MilelveNihal_c6_s1

7/30/2019 MilelveNihal_c6_s1

1/345

inan, kltr ve mitoloji aratrmalar dergisi

ci l t : 6 say : 1 Ocak - Nisan09

MTOLOJK ANLATI ve KISSAinasi GNDZ

Kutsal Hakknda Konumak:

Dinsel Sylemde MitosCengiz BATUK

Mit, Tarih ve Gereklik Sorunu

Hasan AYIK

Dnceden Dile Felsefe ve Metafor

Latif TOKAT

Dinin Sembolik Dili

Burhanettin TATAR

Kuranda KssalarnTemel Anlamlar zerine Felsefi Notlar

mer Faruk YAVUZKurann Temel Amalarnn fade EdilmesindeBir Anlatm Teknii Olarak Kssann Rol

Ahmet Yaar OCAKslmn Temel nanlar Etrafnda OluanMitolojik Kltr: slm Mitolojisi

Dursun Ali TKELKutsal Metinleri Anlamada Mitolojinin Rol

Mustafa ARSLAN

Sylem Mitos ve Tarih: Muhammediye rnei

Zafer ERGNLHayat Sembollere Yklemek:

Bir Mesnev Hikyesinin Anlalma Biimleri zerine

evket TOPAL

Lafz - Mana likisi BalamndaFkh Dili ve Mitolojik Anlat

Ali Osman KURT

ki Kral - ki Hikye: Kral Saul ve Kral Davut

ISSN 1304-5482


2/345


3/345

MLEL VE NHALinan, kltr ve mitoloji aratrmalar dergisi

Cilt/Volume 6 Say/Number: 1 Ocak Nisan / January April 2009ISSN: 1304-5482

Sahibi / Owner

Milel ve Nihal Eitim, Kltr ve Dnce Platformu Derneiadna inasi Gndz

Yaz leri Sorumlusu /Legal RepresentativeYasin Aktay

Editr /Editorinasi Gndz

Editr Yrd. / Co-EditorCengiz Batuk

Say Editr / Editor of IssueCengiz Batuk

Yayn Kurulu/ Editorial Board*Alpaslan Akgen, Ayaz Akkoyun, Yasin Aktay, Mahmut Aydn,

Cengiz Batuk, inasi Gndz, brahim Kayan, Necdet Suba,Burhanettin Tatar

Danma Kurulu/Advisory Board*Baki Adam (Prof. Dr., A..); Mohd. Mumtaz Ali (Prof. International Islamic Univ. Malezya);

Adnan Aslan (Do. Dr., SAM); Kemal Ataman (Yrd. Do. Dr., Uluda .); Mehmet Akif Aydn

(Prof. Dr., Marmara .); Ylmaz Can (Prof. Dr., O.M..); Ahmet akr (Yrd. Do. Dr., O.M..);Mehmet elik (Prof. Dr., Celal Bayar .); Waleck S. Dalpour (Prof. University of Maine atFarmington); smail Engin (Dr., Berlin); Cemalettin Erdemci (Do.Dr. Y.Y..); Tahsin Grgn

(Do. Dr., SAM)Ahmet G (Prof. Dr., Uluda .); Recep Gn (Do. Dr., O.M..); MevltGngr (Prof. Dr., ..); mer Faruk Harman (Prof. Dr., Marmara .); Erica C.D. Hunter (Dr.,Cambridge Univ.); Mehmet Katar (Do. Dr., A..); Mahmut Kaya (Prof. Dr., ..); Sadk Kl

(Prof. Dr., Atatrk .); evket Kotan (Dr., Ankara); lhan Kutluer (Prof. Dr., Marmara .);George F. McLean (Prof. Catholic Univ., Washington DC); Ahmet Yaar Ocak (Prof. Dr., Hacet-

tepe .);Hakan Olgun (Yrd. Do. Dr., ..); Jon Oplinger (Prof. University of Maine atFarmington); mer zsoy (Prof. Dr., Frankfurt Univ.); Roselie Helena de Souza Pereira ;

(Mestre em Filofia-USP; UNICAMP Brasil); Ekrem Sarkolu (Prof. Dr., S.D..); HseyinSarolu (Prof. Dr., ..); Bobby S. Sayyid (Dr. Leeds Univ.); Mustafa Sinanolu (Do. Dr.,

SAM); Mahfuz Sylemez (Do. Dr. Hitit .); Necdet Suba (Yrd. Do. Dr., Mula .); Blentenay (Do. Dr., Uluda .); smail Tapnar (Do. Dr. Marmara .); Cafer Sadk Yaran (Prof.Dr., ..); Ali Murat Yel (Yrd. Do. Dr., Fatih .);

Hseyin Ylmaz (Do. Dr., Y.Y..); Ali hsan Yitik (Prof. Dr., D.E..)* Soyadna gre alfabetik sra / In alphabetical order

Bask / PublicationDoanbey Ladin Ofset - stanbul, Ocak 2010

2.Mat. Sit. 3 NB 15 Topkapstanbul

Ynetim Yeri / Administration PlaceMilel ve Nihal Eitim, Kltr ve Dnce Platformu Dernei

Hsambey Mh. Haydarbey Cd. No: 3, Tel: (0212)533 97 31 Fatih / stanbulwww.milelvenihal.org / www.dinlertarihi.com e-posta: [email protected]

Milel ve Nihalylda say olarak drt ayda bir yaymlanan uluslararas hakemli bir dergidir.Milel ve Nihalde yaymlanan yazlarn bilimsel ve hukuki sorumluluu yazarlarna aittir. Yaym

dili Trke ve ngilizcedir. Yaymlanan yazlarnbtn yayn haklarMilel ve Nihale ait olup,yayncnn izni olmadan ksmen veya tamamen baslamaz, oaltlamaz ve elektronik ortama

tanamaz.Yazlarn yaymlanp yaymlanmamasndan yayn kurulu sorumludur.


4/345

bu sayda5-7 Editrden

Makaleler

9-26inasi GNDZKutsal Hakknda Konumak: Dinsel Sylemde Mitos

27-53

Cengiz BATUK

Mit, Tarih ve Gereklik Sorunu zerine Notlar

55-73Hasan AYIKDnceden Dile Felsefe ve Metafor

75-98Latif TOKATDinin Sembolik Dili

99-111

Burhanettin TATARKuranda KssalarnTemel Anlamlar zerine Felsefi Notlar

113-136

mer Faruk YAVUZKurann Temel Amalarnn fade EdilmesindeBir Anlatm Teknii Olarak Kssann Rol

137-163

Ahmet Yaar OCAKslmn Temel nanlar Etrafnda OluanMitolojik Kltr: slm Mitolojisi

165-193Dursun Ali TKELKutsal Metinleri Anlamada Mitolojinin Rol

195-219

Mustafa ARSLANSylem Mitos ve Tarih: Popler Dini LiteratrdeHz.Muhammed (sav) Tasavvuru-Muhammediye rnei-

221-243

Zafer ERGNLHayat Sembollere Yklemek:Bir Mesnev HikyesininAnlalma Biimleri zerine

245-259

evket TOPALLafz Mana likisi Balamnda

Fkh Dili ve Mitolojik Anlat

261-287

Ali Osman KURTki Kral - ki Hikye: Kral Saul ve Kral Davut-Tarih ve Mitoloji Inda Bir Okuma-


5/345

Kitap Tantm ve Tenkitler289-293

294-297

298-301

302-303

inasi Gndz,Anadoluda Paganizm, Antik Dnemde Harran

ve UrfaAnne Baring & Jules Cashford, The Myth of The Goddess:Evolution of an Image,Salime Leyla Grkan, Yahudilik,C. Stephen Evans,,The Historical Christ and the Jesus of Faith:The Incarnational Narrative as History,

Milel ve Nihal Geleneinden

305-344

Salih Sabri YAVUZ - brahim YENA

Mslman - Hristiyan Polemii Asndan Tahrif

Michelangelo Gne ve Ayn Yaratl (The Creation of the Sunand Moon. 1508-1512. Fresco. Sistine Chapel, Vatican).


6/345

Editrden

Kssadan Hisse

Yazl ve szl literatrde nemli yer tutan kssa, darb mesel, hi-

kye ve benzeri anlatlar kltrel yaantnn ayrlmaz bir parasn

oluturur. nan ve dncelerin ifadesiyle tavr ve davranlarn

izahnda sklkla bu materyalin kullanmna yer verilir. Bu nemi

nedeniyle kssa ve benzerianlatlar dini literatrde de sklkla ko-

nu edilir. Hemen hemen btn dini geleneklerin yazl ve szl

kaynaklarnn bu anlatlara, metnin yapsna gre az ya da ok

mutlaka yer verdii grlr. rnein batan sona tarihsel bir me-

tin grnm tayan Kitab Mukaddes arlkl olarak bu anlat-lardan oluur. yle ki zellikle Eski Ahit, batan sona yaratlla

balayan insanlk tarihini konu edinir. Yeni Ahit metinlerinden

nciller ve Resullerin leri kitaplar, sa Mesihin yaam yksn

ve havarilerin hikyesini anlatr; yine Yeni Ahit metinlerinden

Vahiy kitab ise dnyann sonunda insanl bekleyen olaylar

hikye eder. Btn bu metinlerde bu anlatlar o kadar youndur ki

ou zaman kssalar ve benzeri anlatlar kutsal metnin vurgula-

maya alt mesajlarn nne geer. Kurana baktmzda dakssalar ve benzeri anlatlarn yine nemli bir yer tuttuu grlr.

Ancak Kuran muhtevasnda kssalar, darb meseller ve gelecee

ynelik anlatlarn her zaman verilmeye allan mesaj destekle-


7/345

meye ynelik olduu; dolaysyla metnin ierisinde gerektiinde

kullanlmak zere serpitirildii de dikkati eker. Bu dorultuda

Kuranda, n planda olan, kssa ve benzeri anlatlar deil, veril-mek istenilen mesajlardr. Bundan dolay Kuranda Hz. Yusuf

kssas hari hibir kssa bir btn olarak bir yerde ele alnmaz;

anlatlar adeta batan sona surelere serpitirilmi grnts verir.

Kimi oryantalistlerin bu durumu, Kuranda grlen srekli bir

tekrar olarak deerlendirdii dikkati eker. Oysa bu, tekrar deil,

gerektii durumlarda mesaj desteklenmek amacyla verilen rnek-

lerdir.

Kutsal metinlerdeki bu anlatlarn, inanan bireyin bilgilendi-

rilmesi, eitilmesi, ikaz edilmesi ve inanann yaamnda r-

nek/model olmas gibi eitli ilevlere sahip olduklar sylenebilir.

Bu anlatlar metafizie, gemiten gelecee varolua veya batan

sona insanlk tarihine dair bilgileri aktararak insanlarn bilgi bir i-

kimini zenginletirmek amacyla anlatlmaz; inanan insan eitli

konularda eitip ynlendirmek amacn tar. Bu eitim ve yn-

lendirmenin gayesi ise insann hakikati idrakine ve kurtuluunayneliktir. Dolaysyla kssa ve benzeri anlarlar araclyla dinin

hakikat ve kurtulu retisinin alglanp benimsenmesi temel

amatr.

Kssalarn tarihsel gereklikle ilikisi kutsal metinler zerinde

alan aratrclarca her zaman bir tartma konusu olmutur.

Bununla birlikte kutsal metinler bunlarn gereklii konusunda bir

tartma kabul etmez. Zira bunlar hakikatin ifadesidir/anlatsdr;hakikatin kayna tarafndan insanlara aktarlmaktadr. rnein

bu balamda Kuran, anlatlan kssalarla ilikili olarak zaman za-

man bunlarn Allahn anlatmakta olduu gayb haberleri olduuna

ynelik hatrlatmalar yapar.

Kssalar ve mitolojik anlatlara ynelik bu saysnda Milel ve

Nihal, konuyla ilgili eitli tartmalar masaya yatrmaktadr.

Kutsal hakknda konumak: Dinsel sylemde mitos balkl ma-kalesinde inasi Gndz, kutsal ve mitos kavramlarn irdelemek-

te, kutsaln insan yaamndaki belirleyici yerine vurgu yapmakta

ve mitosun alglanp analizine ynelik pozitivist paradigmay sor-


8/345

gulamaktadr. Kuranda kssalarn temel anlamlar zerine felsefi

notlar balkl almasnda Burhanettin Tatar ise Kuran kssala-

rnn felsefi anlamlar zerine eitli deerlendirmelerde bulun-maktadr. mer Faruk Yavuz Kurann temel amalarnn ifade

edilmesinde bir anlatm teknii olarak kssann rol balkl

almasyla kssalarn tad anlam ykn ele almakta ve Cen-

giz Batuk ise Mit, tarih ve gereklik sorunu zerine notlar konu-

lu makalesinde mitoslarn tarihsel gereklikle ilikisini incelemek-

tedir. Hasan Ayk, Latif Tokat, evket Topal, Ahmet Yaar Ocak,

Dursun Ali Tkel, Zafer Erginli, Mustafa Arslan ve Ali Osman

Kurt da bu sayda yer alan makalelerinde mitoslar ve kssa zerineeitli analiz ve deerlendirme yapmaktadrlar.

Milel ve Nihalin bu saysnn dini literatrde, din dilinde ve

yaygn halk sylencelerinde olduka nemli bir yer tutan kssa ve

mitosun daha iyi anlalmasna nemli katk salayacan umuyo-

rum.

Editr

NOT: Milel ve Nihal dergisinin 6. cildi iinde yaymlanacak dier sayla-rn arlkl konular ve say editrleri yledir:

2009/2 Bir Arada Yaama Mahmut Aydn2009/3 bn Hazm Burhanettin Tatar

Aratrclarmzn, bilim insanlarmzn ve entelektellerimizin gerek bukonularda gerekse konu harici katklarn bekliyoruz.


9/345


10/345

MLEL

VE NHALinan, kltr ve mitoloji aratrmalar dergisi

cilt 6 say 1 Ocak Nisan 2009

Kutsal Hakknda Konumak:Dinsel Sylemde Mitos

inasi GNDZ*

Atf/: Gndz, inasi (2009). Kutsal Hakknda Konumak: Dinsel Sylemde Mitos, Milelve Nihal, 6 (1), 9-26.

zet:Kutsaln tecrbesi kadar kutsala ynelik inanlar insan yaamnda olduka neml i-

dir. Dini kaynaklara dayal dinsel sylemin temelinin kutsala ilikin tanmlamalaraynelik olduu dikkat ekicidir. Yalnzca geleneksel olarak din eklinde tanmlananinan sistemlerinde deil insanla ilgili her durumda kutsaln bir ekilde tezahr ettiigrlr. Kutsala ilikin anlaty ifade eden mitoslar da dinsel sylemde oldukanemlidir. Mitoslarn genelde pozitivist paradigma dorultusunda tanmlanp kulla-nlmas mitoslarn doru anlalmas ynnde bir sorun retmitir.

Anahtar Kelimeler:Kutsal, mitos, din, dinsel sylem, dinsel hakikat.

nsann kutsalla ilikisi ve kutsal olan eylere ynelik tecrbesi dini

literatrde nemli yer tutar. Dini metinler kutsala ve kutsiyete

ilikin birok kavram ierir ve birok retiye yer verir. rnein

Kuran kutsal ifade etmek zere mukaddes, haram, kudsgibi eitli

terimler kullanr. Bu terimlere dayal olarak yalnzca kutsal top-

rak, kutsal belde ve kutsal ruh gibi kutsallkla zel anlamda

ilikilendirilen eylerden bahsetmekle kalmaz,1 en kutsal olan an-

lamna gelen kuddsu Allahn isimleri arasnda zikreder: Gk-

lerde ve yerde bulunanlarn hepsi melik, kudds, azz ve hakm

* Prof. Dr., stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dinler Tarihi Anabilim Dal.1 Bkn. Bakara 87; Maide, 21, 110; Taha, 12; Naziat, 16.


11/345

inasi GNDZ

MLEL

VE NHALinan kltrmitoloji

10

olan Allah tesbih etmektedir (Cuma, 1).2Buna gre Allah btn

kutsallklarn merkezi ve yegne kaynadr; en stn kutsaldr.

Evrende var olan her eyle birlikte inanan insann btn abas dabu en stn kutsal ile yaknlama gayretidir.

Yalnzca slamda deil dier btn dini geleneklerde kutsal

ve kutsala ynelik tecrbeler insan yaamnn nemli bir alan

olarak deerlendirilir. Dolaysyla insann kutsal ya da kutsiyetle

ilikili deerlendirmelerini ve kutsal alan olarak kabul ettii deer-

ler ve deer yarglaryla olan ilikisini dikkate almadan insan ve

insan davranlarn anlamak neredeyse olanakszdr.Kutsaldan bahsederken ve insann kutsala iliin tecrbelerini

incelerken kutsaln nelii ve bir eyin kutsal olup olmadnn

nasl anlalaca konusu olduka nemlidir.Benzer ekilde, kutsa-

ln yalnzca geleneksel anlamda din olarak tanmlanp snflanan

kltrel yaplara zg bir durum olup olmadnn ve rnein

kendisini herhangi bir dini gelenee bal grmeyen kii ve grup-

larn yaamnda da kutsala ya da kutsallara yer verilip verilmed i-

inin sorgulanmas da ayr bir nem arzetmektedir.

Kutsaln nelii zerine alan aratrclar, genellikle kutsaln

kutsal olmayanla yani profanla karlatrldnda ak seik e-

kilde anlalabileceine dikkat ekmekte ve kutsaln zelliklerini

bu balamda tanmlama yoluna gitmektedirler.3 Kutsal kutsal

olmayanla aklamaya dayal bu yaklam esas alnarak, kutsal

olmayann zelliklerine bakldndancelikli olarak u temel ka-

rakteristik karmza kar: Sradanlk ya da aleladelik. Buna grekutsal olmayan ya da daha doru bir ifadeyle kutsal olarak kabul

edilmeyen eyler sradan alelade eylerdir. nsan yaamnda her-

hangi bir olaanstle sahip deildir; dolaysyla olaanst

anlamda bir etkiye de sahip deildir. Sradanlk zellii tayan

eylerin bir dier zellii, varlk ve z itibaryla ayn zamanda

insann da yer ald bu evrenin ierisinden olmalar ve akn bir

deer tamamalardr.

2 Ayrca bkn. Har, 23.3 Bkn. M. Eliade, The Sacred and the Profane , tr. by W.R. Trask, Harcourt Brace &

World, New York 1959.


12/345

Kutsal Hakknda Konumak: Dinsel Sylemde Mitos

MLEL

VE NHALinankltrmitoloji

11

Kutsal olmayann ya da profann bu zellikleri karsnda

kutsallar ve kutsal deerler ise sra dlk ya da olaanstlk

karakteri tarlar. Bunlarn insan zerinde sra d bir etkiye sahipolduklar; akn karakterleriyle insan zerinde etkileyici/belirleyici

bir rol tadklar dnlr. Sra dlk, aknlk ve etkileyicilik

gibi zellikleriyle insann sosyal, kltrel ve doal evreyle ilikile-

rinde gnbirlik kar karya olduu sradan olgu ve olaylardan

farkldrlar.

Yaygn kanaatte din olarak adlandrlan geleneksel yaplarda

kutsal, zellikle doast varlklara yneliktir. Metafizik lem vetanr ile ilgili her tr alg, tanrsal irade ve lemle her tr iliki kut-

sal alann kapsamndadr. Cennet, cehennem, btn bunlar kutsal-

la aklanr. Yaratl, vahiy, risalet, hair, hesap gibi tanrsal irade-

nin her tr alm da kutsal kapsamndadr. Ayrca tanrsal iradey-

le ilikisi asndan vatan, aile, namus, insan yaam gibi hususlar

da kutsal deerler olarak alglanr. Kutsala ynelik algda dinlerin

yapsndan kaynaklanan eitli farkllklarn varl bilinmektedir.

rnein kutsiyetin merkezi konusunda eitli dinlerin teolojilerin-deki farkllklara gre farkl yaklamlar dikkati eker. slam kutsi-

yetin yegne merkezi olarak yalnzca Allah kabul edip her trl

kutsal algsn Allahn mutlak birliine ve merkeziliine dayal

Tevhid retisierevesineoturturken dier birok dinde kutsiye-

tin merkezi konusunda farkl telakkilerin varlyla karlarz.

Kutsalla ilgili alg ve inanlar yalnzca yaygn anlamda din

olarak adlandrlan geleneksel inan sistemlerinin deil, genel an-lamda btn insanln yaamnda nemli yer tutmaktadr; kutsala

ilikin telakkiler insanla ilgili her alanda bir ekilde kendisini gs-

terir. yle ki kendisini geleneksel anlamda din olarak snflanan

inan sistemlerinin dnda gren, hatta metafizii/doastn

tamamyla dlayan bir bilgi paradigmasna kendisini bal adde-

den kiilerin bile yaamlarnda adn koymasalar da- u ya da bu

ekilde eitli kutsallarla kutsal alanlarn varl grlr. nsan

yaamnda belirleyici bir etkiye sahip olan ve dier unsurlardan

farkl olarak sra d kabul edilen eitli deerler, deer yarglar


13/345

inasi GNDZ

MLEL


12

ve hususlar vardr. Bunlar adeta dokunulmaz bir alan olutururlar

kii ve toplum yaamnda. nsan yaamn epeevre kuatan ve

ynlendiren bu deerler ve deer yarglar etkileyicilik asndantartlmaz bir stnle sahiptir. yle ki bazen uruna mcadele-

ler verilir; canlar ortaya konulur. Bu kutsallar karmza bazen

moda, bazen sermaye, bazen de ideolojiler olarak kar. nsann

btn tavr ve davranlaryla sosyal ve doal evreye ynelik

yaklamlarna bunlar egemendir. nsanlar bu uurda her eyi

gze almaktan, her trl fedakrlkta bulunmaktan kanmazlar.

Bu kutsal deerler yaama yn veren birer stn g (supreme

being), slami bir kavramla adeta birer ilahtr. Bu deerler, birbana btn etkileyiciliin, sra dln ve aknln, dolaysyla

kutsiyetin yegne kayna olarak insan duygu, dnce, tavr ve

davranlarna, ksaca insann btn yaamna egemen olur.

Kutsala ynelik alglar insanla ilgili deer yarglarnn da

kaynadr. yi-kt, doru-yanl gibi deer yarglar birok dini

gelenekte tanr ya da tanrlar eklindeki kutsal varlklarla ilikili

inanlardan beslenir. eitli geleneklerde tanrdan baka kutsiyet-ler de karmza kar. rnein baz geleneklerde karma ya da

dharma denilen bir ahlak sistemi, bazlarnda yin-yang ilkesi deer

yarglarna ynelik alglarda belirleyicidir. Deer yarglar zerin-

de mutlak ve en st dzeyde belirleyici olan unsurlar, baz gele-

neklerde ise pozitivizmin, materyalizmin, seklerizmin temel de-

erleridir. rnein metafizik deerleri dlamaya dayal pozitivist

paradigma kendi n kabullerini ve deer yarglarn retmektedir.

Akl ve be duyuyla ilgili tecrb verilere dayal bilgiyi mutlakla-

tran, bunun dnda her veriyi bilgi d kabul eden bir anlay

retmi ve btn deerleri buna gre tanmlama yoluna gitmitir.

Benzer ekilde sosyal yaamda elden geldiinde din dlamay

ifade eden seklerizm de zellikle eitli Bat toplumlarnda deer

yarglarn belirleyen bir mutlak referans olarak kabul edilmekte ve

deer yarglar bu balamda oluturulmaktadr.

Bir baka adan kutsal, insan yaamnda uruna mcadele

edilen bir deer olarak karmza kar. nsan, btn inan ve d-


14/345


MLEL


13

nceleriyle tavr ve davranlarnda, dolaysyla btn yaamnda

merkezi bir yer tutan kutsal deerleri tartlmaz alanlar olarak

kabul eder. Bunlar sradanlatrmaya ve tartmaamaya ynelikher abaya kar iddetli bir diren gsterir; gerektiinde her feda-

krl yaparak bunlar savunur. Kendi kutsal deerlerini merkeze

koyarak bakalarn eletirmekten onlara kar mcadele etmekten

de kanmaz. Bu anlamda bir Mslman iin Allahn insan yaa-

mna ynelik belirlemi olduu snrlar riayet edilmesi gereken

kutsal bir alandr. Bunlarn korunmas iin her abay gstermek

ve gerektiinde her fedakrla katlanmak inanan kiinin grevi-

dir: te bunlar Allahn snrlardr; sakn bunlar amayn. KimAllahn snrlarn aarsa ite onlar zalimlerdir (Bakara 229).4 Bir

Hristiyan, Yahudi ya da bir Budist iin de yaamnda riayet etmesi

gereken snrlara ynelik kutsal alanlar vardr. Yalnzca bylesi

geleneksel dini yaplarda deil, kendisini bir dine bal grsn ya

da grmesin gnmz insannn yaamnda da referansn eitli

paradigmalardan alan ve uruna mcadeleler verilen kutsal alan-

lar vardr. rnein yakn gemite Batda ortaya kan ve dnyagenelinde Mslmanlar infiale sevk eden karikatr krizi eklinde

gelien hadise, sekler paradigmann dogmalarndan beslenen bir

zihniyetin rn olarak karmza kar. slamn kutsal deerleriy-

le, ahsiyetleriyle alay edip, onlara hakaretler yadran bir yakla-

mn ifade ve basn zgrl gibi bir deer gereke gsterilerek

savunulmas; gerekte Bat dnyasnda seklerizmin rettii kut-

sal alanlarn basit bir da vurumu olarak anlalabilir. Zira temel

hak ve zgrlkler sekler deerlerden hareketle tanmlanarak,dinin kutsallarnn seklerizmin kutsallarna feda edilmesi gibi bir

durum karmza kmaktadr.

Buraya kadar vurgulamaya altmz gibi, zetle, kutsaln

insan yaamnda nemli ve belirleyici bir yeri vardr ve kutsal

yalnzca geleneksel anlamda din olarak tanmlanan yaplarla snrl

deildir. Kutsaln insan yaamndaki nemi insann gemi ve

gelecee ynelik alglarnda, meknave zamana ynelik deerlen-

4 Ayrca bkn. Bakara 187; Nisa 13-14.


15/345

inasi GNDZ

MLEL


14

dirmelerinde, sosyal ve fiziksel evresine ynelik tecrbelerinde,

ksaca hemen her yaklamnda kendisini gstermektedir.

nsan yaamnda bu kadar nemli olan kutsal, dini metinlerinana konusunu oluturur. Hakikat retisi iermeleri, insann kut-

sal ya da kutsallarla olmas gereken ilikilerini konu almalar ve

akn bir kaynakla irtibatl olmalar nedeniyle dini metinlerin ken-

dileri de kutsal olarak kabul edilir. Bu metinler bir btn olarak

kutsaln anlats ve ifadesi olarak deerlendirilir. Kutsal metinler

insana kutsal aklayp izah etme ve kutsalla ilikisinin nasl ol-

mas gerektii zerinde durur. Kutsala ilikin tanmlamalar veanlatlar din dilinde arlkl bir yer tutar. Dinden dine farkllk arz

etse de kutsal alan genelde olduka geni bir yelpaze oluturur.

Metafizik kutsallardan sosyal ve doal evredeki kutsallara ve

insan davranlar asndan kutsal alanlara kadar saysz kutsiyete

ynelik aklamalar dini retilerin merkezinde yer alr.

Dini metinlerde ve anlatlarda kutsala ynelik bilgilerin

nemli oranda insana bilinmeyeni aklama ve izah etme ve/veya

bilinmeyenle bir ekilde irtibat kurma amac tad dikkati eker.

Evrenin ve insann nasl var olduu, insanln erken dnemleri,

metafizik leminyaps ve zellikleri, gelecekte neler olaca, lm

ve lm sonrasna ilikin durum, btn bunlar inan sistemlerinin

bir ekilde aklamaya altklar bilinmeyene ynelik hususlardr.

rnein Kuran ayetlerinin nemli bir ksm, kutsiyetin merkezi

olan Allahn isim ve sfatlarn aklamay, Allahn evrene ve in-

sana ynelik tasarruflarndan rnekler vererek Allahn isim vesfatlarnn nasl her eyi kuattn anlatmay amalar; bu ba-

lamda bilgiler ierir. Ayrca evrenin ve insann nasl ve ne amala

var olduuna, dnyann sonuna, lm sonras yaama ilikin bilgi-

ler de Kuranda nemli yer tutar. Yeni Ahit metinlerine, zellikle

Drdnc ncil ile Pavlusun mektuplarna baktmzda ise bu

metinlerde arlkl olarak Logos, ilahi Oulun bedenlemesi ve

Mesih retisi hakknda bilgiler merkezde yer alr. Benzer ekilde

Torahda ise Tanr, Tanr evren ilikisi ve insanln erken dnem-

lerine ynelik kutsal tarih konu edilir.


16/345


MLEL


15

Kutsalla ilikili bu anlatlar her inan sisteminde kabul edilip

inanlmas gereken doru bilgiler olarak grlr. rnein Kuran,

bu balamda gabya iman mminlerin karakteristik zelliklerin-den birisi olarak tanmlar ve insanln erken dnemlerinde ya da

tarihin derinliklerinde kalan baz olaylar anlatrken bunlarn gayb

bilgileri olduunu vurgular.5

nsana eitli hususlara ynelik bilgi veren dinsel gelenekler-

deki kutsala ilikin bu anlatlarn nasl tanmlanaca ve deerlen-

dirilecei konusu teden beri bir tartma konusudur. Kukusuz

her gelenek, kendi referanslarndan hareketle yaplan anlatlaresas almakta ve bu balamda dier anlatlar deerlendirmektedir.

Kutsala ilikin anlatlarn bilim dnyasnda sklkla mitos ya

da mit (myth) terimiyle ifade edildii bilinmektedir. Bu balamda

mitoslar ele alp inceleyen bilimdal ise mitoloji ya da mitos bilim

olarak adlandrlr. Yunancada anlat ya da sylence anlamna

gelen mitos teriminin Arapadaki karl ustredir. Usture terimi

oul formu Esatir eklinde Kuranda birka yerde geer.6zellik-

le yeniden dirili ve hesap verecek olma gibi Kuran mesajlarna

mriklerin bunlar estrul-evveln yani bunlar eskilerin sylen-

celeri, syleyegeldikleri eylerdireklinde kar ktklar anlatl-

maktadr.7

Mitos kavramnn nelii zerine birok tartmann varl b i-

linmektedir. Bu terim, eitli Batl yazarlarca 19. yy pozitivizmi

dorultusunda yorumlanarak zellikle Eski Yunan ve Eski Roma

gibi antik dnem dini geleneklerinin sylenceleri, bu gelenekler-

deki metafizik varlklara ilikin yaplananlatlar iin kullanlmtr.

Bu balamda mitoslar; tanrlar, tanralar, yar tanrsal varlklar ve

benzeri metafizik unsurlarla ilgili anlatlar olarak alglanmtr.

Bilimsel bilgiyi yalnzca akl ve tecrbi verilere dayal rasyonaliz-5 rnein bkn. Bakara 3; Ali mran 44.6 Bkn. Enfal 31; Nahl 24; Neml 68.

7 rnein lerinden, seni dinleyenler de var. Onu anlamamalar iin kalplerizerine perdeler, kulaklarna arlk koyarz. Her trl mucizeyi grseler deonlara inanmazlar. Hatta tartmak zere sana geldiklerinde inkr edenler, Buevvelkilerin sylencelerinden (estrul-evveln) baka bir ey deil derler.Enam 25.


17/345

inasi GNDZ

MLEL


16

me dayandran pozitivist paradigma, insanln tarihsel tecrbe

srecini yorumlarken, mitosla ilgili yukarda tanmladmz alg

balamnda bir yaklam da gelitirmitir. rnein bu dorultudaAugust Comte, insanlk tarihinin ilk evresini insanln zihinsel

tecrbesine youn ekilde mitoslarn egemen olduu mitolojik

dnem olarak adlandrm ve bu dnemi daha sonralar metafizik

dnemin izlediini savunmutur. Ona gre zellikle Aydnlanma

Dnemi sonras modern insan mitolojik ve metafizik dnemleri

geride brakm ve pozitivizmin egemen olduu yeni bir evreye

girmitir. Bu evrede rasyonalizmi esas alan pozitivist alg insanlk

iin yegane geerli paradigma olarak sunulmutur.

eitli pozitivist yazar ve aratrclarca esas alnan bu anlay-

a gre mitos insanlk tarihinin erken dnemlerine ait sylenceler-

dir. Basit bir yaklamla mitoslarn retilmesinde insann sosyal ve

doal evresi iindeki tecrbeleri etkili olmutur. nsan iinde ya-

ad corafi koullar erevesinde kendisi iin bilinmeyeni kav-

ramaya ve bir ekilde izah etmeye ynelik eitli anlatlar/mitoslar

retmitir. Yine insan zellikle lm ve lm atalar zerine bir-ok mitoslar kurgulamtr. Benzer ekilde insan yaanan kimi

tarihsel olaylar zamanla mitolojik bir dile dntrerek anlatma

yoluna da gitmitir.

Mitosun ne olduunu ifade etmeye alan akmlar kendi ge-

nel temayllerini mitosa iliin tanmlarna yanstmlardr. rne-

in; Alman "Doa Mitoloji" ekol, mitosun doa olaylarnn alego-

rik anlatm olduunu ifade ederken, "Tarihsel" ekol -zellikle deAndrew Lang- mitosun tarihsel olaylara ilikin anlarn kutsal

anlats olduunu sylemektedir. Psikanalist ekol ise mitosun

gndz grlmekte olan dlerden baka bir ey olmadn be-

lirtmektedir. te yandan Malinowski gibi antropologlar, onun

"toplumsal gereksinimlere ve isteklere dayal, dahas pratik gerek-

sinimlere yardm eden, dinsel gereksinimleri ve ahlaksal zlemleri

derinden doyurmaya ynelik eski bir gerekliin yeniden anlatl-

mas" olduunu vurgulamaktadrlar.8 Son olarak Eliade,

8 Bkn. B. Malinowski, lkel Toplum, ev. H. Portakal, teki Yaynevi Ankara 1998,s. 98-101, 103.


18/345


MLEL


17

Malinowski'ye paralel olarak mitosun, mitolojik zamanda olmu

bitmi bir olay anlatmakta olan "kutsal bir yk" olduunu ifade

eder.9

Btn bu yorumlarda mitosun z itibaryla insan tarafn-dan kurgulanp retilen anlatlar olarak algland gzden ka-

mamaktadr.

Mitoslarla ilgili kaleme alnan birok eserin ana temasnn bu

ekilde olduu dikkati ekmektedir. Buna gre mitoslar zellikle

tarihin erken dnemlerinde oktanrc ve pagan geleneklerden

beslenen ve bunlarn etkisiyle daha sonraki dini ve tarihsel metin-

lere geen; ancak insanln geliimine paralel olarak etkinlii gi t-tike azalan bir yapdadr. nsann evrimsel geliimine paralel ola-

rak mitoslar yerini daha rasyonel yorumlara ve yaklamlara b-

rakmtr/brakacaktr. Dikkat edilecei gibi bu yaklamda farkl

gelenekler ele alnrken indirgemeci tarih anlaynn esas alnd

da aktr. Mitosa ilikin bu pozitivist algda dikkat eken bir nokta

da mitos tanmlamasnda pozitivist paradigmay esas alan yazarla-

rn kendilerini merkeze koymalardr. Doruya da hakikatle rt-

en doru yap olarak pozitivist anlay kabul edildiinden bunun-la rtmeyen anlatlar ve inanlar bir ekilde mitolojinin alanna

itilmektedir.

Mitos teriminin gnbirlik dilde de bu alg dorultusunda

kullanld gzden kamamaktadr. Basite bu terim, doru olma-

yan ya da hakikat iermeyen ey anlamna kullanlmaktadr. r-

nein bir siyaseti, rakipleri tarafndan dile getirilen bir gr

mitos ya da mitolojik bir anlat olmakla itham edebilmektedir.10

Mitosa ynelik bu algnn yalnz pozitivist yazarlar ve evre-

lerce kullanlmamas, neredeyse genel bir kabul grm olmas da

dikkati ekmektedir. rnein bu dorultuda bir Hristiyan, Lo-

gosun bedenlemesini, lp dirilmesini ve yeniden ilahi leme

9 M. Eliade,Mitlerin zellikleri, ev. S. Rifat, Simavi Yaynlar stanbul 1993, s. 13.

Ayrca Eliade mitosun kutsal ifa edici ve kutsaln yeryzne dramatik iniinitanmlayc olduunu da ifade etmektedir. Bkn. Ayn yazar, The Sacred and theProfane, s. 96-97. Mitosun bir dier deiik tanm in bkn. S.H. Hooke, MiddleEastem Mythology, Penguin Books Hannondswcath 1963, s. 11.

10 K. Armstrong,A Short History of Myth, New York 2005, s. 7.


19/345

inasi GNDZ

MLEL


18

ykselmesini mutlak bir hakikat olarak kabul edip bunu bir mitos

olarak tanmlamazken, Mitra geleneinde grlen benzer bir ina-

n ya da anlaty rahatlkla bir mitos olarak tanmlama yolunagitmektedir. Benzer ekilde bir Yahudi, Tekvin kitabnda anlatlan

birok yky hakikat olarak kabul ederken, baka dini gelenek-

lerde var olan baka yaratl yklerini mitos olarak nitelemekte-

dir. Paralel durum herhangi bir Mslman yazarn benzer yakla-

mlar iin de sylenebilir.

Konuyu biraz daha amak asndan bir rnek vermek yararl

olacaktr. rnein insann nasl var olduu konusunda farkl gele-neklerde farkl anlatlarn varl bilinmektedir. Kurana gre in-

san Allah tarafndan nce topraktan ekillenmi sonra da ruhun-

dan flenerek meydana gelmitir.11Yaratl kitabna gre ise insan

tanr tarafndan nce topraktan ekillenmi sonra tanr onun bur-

nundan fleyerek onu canlandrm ve daha sonra uyuyan insann

kaburga kemiinin birisini kararak ondan eini yaratmtr.12

Babil yaratl yksne gre ise insan tanr Marduk tarafndan

ldrlen Kingunun kannn, yine Marduk tarafndan ldrlmolan Tiamatn bedenine akp karmasyla, tanrlara arap sunup

hizmet etmesi amacyla yaratlmtr.13nsann yaratlna ynelik

farkl geleneklerden onlarca farkl anlat da sralanabilir. Ancak

yalnzca bu verdiimiz rneklerden hareketle hadiseye bakacak

olursak; bir Mslman asndan Kurandaki anlat mutlak haki-

kat, dierleri ise mitos ya da mitolojik anlatlareklinde deerlen-

dirilirken, bir Yahudi ya da bir Hristiyan iin de Tekvin kitabn-

daki anlat gerei ifade etmektedir, dierleri mitos kapsamnda-

dr. Bunu bilinmeyene ynelik kutsaln aklamas balamndaki

dier eitli anlatlar iin de grmek mmkndr.

nsan iin bilinmeyen olan kutsal alana (bu kutsal tarih olab i-

lir, kutsal zaman olabilir ya da metafizik bir varlk alan olabilir)

ynelik bu anlatlardan birisinin mutlak hakikat ieren bilgi die-

rinin ise bir mitos olarak tanmlanmasnn sbjektiflii ortadadr.

11 Bkn. Hicr, 26-29.12 Tekvin 2:7, 21-2513 Bkn. Hooke,Middle Eastem Mythology, s. 45.


20/345


MLEL


19

Zira herkes kendi inancn ya da kendi aklamasn merkeze koya-

rak dierlerini deerlendirme yoluna gitmekte14 ve mitos kavra-

mn hakikat d anlatlar anlamna kullanmaktadr. Tabi dikkatedilecei gibi burada, aslnda anlat ve sylence anlamna gelen

mitosun pozitivist yazarlarca yaplan tanmnn pozitivist olma-

yan evrelerce de kabullenilmi olmas ironik bir durum olutur-

maktadr.15

zetlemek gerekirse herhangi bir kutsal alana ynelik bir

dinde var olan anlatnn hakikat olarak kabullenilip bir baka gele-

nekteki aklamann mitos ya da mitolojik anlat olarak grlme-sinde iki temel n kabuln etkili olduu grlmektedir: Bunlardan

birincisi her gelenein kendisini merkeze koymas ve kutsaln an-

lats konusunda da hakikati kendine gre alglamasdr. kincisi

ise mitos ya da mitolojik anlat kavramna yklenen olumsuz an-

lamdr. Mitos kavram pozitivist paradigmann etkisiyle insan

tarafndan retilen bilim d, hakikat d kurgular olarak alglan-

maktadr ve bu alg kendi geleneimize ait olmayan anlatlarn

14 Benzer bir tutumu eitli Batl yazarlarn ilkel ve pagan gibi kavramlarkonusundaki yaklamlarnda da grmek mmkndr. Pozitivist olsun ya daolmasn birok Batl yazar kendisini merkeze koyarak kendisinin gerisinde ol-duunu dnd insanlar ve gelenekleri ilkel olarak tanmlama yoluna git-mitir. Aslnda taral/kyl anlamna gelen pagan kavramnn ise Hristiyanlktarihinde, nce genel anlamda Hristiyan olmayan anlamna, daha sonralar iseputperest anlamna kullanld bilinmektedir.

15

Bu arada baz Batl aratrclar yine pozitivist paradigmay esas alan bir bilgianlay temelinde kutsal metinleri anlamaya/yorumlamaya almlar ve bubalamda rnein Kitab Mukaddesteki anlatlardan hareketle bir tarih inaedilemeyeceini, zira bunlarn nemli lde mitoslara dayandn dnm-lerdir. Onlara gre mitoslar kutsal metinlerin derlendikleri dnemlere ait biranlat sanatdr ve bu balamda mitolojik anlatlardan ziyade kutsal metinlerde

bu anlatlar balamnda vurgulanmaya allan mesajlar esas almak gerekir.Bu yaklam dorultusunda rnein Bultmannn kutsal metnin demitolojizas-yonu tezi olduka dikkat ekicidir. Bkn. R. Bultmann, Kerygma and Myth: ATheological Debate, New York 1961, s. 1-44. slam dnyasnda da MuhammedHalefullah gibi baz yazarlar, Kurandaki eitli kssalarn tarihsel bir hakikat

olmaktan ziyade Kurann nazil olduu dnemde yaayan insanlarn zihinle-rindeki anlatlar olduunu ileri srmekte ve nemli olann bu kssalar bala-mnda verilmeye allan mesajlar olduuna dikkat ekmektedir. Bkn. M. A.Halefullah, Kuranda Anlatm Sanat: el-Fennul-Kasas, ev. . Karata, Ankara:Ankara Okulu 2002.


21/345

inasi GNDZ

MLEL


20

mitos olarak adlandrlmasnda etkili grnmektedir.16 Peki, mitos

teriminin bu nyarglardan hareketle kullanlmas ne kadar do-

rudur? Ya da, soruyu bir baka balamda soracak olursak, bilin-meye ynelik bir baka kaynakta var olan anlaty mitos olarak

tanmlarken kendi inandmz, kaynaklarmzda mevcut olan

benzer bir anlaty bu adlandrmann dnda tutmak ne kadar

tutarldr? Mitos kavramnn kullanmnda bu kavrama yklenen

pozitivist anlamn esas alnmas doru mudur ve bu balamda

aslnda sylence, anlat anlamna gelen mitos kavramnn iinin

doldurulmasnda ve kullanmnda bir sorun mu yaanmaktadr?

Kutsala ilikin anlatlar ifade eden mitosun neliini, din di-

lindeki yerini ve dini algdaki fonksiyonlarn anlamak, dinin ve

kutsal metinlerin anlalmas asndan olduka nemlidir. nce-

likle mitoslarn tarihsel olaydan, hikyeden, darb meselden, masal

ve efsaneden farkl yapda olduunu belirtmekte yarar var. Tarih-

sel olay, ksaca tarihi verilerle dorulanabilen hadiselerdir. Hikye

tarihsel bir olaya ilikin yaplan aktarm, darb mesel ise gerek

olmas gerekmeyen farazi hadiselerdir. Masal ve efsaneye gelince;bunlarn da gereklii sz konusu deildir; bunlar anlatan ahslar

bunlarn hakikat iermediinin farkndadrlar. Btn bunlara kar-

lk kutsala ilikin anlatlar ifade eden mitoslar, bunlara inan ve

dncesinde yer veren kiiler tarafndan gerek olduuna inan-

lan anlatlardr. Ancak, bunlarn hakikat ifade ettiine inanlmas

mitoslarn tek zellii deildir; mitoslar gereklii konusunda

tarihsel verilere ihtiya duyulmayan, bilinmeyene ynelik anlat-

lardr. Bu sra d anlatlar aktaran ve bunlara inanan kii bu anla-

tlarla kendi inanlar, ritelleri, iinde yaad sosyal ve doal

evre ve btn yaam arasnda bir irtibat kurar. Bir dier ifadeyle

mitoslar ya da kutsala ilikin yk kii zerinde aklayc, etki

16 Nitekim mitoslar zerine 1990l yaymlanan ve tarafmzdan kaleme alnan biralmada da mitoslar doast olana, gemie, gelecee ve yaanmakta olana

ynelik salam bir bilgi sahibi olmayan insann (cahiliye insannn), kendiinanlarn, ritellerini ve geleneini hakl karma, toplumsal yapy gvencealtna alma ve zlem ve istenlerini dile getirme dorultusunda kurguladyaygn kanaatler eklinde tanmlanmt. Bkn. . Gndz, Mitoloji ile nanArasnda: Ortadou Dinsel Gelenekleri zerine Yazlar, Samsun: Ett 1998, s. 29.


22/345


MLEL


21

edici bir tesir gcne sahiptir. Yine mitoslar zaman zaman gizemli

bir gce sahip anlatlar olarak dnlr.

Mitoslarla kssalar arasnda da bir ekilde ilikiden sz edile-bilir. Kssa gemie ilikin anlatlardr. Bu anlatlar tarihsel veriler-

le desteklenebilen hadiselere ynelik olabilecei gibi, evrenin ve

insann yaratl, metafizik lemde yaanm olaylar gibi gemie

ynelik bilinmeyen hadiseler de olabilir. Dolaysyla birok kssa,

kutsaln yks kapsamnda dnlebilir. Ancak kutsala ynelik

anlatlar yukarda da belirttiimiz gibi yalnzca gemie ynelik

deildir; gelecee ynelik anlatlar da bu kapsamdadr.Kutsaln yks ya da kutsala ilikin anlatlar eklinde tanm-

layabileceimiz mitoslar din dilinde arlkl bir yer oluturur. Her

eyden nce bu anlatlar, -yukarda deindiimiz gibi- bunlara yer

veren kutsal metinler ve inananlar asndan hakikatin ifadesidir.

Tanrya, tanrsal leme, evrenin ve insann oluumuna, gemiine

ya da geleceine veya herhangi bir unsurun, ritelin, detin ya da

herhangi bir nesnenin kutsal kkenine ilikin bir anlat ya da bir

yk, her ne kadar bakalar tarafndan sorgulansa hatta gerek

d olarak nitelense de bu anlaty dile getiren inanan kii ve ka y-

nak tarafndan doru ve gerek olarak kabullenilir. rnein bir

Yahudi, Tekvin kitabndaki Tanrnn alt gnde evreni yaratmas-

na ve yedinci gnde dinlenmesine ynelik anlatya17 ya da Tufan

sonras insanlarn bir araya gelerek ucu gklere kadar ulaan bir

kule (Babil Kulesi) ina etmeleri karsnda Tanrnn onlarn dille-

rini bozmaya karar vermesine ynelik ykye18

bir hakikat olarakinanr. Yine bir Hristiyan Yeni Ahitteki, ilahi oul sa Mesihin

ileride yeryzne gelerek insanlar yarglayacana, bu dnemde

Mesihe iman edenlerin lmszlk elbisesine brneceklerine ve

bin yllk Mesih dneminin yaanacana dair eskatolojik beklenti-

ye mutlak bir hakikat olarak inanr. Benzer ekilde bir Mslman

da Kuranda anlatlan ve Hz. sann babasz doduu, Hz. br a-

himi atein yakmad ve gelecekte kyametin vuku bulaca gibi

anlatlar mutlak hakikatler olarak kabullenir.

17 Tekvin 2:1-3.18 Tekvin 11:1-9.


23/345

inasi GNDZ

MLEL


22

Her dini gelenein ya da her inan sisteminin kendi yazl ya

da szl kaynaklarnda yer verdii kutsala ilikin anlatlar hakikat

olarak kabul edildiine gre, rnein dnyann nasl var olduugibi ayn hususa ynelik farkl geleneklerde mevcut olan anlatlar

nasl alglanmaldr? Ya da bu anlatlar hakikat asndan nasl

deerlendirilmelidir? Dorusu bu soruya verilecek cevap hakika-

tin yalnzca kutsala ilikin anlatlarla anlalamayaca ynnde

olacaktr. Her dinin, bir hakikat retisine sahip olduu ve kutsala

iliin anlatlara da bu balamda yer verdii bilinmektedir. Hakikat

iddias tamayan hibir inan sistemi yoktur ve dinlerde temsil

edilen hakikat baz plralist evrelerin iddia ettii gibi- z itiba-ryla ayn deildir. Zira her bir dinin hakikat retisi kendine has

zellikler tamaktadr. rnein slamn tevhid merkezli olarak

ina ettii hakikat retisine karlk, Hristiyanlk Mesih merkezli

bir hakikat retisini, Yahudilik srailoullar merkezli bir retiyi,

Budizm ve Hinduizm gibi Hint dinleri ise Karma ya da Dharma

merkezli bir hakikat retisini temsil etmektedirler. Dinlerin temsil

ettikleri hakikat retisi, dinlerin metafizik alglarndan evren veinsan anlaylarna, eitli hususlara ynelik inan sistemlerinden

ibadet anlaylarna kadar her alana yansmakta ve dinin btn

yapsn kapsamaktadr. Bu durumda kutsala ynelik herhangi bir

anlat, dinin bize sunduu hakikate ilikin genel reti ile bir arada

dnlerek deerlendirilebilir. Kutsala ynelik anlatnn kayna,

hakikat konusunda doruyu ifade eden bir referans ise bu durum-

da o anlat da dorunun ya da hakikatin bir paras olarak kabul

edilmelidir.

Buna bir rnek vermek gerekirse; mesela Kuranda anlatlan,

insann kyamet sonras yeniden diriltilecei ve hesaba ekilecei

hususu bir Mslman iin gelecek dneme ynelik mutlak bir

hakikattir. Zira bu anlat, her eyden nce hakikat rehberi olan

Kuranda yer almakta ve slam peygamberi Hz. Muhammed tara-

fndan da ifade edilmektedir. Gelecee ynelik olarak dile getirilen

ve bu anlat ile rtmeyen dier btn anlatlar ise hakikat d-dr. Bu durumda, rnein Hristiyan kutsal metinlerinde anlatlan

harin ve hesabn ileride Mesihin yeryzne yeniden geliiyle bu


24/345


MLEL


23

dnyada olaca anlats, yine eitli dinlerde mevcut olan

reinkarnasyon inanc veya baz geleneklerde ifade edilen lm

sonras dirili ve hesap diye hibir eyin olmad kanaati mutlakolarak yanltr.

Kutsala ilikin anlatlar ya da mitoslar, bunlara inananlarca

hakikatin ifadeleri olmalar kadar, ayn zamanda insanlar eiten

ve ynlendiren bir ara olarak da alglanr. Bu anlatlar laf olsun

veya kltrel bir bilgi olsun diye aktarlmaz. Bunlar bunlarn hak i-

kat olduuna inanan bireyler iin nemli bir eitim-retim arac-

dr. Bu anlatlar araclyla insan, hakikat zerine dnme, sos-yal ve doal evresiyle ilikisini anlamlandrma ve kendi yaamn

yeniden dizayn etme frsatn bulur. Kutsal metinleri okuyarak ya

da szel gelenek yoluyla kulaktan kulaa yaplan bu anlatlar vesi-

lesiyle insanlar dinin ilahiyat, lem ve insan anlay, gelecek d-

nem dncesi ve kurtulu retisi hakknda bilgi edinip eitilir-

ler. Bu nedenle bu anlatlar, profan ya da alelade bir tavr ierisin-

de aktarlmaz. Kutsala ilikin ykleri aktaran kiilerle bunlar

dinleyenler, anlatnnkutsiyetine yarar bir huu ve sayg erisin-de bulunmak durumundadrlar. Aksi bir davran, anlatnn ken-

disiyle birlikte bu anlatnntemel referansna ve anlatda yer alan

olaylara ve ahslara bir saygszlk olarak alglanr.

Kutsala ilikin anlatlar insana; gemie, yaanlan zamana ve

gelecee ynelik bilinmeyeni aklar. Evren ve insan nasl var ol-

mutur, bilinmeyen gemite neler yaanmtr ve gelecekte neler

olacaktr, btn bunlarn konu edilmesi kadar, u an insanlar bazdurumlarda baz insanlar- tarafndan nedeni bilinmeyen hadisele-

rin aklamas da bu anlatlar yoluyla olmaktadrlar. rnein ya-

mur neden ve nasl yamaktadr, gk cisimlerinin mahiyeti nedir,

bolluk ve kuraklk neden yaanmaktadr gibi sorular birok gele-

nekte kutsal yklerle izah edilmeye allr.

Kutsala ilikin anlatlar insan yaamndaki birok sradan

davran biiminin ve insann gnbirlik tecrbe ettii birok du-rumun sradlamasn salar; bunlara zel bir anlam kazandrr.

Bylelikle iinde yaadmz yreler ve ehirler, icra ettiimiz


25/345

inasi GNDZ

MLEL


24

sanatlar ve meslekler, sosyal ve doal evremiz ayr bir anlam

kazanr. rnein yaadmz yreye ynelik anlatlan bir kutsal

yk bu yreyi sra d bir konuma ykseltir; icra ettiimiz terzi-lik, demircilik, obanlk ya da retmenlik gibi meslekler, bu mes-

leklerin kutsal kkenine ynelik anlatlan bir yk ile daha bir

ycelir ve anlamlanr.

Bir baka adan kutsal ykler, insan davranlar asndan

aklayc bir model grevi de ifa eder. Ahlaki davranlarla ibadet-

ler, bunlara ilikin anlatlan kutsal yklerle desteklenir. zellikle

kutsal yklerle riteller/ayinler arasnda nemli bir iliki vardr.Bu anlatlar insanlarca ifa edilen davranlarn ve ritellerin ilk ya

da asli rnekleri hakknda bilgi verir. Bu ilk rneklerden ya da

modellerden hareketle insana nasl davranmas gerektii hakknda

bilgi verir.19 rnein oktanrc geleneklerde metafizik leme y-

nelik yaplan birok anlatda drstlk, adil olma ve sevme kadar

zalimlik, nefret etme ve kskanlk gibi niteliklerin de yalnzca

insana zg olmad anlatlr. Yine insanlarca yerine getirilen

birok ibadetin/ritelin metafizik lemde gerekleen hadiselerdede karlnn bulunduu vurgulanr. Btn bunlarla insana yap-

t btn tavr ve davranlarn aklamas yaplmaya allr.

Kutsala ilikin anlatlar deiken ve farkl gelenekler arasnda

geiken bir zellik de tamaktadr. nsann deien evre koulla-

rna ve etkiye ak yapsna gre bu ykler farkllaabilir. nsann

din, hakikat ve kutsal algsndaki deiimlere paralel olarak kutsa-

la ilikin anlatlarnda da bir deime ve gelime olabilir. Bir dineait kutsal ykler ve anlatlar bir dier dini gelenei etki alanna

alabilir. slam gelenei zerinde hayli etkili olan srailiyyata ait

anlatlar bu ekilde alglamak mmkndr. Dini alglamada yoz-

lamaya, dinin temel referanslarndan uzaklamaya ve eitli sos-

yal artlara bal olarak zamanla yeni bir takm kutsal anlatlar

retilebilir. rnein hurafe ya dabatl inanlar olarak adlandrlan

saysz inanlar ve anlatlar bu balamda zikredilebilir. eitli

evrelerde eyhlere, ermilere, azizlere, efendilere ve stadlara

19 Bkn. Armstrong,A Short History of Myth, s. 4.


26/345


MLEL


25

ynelik anlatlan birok sra d yk ile aalarn, talarn, yatr-

larn, trbelerin faziletine ve beldelerin, soylarn, kiilerin kkeni-

ne ynelik anlatlan saysz yk bu ekilde dnlebilir. Tarihteyaam ahsiyetlere gsterilen ar ilgi, ou zaman bu kiilere

ynelik kutsal anlatlar eklinde karmza kar. Bylelikle rne in

Hz. Ali, kale kapsn zrh olarak kullanan, kesik balarla mcadele

eden insan st bir figr ekline brnrya da eyhler ve ermi-

ler, tayy mekan yapabilen, insanlarn iinden geenleri okuyabilen

ve uup-kaabilen olaanst ahsiyetlere dnr.

Son olarak kutsala ilikin anlatlarn evrensel dzeyde yaygnkarakterine de deinmek gerekir. Bu anlatlar, yalnzca belirli dini

geleneklere ya da toplumlara zg deildir. ster kendisini belirli

bir inan sistemine bal olarak grsn ister grmesin, her insann

yaamnda kutsala ilikin anlatlara ya da mitoslara bir ekilde yer

verilir. nsan iinde yaad sosyal evreye, yaamna yne veren

paradigmalara, kendisini bal hissettii deerlere ve sahip olduu

ideolojilere dayal olarak ou zaman farknda bile olmadan bir

takm kutsal alanlar oluturur ve zamanla kanlmaz olarak bukutsallara ynelik eitli anlatlar ortaya kar. rnein bu ba-

lamda Marxist ideolojiye bal bir kii iin snf mcadelesi tarih

boyu insanlar aras ilikilerde belirleyici bir deerdir; bu mcade-

lenin bitimiyle snflarn ortadan kalkaca ve adeta -eitli dinler-

deki tanmlamayla- bir altn an yaanaca bir gelecek tasarla-

nr. Bylesi bir gelecek tasavvuruyla eitli dinlerdeki eskatolojik

beklentileri ieren mitoslar arasndaki paralellik dikkat ekicidir.

Grld gibi kutsala ilikin anlatlar ifade eden mitoslar,

zamanla deiebilen ve kltrden kltre geiken yapsyla insa-

nn olduu her yerde bir ekilde varln srdrmektedir. nsan

bu anlatlar yoluyla kendisini ve iinde yaad evreni tanmaya,

tanmlamaya, gemie ve gelecee ynelik bilinmeyeni alglamaya

ve metafizik lemle irtibat kurmaya almaktadr. Kutsala ilikin

anlatlar kutsal metinlerin ve dini sylemin ayrlmaz bir parasn

oluturmaktadr. Her din kendi hakikat anlayna paralel olarak

bu anlatlar inananna aktarmaktadr. nanan her bir birey tarafn-


27/345

inasi GNDZ

MLEL


26

dan mutlak hakikatin ifadesi olarak kabul edilen bu anlatlarn

evrensel dzlemde bir hakikat ierip iermedii ise dinin temel

hakikat retisi erevesinde ele alnp deerlendirilmesi gerekenbir durumdur.

Talking About the Sacred:

Myth in Religious Discourse

Citation/: Gndz, inasi, (2009). Talking About the Sacred: Myth in ReligiousDiscourse, Milel ve Nihal, 6 (1), 9-26.

Abstract: The beliefs as well as the experience of the sacred are quite important in humanlife. It is noticeable that the focus of the religious discource which is mainly based onthe religious sources is about the description of the sacred. Not only in the beliefsystems which are called religion in traditional meaning but in every case related tohuman being, it is seen that the sacred somehow manifests. The myths which are

the stories of the sacred are also quite important in religious discourse. The usageand description of the myth according to the positivist paradigm has been anobstacle in true/proper understanding of the myths.

Key Words: Sacred, myth, religion, religious discourse, religious truth.


28/345

MLEL

VE NHALinan, kltr ve mitoloji aratrmalar dergisi

cilt 6 say 1 Ocak Nisan 2009

Mit, Tarih ve GereklikSorunu zerine Notlar

Cengiz BATUK*

Atf/: Batuk, Cengiz (2009). Mit, Tarih ve Gereklik Sorunu zerine Notlar, Milel ve Nihal,6 (1), 27-53.

zet:Mit terimini ok farkl ekillerde tanmlamak mmkndr. Fakat Dinler tarihi asn-dan mit kutsala dair yk ya da anlatdr. Bu nedenle de Eliade ve Pettazzoni gibidinler tarihileri ve Vico, Nietzsche, Tillich ve Ricoeur gibi dnrlere gre mit ge r-

ektir. Ancak modern dnya asndan mitler, safsata, cehalet, illzyon ve yanllklaedeerdir. Oysa mitler anlamsz ve faydasz masallar deillerdir. Onlar gerek anla-tlardr ve ancak iirsel bir anlatma sahiptirler. Bu makalede mit, tarih ve gerekliksorunu tartlacaktr.

Anahtar Kelimeler:Mit, hakikat, yk, anlat, kutsal.

Mit hakiki bir tarihtir nk kutsal bir tarihtir.1Mit sonsuz sayda kendine zg tanmn konusu olan bir kavramdr.2

- I -

ki bin yldan fazla zamandr dnrlerin yakn ilgilerine mazhar

olan3 ve son iki yzyldr yle ya da byle gndemde kalmay

baaran mit daha ok anlamla balayan modern bir uydur-* Yrd. Do. Dr., OM lahiyat Fakltesi Dinler Tarihi Anabilim Dal.1 Raffaele Pettazzoni, The Truth of Myth, Sacred Narrative Reading in the Theory

of Myth, ed. Alan Dundes, Berkeley-California: University of California, 1984,

s.102.2 Andrew Von Hendy, Modern Construction of Myth, Bloomington: Indiana

University Press, 2001, s.xi.3 J.W. Rogerson, Slippery Myth, Sacred Narrative Reading in the Theory of Myth,

ed. Alan Dundes, Berkeley-California: University of California, 1984, s.63.


29/345

Cengiz BATUK

MLEL


28

ma/icat m?4 Yoksa sembolik dil ve hayalci dnce hakkndaki

modern phenin en byk kazazedesi mi? Zira mit, yanl, temel-

siz, aldatc ve sahte fikirle e anlaml olarak grlmektedir.5

Nite-kim Osmanlda mitolojiyle ilk karlamalardan birine ahitlik

eden emseddin Sami, zavall insanlarn batl inanlar olarak

nitelendirir ama yine de bilinmesi, renilmesi mutlaka elzem olan

bir konu olarak grr. Ona gre gemii ve bugn anlamak iin

gerekli olan bir eydir.6

Mit nedir? Ya da nasl tanmlanabilir? Genel olarak kutsala

dair bir yk ya da dnyann ve insann mevcut formuna naslgeldiini aklayan kutsal anlat olarak tanmlanan mit en nemli

dinsel sylemlerden biri olarak karmzda durmaktadr. Mit

(myth) kelimesi kken olarak sz ya da konuma anlamlarna

gelen Yunanca muthos/mithosdan gelmekte olup genel anlamda

szl olarak nakledilen/anlatlan hikyelerdir. yk anlamna da

gelen mitosteriminde aalayc ya da kk grc bir ifade yok-

tur. Platon gibi ilk dnem filozoflarnn insanlar doru yoldan

saptrdklar gerekesiyle kar ktklar bilinmekle birlikte mitkelimesinin daha ok modern kullanm negatif bir ey olarak g-

rlr.7Gereklik dnyasndan ayr hatta ona zt olan hayal lemine

ait kabul edilir.8

4 Hendy,Modern Construction of Myth, s.12.5 Paul D. Avis, God and the Creative Imagination: Metaphor, Symbol, and Myth in

Religion and Theology, Florence: Routledge, 1999, s.114; Diskin Clay, PlatoPhilomythos, The Cambridge Companion to Greek Mythology, ed. Roger D.Woodard, Cambridge: Camridge University Pres, 2007, s.210.

6 emseddin Sami, Esatir,stanbul: 1311, s.7 (Yeni basks, .Sami, Esatir: DnyaMitolojisinden rnekler, ed.C.Batuk, stanbul: nsan Yaynlar, 2004, ss.21-23 ).emseddin Sami, mitoloji yerine neden esatiri kullandn Dou dillerindetarihin bu blm hakknda imdiye kadar bir ey yazlmam olduundan, d i-limizde zel bir ismi de bulunmamakla birlikte Ayet-i kerimedeki esatirul ev-velin tabirinden mitolocya murad edildiinden mitolocyakelimesini Arapaesatirkelimesiyle tercme ve muhtelif milletlerin esatirini zet bir ekilde top-lama ve yazmay uygun buldum. eklinde ifade eder. Dikkat edilecek olursa

mitolojiyle bu ilk karlamada .Sami, mitoloji kavramnn karl olarakkssay tercih etmiyor. Bu anlatlar dorudan batl kategorisine yerletirdiiiin onlar gemilerin masallar olarak karlamay uygun buluyor.

7 Alan Dundes Introduction, Sacred Narrative, s.1.8 Raffaele Pettazzoni, The Truth of Myth, Sacred Narrative, s.92.


30/345


MLEL


29

Kutsal anlatmak ya da kutsal insani terimlerle ifade etmek

iin kullanlan anlatm yntemine isim olarak seilen Yunanca k-

kenli mit kelimesinin yine bizzat Yunanllar tarafndan metafizikve dinsel alannn dna tanmas mit terimine negatif yaklamn

kaynan oluturmaktadr. Bu yzden kimilerine gre dinle ilik i-

si en zayf mitolojilerden birisi olan Yunan mitolojisi aslnda ta-

mamen halka dayanan edebi trden baka bir ey deildir.9 Oysa

Yunanllar dndaki toplumlarda sahte ve gerek yk ayrm

hibir karkla yer brakmayacak ekilde mevcuttur. Benzer bir

ayrmn mit ve mit olmayan yk balamnda Yunan mitolojisi

iin de sz konusu olduunu syleyebiliriz. Pierre Grimala gremit, dnyann mevcut dzeninden nceki bir dzeni konu alan

ve yerel ya da snrl bir zellii (alelde etiyolojik efsanede olduu

gibi) deil de, eyann doasna ait organik bir yasay aklamay

amalayan bir anlatdr. Bu yzden de bir Herakles hikyesi

mit/mitos deildir. nk burada topyekn dnya dzenini ilgi-

lendiren bir durum olmad gibi kahramanlk efsanesinden te bir

anlam da iermez.Ona gre efsanelerin iinde tanrsal unsurlarnmevcut olmas ya da tanrlardan sz ediyor olmas bizim bu efs a-

neleri dini mahiyette ve mit olarak kabul etmemizi gerektirmez.

Buna karlk tufan, Deukalion ile Pyrrann yaratlmas,

Pandorann ve Epimetheusun maceralar mittir.10

Yunanllar Miken (Mycenaean) (yaklak olarak M 1600-

1100) uygarl dneminde ok zengin bir szl gelenee sahipt i-

ler. Homeros ve Hesiodos binlerce ylanlatlacak olan byk iirle-

rini bu dnemin sonunda olutururlar. Bu anlamda bilinen en eski

mit olarak Homerosun lyada ve Odesa destanlar (epics) kabul

edilir. Bu iirler yazyla sabitlenmeden nce, ok uzun zaman di-

limi iinde ounlukla kendiliinden szl olarak kompoze edi l-

mi ekilde ortaya kmt. Bu kltrel havza bir ekilde sonraki

9 Paul Veyne, Yunanllar Mitlerine nanmlar myd? ev. Mehmet Alkan, Ankara:Dost Kitabevi Yaynlar, 2003, s.30.

10 Pierre Grimal, Mitoloji Szl Yunan ve Roma, stanbul:Sosyal Yaynlar, 1997,s.xv.


31/345

Cengiz BATUK

MLEL


30

dnrleri de etkiler Aristo bile bir eserini Poetics Mythoi olarak

adlandrr.11

Grimala gre Helenistik dnem boyunca da varln devamettiren ve gelien mit, herhangi bir ilkel dnceye tekabl etmek

yle dursun, felsefi dncenin en ziyade geliip serpildii d-

nemlerde bile giderek karmaklaan ekiller altnda varln de-

vam ettirmeyi baarmtr.12Ancak bu srete mitler olmas gere-

ken dinsel ve metafizik alann dna kaymaya balamtr. Bir ta-

raftan mitler dinden arndrlm dier taraftan kahramanlk ve

masals elerle doldurulmutur.13

Belki de bunun sonucu olarakHerakles rneinde olduu gibi kahramanlk anlatlar mit gibi

alglanmtr.14Nitekim literatrde mitten ilk sz eden kii olarak

bilinen Homeros myth kelimesini destan (epic) ifade etmek iin

kullanrken Herodotus, genellikle inanlmaz, olaanst ve asl

esas olmayan anlatlar iin kullanr.15

Bilindii kadaryla Homeros ve Hesiodosun Tanryla ilgili

olarak kulland mitsel anlatlar ilk reddeden Xenophanestir.

Xenophanese gre Homerosve Hesiodos tanrlara, hrszlk, zina

ve birbirlerini kandrma gibi insanlar arasnda ne kadar ayp ve

kusur varsa hepsini yklemilerdir. Ayrca lmller, tanrlarn

doduklarna, elbise giyip konutuklarna ve kendileri gibi bedene

sahip olduklarn dnrler. Yine herkesin kendi zelliklerine

gre tanry tasvir etmesine kar karken Etiyopyallarn kt bu-

runlu ve siyah bir tanr, Trakyallarn parlak mavi gzl ve krmz

sal bir tanr tasvir ettiklerini syler. ayet atlar, srlar ya da as-lanlarn elleri olsayd ve de tpk insanlar gibi elleriyle resim yapa-

biliyor olsalard tanrlarn, atlar at gibi, srlar sr gibi izerlerdi

diyerek insan suretinde yaplan tanr tasvirlerini hicveder. Ksaca,

11 Hendy, Modern Construction of Myth, s.22; Gregory Nagy, Homer and GreekMyth, The Cambridge Companion to Greek Mythology, ed. Roger D. Woodard,Cambridge: Camridge University Pres, 2007, ss.52-54.

12 Grimal,Mitoloji Szl, s.xv.13 Mircea Eliade, Mitlerin zellikleri, ev. Sema Rifat, stanbul: Simavi Yaynlar,

1993, s.9.14 Grimal,Mitoloji Szl, s.xv.15 Clay, Plato Philomythos, s.210; Kathryn A. Morgan,Myth and Philosophy From

the Presokratics to Plato, Cambridge:Cambridge University Press, 2004,ss.17-18.


32/345


MLEL


31

Xenophanes, antropomorfizme yani tanrlarninsan eklinde tasvir

edilmesine kar kar ve daha ok insani anlamda- fiziksel aktivi-

tede bulunmayan, bedensel deil tinsel bir varl olan ancak d-nce gcyle her eyi kontrol altnda tutan bir tek tanrya inanr.16

Eliade, Xenophanesin bu eletirilerinin tanrlarn Homeros ve

Hesiodosun anlatt biimdeki eylemlerine ynelik olduunu

syler ve ekler: Xenophanesin Polinezya kozmogoni miti ya da

Rig Vedadaki bir Veda miti konusunda ne dnrd sorusunu

sormak gerekiyor.Ancak bunu kim bilebilir? diyerek cevab da

kendisi verir.17

Xenophanesle balayan mit eletirisi zamanla Logosun kar-

snda olduu kadar tarihle de ters dmesine ve tamamen gerek

olarak varolmayan her eyi belirtmeye balamtr.18 Xenopha-

nesin dnda Sokratesin de airlere ve geleneksel yk anlatcla-

rna cahil yalanclar diyerek kar kt bilinmektedir.19 Yine Pla-

ton, mitlerde tanrlarn ahlaksz eylemlerin icraclar olarak gste-

rilmesinden duyduu rahatszl dile getirir ve Homerosun mi t-

lerini ahlaki gerekelerle reddeder.20

Yunan dnyasnda mitler karsndaki kukucu tavr kadar

uzlamac ve mitleri alegorik ya da metaforik olarak aklamaya

alan anlaylar olduu grlyor. Paul Veyneye gre mitoloji

karsnda olduka kukucu davranan Aristoteles ve Polybios,

konformizm ya da siyasi hesaplar nedeniyle Theseusun veya rz-

gar kral Aiolosun tarihsel gerekliine inanmlar ve mitleri red-

16 Monoteizme yakn bir anlay ortaya koyan Ksenophanesin monoteist olup

olmad aratrmaclar arasnda tartmal bir konudur. Kimi aratrmaclaragre de panteistir. Bk. C.C.W. Taylor, RoutledgeHistory of Philosophy Volume I,From the Beginning to Plato, London & New York: Routledge, 2005, ss.2,61,63-65;

Morgan,Myth and Philosophy, ss.50-52; Karl Vorlander, Felsefe Tarihi, ev. YkselKanar, stanbul: z Yaynclk, 2004, s.51.

17 Eliade,Mitlerin zellikleri, s.140. Eliadenin buradaki kast Vadalardaki mitlerdeya da Polinezya mitlerinde antropomorfik elerin bulunmad deil, o mitle-rin Yunan mitolojisinde olduundan daha fazla kutsal olarak kabul edilmeleri

ve daha fazla dinsel eler tamasyla ilgilidir.18 Eliade,Mitlerin zellikleri, s.9.19 Hendy,Modern Construction of Myth, s.1.20 Robert A. Segal, Myth A Very Short Introduction, Oxford-New York: Oxford

University Press, 2004, s.11.


33/345

Cengiz BATUK

MLEL


32

detmek iin aba gstermemiler sadece onlar dzeltmeye al-

mlardr. Onlarn abalarnn arkasndaki neden mitlerin geirdii

dnm sonrasnda halkn onlara artk eskisi kadar gven duy-mamasdr. Veyne, O halde, mitlerin tamamn neden reddetme-

diler? sorusunu sorar. Onlar, sonradan farkl dnemlerde di-

ni/dnceyi ya da felsefeyi mitolojiden arndrma abas iine

giren pek ok dnr de zor durumda brakan bir vakayla kar-

larlar. Mite ballk ve onu gerek kabul etme karsnda en

gevek tutumu sergileyen Yunanllar bile mitlerin batan aa

yalan olabileceine hibir zaman inanmazlar: Mitin antik dnem-

deki sorunsal,


34/345


MLEL


33

likeli ya da sakncal mitsel malzemeyi kritik etmeden kullanan farklbir dnyann, irrasyonel bir dnyann sakinleri olarak grmler-dir.23Bu yzden filozoflarn mite btnyle kar ktklarn syle-

mek zor olduu gibi onlarn ayn zamanda zaman zaman mitsel an-latm tarzn kullandklar sylenebilir.

- Mitlerin lkel Bilim ya da Bilim ncesi Dnceyi yanstt yorumu ya-pld. Gnmzde de mite kar koyanlarn nemli bir enstrman,mitlerin bilimsel bir geerliliin olmad dncesidir. Buna gremitler bilimin aksine tanrlarn kontrol altnda olan bir dnyadansz etmektedir. Ancak son zamanlarda mitin bilimsel geerliliinisorgulamak yerine mitin bilimle uygunluu tartlmaya baland vemitlerde arkaik insann bilimsel dncesinin izleri arand.24

-

Doal fenomenler zerine temellendirilen Alegorik yorum: Buna greApollon ate, Poseidon su, Artemis ay ve Hera da atmosfer olarakakland. rnein Tanrnn ba, el, ayak vb. uzuvlarnn bulunma-dn onun aza alnmayan kutsal akl olduunu ve btn koz-mosta son derece hzl dnce gcyle hareket ettiine inananEmpedokles, drt unsuru yani toprak, hava, su ve atei zaman za-man mitolojik kiiliklere brndrr. Bu drt unsur Zeus, Hera,Aidoneus ve Nestis olarak ifade edilir.25

- Ruhsal Nitelikler zerine yaplan Alegorik yorumlar buna gre Athenabilge bir hkim; Ares snrszlk, sebepsizlik; Afrodit arzu ve Hermesentelektel sezgidir (rnein Anaxagoras, Athenay sanat, Letheyiunutkanlk ve Zeusu akl olarak yorumlar.).

- Etimolojik yorumlar: Ayn zamanda mitlerin anlam oluturan oldu-u yorumu oluturulmaya alld. Dnld ki, tanrlarn gizem-leri onlarn isimlerinde ve lakaplarnda gizlidir. Platongezegenlerindzenli hareketlerini izlemek suretiyle insanlarn tanr dncesinioluturduunu iddia etti. Stoistik Kleanthes, Apollo iin iki alternatifetimoloji ne srd: ykmak, harap etmek ve datmak, defet-mek.

- Tarihsel (mukayeseli ve trevsel) yorumHeredotusa atfedilir. Mitler vetanrlar Yunan mitolojisine dier kltrlerden gemitir. rneinsonradan Poseidon diye adlandrlan tanr bir Libyal tanryken,Zeus bir Msr tanrs olan Ammondur. Yine Msr tanrlarndan olanNeithden Athena ve Horustan da Apollo tretilmitir.

- Euhemeristik (tanrlarn ve mitlerin byk kiilerin tanrlatrlmasndanortaya ktn savunan teori) yorum. Bu yorumla mitlerin tarihsel k-kenleri olduu bir anlamda tanrlarn tarihte yaam olan nemli in-sanlarn biyografilerinden gelitirildiini aklamaya alr. Yunan

23 Morgan,Myth and Philosophy, s.3.24 Segal,Myth A Very Short Introduction, ss.11-13.25 Morgan,Myth and Philosophy, ss.60-61.


35/345

Cengiz BATUK

MLEL


34

mitolojisinin iinde kahraman anlatlarnn nemli bir yer tuttuu dabir vakadr.

- Sosyolojik yorum ya da rahiplerin, hakimlerin, kural koyucularn hilesi:Sofist Critias gibileri tanrlarn sosyal dzen tarafndan icat edildiinine srerler. Epicurus insann ktlk dncesinin mitlerin kayna- olduunu; Polybius, atalarn bilinmeyenin korkusundan emin ol-mak iin tanrlar rettiklerini iddia eder. Yine Sokrates ve Platon,mitlerin ieriini airlerin fantezilerine balarlar.

- Psikolojik yorumlar nceki eilimlerde fark edilebilir. Epicurus tara-fndan inancn ve ibadetin kayna olarak korku ngrlr. Tanrlaraibadet etmek, iyi rn, baarl av vb. demekti. Bu yoruma gre e k-mek Demeterle (Yeryznn annesi, rnlerin koruyucusu); bilge-

lik Dionysosla; ate de Hephaistosla ilikilendirilir.

Modern zamanlarda gelitirilen ve bir ksm antik Yunandaki

yorum ve teorilerle paralellikler tayan mit teorileri ise yle sra-

lanabilir:26

- Bilisel (cognitive) kategorilerin kayna olarak Mit: Mit, anlal-maz/esrarengiz fenomenler iin bir yorum olarak grld. Zihinfarkl fenomenlerle ilikiyi tesis edebilmek iin evrenin belirli ynle-rini kavramsallatrmaya ihtiya duyar.

- Sembolik yorumlarn bir formu olarak Mit: Bu teoriye gre mit, iir vemzik gibi dier yaratc aktivitelerle birlikte deerlendirilmektedir.Buna gre mitlerin tpk mzik paralarnn nota, makam ve kuralla-r gibi kendi yasa, kural ve formlar vardr ve dnyann insan zih-nindeki sembolik yansmas olarak grlebilirler.

- Bilinaltnn bir izdm olarak Mit: Mit bilinaltnn rnleridir.Btn insanlar tarafndan paylalan bilinaltnn ortak bir blgesininrndrler. Bir anlamda mitler kolektif bilinaltnn rndrler.Jung ve Freudun yorumlar bu dorultudadr. Freuda gre mitler

gndz dleridirler. Rya bilincin uykuda olduu anda bilinal-tnn aa kmasysa mitler de uyankken bilinaltnn aa kma-sdr.

- nsann hayata adaptasyonunda entegrasyonu salayan bir faktr olarakMit:buna gre mitlerin kendine zg bir dnya gr vardr ve in-sanlara bunu takdim eder ve insanlarn bu sayede hayata tutunmala-rn salar.

- Davran kalb olarak Mit:bu teoriye gre mitler insanlara rol modelanlamnda davran rnekleri sunarlar.

- Sosyal yapnn merulamas olarak Mit: Hind dinlerinde olduu gibimitler sosyal yapnn devamlln salamada ok nemli ilev g-

26 Tasnif iin bk. Honko, The Problem of Defining of Myth, ss.46-48.


36/345


MLEL


35

rrler. Bu nedenle mitlerin geleneksel dokunun kabullenilmesinisalayan bir arac olduu dnlr.

- Sosyal ilgilerin belirleyicisi olarak Mit: buna gre mitler rastgele olu-mu yk koleksiyonu olarak kabul edilmezler. Tam tersine bir kl-trdeki sosyal ilgilerle mitsel temalar arasnda bir iliki sz konudur.

- Kltrel ve sosyal yapnn aynas olarak Mit: Bu teoriye gre mitler kl-tre ve topluma kar ayna vazifesi grrler. Mitler bize iinden k-t kltr ve toplumun resmini sunmann tesinde bir ey yapmaz.

- Tarihsel durumun bir sonucu olarak Mit: Mit, belli bir tarihsel durumunya da olayn yk diliyle aktarmdr. Bu yzden mitlerin kurgusuiinde yer alan olaylarn tarihsel kkenleri aratrlmal ve onlar yenitarihsel gelimeler nda yeniden dzenlenmelidir.

-

Dini iletiim olarak Mit: Mitler, tanr ya da tanrsal bir kaynaktan in-sanlara gnderilen bir mesaj olarak dnlr. Mitler gndericidenalcya farkl aralar vastasyla iletilen bir bilgi olarak grlr.

- Dini bir kategori olarak Mit: dinsel anlat metinleri olarak kabul edildi-ler. Bu metinler vastasyla dinin sosyal ya da hukuki normlar akta-rlr.

- Yap iin ara olarak Mit: Buna gre mitler yaplardr ve dil veparadigmatik adan tahlil edilirler. rnein Georges Dumzil ve C.Lvi-Straussa gre mitler bir btn olarak ele alnmas gereken yap-lardr.

- III -

Bir anlat olarak mit hikaye ya da iirsel anlatm tarzlar arasnda

nerede durmaktadr? Zira bu durduu yer mitin hakikati ve ger-

eklii sorunuyla dorudan ilikilidir. Gerek Yunanllarda gerekse

dier toplumlarda mitolojik anlat snfnda kabul edilebilecek

farkl anlatlar mevcuttur ve bunlarn tamamna mite verilen deerverilmez. Bu balamda genel olarak l bir tasnif yaplr : mit

(myth), efsane/destan (legend/saga) ve halk masallar (folktales).

Bu tr anlatmlarn iinde halk masallar/hikayeleri (folktales)

olarak adlandrlan tr nemli bir yer tutar. Her toplumda olduk-

a yaygn olan ve kurgu (fiction) olarak kabul edilen bir anlat t-

rdr. Anlatlan yk, olmu ya da olmam olabilir. Fazla ciddiye

alnmadklar gibi dogma ya da tarih olarak da kabul edilmezler.Elence temas olmakla birlikte salt elence olsun diye anlatlmaz-


37/345

Cengiz BATUK

MLEL


36

lar. Daha ok eitimsel fonksiyonlar vardr ve ahlaki bir takm

davranlar yerletirme hedefi gderler. Masallarn belli bir zama-

n ve belli bir yeri yoktur yani zamansz ve yersizdirler. Bir var-m bir yokmu


38/345


MLEL


37

lara zel tekil efsanelerin birleiminden oluan bir dier tr efsane

ya da anlat tarz da gestedir. Kahramanlksikli, ayn konuyu

aa yukar ayn kiilerle anlatan bir tarz iken, gestede aynkahramann yapt ileri anlatan bir tarzdr. Bir dieri de daha ok

tanrlar ya da tanralar zerinden insani entrikalarn anlatld

hikaye (story) ad verilen efsane tarzdr. Bu hikayelerin kahraman-

lar ounlukla tanrlardr.29 nsanlarn zaaflarnn, ihanetlerinin,

hile ve entrikalarnn anlatld ve Grimalin mit olmadn sy-

ledii bu tarz aslnda Xenophanesden itibaren mit olarak en fazla

eletirilen tarzdr.

Folklorun ya da dier bir ifadeyle halk anlatlarnn formlar

olarak mit, masal ve efsaneyi deerlendiren W. Bascom, bu ba-

lamda yapt mit mukayesesinde mitlerin uzak gemite olduu-

na inanlan ve tamamyla hakikat olduu kabul edilen, halk tara-

fndan anlatlan nesirsel anlatmlar olduunu syler. Dier anlatm

tarzlarndan farkl bir ekilde iman olarak kabul edilir ve onlara

inanlmas gerektii dnlr. Ona gre mitler, bir otorite olutu-

rurlar ve cehaletin, inanszln ya da phenin karsna dikilir-ler. Bu yzden de genellikle kutsaldrlar ve ounlukla teoloji ve

ritelle birlikte anlrlar. Mitlerin, masal ya da efsanede olduu

gibi ana karakterleri ounlukla insanlar deillerdir ama yine de

hatr saylr dzeyde insan davranlarna yer verilir. Masal ve

efsaneyle benzeen bir yn ise karakterlerinin hayvanlar, eytan-

lar, tanrlar ya da kltrel kahramanlar olmasdr. Yalnz konu

olarak onlardan ayrlarak dnyann, insann, lmn orijininden

ve nasl ortaya ktndan hayvanlarn karakterlerinden ve corafi

zellikler ile doa fenomenlerinden sz ederler.30

Benzer anlatm tarzlarna insanlarn yaklamlar farkl kltr-

lerde de benzer zellikler gstermektedir. rnein Trobriyand

Adalarnn yerli halknn anlatlar zerine incelemeler yapan

Malinowski bu yerli halkn, kukwannebu, libwogwo ve liliu adn

verdikleri kendi ilerinde farkl gruplandrmalar da olan grup

29 Grimal,Mitoloji Szl, ss.xv-xvii.30 Bascom, The forms of Folklore: Prose Narratives, s.9; Bronislaw Malinowski,

lkel Toplum, ev. Hseyin Portakal, Ankara: teki Yaynevi, 1998, ss.110-112.


39/345

Cengiz BATUK

MLEL


38

masal/anlat trne sahip olduklarn syler. Kukwannebu, tipik

halk masallar iken libwogwo, olayn kahramanlar ya da ahitleri

tarafndan anlatlan tarihsel anlatlar; tanklar bulunmayan eskidestans olaylarn anlatld efsaneler ve azdan aza geen ma-

sallar kapsamaktadr. Liliu yani kutsal masal ise mite karlk gel-

mektedir. Birinci gruptakiler ounlukla dinleyenleri elendirmek

iin anlatlrken ikinci gruptakiler hem doas gerei daha ciddi-

dirler hem de belli bir toplumsal tutkuyu doyurmay amalamak-

tadr. nc gruptakiler yani kutsal masallar (liliu), sadece gerek

kabul edilmiyorlar ayn zamanda saygn ve kutsal kabul ediliyor-

lar ve kltrel adan nemli bir rol oynuyorlar.31

Kzlderililerin de iki farkl anlat trne sahip olduklar ve

bunlar arasndaki ayrmn kendi kafalarnda olduka net olduu

grlmektedir. lk grup ykler henz mevcut formuna kavu-

mam dnyadaki bir zamanda olmu olayla ilgilidir. Bu zamanda

insan yeteneklerine tam manasyla kavumu deildir. kinci grup-

takiler gnmz anlatlarn ierir. lk gruptakiler mitler olarak

kabul edilirken ikinci gruptakiler tarih olarak kabul edilir.32

Yerli halklardan olan Pawneelerde yklerini gerek yk-

ler ve yalan(c) ykler olarak birbirlerinden ayrrlar. Gerek

ykler arasnda en ba dnyann kkeniyle ilgili olanlar alr.

yklerin kahramanlar tanrsal, doast, gklerle ya da yldz-

larla ilgili varlklardr. Yalan(c) ykler Kuzey Amerika kurdu

Coyotenin serven ve maceralarn anlatr. Gerek ykler de

kutsal ve doast bir ierik varken yalan(c) yklerde tam ter-sine dind bir ierik sz konusudur.33 Bir anlamda kutsal ve

sekler ayrm sz konusudur ve kutsal olan hakiki kabul edilirken

dieri bir gereklik deeri tamaz.

Benzer ayrmn Cherokeelerin arasnda da olduu grlmek-

tedir. Her masals ya da efsanevi zellikler tayan anlaty gerek

31 Malinowski, lkel Toplum, ss.104-110; Hendy, The Modern Construction of Myth,ss.209-210; Erich Csapo, Theories of Mythology, Malden, MA: Blackwell

Publishing, 2005, ss.3-5.32 Bascom, The forms of Folklore: Prose Narratives s.14.33 Eliade,Mitlerin zellikleri, s.15.


40/345


MLEL


39

kabul etmedikleri bilinmektedir. Onlar da kozmogoni, yldzlarn

yaratl, lmn kkeni gibi anlatlar kutsal mitler olarak kabul

ederken, hayvanlar ya da doa gibi eylerle ilgili olan anlatlarkutsallk nitelii tamayan ykler olarak nitelendirirler. Bunun

tesinde mitler pek ok kabilede ylesine kutsal kabul edilir ki,

kadnlarn ya da ocuklarn yani dine kabul treninden gememi

olanlarn nnde okunmaz. Dier ykler gibi herkesin bildii ya

da anlatt/anlatabildii ykler deillerdir. Sadece yallar, b-

ycler ya da rahipler gibi belirli kiiler tarafndan bilinir ve oku-

nurlar. Okunma eylemi de herhangi bir zamandan ziyade bayram,

kutlama ya da bir ritelle birlikte zel bir zaman diliminde ok u-nur. Okuma genellikle ezberden ve yksek sesli olarak gerekleti-

rilir.34

Bu rnekleri artrmak pekala mmkn. Malenezya takm ada-

larndaki yerli halklar ve benzeri yerli halklar zerinde yaplan

aratrmalar gstermitir ki tm bu toplumlarda kutsaln bir ifade-

si olarak bir takm ykler bulunmaktadr. Bu yklerle dnyann

varoluu, insann varoluu, insan ve tanr/tanrlar arasndaki ilikive denge, dnyann sonu, te dnya, te dnyada olacak olanlar

vb dine dair, kutsala dair btn tasavvurlar, insani terimlerle ve

insanlarn alg dzeyine uygun olarak sembolizmin, alegorizmin

ve metaforik anlatmn btn tekniklerini kullanarak anlatlr. Ba-

zen bir fasulye, bazen bir msr tanesi bazen bir veli zat, bazen tanr

ya da tanrnn olu insanlara hakikati anlatr. Mitolojilerde bazen

tanrlar insan bedenine inkarne olup yeryzne iner ve insanlara

yardmc olurlar ya da bazen azab getirirler. Xenophanesten itiba-

ren kutsala dair bir konuma dili olarak mitsel sylemin kullanl-

mas daima eletirilegelmitir. Bir anlamda yce ve ulvi olan

sufliye ait olan terim ve eylemlerle anlatlmaktadr. Btn bu ele-

tiriler hakllk pay tamakla birlikte mitlerin yaygnl ve onlara

yklenen anlamlar, yle kolayca bir kenara atlacak ya da atlabile-

cek bir ey olmadn gstermektedir.

34 Eliade,Mitlerin zellikleri, s.15.


41/345

Cengiz BATUK

MLEL


40

Mitin, aylak bir insann kendi fantezilerinibabo brakarak

dledii bir rapsodiden ok, arl iyice duyulan ve son derece

nemli kltrel bir g olduunu dnen Malinowski, AlmanDoa-Mitoloji Ekolnn mitin kltrel ilevini dikkate almadan

halk masal, efsane saga, kutsal efsane ya da miti ayn kategoride

deerlendirdii iin eletirir. Oysa bunlar son derece kolay ayrt

edilebilir trlerdir.35 Zira mit, vahi/ilkel bir topluluk iinde var

olduu biimiyle yalnzca anlatlan bir yk deil yaanan bir ger-

ekliktir. Bu toplumlarda mitin altnda yatan olaylarn uzak ge-

mite ortaya ktna, dnyann ve insann yazgs zerinde etki-

sinin srdne inanlr. nanm Hristiyanlar iin yaratl, ilkgnah ve sann armhta kurban edilmesiyle gnahlarn denme-

si neyse, ilkel insanlar iinde mit odur.36

- IV -

Paul Veyneye gre mitin logos ile dzeltilmesi akln bir zaferi ol-mak yle dursun, samalyla aknlk veren eski bir projedir37

ve Eliadeye gre bu proje sonusuz kalmtr. Zira, mit, tarihin

kefedilmesiyle ya da baka bir anlatmla Yahudi-Hristiyan dn-

yasnda tarih bilincinin uyanmasyla ve bunun Hegel ve ardlla-

rnda gelimesiyle, insann varoluu ile temsil edilen Dnyada, bu

yeni var olma biiminin tam olarak zmlenmesiyle, alabilmi

ve logos karsnda bir anlamda kaybetmitir. Ancak bu grnen

duruma ramen Eliade, mitsel dncenin ykldn sylemekte

kararsz kalndn ifade eder. Mitsel dnce bir ekilde varln

srdrmeyi baarmtr. Eliadeye gre en ilgin olan nokta ise

tarih ve tarihsel gereklik karsnda gerilemesi gereken mit, varl-

n zellikle tarih yazmnda korumaya devam ediyor olmasdr.38

Oysa aydnlanma sonras yeni deerler zerinde ykselen ada

35 Malinowski, lkel Toplum, s.99.36 Bronislaw Malinowski, By, Bilim ve Din, ev. Saadet zkal, stanbul: Kabalc

Yaynevi, 2000, s.98; Malinowski, lkel Toplum, ss.102-103.37 Veyne, Yunanllar Mitlerine nanmlar myd?, s.12.38 Eliade,Mitlerin zellikleri, s.107.


42/345


MLEL


41

Bat insan, akln kullanarak tutkularndan, bilinaltndan, tarih ve

geleneklerinden kurtulup zgrlemesi d, ondokuzuncu yzyl

sosyal bilim dncesinin en derin temas olmutu. Bu anlaydorultusunda ilerlemeci tarih anlay gelitirildi ve pozitivist

dncenin karsndaki her ey ilkel ve geri kalm ilan edilerek

mahkum edildi. Ancak on dokuzuncu yzyln armaan olan iler-

lemeci tarih anlay yirminci yzylda tuzla buz olacakt:

Comteun insann kanlmaz baars olarak grd pozitif akl,

Webere bir demir kafes gibi grnecektir.39

Aslnda mitin aydnlanmaya ve pozitivizme derinden ve ses-siz kar koyuu daha erken tarihlerde Giambattista Vicoyla ba-

lar. Vico, Yeni Bilim, adl r aan almasyla mitsel dncenin

ya da ilkel ve geri kalm kabul edilen topluluklarn dnme tar-

znn bilimsel olmad tezine kar kar. Ona gre bu insanlarn

da belli dnme tarz ve kendilerine zg bilimsel yntemleri

vardr. Kesinlikle modern insann bilimsel yaklamyla ayn nok-

tada bulumuyorlard. Ancak bu onlarn da bir takm bilgilere sa-

hip olmadklar anlamna gelmiyordu. Vicoya gre modern aninsanlar antik dnemdekilerin bilmedii, cahili olduu pek ok

eyi kefetmitir. Lakin dier taraftan antikler de hl modern in-

sann bilemedii birok eyin bilgisine sahiptir.40lk bilim mitoloji-

dir ve tarihte iirle balamtr. Zira ilk insan iirsel bir dille ko-

numaktadr. Vico, iir ve mitoloji arasnda da bir balant kurar.

Homeros rneinde olduu gibi iir yoluyla insani eylemler kayda

geirilir. lk kayda geen iirsel anlatlar dinsel temaya sahiptir.

Yunanllarn ilk efsaneleri (sages) teolojik iirlerdi ancak sonradan

kahraman iirleri bunlarn arasna girdi.41 Dier taraftan Vico,

Homerosa Yunan mitolojisini dinsel temalardan arndrd eklin-

deki ithama karn fazlaca deer verir. Ona gre insan aama aa-

39 Paul Rabinow ve William Sullivan, Yorumcu Eilim: Bir Yaklamn Douu,

Toplum Bilimlerinde Yorumcu Yaklam, ed. P.Rabinow ve W.Sullivan, ev. Taha

Parla, stanbul: Hrriyet Vakf Yaynlar, 1990, s.1.40 Giambattista Vico, On the Study Methods of Our Time, tr. Elio Gianturco, Ithaca

and London: Cornell University Press, 1990, s.4.41 Giambattista Vico, The New Science, trans. T. G. Bergin M. H. Fisch, Ithaca and

London:Cornell University Press, 1984, s.73, Prg.199.


43/345

Cengiz BATUK

MLEL


42

ma sosyallemitir ve bu aamalar mitlerin ya da onun tabiriyle

fabllarn geirdii deiimle aklar. Vicoya gre insann deiim

ve dnmne tanklk eden airlerin a vardr: lki teolojikairlerin adr. Bu ada airler mitleri/fablleri doru ve yaln

olarak yani ilk halleriyle, bozulmam saf halleriyle aktarmlardr.

kinci a, kahramansal airlerin adr ve bunlar fablleri deiti-

rip bozmulardr. nc a ise Homerosun adr ki bu ada

airler fablleri bozulmu ve deimi halleriyle almlardr.42

Fabller bozulma srecine girdiinde Yunan halk nem verdikleri

dinlerini korumak adna kendi adetlerini tanrlara atfettiler. yle

ki, fabllere uygunsuz, irkin ve mstehcen anlamlar verdiler. By-lelikle mitler ilk manalarndan uzaklatrlarak antro-pomorfik bir

yapya brndrlm, din korunmaya allrken aksine nem-

siz hale getirilmitir. Nitekim Jove (gk tanr), bir kartal tarafndan

uurulan bir tanr haline getirilirken Neptn ve Kibele bir aslana

bindirilmitir. Homeros ise ona gre zaten bozulmu olan bu gele-

nei almtr. nk yapt olaanst ie ramen o felsefi ve

esoterik hikmete (wisdom) sahip biri deildir. Oysa ilk adafabller, mithoskelimesinin asl anlamnda olduu gibi gerek anla-

tlar olarak kabul edilmiler ve Yunanllar bizzat kendileri gerek

anlatolarak tanmlamlardr.43

Eliadede de Homerosun bir teolog ya da gerek bir mit yaza-

r olmadn dnr. Homerosun Yunan dini ve mitolojisini

btn olarak sunmak gibi bir derdi olmadn syleyen Eliade,

Homerosun Platonun iddia ettii gibi btn Yunanllar eittiini

kabul etmekle birlikte onun asker ve feodal aristokrasinin yele-

rinden oluan ok zel bir toplulua hitap ettiini belirtir. Bu okur

kitlesinin zellii dolaysyla da iirlerinde onlarn ilgisini ekme-

yen din ve mitolojiyle ilgili grleri fazlaca anlatmak istemez. Bu

yzden Eliadeye gre bir dinsel metinde bulunmas gereken gece,

cehennem, lm ve cenaze treni, cinsellik, dourganlk, yaam,

42 Vico, The New Science, s.329, Prg.905.43 Vico, The New Science, s.127-128, 301-302, 309-311, 329, Prg. 401, 402, 781, 808,

814, 905.


44/345


MLEL


43

lm sonras hayat ve te dnya gibi temalardan sz etmez. Ancak

Homerosu anlay mitlere yaklamda belirleyici olmutur.44

Mit ve dier anlatm tarzlarnn arasnn hemen hemen btntoplumlarda ayrld ifade edilmiti. Vico, hayvan masal anla-

mnda kullanlan fabl terimini mitle ayn anlamda kullanr. Ona

gre mantk (logic) terimi logostan gelir ve logosun ilk ve uygun

anlamfabula,fabledir ve talyancayafavella yani konuma (speech)

olarak gemitir. Yunancada isefableayn zamanda mythos, olarak

yani Latincede mutusyani sessiz/dilsiz (mute) kelimesinden treti-

len mit(os) olarak adlandrlr. nk konuma, balangta henzkonumann olmad sessiz (mute) zamanlarda zihinsel veya ia-

ret dili olarak domutur. Bu yzden logos hem szdr hem de

dncedir. Mythos da gerek konuma vera narratio olarak tanm-

lanr.45 Pettazzoniye gre Vico, mitin sahihliini ve orijinalliini

ilk ilan eden kiidir. Ancak buna ramen layk olduu ilgiyi uzun

sre gremez. Onunla benzer fikirleri savunan Romantikler bile

onu grmezden geldiler der Pettazzoni.46

Sonraki yllarda Viconun at yoldan onun farknda olarak

ya da olmayarak- pek ok bilim adam ve teolog ilerler ve mit kav-

ramna yeni anlamlar getirirler ya da daha dorusu yukarda ak-

lanmaya alld zere asli anlamn kefetmeye alrlar. Ama

daima, mitolojiye kar duru sergileyen Yunanl filozoflardan beri

mitin gerek olup olmad; tarihle uyumlu olup olmad ya da

tarihin bizzat kendisi olup olmad sorular sorulmaya devam

eder. Yukarda mit, efsane, masal ayrmnda ve mitlerin canl o l-duu toplumlarda, mitlerin hem kutsal hem de gerek kabul edil-

diini sylemitik. Bunun dnda mitlerde anlatlan ontolojik,

kozmolojik hadiseler ne kadar fiziksel gereklie ya da modern

bilimin bulgularna uyuyor?

44 Eliade,Mitlerin zellikleri, s.141.45 Vico,The New Science,s.127-128, Prg. 401; Logosun Latincedeki anlam: 1. yk,

menkbe (ksa hikaye), masal (ounluklakk drc masallar), peri ma-sallar ve bo lakrd. 2. Saylar arasndaki iliki prensibi, oran. Oxford LatinDictionary, Oxford: Clarendon Press, 1968, s.1041.

46 Raffaele Pettazzoni, Tanrya Dair, ev. Fuat Aydn, stanbul: z Yaynclk, 2002,ss.86-87.


45/345

Cengiz BATUK

MLEL


44

Samuel Henry Hookea gre mit, belli bir durumun ortaya -

kard insan hayal gcnn (imgeleminin) rndr ve belli bir

ey yapma niyetini gsterir. Bu yzden mit hakknda sorulacakolan doru soru, onun gerek olup olmad deil onunla ne

yapmak niyetinde olunduu sorusudur.47Ya da fiziksel gereklik-

le veya tarihle mitolojik yky mukayese etmeye almak, mite

fiziksel gereklik dnyasndan bir kant bulmaya almak abestir.

Mitin tarihin ilk dnemlerindeki insanlarn bilim anlaylarnn bir

rn olduu sav da savunulmakla birlikte birok bilim adamna

gre mitler bilimsel gereklikler ina etme amacnda deildir. Ni-

etzscheye gre mit bir kltrn olmaz olmaz art; en nemli yaptadr. Ona gre kltrmze salam bir temel kazandracak ve

onu tarihin andrc etkilerinden koruyacak ortak bir mitle yaa-

mak yerine, safdil bir iyimserlikle ve bilgi inancyla yaamaya al-

rz48: Mit olmaynca her kltr kendi salkl yaratclk gcn

yitirir: btn bir kltrel hareketi ancak mitler tarafndan tanm-

lanm bir ufuk tamamlar ve birletirir. Hayal gcnn ve

Apolloncu dn btn glerini amaszca dolamaktan yalnzcamit kurtarr. Mit imgeleri, farkna varlmadan her yerde bulunan

eytans muhafzlar olmal; toy ruh onlarn bakm altnda olgun-

lamal, insana hayatn ve verdii mcadeleleri yorumlamakta

onlarn iaretleri yardmc olmaldr. Devlet bile, kendisinin dinle

balant kurmasn ve mitik fikirlerden gelimesini salayan mitik

temelden daha gl hibir geleneksel yasa tanmaz.49

47 Samuel Henry Hooke, Middle Eastern Mythology, Harmondsworth: Penguin

Books, 1963,s.11.48 Allan Megill,Arln Peygamberleri, Nietzsche, Heidegger, Foucault, Derrida, ev.

Tuncay Birkan, Ankara:Bilim ve Sanat Yaynlar, 1998, s.126.49 Friedrich Nietzs

Documents

MilelveNihal_c6_s1