihilik) denilir. Belge-bilgi tarihiliinde, dn-

den bu gne ulaan veri hibir znel ameliyeye tabi tutulmakszn,

daha doru bir ifade ile anlama gibi bir aba harcanmakszn oldu-u gibi aktarlr, yorumcu tarihilikte ise tarihi, dnden intikal

etmi olan veriyi anlamaya ve anladn da aktarmaya gayret

eder. Hatta Dilthey tarihi olgular, devaml olarak yorum balamnda

grlr, yorumlama yapmakszn anlatmak yoktur ve kuralsz yorum

yoktur diyerek tarihin bu ikinci tarz tarih olduunu, ilk tarzn ise

tarih olmadn sylemektedir. Dorusu, tarihinin hibir tarihsel

veriyi yorumsuz aktarmad, bu verileri kafasndaki byk hik-

yenin dorulayc verileri olarak seerek getirdiidir. Bu nedenleobjektif bir tarihten sz edilemez.

Tarihilerin nemli bir ksm, tarih ilminin kaltlar yorumla-

yarak ilerlemesi gerektiini kabul etmekle birlikte yorum yaplr-

ken nereden hareket edilmesi gerektiinde farkl dnmektedir.

Bunun zerine kafa yoranlardan biri olan bn Haldun, Dn bu

gne suyun suya benzemesinden daha fazla benzemektedir deyip, kalt-

larn yorumlamasnda tarihinin yaad tarihsellikten hareketedilmesi gerektiini nermektedir. Bugn dnn aynas olarak

grd anlalan bn Haldun, dn bugn olutururken, bug-

nn de dn tanmamza, onu anlamamza hatta alglamamza

olanak salad kanaatinde olup, nce bu gne nfuz edilmesi,

buradan hareketle de dnn izah edilmesi gerektiini sylemi

olmaktadr.

Benzer bir neri, Annales Okulu mensuplarndan gelmekte-dir. Onlar da ada insandan hareket edilmesi gerektiine inanr-

lar. Onlara gre insann psiik yaps her ada ayndr, deimez.

Tarih de insan rn bir alan olduuna gre dn anlamaya al-

rken onu reten insandan hareket edilmesi gerekir.

IV

Yukarda tarihin, verilere dayal olaraktarihi tarafndan ina edi-

len bir alan olduunu sylemitik. te tam burada nesnellik veznellik sorunu gndeme gelmektedir.


16/191

Tarih zerine Notlar

MLEL


15

Bilindii gibi her tarihi, anlama konusu olan gemie belli

bir tarihin iinden, belli bir bak asyla bakar, bu bak asndan

kurtulamaz. Dahas bu bak asndan kurtulmaya almak, do-asndan kurtulmaya almak gibidir. Her tarihinin almasnda

znel eler vardr; oluturduu yapt, iinde bulunduu zaman

ve meknn izlerini tar. Zaman ve mekndan bamsz bir nesnel-

lik tasavvuru gerek d bir soyutlamadr. Bizler kendi znellii-

miz ile veriye gider, onlara bir takm sorular sorar, cevaplar alrz.

Sorduumuz sorulara aldmz cevap veya cevaplar bizim bizzat

kendimizin veriden inta ettiimizdir. Aslnda her sorunun ceva-

bnn kendinde mndemi olduu gereinden hareketle tarihdiye ortaya koyduumuz eyin byk oranda kendi verdiimiz

cevaplar olduunu syleyebiliriz. Her bir tarihi ayr bir dnemin

insan olduu iin farkl bir tin tarafndan kuatlmtr, dolaysyla

zihnindeki sorular da mutlaka farkldr. Soru farkl olduu iin

cevap da farkl olacaktr. yleyse veri, sahih olsa ve anlatya konu

olan tarihsel evreden gnmze geldii ispatlansa dahi, tarihinin

znelliine maruz kalmaktadr. Dolaysyla ona dayanlarak kuru-lan anlat tamamen tarihinin zihin dnyasnda cereyan etmekte

olup kendi kurgusudur. Bu durumda mutlak nesnellikten bahset-

mek imkn dhilinde deildir.

nsan kendisini, doasn, zaaflarn tandka, yani tarihsel

bir mahiyet olduunun bilincine vardka objektiflik konusunda

daha ciddi bir mesafe alm olur. yleyse tarihi tarih bilincine

bal olarak dier bilim adamlarndan daha farkl bir tarafszlk

bilincine sahip olmaldr. Tarihinin yaptn bir ressamn yapt-

na benzetebiliriz. O, kendi tarihselliine ramen, gemiin ahidi

olan delilden hareketle dn anlamaya ve aslna uygun bir ekilde

izmeye alyor ise bu anlama abas onun objektifliin peinde

olduunu ifade eder. Tarihsel veriler nesnel bilgiler sunmadkla-

rndan ayn veriyi kendi tarihselliine tutuklu her bir tarihi ok

farkl ekilde kullanp, birbirinden olduka deiik inalar veya

izimler gerekletirmesine ramen yine de tarafszlk ideallerinisrdrebilir (pekl tarafsz olabilirler). rnein Osmanl impara-

torluunun kn ele aldmz varsayalm. Asrlarca tarih


17/191


MLEL


16

sahnesinde kalan bu devletin ykln, kimi tarihiler dsal etken-

lere, kimisi ise isel elere balamakta ve birbirinden deiik

sonulara varmaktadrlar. Oysaki her iki grup da ayn vesikalarveya ayn verileri kullanmaktadr. Bu durum Rankenin o mehur

tarihinin tarafsz bir izleyici ve gerekte olan bitenin nesnel kay-

dedicisi olduu savnn, (Hans Meyerhof, 2006, 40) bir varsaym

olmaktan teye gitmediini gstermektedir.

Bunun nedeni her tarihinin ayr bir tarihsel tecrbeye sahip

olmasndan baka bir ey deildir. Dolaysyla her tarihi kendi

donanm ve deneyimiyle, kendi tarihsellii balamnda veriyianlamaya abaladndan farkl sonulara ulamaktadr ki bu son

derece doal bir durumdur. E.H.Carrn da ifade ettii gibi tarihi

de netice itibariyle kendi tarihselliini yaayan bir insandr ve

kendisini oluturan artlardan tamamen kopamayacaktr. (Edward

Hallet Carr, 1996, 17)

Burada verinin mekn ile maluliyetine de deinmeden ge-

meyelim. Zira tarihsel veri ile tarihi anlatnn ikisininde meknla

ciddi diyalogu vardr. Tarihsel veri bu veri ne olursa olsun- insani

bir kalt olup bir mekna aittir ve o meknn izini tamaktadr.

Dnden bu gne gelirken, retildii meknn rengini de berabe-

rinde getirir. Onu tahlil eden tarihi de bir mekna aittir. Onu tah-

lil ederken iinde olutuu mekndan bakar. Dolaysyla bir kay-

nak, anlatya dnrken iki kez mekn ile ilgili okuma ve deer-

lendirmeye uratlr.

Bu nedenle objektiflik aslnda ve sadece tarihinin kanta kardrst davranmasn ifade etmelidir. Sz buraya gelmiken her

tarihinin kanta kar drst davranmadn, tarihi bir ideolojik

alan olarak gren bireylerin de bulunduunu bunlarn apokrif

malzemeden yararlanarak tarihin mecrasn deitirmeyi tasarla-

dklarn da bir kez daha hatrlatmann yerinde olacan dn-

yoruz.

Sonu olarak salt gemite cereyan eden hadiseler alan olma-yan tarih, insanolunun kendini gerekletirme serencamn ifade


18/191

Tarih zerine Notlar

MLEL


17

etmesinin yan sra bu serencam esnasnda rettii tikel hadiseleri

de konu edinir. Bununla birlikte bu tikel hadiselerin bilimsel bir

alan olan tarihin mi, yoksa sanatsal bir alan olan edebiyatn mparas olduu ihtilafl bir konudur. Tarihi hadiseleri inceleyen

tarihinin kendisi de tarihten yaltk bir varlk olmadndan, onun

tarafndan inaya maruz kalan dn bilgisi bize pozitivist

empiristlerin iddia ettikleri mutlak nesnellii sunmaktan uzaktr.

Dolaysyla tarihilerin rn olan almalarn hi biri mutlak

dn yanstmayp, onun ele ald tarih dilimi hakknda greceli

kanaatlerini ifade eder. Bu nedenle her hangi bir tarihsel kesitte

gerekletirilen bir tarih yazmn, inceledii tarihsel kesitten dahaok yazld tarihsel kesitin tarihi olarak okumak gerekir. Elbette

kendisinin de yepyeni bir tarih yazdnn bilincinde olarak.

KaynakaHans Meyerhoff, Zamanmzda Tarih Felsefesi, (trc. Abdullah evki), stanbul 2006.Salih zbaran, Tarih, Tarihi ve Toplum, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1997.mer Ferruh, Tarihu Sadril-slam ve Devletil-meviyye, Beyrut 1972.Leon-E.Halkn, Tarih Tenkidinin Unsurlar, (trc. Bahaeddin Yediyldz), Ankara 1989.Robin George Collingwood, Tarih Nedir (trc. Akit Gktrk) (MEB, Aylk

Dergi, Yl:1,Say:1, s. 106-109.Edward Hallet Carr, Tarih Nedir, (trc.Misket Gizel Grtrk), stanbul 1996.

Notes on History

Citation/: Sylemez, Mehmet Mahfuz, (2007). Notes on History, Milel veNihal, 4 (3), 9-17.

Abstract: The concept of history which is used for different contexts expressesboth past/history and the knowledge of history. Its context includes notonly the past/yesterday but also today and tomorrow. History which growsup by interpreting of inheritance is in fact a construction carried outtoday. It is not possible to talk about that historian who carries out thisconstruction has an absolute objectivity since he/she has strictlydependant on his/her historicity. However, the objectivity of a historianstresses his/her honesty for the data.

Keywords: History, historian, historicity, construction.


19/191


20/191

MLEL




-Bir Giri Denemesi-

Burhanettin TATAR*

Atf/: Tatar, Burhanettin, (2007). Tarihse Mekan Fenomenolojisi: Bir GiriDenemesi, Milel ve Nihal, 4 (3), 19-29.

zet:Tarihsel mekn kavram neyi gsterir? zellikle tarihi bir olayn cer

e-

yan ettii fiziksel meknda zaman sreci iinde tezahr eden radikal dei-imler, tarihsel mimari yaplardaki tahribatlar ve restorasyon abalar,tarihi eserlerin evresindeki modern yaplamalar vs. dikkate alndndatarihsel mekn tabiri ne anlama gelmektedir? Kreselleme sreci me-kn kavramnn anlamn dntrdke tarihsel mekn tabiri iindekitarihsel (zamansal) ve mekn ilikisini mekn lehinde deitirmekte mi-dir? Bu makalede u iddia ileri srlecektir: Tarihsel mekn, tarihi sr e-cin hangi ynlerde cereyan ederek gnmz ekillendirdiini kavrama-mza imkn verdii iin, gemiin kendisini bize sunmasna imkn verenbir aklktr.

Anahtar Kelimeler: Tarihsel mekn, kreselleme, fenomenoloji, aklk.

Kresel ada insan kendisini fiziksel mekndan sanal mekna

(cyberspace) dein mahiyetleri ve karakterleri birbirinden farklmeknlar iinde genilemekte olan bir dnya iinde alglamaya

balamtr. Her ne kadar kreselleme, bir adan dnyann k-lmesi ya da skmas gibi bir tasavvura yol asa da, bir bakaadan daha nceki tarihi dnemlerde grlmeyen yeni meknla-

* Prof. Dr., OM lahiyat Fak.


21/191

Burhanettin TATAR

MLEL


20

rn oluumuna yol at iin gerekte dnyann srekli genileme-sine neden olmaktadr.

Szgelimi Anthony Giddensn bo mekn1 diye adlandr-d ey, dnyann yerel olaylara nispetle snrl bir ilikiler aiinde kavranmas olaynn artk geride braklarak kresel tekno-lojik iletiim ve ticaret sayesinde yepyeni bir mekna kavumasolayna iaret eder. Bu durum, yerel (local) kavramnn artkyerel olmayan (non-local) unsurlarca belirlenmesi eklinde ta-

nmlanan kresel etkileimin bir baka ifadesidir.2

Bu gelimeler, felsefi adan, mekn kavramnn nasl tanm-lanacana ve ontolojik mahiyetinin ne olduuna dair klasik soru-nun hala ak ulu olduunu bize hatrlatmaktadr. Szgelimi Aris-tonun nesnelerin yer tutma zelliklerine referansla gelitirdii

realist mekn tasavvurundan Descartesin uzam (extent) olarakmekn kavramna, Newtonun Tanrnn bir eyi yaratma eyleminigerekletirdii yer olarak mekn anlayndan Kantn zihnimizin

bir apriori formu olarak mekn fikrine dein farkl mekn tasarm-lar3bir ekilde mekn alc, tayc, iindekini muhafaza edici

bir tr kap (container) ya da havuz imgesi eliinde ele alyor g-rnmektedirler. Btn bunlar, belki farkl alardan Heideggerin

el altnda (ready to hand) veelde hazr (present at hand) ek-lindeki ayrmlar iinde irdelenebilecek karakterlere sahip mekntasarmlardr.

Buna karn kreleme sreci, yol at farkl meknlar nede-niyle dnyay eskiye oranla hzla geniletirken mekn kavramnndaha ok ilikisel bir mahiyet arz etmekte olduunu bize gs-termektedir. Burada ilikisel tabiri yalnzca nesnelerin birbirle-

riyle ilikilerine deil, ayn zamanda insann algs ya da bak asile nesneler arasndaki ilikilere de atf yapmaktadr. Daha ak

1 Anthony Giddens, The Consequences of Moderrnity, Stanford:Stanford University

Press, 1990, ss. 17-21.2 Giddens, yerel ve yerel olmayan ayrmn, meknn (space) yerden (place)

ayrmas olarak ele alr. Giddens, The Consequences of Moderrnity, s. 18.3 Ayrntl bilgi iin bkz. Ivor Leclerc, The Philosophy of Nature, Washington, D.C.:

The Catholic University of America Press, 1986, ss. 91-104.


22/191


MLEL


21

deyile, mekn denilen eyin ancak bu ilikiler iinde zamansalolarak kurulmakta ve ekillenmekte olan bir sre olduuna dik-

katlerimizi ekmektedir.Mekn fenomenolojisini nemli klan nokta burada tezahr

etmektedir: ayet mekn, z itibariyle ilikisel bir sre ise, bu

durumda insan algs ile alglanan ey arasndaki iliki iinde aakan mekn kendisini bir rasyonel kavrayn konusu (nesne)deil, tam tersine bir perspektif ya da anlama ufkunun oluumtarz olarak ifa edecektir. Bu haliyle o, ne kendi bana darda

var olan bir ey, ne de zihnimizde apriori olarak duran bir form-dur. O her haliyle zamana bal olan ve zamann kendisini amasesnasnda almakta olan bir sretir. Ksacas o ne el altnda ne deelde mevcut bir varlk tarzna sahiptir.

Kukusuz bu zamansal mekn anlay, zellikle MirceaEliaden hierofani kavram ekseninde irdeledii kutsal meknanlay kadar modern tarih biliminin ele ald ekliyle tarihselmekn tasarm ile ksmi gerilimler iine girebilecektir. Eliadenyorumuna gre, kutsal mekn Gereklik ya da Kutsaln tezahr

sayesinde ontolojik younluk kazanabilen, bu haliyle ii boprofan meknlardan hemen ayrabilen ve insann Gereklikleyakn iliki iine girebilmesine imkn veren bir tr zaman ncesi(balangc belirlenemeyen) olaydr. Bu olay, topluluklarn balan-gcn belirledii iin kendisini ancak mitolojik dil iinde ifa edeb i-lir.

Bir baka deyile kutsal mekn, bilinen gndelik zamann ve-ya tarihin etrafnda dnd bir tr eksen ya da merkez olarakkonuan bir mekndr. Yln belli gnlerinde ve gnn belli za-manlarnda bir takm ritellerin srekli tekrarlanmas kutsal me-knn gndelik zamann tahripkar veya unutkanla yol aan za-rarl karakterine kar direnmesidir. Daha ak deyile, kutsal me-kn, zamann insan kendi kkeninden (Kutsal ile olan orijinal

bandan) uzaklatrma eilimine kar srekli insan Gerek ile


23/191

Burhanettin TATAR

MLEL


22

yakn iliki iinde tutar. Bu adan o, bir tr zaman kart (zaman-

sal olmayan) bir mekndr. 4

Modern tarih biliminin tarihsel mekn tasavvuru daher nekadar tarihin dikey (srekli farkllaan) akn dikkatten karma-

sa dahala bir ekilde tarihsel bir olay ile olayn cereyan ettii

mekn arasnda yatay iliki kurmakta ve bu ilikiyi kendi nesnellikideali dorultusunda bir tr pozitivistik veriye dntrmektedir.Bylece o, mekn matematiksel olarak snrlar belirlenebilir ge-ometrik alan imgesi iinde alc, koruyucu, tayc kap ya da ha-

vuz gibi irdelemektedir. Szgelimi stanbulun fethi olay, tarihselbir olay olarak balamn her zaman stanbul denen mekna nis-petle kazanacaktr. Mimar Sinann Selimiye camii, her zaman an-lamn Edirne denen ehir meknna nispetle ifa edecektir. Kaldki, mzelerde sergilenen antik bulgular ya da eserler, otantik an-lamlarn arkeolojik kazlarn yapld mekna nispetle aa vu-rurlar.

Ne var ki, tam bu noktada bizim sormak istediimiz soru, ta-rihsel bir olay ya da varln meknla ilikisinin yukarda and-mz genel geer ilke asndan ele alnmasnn bizi tarihsel mekn

hakknda yeterli bir anlama biimine ulatrp ulatrmayaca ileilgilidir. Gerekte tarihsel mekn kavram neyi gsterir? zellikletarihi bir olayn cereyan ettii fiziksel meknda zaman sreci ii n-de tezahr eden radikal deiimler, tarihsel mimari yaplardakitahribatlar ve restorasyon abalar, tarihi eserlerin evresindeki

modern yaplamalar vs. dikkate alndnda tarihsel mekn tabirine anlama gelmektedir?

Kreselleme sreci srekli yeni meknlarn teekklne yol

aarak mekn algmz kkl biimde dntryorsa, bu durum-da tarihsel meknlar kendi tarihsel anlamlarn yitirip kreselmekn tasavvurlar iinde bir tr grsel (maddi) deer ya da temsilolayna m indirgenmektedirler? Ksacas, kreselleme sreci

4 Mircea Eliade, The Sacred and the Profane, trans. W. R. Trask, New York:

Harcourt, Brace&World, Inc., ss. 20-65; mgeler Simgeler, ev. M. Ali Klbay,Ankara: Gece Yaynlar, s. 135.


24/191


25/191

Burhanettin TATAR

MLEL


24

Doal mekn, her zaman tarihsel mekndr; tarihsel mekniinde insann zihinsel olarak ayrtrd bir geometrik alandr.

Ancak, her eyden nce hatrlanmas gereken nokta, bu geometrikalann zamana bal olarak insana kendisini aabildiidir. Bunagre, doal mekn, insann bak as deitike, ilgisi farkl yn-lere kaydka, birbiri stne binen yelpaze kanatlar gibi almaktaolup, asla kendisini btncl bir perspektif iinde sunmamaktadr.Bylece doal mekn, kendisini srekli farkllaabilen perspektifleriinde sunarak bilin alanmza ksmen girmekte ve belki ok b-

yk oranda bilincimizden kamaktadr. Onun bize kendisini para-

l grnmleriyle sunmas, bizzat tarihsel ve zamansal bir olayolduu iin doal mekn, gerekte tarihsel mekndr.

Doal meknn aslnda tarihsel mekn olmas, yalnzca doalolann bize kendisini zamansal ve tarihsel olarak sunmas ile snrldeildir. Heidegerin belirttii zere, dier varlklar meknda sa-

dece yer tutarlarken, insan kendisine ak bir mekn oluturur.5

nsan, kendi imknlarn ve tasarmlarn yanstabilecei bir ak

mekn oluturarak kendi dnyasn ina eder. Heideggern pers-pektifinden bakldnda doal mekn, bir ynyle aynann arkazemini gibi varl peinen kabul edilen ve n planda yansyangrntlerin oluumunu mmkn klan yar gerek (virtual) bir

mekna dnr.6Daha ak deyile, o insann kendisine ak bir

mekn oluturmasna imkn veren bir gereklik olarak kendisinidolayl biimde sunar.

Geldiimiz noktada hala bir ekilde zihnen de olsa tarihsel vedoal eklinde yaptmz ayrmlar kafa kartrc grnebilir. Bu

ayrm analitik dzeyde de olsa yapmann temel mant, doalmeknn insann kendi etrafnda oluturduu ak alann bir trarka plan gibi grnmesindendir. Bu kafa karkln belki b-

5 Heideggerin mekn-zaman ilikisi hakkndaki grleri iin bkz. Michael

Inwood,A Heidegger Dictionary, Oxford: Blackwell Publishers Ltd., 1999, ss. 198-

202; 222-225.6 Yar gerek mekn (virtual space) anlay, resim ve heykel gibi sanat eserle-

rinin tekil ettii mekn iin kullanlr. Bu konudaki tartmalar iin bkz.Susanne K. Langer, Feeling and Form, New York: Charles Scribners Sons, 1953,ss. 69-103.


26/191


MLEL


25

yk oranda ortadan kaldrabilecek husus, meknn insann yery-zne yneli tarzlarna gre bir yn gsterme veya yn tekil etme

zelliidir. byk semavi dinin kutsal metinlerinde anlan dem ve

Havvann cennetten yeryzne srgn yks, yeryzn

d sonras dem ve Havvann hemen Tanrya ynelebildikle-

ri mekn olarak sunar.7 Eski insan topluluklarnn avclkla gei-

nirken veya tarm yaparken yeryzn her zaman bir yn gste-ren mekn format iinde algladklar aktr. Meknn yn gs-

terme veya dorudan yn tekiletme zelliine dair rnekler arzuedildii kadar sralanabilir.

Ancak burada nemli olan husus, meknn basite fiziksel birgsterge olarak anlalmasnn ok tesinde, insann yeryz de-nen belirsizlik ortamnda kendisine hayatn devam ettirebilmesiiin gereken yolu aabilmesi ya da ynn bulabilmesidir. teinsann var olabilmek iin kendisine gereken ynleri kefedebilme-si veya gereken yolu aabilmesi gerek anlamda doal mekn iletarihsel mekn kavramlarnn kaynat noktadr. Zira tarih denensre, z itibariyle insann dnya iinde kendisine yol aabilme

ve yn bulabilme abasyla teekkl etmektedir.

Gnmzn teknik ya da popler diliyle tarihsel mekn,

insann yeryznde kendisine yol ama abas esnasnda zmekdurumunda olduu yn bulma sorununun bir paras olarakanlam kazanmaktadr. Szgelimi Osmanl Devletinin kuruluun-dan sona eriine dein geen tarihi sre iinde ortaya kan tmtarihsel meknlar, Osmanl Devlet adamlarnn ve halknn kenditarihsel varlklarn srdrebilmek iin yeryznde amaya al-

tklar yollarn veya bulmaya altklar ynlerin birer tan ola-rak anlam kazanmaktadrlar.

7 Kurann, Sizden nce(ki milletlerin bandan) nice olaylar gelip gemitir.Yeryznde gezin dolan da yalanlayanlarn sonunun nasl olduunu grn(3/137) anlamndaki ayeti yeryznn din asndan yn gsteren bir meknolarak sunulmas balamnda dikkat ekicidir.


27/191

Burhanettin TATAR

MLEL


26

Daha ak deyile, Osmanlnn miras olarak bize kendilerinisunan tm tarihsel meknlar, nceden kefedilen bir ynden hare-

ketle anlam kazanmazlar. Tam aksine onlar tarihsel olaylar el i-inde ortaya karlarken kendileri birer yn tekil ederler ve ancakbu halleriyle daha sonra alabilecek yola potansiyel olarak iaretederler. Bylece her bir tarihsel mekn, sadece yn tekil etmeklekalmaz, ayrca kendi etrafnda gidilebilecek ynlerin kefine imknverecek bir ak alan oluturur.

Tarihsel mekn ile tarihi sre arasndaki ilikiyi, tarihin

kendisine ynelik, kendisinde ve kendisinden hareketle cere-yan ettii mekn eklinde tarihsel mekn ele aldmzda daha

aka kavramaya balarz.8 Tarihsel mekn, tarihi sreci nce

kendisine ynlendirir; sonra kendisinde tutar ya da oyalar; dahasonra kendisinden hareketle bir baka mekna ynlendirir. Bu temel zellii nedeniyle tarihsel mekn, asla snrlar matematikselolarak belirlenebilecek bir geometrik alan olmayp bir tarihsel g-r ufku ya da anlama zemini olarak aa kar. Yukarda belirtti-

imiz gibi, insan ancak bu tarihsel gr ufku ya da anlama zeminiiinde yeryzyle ve dier tarihsel meknlarla her seferinde yeni-lenen ve farkllaan bir iliki iine girer.

Modern tarih bilimi, gemi olaylar eldeki veriler ya da me-tinler araclyla yeniden kurgularken, her seferinde kanlmazolarak tarihsel meknlarn andmz fakl yn gsterme zelli-ine bavurur. Tarihsel meknlar olmasayd, gemie ait eserler,

tarihin hangi ynlerde cereyan ettiine dair bize ak iaretler su-namayacaklar iin byk oranda anlalmaz kalacaklard. Bu ne-denle gemie aitmetinleri anlalr klan eylerin banda bizlerinhala tarihsel meknlarla olan varolusal yn bulma veya yol amailikimiz gelir. Zaman asndan bizden srekli uzaklamakta olangemi olaylar, ancak tarihsel meknlar sayesinde bize yaklamaimknna eriirler. Bir baka deyile, tarihsel meknlar gemi

8 Bu balamda Heideggerin eski Yunan ehrini (polis), kendisinde, kendisindenhareketle ve kendisine ynelik olarak tarihin ortaya kt bir tarih sitesi ol a-rak ele almas dikkat ekicidir. Bkz. Inwood,A Heidegger Dictionary, s. 199.


28/191


MLEL


27

olaylarla bizler arasnda ba kurulmasn salayan bir tr ara saf-ha ya da ara blge olarak i grrler.

Bu yzden tarihsel mekn tabiri, bir fiziksel meknda kendibana duran pasif bir nesneler ynna deil, imdi ile gemiarasndaki ban her an yeniden kurulmasna imkn veren birfaaliyet alanna iaret eder. Bu faaliyet alan kavramsal ya da ra s-yonel algnn ak (nesnel) bir konusu olamayacak kadar dinamik-tir. Zira insan, en azndan kendi biyografik gemiini ya da tarihinianlamak, kendi kimliini fark edebilmek ve kendisiyle srekli

btnleme abasna girimek iin bile her zaman kendi tarihininparas olan meknlarn yn gsterici faaliyetine muhtatr. Tamda bu nedenle, tarihsel meknlar asla kendi fiziksel boyutlarnaindirgenemezler ve matematiksel lme tekniklerinin konusu ola-rak nesnelletirilemezler. Daha akas, tarihsel meknlar kendile-rine iaret edilerek deil, bize bir baka eyi ya da gereklii iaretederek anlamn ifa ederler. Kendilerine nesnel olarak iaret edi-

len ksm, sadece tarihsel meknlarn fiziksel boyutudur.9

Tarihsel mekn tabirini, yanllkla zamansallmzdan vetarihselliimizden arndrarak mekn kavram lehinde irdelemek-ten kanmak gerekir. Zira tarih, halen olup bitmekte ve kendimi-ze yn bulma ya da bir yol aabilme abamzla ortaya kmaktaolan sre olarak tarihsel meknla ilikimizi mmkn ve anlamlklan bir husustur. Tarihin bu sre giden alma olay iinde tari h-sel mekn, bizi gemile yakn iliki iine sokan bir aklk olarak

tezahr eder. Tarihsel mekn, tarihi srecin hangi ynlerde cere-yan ederek gnmz ekillendirdiini kavramamza imkn ver-dii iin, gemiin kendisini bize sunmasna imknveren bir ak-lktr.

9 Kukusuz tarihsel mekn, yapsalc yaklam asndan da irdelenebilir vefiziksel, estetik ve semantik dzlemler eklinde ok katmanl bir yap formundaanalize tabi tutulabilir. Bu durumda fiziksel dzlem matematiksel geometrikalan; estetik dzlem, bulgu, kalnt ya da mimari yapnn formal boyutunu,

semantik alan ise btn bunlarn genel tarih bilimi iindeki yerini yani tarihselmekna dair anlatlar (bilimsel tezleri, tarihi ykleri, beeri tecrbeleri vs)gsterebilir. Ancak bize gre yapsalc yaklam, bu ok katmanl yap formunutemelde mekn fenomenolojisine dayanarak elde edebilecei iin mekn feno-menolojisi daha kkl anlama biimi olarak grnmektedir.


29/191

Burhanettin TATAR

MLEL


28

Aklk, tarihsel meknn ontolojik karakteridir. Bu ontolojikkarakteri nedeniyle, tarihsel mekn asla kendi ontik (fiziksel) bo-

yutuna ya da oradalk durumuna indirgenemez. Ancak buradaaklk kelimesini sadece gemiin tarihse mekn araclyla bizekendisini ama durumuyla zdeletirmemek gerekir. Zira yuka-rda ksmen ima ettiimiz zere, tarihsel meknn akl, belkidaha ok bizim yeryznde kendimize yol aabilme veya yn

bulabilme imknmz gsterir. Tarihsel mekn, bu yzden, gemi-imizle irtibatmz salad iin bir faaliyet alandr; geleceimizle

irtibatmz noktasnda ise bir potansiyel alandr.

Tarihsel meknlar, gemite ortaya kan anlam dnyalarylayzlememizi salayarak gelecekte var olma alternatiflerimizidaha belirgin ekilde kavramamza imkn veren bir potansiyelalandr. Bir baka deyile, tarihsel meknlar, bize gelecekte dahafarkl ekillerde var olabilme potansiyelimizi gstererek kendipotansiyellerini aa karrlar. te hem insanln gemiiyle

hem de kendi geleceimizle yzleme noktasnda oynad ikili

rolden tr tarihsel meknlar srekli anlama sorunu olarak kendigerekliklerini aa vururlar. Tarihsel meknlar korumann temelanlam da dorudan bu sorularmz koruma yani kendi gerekli-imizle yzleme zorunluluundan kaynaklanr. Buna karlktarihsel meknlarn en azndan fiziksel deiimlerle tahrife veyaunutulmaya maruz braklmas kendi varlk btnlmzn,

kimliimizin, yeryznde kendimize yn bulma veya yol amasorumuzun derinliinin tahrife, deiime veya unutulmaya maruz

braklmas demektir.

Kreselleme srecinde kresel lekte olumakta olan me-knlar (kresel ticari ilikiler, ktalar aras havayolu tamacl,internet gibi unsurlarla oluan meknlar ) bir taraftan tarihsel me-knlar ar yerelletirerek bir tr sembolik ve maddi deer stat-

sne itmekte ve bu meknlara ait topluluklar iin onlar dnyannmerkezi rolnden arndrmaktadr. Buna karlk ayn kresel

meknlar, tarihsel meknlarn anlam ve deerinin kresel lekteanlalabilme imknn da sunmaktadrlar. in dorusu, kresel


30/191


MLEL


29

meknlarn kendileri de birer tarihsel mekn olarak gemitengnmze erien tarihsel meknlarn deerinin anlalmas ve

korunmas konusunda rol stlenebilirler. nemli olan kreselmeknlarn, birer tarihsel mekn olarak, kendisine ynelik, ken-disinde ve kendisinden hareketle tarih oluturma ya da yol amaimknn nasl kullanabildiimizdir.

Saylar gittike artan ve dnyann srekli genilemesine ne-den olan kresel meknlar, bizi tarihsel mekn zerinde srekliolarak dnme sorumluluuyla ba baa brakmaktadr. Tarihsel

mekn fenomenolojisi, sadece bu dnme abasnn balangnoktas ya da giri ksmdr. nemli olan bu giri ya da eik ileirtibat koruyacak ekilde tarih yapabilmek ve yeni tarihsel mekn-larn oluumunda rol oynayabilmektir. Her bir yeni tarihsel me-kn, bizi tekrar tarihsel mekn fenomenolojisine sevk edecei iinasla giri ya da eik ile irtibatmz kopmayacaktr. Gerekte tarihselmekn oluturamayanlarn tarihsel mekn fenomenolojisi ya daeik ile irtibat kopmu demektir.

Phenomenology of Historical Space:An Introductory Essay

Citation/: Tatar, Burhanettin, (2007). Phenomenology of Historical Space:An Introductory Essay, Milel ve Nihal, 4 (3), 19-29.

Abstract: What does refer the notion historical space to? What is the

meaning of the notion historical space when we take into considerationthe radical changes which happen on the physical place of a historic eventin the course of time, deformations and restorations of historical

architectural structures, modern buildings around historical remnants,

etc.? When globalization process transforms the meaning of space,does the relation between historical and space within the notionchange historical space in favor of space? This essay will make thefollowing claim: Since historical space allows us to grasp the course of

history which shapes our present period, it appears to be opennessthrough which past exposes itself to us.

Keywords: Historical space, globalization, phenomenology, openness.


31/191

Ludwig Deutsch(1855- 1935)ina Nubian Guard isimli tablosu


32/191

MLEL



Zaman, Bilinve TarihAlgs zerine

-Teolojik Adan Bir nceleme-

Mehmet EVKURAN

*

Atf/: Evkuran, Mehmet, (2007). Zaman, Bilin ve Tarih Algs zerine -Teolojik Adan Bir nceleme-, Milel ve Nihal, 4 (3), 31-68.

zet: Zaman kavram meknla birlikte ele alndnda belirginlik kazanr.Meknla birlikte dnlen zaman ise, sadece alg konusu olmakla kal-maz yan sra bilin asndan gsterge haline gelir. Bilincin zaman ileilikisi mekn araclyla salanr. Tarih algs zaman, mekn ve bilinilikisinin karmak bir sonucudur. Tarih, insann gemii renme arzu-suyla snrl deildir. O, imdiki zaman ve gelecei de iine alan deer-

ykl bir alandr. Bu nedenle ideolojiler ve dinler, tarihe yakn bir ilgiduyagelmilerdir.Mslman kltrnde tarih, arlkl olarak bilimin de-il bilincin konusu olmutur. Teolojik sylemler, bilincin oluumunda b-yk rol oynamtr. Bu nedenle tarih algs teolojinin yaratt etkiyle bir-likte ele alnmaldr.Bu makale tarih sorununu teolojik adan tartr veslm teolojisi erevesinde nerilerde bulunur.

Anahtar Kelimeler: Zaman, mekn, tarih, bilin, teoloji, tarih algs, kendinibilmek, slm kltr.

* Do. Dr., Hitit niversitesi lhiyat Fakltesi (Kelm) retim yesi([email protected]).


33/191

Mehmet EVKURAN

MLEL


32

Eer safl aryorsanz, herhangi bir i effaflk iddiasndaysa-nz, hi gecikmeden yeteneklerinizden fergat edin, fiiller dng-snden kn, insan alann dna yerlein. Dindar bir deyile

syleyecek olursak kul sohbetlerinden vazgein.

Cioran

1. Sorun ve Kavramsal ereve: Zaman, Tarih ve nsan

Bu almada tarih konusu teolojik adan ele alnacak, tarihin

neliine ynelik yaklamlar tartlacak ve tarih bilimindeki yn-tem tartmalarna deinilecektir. Tarih sorununun temellendiril-

mesi iin zamana ilikin dncelerin ele alnmas, zaman, meknve bilin arasndaki bantlarn ortaya konmas da uygun olacak-tr. Tarih algsnn oluumunda ne gibi elerin etkin biimde roloynad ortaya konulacaktr. Bu nedenle konunun ayrlmaz par-asn oluturan bilin sorunu da srekli gndemde tutulacaktr.*

Bir kavram ya da dnceyi tanmann yolu, onu oluturaneleri aka ortaya koymaktan geer. Bu bakmdan tarih kavra-mn irdelerken ncelikle zaman kavramn ele almak uygun ola-caktr. nsan reel varlk alannda yaayan reel bir varlktr. Zamanise reel varlk alann belirleyen balca ilkelerden biridir.1 Reel

varlklar zamann iinde yer alrlar, ortaya k, gelime ve z l-meleri de zamana bal olarak gerekleir. Bu aamada zamankavram iki adan ele alnabilir: lki fizik zaman, ikincisi de antro-polojik zaman. Fizik ya da fiziksel zaman, soyut ve belirsiz bir var

olu durumunu niteler ve tek boyutlu bir sreklilik ve ak olgu-

sunu anlatr.2Tek bana fizik zaman iin balang, son, yavalkve hzl olu, younluk ya da basitlikten sz edilemez.3

* Makaleyi okuyarak deerli katklarda bulunan dostum Dr. Cemil Hakyemezeteekkr ederim.

1 Zaman acaba insan dncesinin temel ilkelerinden biri midir? yani biz insan-lar bir nesneyi dnrken zaman hesaba katmadan bunu baaramaz myz?Bu etrefil soruyu felsef adan yantlamak iin filozoflar nesneleri ayrarakaklamaya alrlar. Bkz. Hseyin Atay, Farab ve bni Sinya Gre Yaratma,

Ankara 2001, s. 92.2 Zamann blmlenmesi ve mahiyeti hakknda filozoflarn grleri iin bkz.

Hseyin Atay, age, s. 103 vd.3 slam filozoflar zamann kendi kendini tutabilen bir ze yani zata sahip olm a-

dn dnrler. rneinbni Sinya gre zaman srekli var olup hemen yok


34/191


MLEL


33

Antropolojik bir ilke olarak zaman kavram, insann iindeyaad zamandr. Varolua (being) deil de olua (becoming) ait

bir kavramdr ve aktif bir varlk olarak insann yapp etmelerininbalad, gelitii, gerekletii ve tm bunlarn lld birdayanak noktas olarak ele alnr. Aslnda zamann nitelii a-sndan bakldnda iki trl zaman bulunduunu ileri srmekdoru olmayacaktr. Sadece insan eylemlerinin iinde yer ald,gerekletii ve lld bir kstas olarak zamann incelenmesisz konusu edildii bilinmelidir.

Doal olaylar incelerken bunlarn ne kadarlk bir sre iindeolup bittiini anlamak iin zamanda bir balang noktas belirle-memizde olduu gibi, insan eylemlerinin llmesi iin de fizikselzamann aknda baz durumlar saptarz ve bunlara belirli anlam-lar ykleriz. Zaman trde olmaktan karp bizim iin anlaml birehreye sokarz. Soyut ve belirsiz olan, yaammz ve eylemleri-miz iin sabit bir tank hline getiririz.4

Byle yapmamzn salad iki yarar vardr: lki gereklii-mizin bir boyutunu oluturan zaman kavramn ifadesizlikten

kurtarp ona bir grnrlk atfederiz. kincisi ise byle yaparakyeryzndeki toplumsal yaammza sreklilik ve bilinlilik ka-zandrrz. Ancak insan tarafndan yklenen bu anlamlar aktr ki,nesnellii olmayan znel ve yanl iaretlerdir. Tarih iinde tekrartekrar nesnellikler yaratarak yaayan insan iin bu, kanlmaz birvar olu durumudur. nsan bylece kendini anlaml bir btn iin-

de anlaml bir varlk olarak hissedebilir.

Varlk nitelemek amacyla kullanlan bir kategori olarak za-mann ii bo, ifadesiz, ntr bir alan olduu ve bu niteliiyle de

daima mekn karsnda soyut bir varlk olarak kald anlalmak-tadr. Zaman kendiliinden tad zsel bir nedenden dolay

olan hdis fsidtir. Burada kelamclarn bu tr varlklar nitelemek iin kullan-dklar hadis kavramnn dnda araz kavramnn da bulunduunu, arazn ise,

kendi bana var olamayan, baka bir varla ilierek var olabilen ayrca var o l-mak iin srekli yaratlmak zorunda olan varlklar ifade ettiini hatrlayalm.bni Sin, if, cilt I, s. 117.

4 Zihinsel bir varlk olan zamann soyut zaman ve meknlam zaman olarak ikiayr balamda incelenmesi iin bkz. Hseyin Atay, age, s. 116.


35/191

Mehmet EVKURAN

MLEL


34

deil, meknda gerekleen dikkat ekici bir olaydan dolay nemkazanmaktadr. Tm insanlk iin ya da belirli bir topluluk iin

nem tayan her hangi bir olaya tanklndan dolay bir gstergehaline gelmektedir.

Bir olayn insanlar iin nemli bir gsterge olmas, bu olay

nemli sayan zel bilin yapsnn egemen klnmasyla mmknolur. Kendisini herkes iin geerli olacak dzeyde nemli gster-mek isteyen bilin toplumsal, kltrel ya da politik yollar kullana-rak yaylmak ve yerlemek eilimi gsterir. Bu noktadan sonra

insann toplumsal yaamn nemli lde belirleyen iktidar iliki-leri devreye girer. Egemen iktidarn deer ve nceliklerine zene-rek tarihe ideolojik adan bakan bilin, belirli (hi kukusuz bilintarafndan belirlenmi olan) olaylar ne kararak alglar. ktidarnsunduu imknlar kullanan belirli bir tikel bilin, tikellik snrnaarak ulaabildii kadaryla evrensel bir ereve yaratmak veherkesi balayan bir gereklik olma savan verir. Bunu baardanda da kendi tarih algsn dierleri iin de geerli saymaya al-

r.

Fiziksel zaman, trde bir yapdadr ve kendi tek tipliliiiinde her zamanki akn srdrr. Doal olaylar ya da eylemle-rimiz iin gsterge oluturacak nitelikte bir farkllk iermez. Bizinsanlar farkllk iin ihtiya duyduumuz eleri zamandan deil,mekndan elde ederiz. Zamann bir gsterge olmas iin gerekliolan dayana mekndan elde ederiz. Meknda gerekleen bir

olay, kendinden nceki ve sonraki sreler iin bir dayanak sistemiolur.

Tarihte gereklemi olan yaznn icad, sann doumu, ka-

vimler g, Mekkenin fethi, stanbulun fethi, Amerikann kefi,Reform ve Rnesans, Fransz ihtilali, Ekim devrimi, DouBlokunun k vb. trnden byk sosyal olaylar dnyatarihinde gelime, krlma, srama nitelemeleriyle anlr ve insan

bilincinde yerlerini alr. u hlde zamann insann reel yaam iinetkin bir gsterge olmas, onun Tarihe dnmesiyle mmkn

olur. Bu zamann trdeliinin bilin tarafndan yaplan anlam


36/191


MLEL


35

atflaryla yapsal bir dnme uratlmasyla salanr. Tariholarak alglanan zaman bilincin konusu olmaya balar.

Bu noktada bilin ile zaman arasndaki ilikinin nasl gerek-letii sorusu akla gelir. Zaman tektir ancak insan zihninde

boyutlu bir nitelie sahip olarak alr ve i grr. nsan zihni,

kendini, olaylar arasnda bir neden sonu ilikisi kurmak zorundahisseder. Esasen doaya ve evrenin ileyiine dair gzlemlerimizde bizi bir dzenin varlna inanmaya zorlar.

Sorunun kkeninde felsef bir problem olarak, akl ile zaman

arasndaki ilikinin nasl ve hangi aralarla dolaymlanarak kuru l-duu sorusu yatar. Zaman ile en saf haliyle akl arasndaki iliki,zmleme ilerledike karmza tarih ile bilin arasndaki iliki

olarak kacaktr.

Akl, bir beden iinde etkinlik gsterir. Beden ise kltrel ol a-rak betimlenmi sosyal ve tarihsel bir edir. Bir bedene sahip

olmak, somutluk iinde i grmek akl iin fonksiyonel olmasnn

yannda, kanlmaz bir durumdur ve bu durum, yaamn deer vedeersizliinden alnz hukuk ve yaam ilikisine kadar bir diziproblemi konu edinen biyo-siyaset aratrmalar tarafndan elealnmaktadr.5 Bedenlerimiz, iinde yaadmz meknlar ve bu

meknlara etki eden etkenler tarafndan belirlenmitir. Bu sz,

mekna hkmeden glerin zamana da hkmettiini sylemekleedeerdir. Belirli bir ada egemen olan otoriteyi, o ada olup

biten olaylar lmek iin kullandmz zamann de egemeni ola-

rak nitelememiz bundandr.

2. Zaman-Mekn Balam: TarihOlarak Alglanan Zaman

Mekn olmakszn zaman, ii tamamen bo bir ieriktir. Tek banaonu dnmek, alglamak, tanmak ve tanmlamak insan zihniasndan olanakszdr. Bu nedenle zaman zerinde dncelergelitiren filozoflar ve teologlar, bir somutlua dayanma ihtiyac

5 Giorgio Agamben, Kutsal nsan-Homo Religius-Egemen ktidar ve plak Hayat,eviren: smail Trkmen, stanbul 2000, s. 179.


37/191

Mehmet EVKURAN

MLEL


36

hissederek onu hareketin says ve ls olarak tanmlamlar,mekn esini hesaba katma zorunluluunu duymulardr.6

Hareket zamandan ok mekna ait bir olgudur. Zamann me-kn ile olan sk ilikisinden dolay zamana ilikin dncelerimiz

bile mekn ile olan ilikilerimiz dolaysyla gerekleir ve belirgin-lik kazanr. rnein; olaylarn trde biimde ve bir sarsnt ya dafarkllamaya yol amakszn sakin veritmik biimde ilerledii birdnemde, zaman, yava ilerleyen bir sre olarak alglarz. Bykdeiim ve alkantlarn yaand dnemlerde ise zamann, hzl

biimde aktn dnrz. Oysa zamann hznda, yapsnda veniteliinde bir deime olmamtr. O, her zamanki sabit hzylailerlemesini srdrmt. Ancak zaman tanmak ve tanmlamakzere setiimiz olaylarn gerekleme biimi, sresi ve dourdu-u sonulara bakarak zamann hzna dair bir alg gelitiririz. Me-kna dair bilgilerimiz deitike zaman algmz da deimitir.

Byk uygarlklarn tarihe baknda belirgin bir tutuculukgze arpar. Bireylerin toplumsal ve politik itaatini salamasnnyan sra kltrel bir salamlk elde etme amacnn da etkin oldu-

u bu sre, ortodoksi tarafndan kontrol edilir. Dinsel inan evimgelerin de youn biimde kullanld merkez bir sylem olu-turulur ve muhafazakrlk ve tutuculuk olarak kendini da vuran

bir pratik yceltilir. Bu bilin tr, tarihi bir tr kutsallk alanolarak grr. Tarih, atalarn rnek ve kurucu davranlaryla dolu-dur. Tarihe byle bakmak, homo religiusun en temel dncelerin-

den biridir.7 nsan dindarlatka, davranlar ve eylemleri iin o

6 bni Sin, zaman, baka bir eye ilitirilerek dnlen vehm bir varlk olarakele alr.bni Sin, if, cilt I, s. 111.

7 Denebilir ki, homo religiusu tanmak dinler tarihileri arasnda hakl bir n eldeetmi olan Eliadenin temel ura olmutur. Onun metodolojisi temelde, ince-lenen bir dini ya da inan biimini dardan betimleyerek deil, bata ritellerolmak zere onun deneyimlerine canl biimde katlmak ve ierden anlamaya

almak zerine kurulmutu. Eliade, bata amanizm olmak zere inanla ze-rinde yapt aratrmalarnda bu yntemi etkin biimde uygulamtr. Ayrcason dnem bilimcilerinden bu alanla ilgili farkl bir katk iin u almaya bak-labilir. Agamben, Giorgio, Kutsal nsan-Homo Religius-Egemen ktidar ve plakHayat, s. 97 vd.


38/191


MLEL


37

kadar ok sayda rnek alaca modele sahiptir.8 Dnya koruma

ilevinin teolojik sylemlerle saland dinsel dnemlerden sonra

bu ilev, ideolojiler tarafndan stlenilmitir.Tm devrimci ideolojiler, imdiki zamana kardrlar ve bu

nedenle de, zaman elinde tutan ve onu yavalatarak egemenliini

glendirmek isteyen kurulu dzene farkl bir zaman ve mekntahayylne snarak itiraz gelitirirler. Byle yaparak kuruludzenin zaman ve mekn ritmini bozmak isterler. Onlar iin za-man hzl biimde akan ve beraberinde deiimi getiren bir nle-

nemez bir gtr. Bir puta tapar gibi ilerlemeye ve deiime tapmaeilimi, farkl bir mekn (yani alternatif toplumsal ilikiler biimi)zlemi iinde olan devrimci ideolojilerin dayand temel duygu-dur. Yavalk ve tutuculuk kavramlarnn edeer ktlkler ola-rak betimlendii devrimci sylemde asl hedef, kurulu dzeninkendisidir. Nitekim devrimi gerekletiren her ideoloji, zamankontrol etmeye ve onu yavalatmaya alr. nk gerek iyi ger-ekletikten sonra artk deiimden sz etmenin bir anlam kalma-

yacaktr. Devrim ncesinin kutsal kavram olan ve her frsatta y-celtilen deiim, devrimden sonra sakncal duruma decek, iha-netle edeer saylacaktr. Bu durum, zaman betimlemek amacylakullanlan kavramlarn, ierdikleri politik potansiyelden dolay nekadar krlgan olduklarn ortaya koyar. Krlgan olular ve nesnel

bir temelden yoksun olular onlarn yeniden retilmeleri ve bir

gce dayanarak merlatrlmalar zorunluluunu dourur. Bilgiile iktidar arasndaki iliki de buradan kaynaklanr.

3. Tarih ve Bilin: nsann Kendini Hissetmesi Olarak Tarih

Dnyada yaamak iin onu kurmak gerekir. Bu ilke sadece insana

zg bir var olu durumunu ifade eder. Dnyann kurulmas ola-y, insann sahip olduu dnme ve deer bime yetenekleriylegerekleir. Daha ileri bir dzeyde bilgi ve deer retme sreci

bilincin olumasna yol aacaktr. Bilinli dnmek, basit anlamda

dnmekten olduka fazla bir ey olarak ideolojik ve sistemlidnmeyi, deerler araclyla eyaya bakmay anlatr. Hayvan-

8 Mircea Eliade, Kutsal ve Dind, s. 76.


39/191

Mehmet EVKURAN

MLEL


38

lar gibi anlk bir yaam srmeyen insan, nesneler ile dorudan vearacsz bir iliki kurmaz. O, belirli bir sembolik sistem ve anlamlar

dnyas araclyla grr, alglar, dnr ve eylemde bulunur.Bunlar yaparken de kendine ve zamana dair bir izlenim gelitirir.Bilincin zaman alglamas, zaman kendini merkeze alarak blm-lere ayrmasna dayanr. nsann iinde yaad zaman imdikizaman olur. imdi l alndnda gemi ve gelecek kavramlarortaya kar. Zamann yaanm olan ksm yani gemi, dierikisinden (imdiki ve gelecek zaman) daha somuttur. Dolaysyla

zihin kendiliinden gemie ynelir. Bu yneli, insann tarihe

duyduu ilginin doallnn da kantdr. Ksacas zihin, somutolana daha yakn ilgi duymaktadr.

Zaman ile bilinarasndaki iliki, iki tr somutluk arasndakiiliki olarak irdelenebilir ancak. Bu her eyden nce ontolojik a-dan bir zorunluluktur. Ayn dzlemde yer almayan varlklarn

birbirleriyle etkilemeleri dnlemez. Nesneler ancak ayn var-lk dzleminde bir araya gelirler ve ancak bu dzlemde aralarnda

bir tekbliyet ilikisi kurulabilir. u halde zaman, soyut bir akolarak deil, somut gstergeler sistemi olan tarih olarak bilinleetkileir. Kendi doal ve bo ak iinde hibir etki ve iletiim po-tansiyeli tamayan zaman, ancak tarihe dntnde bilin-varlk iin bir referans hline gelir.

Bir bilin sahibi olmak nemlidir. Ancak bilin, gereklii vevarlklarn reel ilikilerini yneten yasalar yanstt oranda bir

sahicilik tar. Aksi halde gereklikten uzaklatran, onu arptanve bir yanlsama ilevi gren bilin, yabanclamay artrmaktan veona sreklilik kazandrmaktan baka bir ie yaramayacaktr. Buerevede bilin adn verdiimiz ieriin, insan tarafndan gerek-letirilen bir yap olduu ve bilgisel bir dokuya sahip olduu ger-eini unutmamak gerekir.

nsanlk tarihinde uzun zamanlar boyunca bilincin, varl o l-

duu gibi yansttna inanlan tam tekbliyeti anlaylar etkinoldu. Bu tmelci ve zc anlaylara gre, sahip olduumuz bilgi-ler, doann ya da tarihin zihnimiz zerindeki yansmalarndan


40/191


MLEL


39

ibarettir. Bilgi, ele ald varl ya da konuyu yetkin biimde tem-sil eder. nsan zihninin edilgen ve kabullenici bir aygt gibi alt-

na inanlan bu dnce biiminde, insann yorumsal bir gcolduu srekli gz ard edilir. Byle olunca da toplumda g ka-zanan teolojik, felsef ya da politik anlaylar tmelci yaklamlarsergileyerek kendilerini hakikatin yerine koyarlar.

Bilgi ile gereklik arasndaki yorumsal ayrm fark edilmeyincebilin sorunu, bir trl gerek boyutlaryla ele alnamad. Bilgisorunu felsef bir sorun olarak en geni balamyla ancak 20. yz-

ylda tartlmaya baland. Bunda tzc ve evrenselci bilgi anlay-nn yorumsamac gelenek karsnda zayflamasnn byk etkisioldu.9

Bilin ile tarih arasndaki ilikiye baktmzda, bilinten yok-sun bir yaamn insan iin neler getirip gtrecei sorusu ne -kar. Bilincin varlk ile aramza girdii, yaam gzmzde oldu-undan daha farkl gsterdii ve zaman zaman da bir kendinialdatma (self-deception) mekanizmas gibi alt grldnde,

bilin ya da zihne kar duyulan o kadim gven sarslr. Ancak

nihalik ve kesinlik ihtiyac olduka temeldir ve toplumsal aklgrecilikler karsnda, in ettii yeni nesnellikler kararak dire-nir. Eyann o katksz ve saf bilgisine nasl sahip olunacan i e-ren sylemler geliir.

Gereklik bilgisine ulamada ve onu korumada rasyonalitele-re ynelik itirazlarn ykseldii dnemlerde, mistik kurguya sahip

sylemlerin ikame edildii grlr. Yine de bunun nasl salana-ca sorusu da gndemde kalmaya devam eder. Buradaki para-doks ontolojiktir. Hem eyann saf bilgisine sahip olmay istemek

hem de bunu bilgisel olmayan bir yoldan elde etmeyi arzulamak

elikidir. nsan dnr. Neden? Nedeni yoktur. nsan dnenbir varlktr. Dnmesi, insann bir varlk olarak tanmdr veonun ayrt edici niteliidir. Dnmek; kavramlar dnyasnda i

grmek, bilgi, kavram ve deer oluturmaktr. Bilginin oalmas-na paralel olarak bunlar anlaml bir btn oluturacak ekilde bir

9 Doan zlem, Bilim, Tarih ve Yorum, s. 126 vd.


41/191

Mehmet EVKURAN

MLEL


40

araya getiren bir sistemin olumas kanlmaz bir hl alr. Esasenbilin adn verdiimiz ey, bu btnden baka bir ey deildir.

Bilinci yalnzca bilgisel yna indirgemek yanltr. O, toplumsalkimlikleri reten bilgisel, duyusal, algsal bir adr.

nsanlarn kendileri ve hayat hakknda bir dnce gelitirme-leri, tarih iinde gerekleir. Bu nedenle tarih anlaynn oluu-munda toplumsal kimliklerin izledii sre byk rol oynar. Kim-likler dnya grleri dorultusunda semeci bir gzle tarihe ba-karlar ve hakllklarna tanklk edecek bir gelenei bulup karr-

lar. Bunun bir yeniden in ve kurgu olduu gereini gzlerdensaklamak iin de bir hakikat ve merkezlik sylemi olutururlar. uhalde sylem ile tarihsel alan birbirlerini dorulayan ve onaylayankarlkl bir iliki iindedir. Zaman lmek amacyla kullanlanbalang noktalar doal, bo ve ieriksiz gstergeler deildir.Bunlar, zaman bilin iin tandk ve ain klan dayanak sistem-leridirve olduklar gibi deer ykldrler.

Her toplum tarihi neyse o olarak, gerekletii gibi ve tambir nesnellik bilgisiyle deil, belirli bir gelenek olarak ve gelenein

sayesinde tanr. Tarihi anlatlmaya ve hatrlanmaya deer klan eyde, gelenein ona atfettii anlam ve nemdir. Gelenek burada ikikez devreye girer. Alglama, dnme ve grme sistemi olarakgelenek paradigmatik bir rol stlenir ve bu roln hakkyla oynar.Bireylerin zihninde aidiyet bilincine dair temel sorular yantlaya-rak kimlik sorununu zmler. Dier yandan zihinlerde doruluk

ve nihalie dair gl bir izlenim yaratarak ideolojik ilevini yer i-ne getirir.

Toplumsal ve kltrel kimliklerle kurulan isel ve salam

balantsndan dolay dayanak sistemleri, sarslmaz tabusal alanla-r oluturur. Tabunun sorgulanmas kimliklerin kendisine sndkutsallk rntsne zarar verir. Bu nedenle tabular zenle koru-nur. Tarihin, bilimsel aratrmalara ve sorgulamalara kar direnen

z de ite buradan, kimlikle olan sk ve itiraf edilmeyen ideolojikbandan kaynaklanr. Tarihi, bir doa bilimcisi rnein bir fiziki

gibi rahat ve soukkanl bir ortamda alamaz. Dieri olgularla


42/191


MLEL


41

ilgilenirken tarihi deerler alanyla yakndan balantl bir kimlik-ler alanyla ilgilenir. Buras, deer ykl olduka youn ideolojik

bir alandr. Onca bilgi birikimine karlk onun bu nitelii gemitekalm ta deildir. Gemiten sz ederken, bizi biz yapan hikyeleriokuruz ya da kurarz. imdiki zamann ideolojileri devreye girerve tarihin belirli bir annda younlam olan kimlik yaps, kenditikel ihtiya ve ngrlerini tarihiye de yanstr.

Baka kimlikler mmkn olduunda, olas kimliklerin tahay-yl ile alternatif dnya grleri ykselie getiinde yerleik

tarih anlaylarnn sorgulanabildii grlr. nk artk tarihseleletiriyi mmkn ve hatta zorunlu klan bir anlambilimsel bo-luk olumutur. Bu boluk, pek ok cesur eletirel sylemin bir-

birleriyle at koturduu bir belirsizlie tanklk eder. Ancak belir-sizlik uzun srmeyecek ve belirli bir kimlik tarz, sosyal olduukadar ayn zamanda epistemolojik kaosa son verecek ve onun te m-silcisi olan sylem egemenliini gerekletirecektir.

Bilin ile gereklik arasndaki kanlmaz fark, bizi realiteyesayg duymaya ve gereklemi olan olduu gibi renme zorun-

luluuna gtrr. Tarihte gereklemi her olay kendine zgsonu, etki ya da dalgalanmalar brakarak reel dnyadaki deiti-rilemez yerini alr. Bilin (yanl bilin) onu olduundan farklkavram, arptm ve insan zihni zerindeki etkilerini nlemeyealsa ve bunu bir lde baarm olsa bile bu ancak bili-sel/kognitive alanla snrl bir eylem olarak kalr. Hibir otorite

olup-biteni yok edemez, onu olup-bitmemi gsteremez. nktarihsel her olay, tpk doal olay ve olgularda olduu gibi kendisomut etkilerini reel dnyaya brakmtr ve reel olan hibir ey,sanki yaanmamasna kaybolup gitmez.

Kimlik sorunu, nfusun dnya leinde artmas ve insanla-rn birbirleriyle karmaya balamasyla birlikte daha da iddet-lendi. nk her kimlik farkllk zerinden kurulur ve kendini

dier kimliklerden ayracak bir referansa dayanr.10

Kimlik sorunu,

10 nanmak da kimlik sorunun ir parasdr. nanmay toplumsal bir edim olarakele alan bilimciler, hibir insann inanma ya da inkr etme eyleminin boluktave soyut biimde gereklemediine dikkat ekerek, bu iki eylemi teolojik ol-


43/191

Mehmet EVKURAN

MLEL


42

bu szc bir problem olarak yerletirdiiniz her yerde derhalyeni ayrntlar kazanr. rnein; bir Japon iin en genel tanm

Uzak Doulu ve ekik gzldr. Bu tanm onu kendi soyundanolmayan dier Uzak Doulu etnisitelerle ayn snfa koyar. Ancakcorafyay biraz daraltp sorunu Uzak Dou eksenine yerletirdi-imizde Japon ulusal kimliine doru geri ekilecektir. inli, Mo-ol, Koreli vs. kimlikleri darda brakacaktr. Bu, filmi geriyesarmak gibi bir eydir ve kltrel olandan doal olana doru biryol izlenir. Bu kez daha yakna girdiimizde Japon ulusu iinde

belirli soylar, aileler ve hanedanlar ekseninde alglanmaya bala-

yacaktr. Her kimlik kendine tarihten zel ve saygn bir kkenanlats bulacak ve varoluuna bir derinlik ve salamlk kazandr-maya alacaktr. Ksacas, kimlikler politiktir ve gereksindiklerimerlatrm elde etmek iin tarihle zel ve romantik bir ilikiiine girerler. Bakalarnn karma ve itirazndan saknd bir tr

mahremiyet kurarlar. ktidar ilikileri ise, bu mahremiyetin kutsal-ln iki ile arparak artrr.

Bilin-kimlik sorunu eskide kalm maziye ait bir sorun dei l-dir. Gnmzn karmak dnyasnda daha da youn biimdevarln srdrmektedir. Sorunu Mslman kitleler asndan elealdmzda, zaman zaman st kimlik olarak Mslmanlk ere-vesinin ilevsizletii ve belirsizletii dnemlerde, etnik referans-larn ve ulusal kimlik modellerinin ne kt grlr. Bu sadece

ulus devlet olarak varln srdren yaplarn birbirleriyle olanatmalaryla snrl deildir. Ayn ulus devlet ats altnda yaa-yan kesimlerde de alt kimlik olarak etnisetiye vurgu yapld gz-lenir. deolojik ya da dinsel gstergeler belirsizleip geri ekildi-inde daha somut bir ereve sunan ideoloji-d hazr ereveler

devreye girmektedir. Zamanla ve hi kukusuz politik ve kltrelgelimeler sonucunda ilevsizleen ve geveyen st kimlik referan-s dalmakta ve kimlik ierii daha somut ve farkllatrc ele r-le doldurulmaktadr.

maktan nce, politik, kltrel ve toplumsal ynleriyle incelerler. MichaelNovak, Belief& Unbelief-A Phisophology of Self-Knowledge, s. 35 vd.


44/191


MLEL


43

Bu srecin tarih aratrmalarna yansmas ise dorudan o l-maktadr. Ortodoksiyi dorulayan ve takviye eden bir tarzda al-

an tarihilik meslei, bu aamadan itibaren yeni ufuklara belir-meye balar. Bu baka trl yaamann da mmkn olmaya bala-d bir krlma noktasdr. Heterodoksiyi dnmek mmkn vekeyifli bir hl alr. Bu deiim ya hareketlilik, zaman zaman bilin-cin kendini oluturan elerle yzlemesi ve yeni bir nesnellikkurmas asndan nemli bir ilev grr. Kendini sorguluyormugibi yapan benlik, o bildik manevrasn yeniden icr eder ve sorgu-

lama zerinden temellerini salamlatrr.

Her ne kadar aka grlmese de bilin ile tarih arasnda birgerilim hep vardr. Dnce tarihi boyunca hakikate nasl ulala-ca konusunda yaplan tartmalarda bu hissin varl grlr.Byk sistemler ortaya koymu uygarlklarda, hakikate ulamayolu olarak iki byk alternatif yol, kimileyin atarak kimi za-man da uzlaarak geliimlerini srdrd. Bunlardan ilki, varlrasyonel yoldan anlayan ve aklayan aklc sistemdir. Dieri ise

akln hilelerinin insan aldattn ne sren ve gerein bilgisineancak duygusal ve sezgisel yoldan ulalacan savunan mistikyntemdir. Bu iki damar, hem byk teolojiler dneminde hem dedin sonras felsef dnemlerde, kendilerine zg varlk ve bilgikuramlar ortaya koymulardr.

ou tarihi ve dnrn bilin olarak adlandrd ieriiinsann ayana takl zincir olarak betimleyen Nietzsche asndan

tarih bir bilgilenme sorunu deil gelecei kurma sorunu niteliiylene kar. Tarihe byle bakmak aslnda yeni bir gelime saylr.Onun sisteminde tarihe ynelik radikal bir kar koyu vardr. Onagre Hristiyanlk da iinde olmak zere toplumlara egemen o l-mu pek ok inan ve dnce sistemi bal bana bir hastalktr,

bir kpr ve geilmesi gereken bir ara-varlktr. Daima baka bir

dnya ve onun deerlerinin zlemini eken Nietzschenin tarihgr bir devamllk deil bir kopma, ayrlma ve devrim mesaj

ierir.11

11 Nietszche, Tarih zerine-Zamana Aykr Dnceler, s. 59


45/191

Mehmet EVKURAN

MLEL


44

4. Tarihin Nelii ve levi Sorunu

Tarih, ideolojik dncelere en ok kaynaklk eden alandr. deolo-

jiler, tarihten beslenmeye alr ve tarihle salam ilikiler kurmaihtiyac duyarlar. Son byk idealist Hegelin tine dayal tarihkuramna kar kan maddeci Marxist kuram, tarih materyalizm

kavramn ne srmtr. Hem idealist hem de materyalist felsefe,tarihe tmelci yaklamlar ve onu kendi retileri iin dorulayc

bir referans olarak grmlerdir. Tarihe kar beslenen hu duy-gusunu korumular ve fakat bu huyu farkl bir ideolojiye yap

ta klmlardr. Tarihin bu zellii, onun sadece uyumluluk re-ten ideolojilere deil, bunlarn yannda muhalif dnya grlerinede yardm ve yataklk ettiini ortaya koyar. Tarihsel alan, bilimindenetiminden uzaklatka, ar okumalara yatkn seenekli birierie dnr. Bakann bakna ve ihtiya sahibinin de isteinegre biim alan deiken bir ierie sahip genilikte grlr. Pekok ideolog, kendi tikel ideolojilerini tarihin bir ngrs olarakortaya koymu ve abalarna bir aknlk ve derinlik katmaya a-

lmtr. Bu niteliinden dolay tarih, modern dnemde bilim g-znde merulatrlmas zor bir alan olarak kkl krizler yaam-tr. Onun bir bilim deil olsa olsa retorik ve edebiyatn bir dal yada bir tr sanat olduu yolunda deiik grler ne srlmtr.Byle dnen dnrler, tarih gibi geni ve problemli bir ierik-ten ok kazbilime indirgenmi somut bir alandansz etmeyi ye-lemilerdir.12

Gemiten hareketle bugn anlamak, yakndan bakldndatemel olarak bugnden hareketle gemii anlamaya dnr. Bu,olduka karmak bir durumdur. Gemiin mi yoksa bugnn mreferans alnd daima birbirine karr. Hangisinin hangisi iinlt olarak kullanld belirsizleir. ou zaman tarihin belirli biralgs, imdiki zamann belirlenmesinde ve gelecein ekillenme-sinde baskn e olarak kullanlr. Gemiten gelip gelecee doru

12 Fransz tarih ekolnn etkili ismi olan Bloch bu konuyu ayrca ele alm vebilim gznde bir tarih savusu ortaya koymutur. Bkz. Marc Bloch, Tarihin Sa-vunusu ya da Tarihilik Meslei, eviren: Mehmet Ali Klbay, Ankara 1985.


46/191


MLEL


45

uzanan bir yol saptanr ve toplumsal bilin, bu yolu oluturandeerler ve dnceler dorultusunda yrmeye zorlanr.

Bilincin izlemekte olduu bu yol, ok sayda subjektif deer-lendirmelere ak bir alandr. Toplumlar tarihe gndermede bulu-narak bir kltrel bellek edinirler. Bellein oluumunda olduu

kadar onun geliiminde de etkin olan bu sbjektif mekanizmaunutular, abartmalar, grmezden gelmeler, uydurmalar, mitle-tirmelerle dolu bir dzenee sahiptir. Tarihte olup-bitenleri veyaananlar olduklar ve gerekletirdikleri gibi renmenin

epistemik imknszl, tarihi yani hikyeyi (burada ngiliz dilin-deki history ile story kavramlar arasndaki benzerlie atfta bu-lunmaya alyorum.) kanlmaz klar. Esasen karmzda bulu-nan ey tarihin kendisi deil, onu temsil eden bir sylemdir ve busylem, tarihin madd ieriinin ve pek ok lzumsuzluklarnimdiki zamana tanmasnn getirecei ar maliyete karalnm bir tedbirdir de.

Her bilginin, zellikle de tarihsel alan bilgisinin, ounluklaeski ve yeni iktidar ilikilerini tayan olaylara dair olan bilgilerin

bir ykmll, her hatrlayn da politik ve kltrel bir maliye-ti bulunur. nsanlk tarihinde ar siyasal ve kltrel kimlik at-malarndan sonra, belirli evrelerde bir unutma ihtiyac ortayakar. Unutmak hafiflemektir, artk tanmas ar gelen istenme-yen ykmllklerden yavaa syrlmaktr. Bu nedenle her klt-rn, belirli bir hatrlama/hatrlatma sistemini barndrd gibi

bunun yannda elinin altnda bir unutma biimini de sakladgrlr.

slam geleneinde Snnlik ile ia arasndaki farkn zm-

lenmesi, bu iki teo-politik yap arasndaki farkn doasn da orta-ya koyar. Birinin unutmaya/unutturmaya alt eyin, dieritarafndan srekli ve srarl biimde canl tutulmaya alldanlalr. slamn ilk dnemlerinde patlak veren ihtilaflarn ve

bunlarn yol at sevimsiz durumlarn, Snn ekol tarafndanfarkl tekniklerin teolojik adan iletilmesiyle unutturulmaya al-

ld bir gerektir. Aklanmas son derece g olaylarn ve du-


47/191

Mehmet EVKURAN

MLEL


46

rumlar (Hz. Osmann kendi evinde ldrlmesi, Cemel ve SffnSavalar, frkalama gerei) irc, sahabe idealizasyonu ve kader

doktrinleriyle ya da bunlarn lml bir senteziyle almaya al l-d.13 Buna karlk ia, kendi teolojsine de damgasna vuran bir

kararllkla (immetin bir inan ilkesi olarak grlmesi ve genelanlamda immet dncesi) Snnliin yumuatmaya ve geride

brakmaya alt problemleri, youn bir simgesellikle (Kerbelolay) srekli gndemde tutmay baarmtr. Grld gibi ikifarkl tarih, iki farkl siyasal tercih beraberinde iki farkl teolojikyaplanmay retmitir.14

5. Tarih Algsndaki Dnm

Tarih algs sorunu insan algs sorunun ayrlmaz bir parasn

oluturur. Tarihi mmkn klan eyin, insann kendi yaamntasarlayabilecek ve tasarlarn uygulayabilecek irade zgrl veyapabilecek eylemsel gce sahip olduunu ilan etmekten getiigereini fark eden Aydnlanmac dnrler, hmanizmi vazge-ilmez bir deer-disiplin olarak grdler. Hmanizmin habercisive teolojik versiyonu Tanr tarafndan g ve olanaklarla zerkle-

tirilen insan anlayndan Aydnlanmann Yunan mitolojisindenald Prometeusuna doru evrilen srete, kendi kaderini elinde

bulunduran ve dnyadaki yaamn diledii gibi srdren insananlay merkeze yerleti. Hmanizm hi kukusuz ki basit anlam-da ve sadece insanclk ve insandan yana olma dncesini ier-mez. Bat dncesine egemen olan kkl dalitelerden biri olan

Tanr-insan dalitesini gz nnde bulundurursak hmanizmin,Tanr karsnda insandan yana olmay ifade ettiini grrz. Busaklanmasnda yarar bulunmayan bir gerektir. Aydnlanmanninsan algs, Tanrya dayanmakszn yaayan, hatta ileri aamadaTanrya ramen ve ona kar kp ondan zgrletii oranda in-

san olarak var olabilen, kendini belli edebilen bir zne-varlktr.

13 slamda patlak veren aklanmas g olaylara kar gelitirilen tepkilerin bir

analizi iin bkz. Ahmet Akbulut, Sahabe Dnemi ktidar Kavgas, s. 247 vd.14 slam geleneinde ortaya kan mezheplerin birer teolojik ve siyasal oluum

olarak birbirlerini nasl tetikledii, karlkl gerekeler sunduu ve bunlarnsonular konusuyla ilgili olarak baklabilir. Mehmet Evkuran, Snn Paradig-may Anlamak, s. 45 vd., Ankara 2005.


48/191


MLEL


47

zne olduunu hisseden Aydnlanma sonras insannnnnde snrlar olduka geni bir alan alm oldu. Daha nce

tarih, Tanr tarafndan izilip insan tarafndan oynanan bir dramaiken, bundan byle insann, iini, kendi karlar dorultusundadolduraca edilgen ve bo bir alan haline geldi. Bu dnem felsef e-cilerinin nemli uralarndan birini, tarihin ileyiine dair yasalarortaya karma abas oluturdu. Bu aba, arka plannda derin birteolojik miras yanstmaktayd.

Kurumsallam ve iktidar ilikilerine katlm bir dinin do-

urduu sorunlardan yola karak, Tanr inancn zayflatmak veortadan kaldrmak belki mmkn olabilir. Ancak Tanr kavram-nn insan zihninde doldurduu yeri ve grd ilevi silmekmmkn olamamtr. Nitekim tarihe egemen olan yasalarn aray- iinde olmak ya da tarihin bir anlamnn olup olmad sorusunudin d bir dzlemde tartmak bile, kaybolan Tanrnn izini sr-mekle edeerdir. Ortaya konulan dncelere bakldnda Tan-rnn yerine tarihin konulduu bir dnme tarznn iletildii

grlr. Comteun insanlk tarihinin geliimi iin ngrd durum ngren tezinden tutunuz Marxn tarihsel diyalektik ideo-lojisine kadar pek ok aklama, teolojinin ve idealist felsefeninglgesi altnda yaplmtr.

Modern dnemlerde pozitif bir disiplin olmaya zorlanmasn-dan ya da ideolojiler tarafndan paylalmaya allan bir alanolmadan nce tarih teoloji ve edebiyatn bir yan alan olarak me-

ruiyet buldu. Modern bilim paradigmasnn metafizik ve teolojialeyhine olarak bilimleri bamsz birer disiplin olarak ayrd birgerektir. Ancak bu deiim, bilginin paraland ve varln bir-

birinden kopuk olarak ele alnd parac bir perspektife yol a-mtr. Bu perspektifin tartlmaya balanmasyla birlikte, tarih veteoloji ilikisinin yeniden ele alnmas gerekmitir.

Tarihin teolojiyle yaknlat ve bu nedenle de teolojik bir

tema olarak sorunsallatrlmay hak ettii ynler tad grl-mektedir. Bu durum elbette tarihsel alann nasl sorunlatrldy-la ilgilidir. Sistematik teoloji asndan bakldnda tarih sorununu


49/191

Mehmet EVKURAN

MLEL


48

konulandracamz balam, ontoloji/varlk bilim konusudur.Konu, Tanr-evren ve daha zele inildiinde Tanr-insan ilikisi

dzleminde tartlabilir.Tanr-evren ilikisini iki dzlemde ele almak teolojik adan

bir zorunluluktur. lki; Tanr ile doa (ve doada yer alan insan

dndaki varlklar) arasndaki iliki. Dieri ise Tanr-insan ilikisi-dir. Hegelci bir bakla syleyecek olursak doal alan, kat zorun-luluklar alandr. Doal varlklar arasndaki iliki tek ynl olarakakn ve mutlak varln iradesinin tek ynl olarak kendini dsa l-

latrmasnn mekndr. Oysa Tanr ile insan arasndaki iliki tekboyutlu bir nitelikten uzaktr. Bu iliki bir ynyle yaratan-yaratlan arasndaki ontik ilikidir. Ancak etik adan bakldndaise iki ayr zne arasndaki ahlak bir ilikidir. Tanrnn belirli biroranda zerkliklerle donatarak var ettii irde ve bunun gereiniyerine getirecek dzeyde g sahibi olan insan ile olan ilikisi