-
Miloš Šolaja, ĐorĊe Tomić, Davor Strika
MLADI I BEZBJEDNOST: IzmeĊu prijetnje i uĉešća
Izdavaĉ
Centar za meĊunarodne i bezbjednosne studije Banja Luka
2015.
Glavni i odgovorni urednik
Prof. dr Miloš Šolaja
Prelom i štampa
Grafid, Banja Luka
Za izdavaĉa
Bojan Šolaja
Centar za meĊunarodne i bezbjednosne studije Banja Luka
Kralja Petra Prvog KaraĊorĊevića Banja Luka 93
Telefon +387 51 212 411
Telefaks +387 51 218 522
Email: [email protected]
www.cirbl.org
Projekat „Demokratski procesi i bezbjednost u Bosni i
Hercegovini“
Project “Democratic Processes and Security in Bosnia and
Herzegovina”
“Ovaj projekat je omogudila velikodušna podrška američkog naroda
putem Američke ambasade u
Sarajevu i svi stavovi, mišljenja i zaključci izneseni u
projektu ne odražavaju nužno stav Američke
ambasade ili Vlade SAD, ved isključivo autora.“
-
Prof. dr Miloš Šolaja, ĐorĊe Tomić MA, Davor Strika MA
MLADI I BEZBJEDNOST: IzmeĊu prijetnje i uĉešća
Banja Luka, 2015.
-
MLADI I BEZBJEDNOST: IZMEĐU PRIJETNJI I UĈEŠĆA
Da li možemo sebi dozvoliti jedinstven i jednostavan pogled na
pitanje bezbjednosti?
Drugim rijeĉima, da li ovaj pojam svima i svuda znaĉi isto?
Sudeći po savremenim
gledištima u studijama bezbjednosti, odgovor je negativan. Iako
se radi o vitalnoj vrijednosti i
jednom od temeljnih elemenata društva, sadržaj ovog pojma
promjenjiv je i podložan
razliĉitim tumaĉenjima, kao i manipulaciji. OdreĊenje
bezbjednosti u najosnovnijem smislu,
kao „odsustva prijetnje ili ugrožavanja interesa“ samo
djelimiĉno pomaže u shvatanju šta se
krije iza tog pojma u svakodnevnoj upotrebi.1
Da bi se uopšte moglo pristupiti ovom problemu, od pomoći su
pitanja koja kao
osnovna navodi Pol Vilijams:
1) Šta je bezbjednost?
2) Ĉija bezbjednost?
3) Šta se shvata kao pitanje bezbjednosti?
4) Kako možemo postići bezbjednost?2
U svakom društvu ljudi će na ova pitanja dati odgovore na manje
ili više razliĉite
naĉine. U svakom sluĉaju, teško je bilo postići jednoznaĉnost po
ovom pitanju u bilo kojoj
sredini. Poseban problem stvara uĉestalo korištenje pojma
bezbjednosti bez postavljanja ovih
pitanja ili bez preispitivanja njegovog sadržaja. Znaĉaj ovog
pitanja još je veći uzme li se u
obzir upotreba bezbjednosti kao vrijednosti u javnom govoru.
Upravo stoga, bezbjednost je u
društvenom smislu pojam koji se gradi i kojem se podrazumijevaju
samo osnovne konture:
ideja da se radi o odsustvu opasnosti i prijetnje. Šta će se u
tom okviru konkretno naći, koji
akteri, koje pojave, naĉini zaštite, dozvoljena sredstva,
politike..., zavisi od spleta procesa
koji se samo dijelom dešavaju u javnosti. Ipak, u javnom
djelovanju može se postići mnogo
da se razumiju ti razliĉiti pogledi, da se prema njima obrazuje
konstruktivan stav i da se meĊu
njima razvije dijalog i razmjena.
U sluĉaju Bosne i Hercegovine, u duboko podijeljenom
poslijeratnom društvu, ova
pitanja nose posebnu težinu. Bezbjednost može biti predmet
ozbiljnih razdora i sukoba, kao i
mogući teren susreta stavova, prepoznavanja zajedniĉkih interesa
i otvaranja prostora za
zajedniĉko djelovanje. Shvatanje da u odgovorima na ĉetiri
temeljna pitanja bezbjednosti u
BiH imamo pluralizam perspektiva poĉetna je pretpostavka od koje
je krenulo istraživanje.
Razliĉito shvatanje ko i od ĉega treba da se zaštiti, meĊutim,
ne znaĉi nužnost sukoba. Ovom
projektu cilj je bio da ukaže na sliĉnosti i razlike u poimanju
koje imaju mladi na temu
1Sveobuhvatan pregled definicija i poimanja bezbjednosti može se
naći, pored ostalog, u: Allan Collins,
Suvremene sigurnosne studije, Politiĉka kultura, Zagreb, 2010, i
Filip Ejdus, Međunarodna bezbednost: teorije,
sektori i nivoi, Službeni glasnik, BCBP, Beograd, 2012. 2Pol
Vilijams, Uvod u studije bezbednosti, Službeni glasnik, FPN,
Beograd, 2012, str. 44.
-
bezbjednosti i sopstvene uloge u njoj. Ovaj cilj ne znaĉi
izriĉito traganje za razlikama niti
isticanje sliĉnosti po svaku cijenu. I jedna i druga strana
imaju svoj udio u rezultatima, kako
će kasnije biti pokazano.
Posao CMBS u ovom projektu organizovan je oko sljedećih
istraživaĉkih pitanja:
1. Kakvi su stavovi mladih u tri razliĉite sredine u BiH (u
Bihaću, Brĉkom i Trebinju) o
bezbjednosti?
2. Koliko ta ciljna grupa ocjenjuje da je upoznata sa akterima,
pojavama i, posebno,
prijetnjama bezbjednosti?
3. Na kojim nivoima i u kojim oblicima opažaju bezbjednosne
pojave i procese, kao i
prijetnje?
4. Kako vide svoju ulogu u tim pojavama i procesima?
5. Kakve se sliĉnosti i razlike javljaju po pitanju osnovnih
demografskih parametara koje smo
izdvojili?
Bezbjednost – proširen i produbljen pojam
Koncept bezbjednosti koji je usvojen u ovom projektu prevazilazi
usko, tradicionalno
shvatanje bezbjednosti kao državne funkcije održavanja zaštite
na osnovu posjedovanja sile.
U duhu savremene nadogradnje bezbjednosnih studija, primijenjen
je prošireni i produbljeni
koncept. Ovo znaĉi da se odsustvo prijetnji i ugrožavanja ne
doživljava samo kao pitanje
opstanka zajednice, naroda ili države, već se proširuje na
ukupno društveno djelovanje, u
razliĉitim oblastima i na nivoima koji se protežu od
neposrednog, lokalnog, do
najsveobuhvatnijeg – globalnog. Tendencija bezbjednosnih studija
je, prema tome, usmjerena
ka otvaranju i nadograĊivanju poimanja bezbjednosti, od
ekonomskih pitanja, preko ljudskih
prava do ekologije.3 Podjela na sektore pokušaj je da se
sistematizuje to proširenje. Tako se,
pored tradicionalnog, vojnog, izdvajaju još i politički,
ekonomski, društveni (socijetalni) i
ekološki.4 Razvoj studija po nivoima predstavlja
„produbljivanje“ pojma bezbjednosti, koja se
posmatra van okvira klasiĉne, državne ravni. Tako se izdvajaju
nivoi ljudske, nacionalne
(državne), regionalne i globalne bezbjednosti.5
Upravo u ovim, širim i dubljim dimenzijama bezbjednosti
nastojali smo da rasvijetlimo
problem percepcije i uloge mladih u BiH. Prema tome, ovde se ne
radi o klasiĉnom odnosu
„omladine i bezbjednosnih struktura“. Naprotiv, u pitanju je
dinamiĉko i sveobuhvatno
shvatanje nešeg ukupnog društvenog života kao bezbjednosno
važnog. To ne znaĉi da se
kontrola, prinuda i sila dovode u sve pore života. Naprotiv.
Svim aspektima društvenog
3Opširnije u: Allan Collins, „Uvod: Što su sigurnosne studije?“,
u A. Collins, Suvremene sigurnosne studije, op.
cit. TakoĊe: Barry Buzan, Lene Hansen (eds.), International
Security. Volume III: Widening Security, Sage
Publications, Los Angeles/London/New Delhi/Singapore, 2007.
4Prema: F. Ejdus, Međunarodna bezbednost, op. cit.
5ibid.
-
postojanja pridaje se znaĉaj i oni se, zapravo, dovode u oblast
bezbjednosti i „osvajaju“ je.
Praktiĉno reĉeno, u tom sluĉaju i siromaštvo, diskriminacija ili
zagaĊenje nisu samo
„problemi“ društva, već mogu sami po sebi biti shvaćeni kao
bezbjednosne prijetnje. Ovaj
pomak je od izuzetne društvene i politiĉke važnosti, jer daje
peĉat bezbjednosti oblastima i
problemima koji ranije nisu bili u toj kategoriji. Taj peĉat je
važan, jer bezbjednost kao jedna
od najvitalnijih kategorija posebno može da motiviše, utiĉe na
ishod politiĉkih procesa,
podstakne na sukob ili na saradnju. Širenje i produbljivanje
ovog pojma, prema tome,
drastiĉno može povećati znaĉaj životnih pitanja za ljude u BiH,
koja su veoma ĉesto otisnuta
s dnevnog reda zarad usko i tradicionalno shvaćene bezbjednosti.
Tim prije što to
potiskivanje s dnevnog reda ne znaĉi da su ova ekonomska,
društvena i ekološka pitanja
manje važna i da neće i sama „isplivati“ na površinu.
Shodno tom širokom shvatanju zamišljeni su i „bezbjednosni
procesi“ o kojima je
rijeĉ u ovom projektu. Govorimo o dinamikama, komunikaciji,
razmjeni i meĊusobnom
djelovanju ljudi u njihovoj svakodnevici i to imenujemo kao dio
širokog, demokratskog
shvatanja bezbjednosnih procesa. Mladi kao njihovi akteri
posebno su zanimljivi kao mogući
nosioci novih, efikasnijih praksi, ali i mogući akteri sukoba i
retrogradne dinamike. Da bismo
mogli u potpunosti sagledati njihovu ulogu, potrebno je krenuti
od njihovih stavova, što je, na
ograniĉenom podruĉju u BiH, bio cilj ovog istraživanja.
Okviri istraživanja
Projekat „Democracy processes and security in Bosnia and
Herzegovina“, sproveden uz
podršku Ambasade Sjedinjenih Ameriĉkih Država u BiH, imao je,
dakle, za cilj da rasvijetli
dio problema shvatanja bezbjednosti, i to iz ugla mladih.
Shvatajući bezbjednost ne samo kao
jednu od funkcija državnog sistema, već kao široki društveni
proces u kojem ulogu igraju sve
socijalne kategorije, opredijelili smo se za grupu koja je veoma
ĉesto prikazana kao objekat,
„korisnik“ bezbjednosti, kao „oni koje treba zaštititi“, ali
izuzetno rijetko kao aktivni uĉesnik
sveobuhvatnih „bezbjednosnih demokratskih procesa“. Mladi, koje
smo ovde ograniĉili na
uzrast od 35 godina,važan su dio ukupnih društvenih odnosa i
kontakata koji se ne može
ograniĉiti samo na ulogu pasivnog elementa koji oĉekuje zaštitu
i uživa u bezbjednosti. S
druge strane, ovo nipošto ne znaĉi da se razliĉite grupe u
društvu ukljuĉuju u tradicionalnu
bezbjednosnu ulogu putem prinude sile, što je prerogativ
zvaniĉnih institucija sistema.
Učešće se shvata kao aktivnost u opštoj, javnoj i privatnoj,
zvaniĉnoj ili nezvaniĉnoj razmjeni
informacija i stavova o pitanjima koje društvo ocjenjuje kao
bezbjednosna. U tom smislu, u
proširenom, društvenom shvatanju bezbjednosti ne oĉekuje se od
bilo koje društvene
kategorije ili grupe da preuzme ulogu policijskih ili drugih
bezbjednosnih institucija. Oĉekuje
se njihova otvorenija komunikacija, otvorenost institucija i za
informacije, ali i za stavove,
mišljenja i vrijednosti koje imaju graĊani i doprinos koji se
može stvoriti u zajednici. Na taj
naĉin, radeći svakodnevno i u razliĉitim oblastima na
otvorenijem i efikasnijem
funkcionisanju zajednice, sveobuhvatno se stvaraju osnovi za
bezbjednost u najširem smislu.
-
Ciljna grupa istraživanja oblikovana je na osnovu dva važna
izbora. Prvi je usmjerenje na
mlade kao na posebno osjetljivu društvenu grupu, kako je
prethodno i objašnjeno. Drugi
izbor tiĉe se podruĉja na kojem je istraživanje sprovedeno. Na
prvi pogled je jasno da se radi
o razliĉitim i udaljenim sredinama u geografskom smislu. Bihać
na krajnjem zapadu FBiH i
BiH, Trebinje na jugoistoku RS i BiH, Brĉko kao zasebna jedinica
na sjeveru. Dalje, još je
zanimljiviji njihov društveni i politiĉki položaj. Iako ova tri
grada predstavljaju regionalne
centre, Brĉko ĉak i više od toga, na širem planu u BiH oni ne
predstavljaju vodeće i centralne
sredine oko kojih se stvaraju glavni društveni i politiĉki
tokovi. Utoliko su i odabrani gradovi,
kao i populacija mladih, marginalizovani u ovim procesima, iako,
s druge strane,
predstavljaju centre na mikro-planu. Stoga je zanimljivije bilo
usmjeriti istraživanje upravo
na ova mjesta koja predstavljaju središte dešavanja u svom
neposrednom okruženju, ali su i
geografski i društveno-politiĉki relativno udaljeni od centara.
Tim prije postoji i potreba da se
u takvim sredinama istraže pogledi na bezbjednost i mogućnosti
uĉestvovanja u
bezbjednosnim procesima.
Veliĉina uzorka prilagoĊena je i brojnosti stanovništva na ovim
prostorima. Sluĉajni
uzorak obuhvata 912 ispitanika, i to u Bihaću, Brĉkom i
Trebinju. Obuhvaćeni su uĉenici,
studenti i druge osobe starosti od 15 do 35 godina.
Upitnik
Glavni istraživaĉki instrument u ovom projektu bio je upitnik
kojem je glavna namjena
bila da istraži stavove mladih o bezbjednosti i svojoj ulozi u
njoj. Prvi dio upitnika (pitanja 1-
11) usmjeren je na prikupljanje najvažnijih demografskih
podataka o ispitanicima. Pored
osnovnih podataka o uzrastu, polu, mjestu stanovanja i
nacionalnosti, uvršteni su i drugi
pokazatelji koji bi mogli otvoriti pravce za razumijevanje
problematike kojom se istraživanje
bavi. Tako je tražen i odgovor na pitanja o eventualnom
izbjegliĉkom ili povratniĉkom
statusu, a od posebne važnosti za ciljeve istraživanja su i
pitanja 9, 10 i 11, kojima se
pokušava utvrditi ukljuĉenost ispitanika u razliĉite
organizacije. PoreĊenje odgovora na
pitanja o bezbjednosti sa onima o ĉlanstvu u organizacijama može
pružiti jasniju sliku o
percepciji bezbjednosti kod grupa mladih koje su manje ili više
ukljuĉene u raznovrsne
organizacije. Ovako je, posredno, moguće dobiti više podataka o
mogućem dejstvu
društvenog angažmana mladih na njihove stavove o procesima,
pojmu i akterima
bezbjednosti.
Nastavak upitnika podijeljen je na tri cjeline, a svaka je
posvećena po jednom od tri
osnovna aspekta stavova kao psihološke veliĉine. Prvi aspekt je
informisanost i poznavanje
ĉinjenica, drugi je vrednosni sud i ocjena o pojavama i
akterima, a treći predstavlja
motivisanost da se osoba ukljuĉi i doprinese procesima o kojima
je rijeĉ. Stoga pitanja 12-19
ispitanicima daju izbor putem kojeg se oni mogu izjasniti o tome
koliko poznaju pojave i
aktere bezbjednosti koji se tiĉu BiH. Slijedi dio u kojem se
traži vrednovanje, taĉnije pitanja
20-26. Motivacija je, na kraju, predstavljena samo subjektivno.
Pitanje 27 zamišljeno je dakle
kao prilika da ispitanici sami daju sliku koju o sebi imaju po
pitanju spremnosti da uĉestvuju
-
u procesima u razliĉitim institucionalnim okvirima. Ovaj dio
rezultata, prema tome, ne
možemo smatrati objektivnim pokazateljem u smislu ĉvrste
ĉinjeniĉne osnove, ali to ne
umanjuje znaĉaj tih odgovora za shvatanje i moguće objašnjenje
problema. Subjektivnost
ovih ocjena, kao i u ostatku upitnika, predstavlja dodatnu
vrijednost jer je shvaćena kao
poruka koju nam ispitanici kao predstavnici svoje populacije
žele dati na ovu temu. Dužnost
je, ne samo istraživaĉkog tima CMBS, već i drugih struĉnjaka i
nadležnih u BiH, da pažljivo
slušaju tu poruku mladih i da na osnovu nje izvuku zakljuĉke o
položaju mladih u pitanjima
bezbjednosti u ovim sredinama.
Dok struktura upitnika prati psihološku strukturu stava, sadržaj
pitanja zamišljen je
tako da obuhvati osnovne elemente problema bezbjednosti:
aktere/organizacije, pojave i
procese. Akteri (subjekti) podijeljeni su na unutrašnje i
spoljne u odnosu na BiH. Pri tome
je važno istražiti u kojoj mjeri mladi shvataju složenost
stvarne, društvene bezbjednosne
strukture. Složenost se odnosi, s jedne strane na isprepletenost
institucija na razliĉitim
nivoima (lokalnom, kantonalnom, entitetskom, državnom,
regionalnom/meĊunarodnom,
globalnom), ali i s druge strane na raznovrsnost društvenih
uĉesnika i zainteresovanih strana
koje u zajednici mogu imati važnost za bezbjednost, a nisu dio
klasiĉne „bezbjednosne
strukture“. Od lokalnog do globalnog plana, od strogo i
tradicionalno bezbjednosnih, do
političkih i široko orijentisanih, ove institucije zapravo
predstavljaju organizacionu paletu
savremenih bezbjednosnih oblasti, kako po vertikali (razlika u
nivoima), tako i horizontalno
(baveći se razliĉitim oblastima). MeĊunarodne organizacije
odabrane za ovaj upitnik (pitanje
15) takoĊe odražavaju ovaj pristup.
Pojave su u upitniku date kao činioci i prijetnje, bilo
društveni ili prirodni, koji
predstavljaju moguće izvore uticaja na bezbjednost. Važno je,
bez prejudiciranja, postoji li i
gdje je granica izmeĊu prijetnji i ĉinilaca uopšte, saznati
percepciju ispitanika o tome.
Izabrane pojave su upravo odraz proširenog i produbljenog
shvatanja bezbjednosti. Razliĉite
oblasti života, kao i nivoi na kojima se mogu javiti prijetnje,
obuhvaćeni su pitanjima 12, 13 i
14.
Iako bi se detaljnijom analizom moglo identifikovati mnogo više
pojedinaĉnih,
usitnjenih procesa koji se dešavaju u bezbjednosnom životu BiH,
svrsishodnije i praktiĉnije
je bilo grupisati ih u osnovne smjernice prema kojima se oni
vode. Tako smo identifikovali
reforme i integracije kao osnovne kategorije procesa koji se
tiĉu bezbjednosti u BiH. Izbor
da se ograniĉimo na relativno usmjerene, institucionalno
ograniĉene i politiĉki voĊene
procese bio je svjestan i dio je istraživaĉke strategije.
Dinamiĉke pojave poput sukoba,
kriminala, politiĉkih odnosa i sl. predstavljene su kao ĉinioci.
Reforme dvaju najvažnijih
tradicionalnih sistema bezbjednosti date su kao pokazatelji
vitalnih bezbjednosnih funkcija u
državi, a odnos mladih prema njima je, prema tome, važna
kategorija za istraživanje.
Integracioni procesi sažimaju u sebi i mnogo reformskih zahvata,
ali praktiĉni razlozi
istraživanja nisu dozvoljavali dalje elaboriranje ili pretjerano
širenje upitnika u ovom dijelu.
-
Đorđe Tomić
“Stavovi mladih o bezbjednosti i sopstvenoj ulozi u
bezbjednosnim procesima u BiH” –
rezultati istraživanja
Istraživanje Centra za meĊunarodne i bezbjednosne studije imalo
je za cilj da pokaže
stavove mladih prema tri važna elementa bezbjednosti u Bosni i
Hercegovini: prijetnjama,
akterima i uĉešću u bezbjednosti kao složenom procesu u društvu.
Radi se o terenskom i
istraživaĉkom dijelu projekta „Demokratski procesi i bezbjednost
u BiH“, dakle o empirijskoj
osnovi za analizu odnosa mladih prema ovoj oblasti. Upitnik je
sproveden u Bihaću, Brĉkom
i Trebinju i obuhvatio je 325 ispitanika. Uzorak je ograniĉen na
uzrast izmeĊu 15 i 35 godina.
Odabir tri grada bio je zasnovan na geografskom, demografskom i
politiĉkom
kriterijumu. Prvo, radi se o tri sredine meĊusobno veoma
udaljene s obzirom na okvire BiH.
Regionalna raznolikost važan je element istraživanja, s obzirom
na znaĉaj fiziĉkog okruženja
na poimanje bezbjednosti. Na mikro-planu, geopolitiĉke razlike
triju gradova predstavljaju
jedan od temeljnih polaznih elemenata za graĊenje svijesti o
bezbjednosti. Razlike se, u tom
pogledu, tiĉu blizine državne granice i susjednih država,
udaljenosti od mora i planinskih
masiva, kao i rjeĉnih puteva. Zajedniĉko za sva tri grada jeste
da se nalaze na važnim
ĉvorištima za regije kojima pripadaju. Takvi geopolitiĉki
mikro-ĉvorovi predstavljaju mjesta
protoka ljudi i komunikacija, kao i razliĉitih uticaja, zbog
ĉega su posebno zanimljivi i u
širem, bezbjednosnom smislu. Demografski posmatrano, sastav
triju sredina obuhvaćenih
istraživanjem predstavlja ukupnu raznolikost u BiH. Dva grada sa
velikom etniĉkom
većinom, Bihać i Trebinje, kao i Brĉko, sa izraženijim
višenacionalnim sastavom, daju
primjer populacija koje se mogu meĊusobno porediti i
predstavljaju polazne taĉke za
kategorizaciju rezultata. TakoĊe, upitnik sadrži i druge važne
demografske veliĉine, kao što
su uzrast, pol, status izbjeglice i povratnika, kao i trenutni
nivo obrazovanja.
Slika 1: Obrazovna struktura ispitanika.
55
215
25 18
1
11
1. Osnovna škola
Srednja škola
Viša škola
Fakultet - osnovni studij
Magisterij
Bez odgovora
-
Aktivnost mladih u organizacijama važan je element ove analize,
a svega jednu petinu
uzorka u istraživanju ĉinili su mladi koji su u trenutku
popunjavanja upitnika bili ĉlanovi
neke organizacije.
\
Slika 2: Odgovori na pitanje „Da li ste član neke
organizacije?“
Iz praktiĉnih razloga, upitnik je sproveden zahvaljujući
obrazovnim institucijama:
Pravnom, Ekonomskom i Elektrotehniĉkom fakultetu u Bihaću,
Ekonomskom fakultetu i
Evropskom univerzitetu u Brĉkom, te Gimnaziji, Ekonomskoj školi
i Univerzitetu za
poslovni inženjering i menadžment u Trebinju. Za neophodnu pomoć
istraživaĉkom timu
CMBS ovdje želimo da im izrazimo zahvalnost.
Naĉin na koji mladi shvataju bezbjednost i svoju ulogu u njoj
veoma je važan za
razumijevanje problema upravljanja bezbjednosnim procesima
uopšte. Ti procesi su, zapravo,
društvene, institucionalne i politiĉke interakcije koje se
odnose na zaštitu od prijetnji po
fiziĉki opstanak, vrijednosti i slobode ljudi i institucija.
Upitnik i cjelokupno istraživanje idejno su zasnovani na
proširenom i
produbljenom konceptu bezbjednosti. Vodeća savremena literatura
iz ove oblasti
bezbjednost poima u širokom spektru društva, kao i u dubljim
nivoima prava i sloboda, za
razliku od tradicionalnog, uskog shvatanja bezbjednosti u
vojnim, policijskim i obavještajnim
20.30%
6.80%
72.30%
0.60%
Da
Ranije, više ne
Ne, nikada
Bez odgovora
-
kategorijama.6 Ovaj posljednji segment je svakako i dalje veoma
važan za ukupnu
bezbjednost u društvu, ali je upravo iskorak i u druge oblasti i
nivoe neophodan da bi se
shvatila složena savremena dinamika bezbjednosnih procesa.
Shodno tome, iskorak je
neophodan i radi pronalaženja rješenja za efikasniji i na
demokratiji više zasnovan naĉin
upravljanja bezbjednosnim procesima. Stoga je važno, pored
vojnog sektora, ukljuĉiti i
politički (stabilnost i rezultati sistema), ekonomski (razvoj,
standard, zadovoljenje
materijalnih potreba), društveni (raspodjela moći i uticaja,
ravnopravnost i rješavanje
konflikata) i ekološki. Kroz izbor prijetnji koje su ponuĊene
ispitanicima na izjašnjavanje,
pokušali smo da obuhvatimo ovaj spektar.
Kada je u pitanju produbljivanje koncepta bezbjednosti, namjera
je bila da se
obuhvate nivoi koji se u nauci o bezbjednosti danas usvajaju kao
legitimne i nužne stepenice
za razumijevanje slojevitosti bezbjednosnih pitanja. Treba imati
na umu da pojam
bezbjednosti i njegova ograniĉenja nisu jednoznaĉno da ti
ispitanicima, tako da su pri davanju
ovih odgovora, pretpostavljamo, imali na umu odreĊenu sopstvenu
predstavu o tome šta je
uopšte bezbjednost.
6Za više o proširenju i produbljenju koncepta bezbjednosti
vidjeti: Allan Collins (ur), Suvremene sigurnosne
studije, Politička kultura, Zagreb, 2010; Pol Vilijams, Uvod u
studije bezbednosti, Službeni glasnik, Beograd, 2010; Filip Ejdus,
Međunarodna bezbednost: teorije, sektori i nivoi, Službeni glasnik,
Beograd, 2012;D ragan Simid, Nauka o bezbednosti, Službeni list,
Beograd, 2002.
-
Stavovi o bezbjednosnim prijetnjama
Rezultati ovog dijela upitnika (pitanja 11, 12 i 13) treba da
pokažu koliko su širina i
slojevitost bezbjednosti prisutne u svijesti mladih o praktiĉnim
izazovima. Drugim rijeĉima,
koliko je novi koncept bezbjednosti „živ“ meĊu mladim ljudima,
bili oni toga svjesni ili ne.
Slika 3: Srednje ocjene za pojedinačne prijetnje, pitanje 12 (U
kojoj mjeri sljedede unutrašnje aktere i
činioce smatrate izvorom prijetnje za bezbjednost?)
Srednje ocjene za stepen prijetnje pokazuju da pažnja ispitanika
nije ograniĉena na
tradicionalne, vojne izvore. Naprotiv, prirodne nepogode
ocijenjene su, u prosjeku, približno
jednako ili više nego nasilni i politiĉki izazovi. Od
pojedinaĉnih pojava koje smo izdvojili
kao izvore prijetnje, najviša srednja ocjena data je poplavama,
2,70 od 3. Možemo
pretpostaviti da su nepogode iz maja i avgusta 2014. uticale na
ovakve stavove, dodatno
usmjeravajući bezbjednosni dnevni red prema civilnim pitanjima i
svakodnevnom životu.
Poplave su se tako našle ispred oružanog sukoba, terorizma ili
meĊuetniĉkih napetosti.
Zanimljiv je i stav prema kojem je zagađenje životne sredine
(srednja ocjena 2,36)
označeno većom prijetnjom nego politički sistem (2,25) i
međunacionalni odnosi i
politička neslaganja (2,3). Štaviše, srednja ocjena za terorizam
(2,38) kao izvor prijetnje
samo je za 0,02 viša od one koju su ispitanici, u prosjeku, dali
zagaĊenju.
2.43 2.38 2.25
2.4 2.3
0
0.5
1
1.5
2
2.5
3
Srednja ocjena 1-3
-
Slika 4: Srednje ocjene prema odgovorima na pitanje 13 (U kojoj
mjeri sljedede prirodne nepogode i
pojave smatrate izvorom prijetnje za bezbjednost?)
Razloženi po trostepenoj skali koja je korištena u upitniku, ovi
odgovori daju ovakvu
strukturu:
Slika 5: Postotak odgovora na pitanje 13.
2.7
2.19 2.27 2.36 2.11
0
0.5
1
1.5
2
2.5
3
Poplave Suša Zemljotres ZagađenjeKlimatske promjene
Srednja ocjena 1-3
3.4
14.5 16 8.6
15.1 16.6
44.6
32 34.8
43.7
76.6
36.9
47.4 50.8
35.4
2.2 2.2 2.5 3.7 4.6 1.2 1.8 2.2 2.2 1.2 0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
Poplave Suša Zemljotres Zagađenje Klimatskepromjene
Nimalo
Malo
Mnogo
Ne znam
Bez odgovora
-
Stavovi prema akterima
Široki opseg bezbjednosti primijenjen je i na odabir aktera koji
su ponuĊeni u pitanju
15. Vojni i policijski segment zastupljeni su preko Oružanih
snaga BiH i policije (bez obzira
na nivo), spoljni vojno-politiĉki akter NATO takoĊe je odabran
za otkrivanje percepcije
mladih, a izbor se proteže sve do opštinskih organa, politiĉkih
partija i nevladinih
organizacija, kao predstavnika demokratskog sistema i lokalne
zajednice. Ovde nas zanima
pitanje u kojoj mjeri se bezbjednosna uloga pripisuje ovim
posljednjim institucijama, kojima
bezbjednost nije neposredna djelatnost u tradicionalnom
smislu.
Slika 6: Struktura odgovora na pitanje 15 (U kojoj mjeri se
svaki od navedenih aktera bavi
bezbjednošdu?), 1/2
Upeĉatljivo je, prije svega, da za sve ove subjekte manjina
ispitanika ima stav da se
mnogo bave bezbjednošću. Karakteristiĉni su rezultati za
Policiju i Civilnu zaštitu, pošto se
kod obje institucije blaga većina (55,1 odnosno 55,7 odsto)
odluĉila za odgovor malo, što je,
zapravo, bio srednji stepen u skali (drugi od tri). Dodatnim
istraživanjima i pogotovo
kvalitativnim metodama, moglo bi se dalje tragati za odgovorom
kako mladi zapravo
doživljavaju bavljenje bezbjednošću i da li su u ove odgovore
unijeli i vrednosne sudove (u
smislu „nedovoljno“, „osrednjeg kvaliteta“ i sl). To bi moglo da
objasni zašto visokih 26,3
odsto ispitanika odabralo odgovor da se NATO nimalo ne bavi
bezbjednošću. PoreĊenja radi,
isti odgovor je za nevladine organizacije odabralo 27,8% (v.
sliku 6), dakle veoma blizak je
broj uĉesnika koji smatraju da NATO nije bezbjednosni akter i
onih koji to ocjenjuju za NVO
u cjelini, iako je Sjevernoatlantski pakt organizacija osnovana
sa izrazitim bezbjednosnim
ciljevima. Ovo istraživanje, zasad, pomaže da se otvore ova
korisna pitanja o percepcijama
mladih.
8.7 10.2 12.7 14.8
20.5 26.3
45.5
55.1
35.1
55.7 32.4
32.7
38.6
32.5
10
18.9
27.2 25.4
7.2 2.2
42.1
10.7 19.9 15.6
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
Oružanesnage BiH
Policija OBA/OSA Civilnazaštita
CIA NATO
Ne znam
Mnogo
Malo
Nimalo
-
S druge strane, dat je i izbor druge vrste aktera, ĉija
djelatnost nije usko vezana za
operativno i fiziĉko sprovoĊenje bezbjednosti. U ovom dijelu,
odgovori se znaĉajno razlikuju
od prethodnog, što pokazuje da bezbjednosna uloga u percepciji
ispitanika nije suštinski
proširena na netradicionalne subjekte. Sudovi donekle odstupaju,
sa 57,2 odsto odgovora
malo i 17,6 procenata mnogo, što ukupno ĉini 74,8 odsto
ispitanika koji u ovoj instituciji vide
bezbjednosno djelovanje. Kod naĉelnika/ce i skupštine opštine, a
pogotovo kod politiĉkih
partija, relativno većinski je stav da se se nimalo ne bave
bezbjednošću. Zanimljivo je da su
već spomenute nevladine organizacije za ukupno 41,2 odsto
ispitanika bezbjednosni akteri,
što je takoĊe relativna većina odgovora (iako od toga samo 6,9%
smatra da se mnogo bave
ovom oblašću). Drukĉije formulisano, rezultati pokazuju da je
manje od trećine uĉesnika dalo
izriĉit odgovor da se NVO ne bave bezbjednošću, manje nego za
lokalne institucije ili
politiĉke partije.
Slika 7: Struktura odgovora na pitanje 15 (U kojoj mjeri se
svaki od navedenih aktera bavi
bezbjednošdu?), 2/2
Dakle, pregled stavova o eventualnim akterima bezbjednosti
pokazuje raznolikost u
shvatanjima. S jedne strane, postoje pokazatelji da se
bezbjednosni subjekti shvataju u
širokom društvenom spektru, ali je upeĉatljiva razlika izmeĊu
tradicionalnih i neposrednih
bezbjednosnih subjekata s jedne, i institucija sistema i
civilnog društva, s druge strane. Pri
tome, važno je podvući da ni za jednu od ovih institucija
ubjedljiva većina nije ocijenila da se
„bavi bezbjednošću“. Ovo je jedan od ozbiljnih pokazatelja za
dalje analize.
19.2
48.6 48.6
62.3
27.8
57.2
37.2 39.4
27.4
34.3
17.6 5.7 3.5
3.1
6.9
6 8.5 8.5 7.2
31
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
Sudovi Načelnik/caopštine
Skupštinaopštine
Političke partije NVO
Ne znam
Mnogo
Malo
Nimalo
-
Stavovi o sopstvenoj ulozi i motivacija za učešće
Odnos prema svojoj ulozi i položaju koji njihova populacija ima
u društvu, bili su
predmet posljednje grupe pitanja, od 18. do 26. Odgovori ukazuju
da ispitanici velikom
većinom smatraju liĉno djelovanje, kao i ulogu mladih, slabim i
nedovoljnim da bi uticali na
bezbjednosne procese. Ipak, varijacije u tom stavu postoje kada
se radi o nivou angažovanja.
Prvo, na nivou liĉnog doprinosa vidljiva je percepcija slabe
sopstvene angažovanosti.
Srednja ocjena ne prelazi ni 50 odsto skale (1,76 u rasponu od 1
do 3). U prosjeku, još je niža
vrijednost opaženog liĉnog doprinosa bezbjednosti (1,65), a
ocjena angažovanosti ukupne
mlade populacije je niža od ocjene koju su ispitanici dali sebi
liĉno (1,55). Dakle, u cjelini
posmatrano, tendencija je da druge mlade ljude ispitanici
smatraju nešto manje aktivnim od
sebe liĉno. MeĊutim, razlika se javlja kad je u pitanju uticaj
mladih na bezbjednost – srednja
ocjena za ovu veliĉinu je 2,13, što je znaĉajno više od upravo
spomenutih prosjeka. Dakle,
pitanje u ovakvom kontekstu i sa tom formulacijom dobija više
potvrdan odgovor i mladi
ocjenjuju da je njihova populacija sposobna da utiĉe na
bezbjednost uopšte.
Slika 8: Odgovori na pitanja 18, 19, 21 i 22.
Mnogo više rezervi pokazano je prema uticaju mladih na jasno
imenovane institucije.
Stavljeni pred konkretne kategorije, uĉesnici su u prosjeku
najniže ocijenili mogućnost da
utiĉu na Obavještajno-bezbjednosnu agenciju BiH (1,02) i NATO
(1,2), ali daleko od toga
nisu ni ocjene za nevladine organizacije (1,30) i sudove (1,37).
Ovaj položaj nevladinih
organizacija posebno je zanimljiv. Ispitanici su, dakle, u
prosjeku jaĉim ocijenili uticaj
mladih na sudove, nego na nevladine organizacije, doduše s vrlo
malom razlikom od 0,07
odsto. Ipak, približno jednake vrijednosti za ove dvije vrste
institucija, pri ĉemu su obje
relativno niske, prije svega pokazuju većinsko mišljenje
ispitanika da su NVO izvan dometa
1.76 1.65
1.55
2.23
1
1.5
2
2.5
3
Sopstveniangažman u
društvu
Lični doprinosbezbjednosti
Ukupni angažmanmladih u društvu
Uticaj mladih nabezbjednost
Srednja ocjena 1-3
-
uticaja mladih. S obzirom na ciljeve i koncepcije civilnog
društva, koji upravo pretenduju da
podstiĉu angažman i djelovanje mladih, ovo je jedan od nalaza
istraživanja vrijednih pažnje
daljih studija. Dalje, ponovo su u prosjeĉnoj ocjeni relativno
blisko smješteni NATO i civilni
sektor. Bez prejudiciranja rezultata dalje analize, ovo je
pojava koju treba ispitati kako bi se
provjerilo postojanje korelacije ili drugih uzajamnih veza.
Slika 9: U kolikoj mjeri mladi mogu uticati na institucije?
Najveći uticaj, prema odgovorima, mladi mogu ostvariti na
Civilnu zaštitu (1,85) i
policiju (1,80). Dakle, još jedno zanimljivo poreĊenje može se
napraviti izmeĊu policije i
NVO, gdje je ova prva institucija osjetno više ocijenjena u ovom
segmentu. Slijede organi
lokalne samouprave i politiĉke partije, kao institucije
rangirane u sredini. Pitanje vidljivosti
može igrati veliku ulogu u ovim percepcijama: civilna zaštita
bila je izuzetno zastupljena u
javnosti tokom nepogoda 2014. godine, a prepoznatljivost i
blizina policije su svakodnevni.
Tu se krije jedan od mogućih razloga za ovako drastiĉnu razliku
izmeĊu policije i OBA-e,
znatno manje u javnosti zastupljene i slabije poznate.
Ne treba, pri tome, gubiti iz vida da su sve ove ocjene ispod
vrijednosti 2, tj.
aritmetiĉke sredine moguće ocjene. Dakle, ocjene mladih uĉesnika
u istraživanju su da je
njihov uticaj na bilo koju od ovih institucija ispod poloviĉne
vrijednosti.
S druge strane, pitanje je i koji institucionalni okvir bi
pružio motivaciju za angažman.
Ovo je trebalo da pokaže posljednja skala u upitniku, dajući
osam mogućnosti. Smisao
pitanja je bio da pokaže u kojem institucionalnom okruženju se
uopšte može oĉekivati
društveno angažovanje, po sopstvenom sudu ispitanika.
1.61
1.8
1.02
1.85
1.2
1.37
1.73 1.73 1.64 1.68
1.3
1
1.5
2
2.5
3
Srednja ocjena 1-3
-
Slika 10: Odgovori na pitanje 26 (Da li biste željeli da se
angažujete u ovim organizacijama?)
Rezultati pokazuju da su obrazovne institucije i okruženje na
poslu oznaĉeni kao
najpogodniji za aktivnost. Na suprotnom kraju se nalaze NVO,
politiĉke partije i državne
institucije (na entitetskom i državnom nivou). Civilna zaštita i
društvene mreže nalaze se u
sredini. Povezujući ove kategorije sa bezbjednošću, može se
postaviti pitanje da li su upravo
institucije obrazovanja i profesionalnog rada, kao najveći
motivatori, ujedno i najvažnije
taĉke sveukupnog bezbjednosnog djelovanja u društvu. Jer,
osnovna teorijska teza da ukupni
aktivizam doprinosi sveobuhvatnijem upravljanju bezbjednosnim
procesima, u ovom sluĉaju
obuhvata i školovanje i rad kao posredne djelatnosti koje
svakako predstavljaju važan dio
ukupne bezbjednosti društva.
Prvi rezultati istraživanja pokazuju nizak nivo povezanosti
mladih sa procesima i
institucijama vezanim za bezbjednost. Ovo se odnosi i na
tradicionalni, usko shvaćeni
koncept, kao i na prošireno i produbljeno znaĉenje bezbjednosti.
Dalje, postoje pokazatelji da
mladi opažaju kao bliže i dostupnije one institucije koje su
prisutnije u javnosti. Ovu vezu tek
treba potkrijepiti daljim istraživanjem.
Iako se institucionalno ne pokazuje širina i dubina shvatanja
bezbjednosnih procesa,
ona je prisutna kod poimanja prijetnji. Kada treba oznaĉiti
izvor ugrožavanja bezbjednosti,
ispitanici zaista pokazuju širok spektar koji opravdava upotrebu
proširenog koncepta u daljoj
analizi. Ovo istraživanje utoliko je više poslužilo svrsi, ako
doprinese postavljanju
parametara i pitanja za diskusiju i analizu koja slijedi.
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
Da
Ne
Bez odgovora
-
Davor Strika
Analiza diskusija okruglih stolova Bihać, Brčko, Trebinje
U okviru projekta „Demokratski procesi i bezbjednost u Bosni i
Hercegovini” (koji je
Centar za meĊunarodne i bezbjednosne studije anketnim
istraživanjem sproveo po
srednjoškolskoj i studentskoj generaciji u Trebinju, Bihaću i
Brĉkom), u nevedenim
gradovima održane su prezentacije rezultata istraživanja i
okrugli stolovi na temu: „Mladi i
percepcija bezbjednosti: percepcija, motivacija, efekti." Jedan
od ciljeva projekta, osim
utvrĊivanja stavova, saznanja, motivacije i percepcije položaja
mladih, te njihovog
uĉestvovanja u demokratskim i bezbjednosnim procesima, bilo je i
prezentovanje rezultata
istraživanja graĊanima ovih sredina, prije svega omladini, kao
ciljnoj grupi ovog projekta, ali
i ostalim ĉlanovima zajednice, kako bismo ih na taj naĉin
upoznali sa dobijenim saznanjima,
rezultatima, te kako bismo ustanovili probleme, izazove, efekte,
percepcije i moguće
strategije za rješavanje problema.
Analizirajući podatke do kojih smo došli uvidjeli smo mnoge
iznenaĊujuće i
indikativne podatke. Iako rezultati istraživanja predstavljaju
kumulativne rezultate, bez
pojedinaĉne obrade svakog od navedenih gradova, rezultati se
ipak mogu posmatrati
generalno - na osnovu dobijenih stavova, saznanja, percepcija,
rezonovanja i stavova
omladine do kojih smo došli i na okruglim stolovima tokom
prezentacije rezultata
istraživanja. Jedan od ciljeva prezentacija bilo je podstaći
omladinu i graĊane na
konverzaciju, aktivno uĉestvovanje u raspravi, interakciju,
komentarisanje predstavljenih
rezultata i davanje sopstvenog suda o tim pojavama, kako bismo i
na taj naĉin ustanovili
stavove omladine i graĊana prema dobijenim rezultatima i
procesima u kojima se kao društvo
nalazimo. Na osnovu razgovora u sva tri grada ustanovili smo da
se uoĉeni i dobijeni stavovi
u velikoj mjeri podudaraju sa stavovima dobijenim u
istraživanju.
Kao jedan od najvećih stereotipa ili floskula o omladini Bosne i
Hercegovine vlada
ubjeĊenje da je ona inertna, letargiĉna i nezainteresovana za
bezbjednosne i demokratske
procese uopšte. Rezultati do kojih smo došli ovim istraživanjem
pokazuju da 72,3% omladine
nikada nije bilo ĉlanom nekakve organizacije, dok je 20,3%
ispitanika odgovorilo da su
ĉlanovi odreĊene organizacije, ali mahom odreĊenog sportskog
društva. Ovi rezultati nam,
nažalost, govore da su stereotipi i predrasudi o bh. omladini u
velikoj mjeri zasnovani na
konkretnim dokazima. Naše istraživanje je pokazalo da omladina u
BiH zaista nije društveno
aktivna, da nisu zainteresovani da budu aktivisti ili
protagonisti u razliĉitim organizacijama,
te da nisu aktivni akteri demokratskih i bezbjednosnih procesa.
Samim tim, zakljuĉujemo da
je omladina u veoma niskom postotku imala mogućnost da utiĉe na
demokratske i
bezbjednosne procese. Razgovori sa omladinom na licu mjesta,
tokom okruglih stolova u ova
tri grada su potvrdili naše rezultate i sumnje da je omladina
neaktivna u sferi civilnog društva,
ali i politiĉki. Osim Brĉko distrikta, predstavnici podmlatka
politiĉkih partija nisu ni
prisustvovali prezentacijama rezultata istraživanja.
-
Uoĉena je odreĊena apatiĉnost omladine prema sopstvenoj
perspektivi, ali i
nedostatak agilnosti. Uĉesnici su bili složni u konstataciji da
veliki problem sa kojim se
suoĉava Bosna i Hercegovina predstavlja stopa nezaposlenosti
mladih koja varira oko 60%.
Po ovome broju, BiH je rekorder u Evropi uz Grĉku. Ukoliko
pogledamo ove rezultate, onda
je jasno da pitanje nezaposlenosti, pogotovo pitanje
nezaposlenosti mladih, predstavlja
ozbiljan društveni, ali i bezbjednosni problem. Nezadovoljstvo
ekonomskom situacijom,
socijalnim položajem, stepenom korupcije, kriminala i nepotizma
mogu dovesti do socijalnog
bunta, graĊanske neposlušnosti i eskalacije nasilja kao što su
nam pokazali primjeri od prošle
godine. Prema tome, to je nešto o ĉemu politiĉke elite i
predstavnici vlasti moraju voditi
raĉuna.
S druge strane, rezultati do kojih smo došli pokazuju da
omladina nema nadpoloviĉno
povjerenje u neke od najvažnijih državnih institucija (pogotovo
one koje se bave pitanjima
bezbjednosti), ali niti u izvršne i zakonodavne gradske
institucije. Tako je preko 50%
ispitanika reklo da se Oružane snage BiH bave malo ili nimalo
pitanjima bezbjednosti, dok je
preko 60% ispitanika reklo da se Policija malo ili nimalo bavi
pitanjima bezbjednosti.
Rezultati su vrlo iznenaĊujući, ali i indikativni jer ove
institucije predstavljaju primarne
institucije za osiguravanje mira i bezbjednosti. Ako su i
postojale sumnje da li su rezultati
nastali kao rezultat neinformisanosti ili odustva poznavanja
opšte kulture, onda su nas
sljedeći rezultati razuvjerili. Naime, omladina smatra, i to u
omjeru preko 80%, da se sudovi,
naĉelnici opština, skupštine opština, itd., malo ili nimalo bave
pitanjima bezbjednosti. Na
osnovu dobijenih rezultata, ali i na osnovu razgovora sa
pripadnicima omladinske populacije
na okruglim stolovima, stiĉe se utisak nepovjerenja prema
najvažnijim institucijama Bosne i
Hercegovine, ne samo u smislu osiguravanja bezbjednosti, već i u
drugim aspektima
(potrebno je napomenuti da se ovo istraživanje nije baziralo
samo na klasiĉno –
konvencionalno poimanje bezbjednosti, već na savremeni – širi
aspekt posmatranja
bezbjednosti i bezbjedonosnih prijetnji.)
Dakle, jedan od zakljuĉaka do kojih smo došli analizirajući
stavove i mišljenje
graĊana i omladine na okruglim stolovima jeste nepovjerenje u
rad institucija koje bi trebalo
da djeluju u interesu graĊana. Prema tome, ukoliko institucije
imaju nepovjerenje od preko
50% ispitanika za poslove koje obavljaju, pogotovo za poslove
zbog kojih primarno i postoje,
onda možemo govoriti o krizi legitimiteta institucija u BiH.
Bosna i Hercegovina je zemlja
koja se i dalje nalazi pod stalnim udarima i sukobima
centripetalnih i centrifugalnih sila koje
tumaĉe njeno ureĊenje na centralistiĉki ili decentralistiĉki
naĉin. Prema tome, politiĉke elite
BiH su dovodile do krize rada institucija BiH, ali usljed
sveopšte društvene i politiĉke klime,
omladina i graĊani razvijaju osjećaj nepovjerenja u njihov rad,
što rezultuje krizom
legitimiteta, te predstavlja ozbiljan bezbjednosni problem.
Savremene države i demokratije
mogu odgovarati na potrebe svojih graĊana samo preko
funkcionalnih institucija u koje
graĊani imaju povjerenje. Ukoliko su te institucije nagrižene
korupcijom, ukoliko su
obezvlašćene u korist moći politiĉkih partija, tada dolazi i do
krize njihovog rada, ali i do
krize demokratije. To je jedan od zakljuĉaka politikološke
analize stavova graĊana na osnovu
prezentovanih problema i razliĉitih iskustava graĊana tokom
razgovora na okruglim
stolovima.
-
Samim tim, dolazimo do generalnog zakljuĉka da se Bosna i
Hercegovina još uvijek
nalazi u procesima demokratizacije, tj. u procesima tranzicije.
Njene institucije, iako djeluju i
postoje već 20 godina, i dalje nisu funkcionalne, pa ne ĉudi
svojevrsna otuĊenost institucija
od prosjeĉnog graĊanina BiH. Ekonomska kriza, promijenjen sistem
društvenih vrijednosti,
ali i nerazvijena demokratska politiĉka kultura nam govore da
graĊani Bosne i Hercegovine
još ne percipiraju sebe kao aktivnog subjekta i aktera u
demokratskim procesima. Ostavština
autoritarne politiĉke kulture lišava graĊanina BiH politiĉke ili
bilo kakve druge društvene
participacije. Takav mentalitet se procesima socijalizacije sa
starijih generacija odraslih u
autoritarnom režimu prenosi i na omladinu, što uz ekonomske i
socijalne probleme dovodi do
njihove nezainteresovanosti, razoĉaranosti u sistem, podaniĉki
stav prema autoritetima,
defetizam i letargiĉnosti.
Ohrabrujuće naznake, meĊutim, i volju za odreĊenim promjenama u
smislu sopstvene
participacije daju odgovori na pitanje koji institucionalni
okvir bi pružio motivaciju za
angažman mladih, tj. na koji naĉin mladi smatraju da bi u
budućnosti mogli dati doprinos i
promijeniti odnose u bh. društvu na bolje, a samim tim
doprinijeti demokratizaciji Bosne i
Hercegovine. Obrazovanje je dobilo najveći postotak glasova
ispitanika, a zatim zaposlenje.
Ovo su ohrabrujući rezultati, jer usljed svih problema i kriza
sa kojima se mladi suoĉavaju,
svjesni su da samo obrazovanjem razvijaju sebe kao liĉnosti, a
samim tim doprinose razvoju
bh. društva, jer direktno utiĉu na kreiranje bolje društvene
atmosfere za saradnju i uspješnost
saradnje o mnogim pitanjima. Samim tim utiĉu i na osiguravanje
mira, stabilnosti i
bezbjednosti. Da bi odreĊeno društvo postalo razvijeno, moderno,
sekularizovano, a samim
tim i bezbjednije, ono bi trebalo imati statistiĉki veći
postotak visoko obrazovanog
stanovništva koje bi poslužilo ka mijenjaju percepcija i
mentaliteta, samim tim i politiĉke
kulture putem drugaĉije socijalizacije.
Prema tome, u analizi okruglih stolova i razgovora sa omladinom
i graĊanima u
gradovima u kojima smo vršili prezentacije rezultata
istraživanja, zakljuĉili smo da mladi ne
percipiraju bezbjednost samo u konvencionalnom smislu – ne
smatrajući da je njihova
sigurnost ugrožena samo od strane konvencionalnog oružanog
sukoba sa drugom ili trećom
stranom, tj. sa spoljnim neprijateljem ili od strane
konvencionalnog oružja, već da je njihova
sigurnost, stabilnost i prosperitet ugrožen i od strane
unutrašnjih državnih problema i
struktura. Rezultati su nam pokazali važnost šireg shvatanja i
poimanja bezbjednosti u
savremenom svijetu. Prema tome, vidjeli smo da omladina smatra
da pitanja kao što su
terorizam, korupcija, nezaposlenost, nepovjerenje u institucije,
itd., predstavljaju ozbiljne
prijetnje bezbjednosti i stabilnosti svakog društva, pogotovo
jednog postkonfliktnog i
multietniĉkog društva kakvo je Bosna i Hercegovina. Osim toga,
odsustvo razvijene
demokratske politiĉke kulture, spremnosti na participaciju i
aktivan doprinos u demokratskim
i bezbjednosnim procesima nam govore da proces tranzicije u BiH
nije završen i da je i dalje
potreban aktivan doprinos svih dijelova društva kako bi
institucije BiH i njenih entiteta što
prije profunkcionisale u svom punom kapacitetu, oznaĉivši tako
poĉetak efikasne birokratije,
vladavine prava, povjerenja graĊana u njihov rad, te sveukupnom
doprinosu bezbjednosti.
-
Miloš Šolaja
Zaključak
Bosna i Hercegovina se suoĉava sa sliĉnim bezbjednosnim
problemima kao i većina
post-socijalistiĉkih tranzicionih država. Promjena meĊunarodnog
i unutrašnjeg politiĉkog,
ekonomskog, društvenog i kulturološkog okruženja prekinula je
uobiĉajenje procese
regulacije i samorekonstrukcije politiĉkih sistema,
funkcionisanja institucija i isticanja
promijenjenih opštih vrijednosti kao društvenog okvira koji
stvara osnovu za usmjeravanje
ponašanja individua i kolektiviteta u ambijentu dijametralno
razliĉitom od onoga koji smo
poznavali do prije ĉetvrt vijeka. Najdramatiĉnije promjene
desile su se u oblasti shvatanja
bezbjednosti i sopstvene uloge svake individue u tome procesu.
Globalne promjene, znaĉajno
narasli broj aktera u svjetskim politiĉkim tokovima, promjena
uloge tradicionalnih subjekata
bezbjednosnih procesa i nevjerovatno povećanje vrsta i oblika
bezbjednosnih prijetnji uĉinili
su da se percipiranje bezbjednosnih prijetnji znatno promijenilo
i proširilo listu mogućih
izazova, ali i percepciju aktera, njihove uloge i aktivnosti
usmjerenih na realizaciju
bezbjednosne funkcije u društvenom sistemu. Veberovski tip
države „kao legitimizovanog
monopola sile“ koja na osnovama prinude uspostavlja institucije
upravljanja svim procesim
ureĊujući politiĉki sistem 'odozgo prema dole' i odgovara za
njegovo funkcionisanje ĉime
preuzima i odgovornost za bezbjednost zajednice, mijenja svoju
suštinu i postaje sve više
harmonizovani ambijent ispoljavanja zajedniĉkih interesa,
preduzetih aktivnosti i ostvarenih
ciljeva u svim sferama društvenih procesa. Bezbjednost, gledana
iz ugla potreba i interesa
društva, postaje opšta vrijednost, interes svih ukoliko žele da
se razvijaju i kreiraju okruženje
i uslove u kojima žive, ne samo bez posredovanja
specijalizovanih institucija već se vijednost
participacije ogleda i u neposrednom uticaju na njih. U
tranzicionim društvima to je izazovan
i komplikovan proces, jer uporedo s društvenim promjenama teĉe i
biološka smjena
generacija, društveno i individualno sazrijevanje onih koji sve
manje pamte prethodne
sisteme, a imaju sve više zahtjeva i potreba da aktivno grade
nove. Dakle, umjesto onih ĉije
je indivudalno i društveno biće graĊeno u konfliktnom
meĊunarodnom poretku, u kojem je
bezbjednost garantovala 'jaka država' ĉiji su najvažniji
bezbjednosni simboli bili granica i
vojska, dolaze generacije mladih za koje su granice država i
uloga vojske kao institucije
bezbjednosti znaĉajno relativizovane, kako u smislu širenja
slobode individue tako i smislu
bezbjednosnih prijetnji koje postaju sve više zajedniĉke odnosno
transnacionalne. Ne samo
da ekološke opasnosti, terorizam, pandemije ili neke druge
sliĉne postaju transnacionalne,
već je i nerazvijenost, siromaštvo, politiĉku, društvenu i
institucionlanu nestabilnost postalo
nemoguće zadržati na granicama pojedinaĉnih država. Time same
prijetnje, ali i njihova
analiza traže prouĉavanje „po dubini“ – poĉev od individualnih
interesa, potreba i percepcije
sopstvene uloge pri suoĉavanju s njima i izazovima traženja
odgovora na prijetnje, preko
uĉešća zajednice u raznim oblicima ukljuĉujući i državu, do
univerzalnih razmjera odnosno
pojave globalnih procesa kao supra-subjekta u kojima se
kumulativno bezbjednosni procesi
nastaju i rastapaju se. U tako velikoj diverzifikaciji aktera i
procesa ostvarivanje bezbjednosti
kao društvene vrijednosti postaje neuspješna, neefikasna i,
praktiĉno, nemoguća bez
demokratizacije u procesu odluĉivanja, bez shvatanja
transnacionalnosti kao karakteristike
-
savremenog svijeta. Produbljavanje i proširenje shvatanja
bezbjednosti, uticaja, djelovanja,
ali i mogućnosti, koje daje savremeni bezbjednosni poredak, ne
mogu da se svedu na dogmu.
Promjene u konceptima, strategijama i institucionalnim okvirima
su moguće u skladu s
promjenama u globalnom okruženju. MeĊunarodni poredak, meĊutim,
teško će se vratiti u
odnose meĊu državama kao državno-centriĉnim institucijama. To
daje bezbjednosnim
razlozima autoritet da postaju mjera demokratizacije i
otvorenosti društva.
Procesi transformacija u Bosni i Hercegovini teku sporije nego u
drugim tranzicionim
zemljama. Istorijski gledano, izuzetno niska ekonomska osnova,
tradicionano niska politiĉka
kultura zasnovana na autoritarnom shvatanju države kao
organizacije društva i vlasti, zatim
etniĉke, nacionalne, religijske i politiĉke iskljuĉivosti,
znatno su umanjili intenzitet i usporili
promjene u pravcu izgradnje demokratskih vrijednosti koje se
unose i u sve elemente procesa
bezbjednosti. Prisustvo institucija i snaga meĊunarodne
zajednice, ĉime je okonĉan rat u BiH,
donijelo je institucionani okvir i neke principe na kojima je
uspostavljena društvena funkcija
bezbjednosti. S druge strane, kruto insistiranje na formalnim
rješenjima i neke interventne
mjere prema domaćim institucijama i pojedincima obeshrabrili su
i donekle oslobodili
domaće institucije i aktere da savjesnije shvate svoju ulogu u
tom procesu. To se pokazuje u
oblasti odgovora na pitanja o ulozu aktera u procesu
bezbjednosti gdje je nepovjerenje u
unutrašnje i meĊunarodne institucije priliĉno izjednaĉeno, a to
generalno gledano znaĉi
nepovjerenje u institucije. Dio savremenih procesa jeste i
bifurkacija odnosno razdvajanje
intenziteta politiĉkih pojava ka globalnoj i lokalnoj sferi,
odnosno proces koji se naziva
globalizacija (Rolan Robertson) ili fragmegracija (William
Rosenau). Mladi u sredinama u
Bosni i Hercegovini, koje nisu matici dinamike unutrašnjih
društveno-politiĉkih procesa,
pokazali su znaĉajno visok nivo neaktivnosti i inertnosti da
uĉestvuju u društvenim
aktivnostima. S druge strane njihova percepcija mogućih
bezbjednosnih prijetnji i opasnosti
govori o veoma visokom intenzitetu opasnosti koje se odnosi na
gotovo cijelu skalu od
prirodnih opasnosti do oružanih konflikata. Suprotno tako
visokom osjećaju nesigurnosti,
visoko nepovjerenje u institucije koje se bave bezbjednošću ili
po prirodi svoje bezbjednosne
funkcije ili svoje opšte društvene važnosti, pojaĉavaju
osjećanje straha i demotivišu aktivitet,
odnosno povećavaju nepovjerenje u sopstvene mogućnosti i
aktivnosti. Ono što karakteriše
pristup mladih da svojim angažmanom mogu nešto da promijene
jeste izuzetno visok nivo
nepovjerenja u institucije, ali i u sopstveni uticaj na moguće
promjene. Visok je nivo
povjerenja u sopstveni uticaj na sve društvene institucije i
organizacije. To se odnosi ĉak i na
nevladine organizacije i udruženja graĊana za koje se smatra da
su najšira, najotvorenija i
najdemokratskija osnova gdje pripadnici generacija mladih, koje
su predstavljene u
istraživanju, po definiciji mogu da daju mnogo aktivniji
doprinos, kako brojno tako i
funkcionlano. Analiza kvantitativnog istraživanja, kao i
kvalitativne analize rezultata
dobijene kroz diskusije na okruglim stolovima u Trebinju, Brĉkom
i Bihaću, na kojima su
rezultati istraživanja bili osnova za raspravu, ukazuju na
visoko nepovjerenje mladih u
sopstvene vrijednosti i sopstvene mogućnosti zbog ĉega i jeste
velika apstinencija u
društvenim procesima. U društvenom kontekstu u kojem definišu
želje i interese i postavljaju
individualne planove za kreiranje sopstvene budućnosti, nije
dovoljna želja samo za
formalnim obrazovanjem odnosno potrebom da se obezbijedi diploma
za egzistenciju, već se
javlja potreba kako za obrazovanjem, tako i za motivacijom za
snažnije uĉešće u društvenom
-
životu na naĉin da se shvataju vrijednosni potencijali
sopstvenih inicijativa, sopstvene uloge i
aktivnog uĉešća u realizaciji ciljeva postavljenih šire od
individualnih. Taj cilj postavlja
potrebu za „obrazovanjem kroz participaciju“, potrebu razvijanja
svijesti o aktivnom uĉešću u
zajedniĉkim i društvenim organizacijama i institucijama da bi se
lakše ostvarivali ne samo
sopstveni individualni ciljevi, već i oni koje su drugi
pripadnici zajednice postavili kao cilj.
Ĉinjenica da gotovo dvije trećine mladih u sredinama gdje je
vršeno istraživanje nije
uĉestvovalo ni u kakvom obliku aktiviteta, da je od preostalog
broja jedna trećina napustila
angažman i da je od preostale petine većina „pasivno“ aktivna,
odnosno uĉestvuje u
organizacijama u kojima liĉna zadovoljstva imaju prednost u
odnosu na aktivan pristup
društvenim pojavama i procesima. Pasivan odnos odražava
nepovjerenje u mogućnosti
društva da su moguće promjene zbog ĉega su mladi okrenuti više
individualnim rješenjima
nego kroz društveno angažovanje i kreiranje društvenog
ambijenta, ĉime bi u kombinaciji s
individualnim inicijativama i opredjeljenjima daleko brže i
intenzivnije otvarali perspektive
nego kroz apstinenciju od procesa u društvenom okruženju.
Nedovoljna svijest da je
prepoznavanje bezbjednosnih prijetnji izuzetno važna kao
predstava o budućim procesima, da
je to uslov efikasnog djelovanja institucija, ali i da to potiĉe
sopstveni aktivitet, odnosno da
preventiva mogućih opasnostii efikasna reakcija predstavljaju
dio demokratske otvorenosti i
odražavaju nivo demokratije, utiĉu na održavanje klasične
bezbjednosne paradigme u kojoj
je država apsolutno odgovoran i funkcionalan okvir.
Prepoznavanje bezbjednosti kao kljuĉne
društvene vrijednosti, prepoznavanje pojedinaĉnih prijetnji i
shvatanje sopstvenih mogućnosti
za doprinos ĉuvanja i uĉvršćenja društvenih vrijednosti,
zajednice, institucija i države u
cjelini, prepoznavanja da se kroz aktivitet u društvenim i
bezbjednosnim procesima doprinosi
globalnoj bezbjednosti, postavlja se kao ulov. Ali i stvaranje
svijesti o sopstvenom uĉešću u
ostvarivanju bezbjednosti postavlja se kao osnova demokratske
tranzicije, demokratizacije u
cjelini, obrazovanja za profesiju, ali i obrazovanja za
demokratsku participaciju i donošenje
društveno odgovornih odluka.
