Mina Petrović

Filozofski fakultet

Beograd

Izvorni naučni članak

UDK: 316.334.56

Primljeno: 25. 06. 2000.

Petrović, M. (2000), Gradovi u tranziciji: iskustva razvijenih zemalja u poslednjim decenijama 20. veka", Sociologija, vol. XLII, br. 3.

Gradovi u tranziciji: iskustvo razvijenih zemalja u poslednjim decenijama 20. veka

Cities in Transition: Experience of Developed Countries in the Last Decades of XX Century

ABSTRACT The changing city patterns in developed countries during the last decades of XX century are observed through the main theoretical approaches developed in the urban sociology: ecological, neo-Marxist and neo-Weberian. The important differences and similarities between them are emphasized on two levels, the first one of the basic principles and the other one of the concrete analytical problems. The development of service economy, globalization, restructuring of welfare state, changes in value system and demographic behavior as well as in social stratification are analyzed as socio-economic processes that are relevant for cities in transition. The increased level of social and spatial inequalities, residential segregation and social exclusion, the processes of gentrification and filtration, the changing position of local governments, the question of global cities, are analyzed as the important characteristics of transitional changes. Special attention is given to urban and housing policy issues being one of the main research fields in the urban sociology.

KEY WORDS transition, city, globalization, residential segregation, gentrification, filtration, urban and housing policy, theoretical approaches.

APSTRAKT Promene koje su obeležile gradove razvijenih zemalja krajem 20. veka posmatrane su iz perspektive dominantnih teorijskih pravaca razvijenih u sociologiji grada: ekološkog, neomarksističkog i neoveberijanskog. Među njima su uočene sličnosti i razlike, kako u opštim načelima tako i na primeru konkretnih analitičkih problema. Analizom su obuhvaćeni društveno-ekonomski procesi relevantni za tranziciju ovih gradova: pomak ka servisnoj ekonomiji, proces globalizacije, restruktuiranje države blagostanja, demografske i promene vrednosnog sistema, promene u socijalnoj stratifikaciji. Porast socijalnih i prostornih nejednakosti, rezidencijalne segregacije i socio-prostorne isključenosti, procesi džentrifikacije i filtracije, promena pozicije lokalnih nivoa vlasti, problem globalnih gradova, analizirani su kao važnija obeležja socio-prostorne tranzicije. Posebna pažnja posvećena je pitanjima urbane i stambene politike kao značajnih oblasti proučavanja u sociologiji grada.

KLJUČNE REČI tranzicija, grad, globalizacija, rezidencijalna segregacija, džentrifikacija, filtracija, urbana politika, stambena politika, teorijski pravci

Uvod

Svaka značajnija promena u oblasti ekonomske organizacije društva, socijalne stratifikacije, tehnoloških inovacija, kulturnih obrazaca, političkog ustrojstva ucrtava se u urbane matrice. Poslednjih decenija, sa procesom ubrzanja promena na svim navedenim dimenzijama, među urbanim analitičarima ustaljuje se pojam gradova u tranziciji, kojim se obuhvata širok spektar kvalitativno različitih promena. Njime se, prvo, obuhvataju promene u gradovima razvijenih kapitalističkih zemalja, koje obeležava tranzicija od industrijske ka postindustrijskoj ekonomiji te značajna restruktuiranja programa države blagostanja. Potom, promene gradova zemalja tzv. periferije kapitalističkog sistema, koji intenziviranjem procesa globalizacije postaju mesta organizacije tradicionalne industrijske proizvodnje u svetskim razmerama. Na kraju, to su gradovi postsocijalističkih zemalja koje obeležava

višestruka promena. Prvo, transformacija osnovnih principa organizacije društvenog sistema, drugo, restruktuiranje društva i gradova povezano sa nedovršenom modernizacijom (u odnosu na razvijeni svet) i, treće, uključivanje u svetsku podelu rada i moći na izme-njenim socio-ekonomskim osnovama. Cilj ovog rada ograničen je na upoznavanje sa problematikom gradova u tranziciji razvijenih kapitalističkih zemalja iz perspektive dominatnih teorijskih i istraživačkih pravaca u sociologiji grada.

Određenje dominatnih pristupa

U pogledu teorijskih i istraživačkih pristupa proučavanju gradova u tranziciji može se reći da su tri dominantna. Prvi, razvijen u tradiciji ekološke škole, naglašava restruktuiranja ekonomske osnove društva (industrijalizacija, dezindustrijalizacija) kao nezavisnu varijablu procesa urbanizacije, a tip socio-ekonomske organizacije društva prepoznaje kao intervenirajuću (Sassen, Enyedi). Neomarksistički (Castells, Harvey, Smith, Tabb) i neoveberijanski pristup (Pahl, Saunders) upravo ovu varijablu smatraju nezavisnom, dok proces ekonomskog restruktuiranja uzimaju kao posredujuću varijablu. Usled ove sličnosti Szelenyi (1996: 289-290) ih svrstava u jedinstven, istorijski pristup gradu i procesu urbanizacije, koji suprotstavlja ekološkom.

Između neomarksističkog i neoveberijanskog pristupa u domenu urbane problematike svakako ima značajnih sličnosti ali i različitosti. Tako, oba poriču postojanje univerzalnog modela urbanog razvoja, što je jedna od osnovnih teza ekološkog pristupa, koji problem urbanizacije svodi na praćenje i prepoznavanje njegovih glavnih faza. Međutim, neomarksistički pristup se suprotstavlja ekološkoj paradigmi smatrajući da je način proizvodnje diskriminatorni faktor različitih modela urbanizacije. Dakle, u okviru jednog načina proizvodnje, i pored uvažavanja kontekstualnih specifičnosti, u većoj meri insistira se na suštinskim sličnostima. Neoveberijanski pristup, pak, pažnju poklanja različitim političkim opcijama kao nezavisnoj varijabli, odnosno intervencionističkim merama kojima se proces urbanog razvoja može modifikovati, a određene karakteristike opšteg modela urbanog razvoja izbeći, u skladu sa institucionalnom tradicijom, vrednosnim sistemom i drugim specifičnostima određenog društva, kojima se, samim tim, pridaje i veća deterministička težina no u neomarksističkom pristupu.

Potom, zajedničko im je polazište da je socio-prostorna organizacija gradova neposredno određena urbanom i stambenom politikom kojima se operacionalizuju bitne organizacione i strukturne karakteristike određenog društva, te su one i osnovne oblasti proučavanja ovih pristupa u sociologiji grada. Naime, oba pristupa smatraju da se urbanom i stambenom politikom neposredno uređuju osnovni principi alokacije gradskih resursa (zemljište, stanovi, poslovni prostor, društvena i komunalna infratsruktura, itd.), odnosno mera tržišne regulative spram državne intervencije. Međutim, iako oba pristupa u fokus analize stavljaju asimetriju društvene moći kao bitno obeležje relevantnih društvenih odnosa u koncipiranju urbane politike, činjenica da neomarksistički naglašava svojinske odnose u procesu proizvodnje kao ključno mesto incijacije društvenih nejednakosti, a da neoveberijanski jednaku determinističku težinu daje različitim oblicima ispoljavanja kapitala (ekonomskom, kulturnom, političkom), posebno akcentujući značaj svojinskih razlika u sferi potrošnje, uslovljava i značajne razlike u poimanju uloge državne intervencije posred-stvom urbane i stambene politike.

Neomarksitički pristup procenjuje promene tipa državne intervencije iz fokusa interesne polarizacije rada i kapitala. Uloga države smatra se odlučujućom u obezbeđivanju dominacije i regulacije interesa vladajućih klasa odnosno represije i integracije klasa kojima se vlada posredstvom urbane i stambene politike. Dakle, njima se, kada je reč o retkim urbanim resursima, pre svega u sferi potrošnje, integrišu oni socijalni slojevi čija je ekonomska uloga odnosno politički uticaj od značaja za obezbeđenje socijalnog mira kao pretpostavke održanja postojećeg sistema. Mere urbane i stambene politike su, prema tome, prvenstveno u funkciji reprodukcije dominatnih odnosa moći u društvu, a sredstva kolektivne potrošnje posmatraju se kao kanal generisanja socijalne polarizacije kroz prostornu dimenziju. U okviru istog načina proizvodnje prepoznaju se varijeteti i modifikacije u zavisnosti od kontekstualne sposobnosti rada da izvrši pritisak u pravcu mera koje čine postojeće nejednakosti egzistencijalno prihvatljivim za podređene grupe.

Neoveberijanski pristup državni aparat shvata kao institucionalizaciju ciljno racionalnog delanja koja omogućuje regulisanje sukoba putem pregovaranja u situaciji interesne pluralizacije a ne polarizacije. Zapravo, državna intervencija posmatra se u kontekstu značaja klasnog statusa naspram građanskog[1], pri čemu se drugim kidaju ograničenja prvog, odnosno individuama se omogućuju izbori van limita klasnog identiteta. Posebno je značajno poimanje logike programa države blagostanja kao dekomodifikacije[2] rada, a mera razvijenosti ovih programa kao pomeranje sve većeg broja dimenzija svakodnevnog života od klasnog ka građanskom statusu. Autori ovog pristupa posebno su kritični prema povlačenju direktnih relacija između ekonomskog restruktuiranja (promene na tržištu rada) i socijalne polarizacije, te socijalne polarizacije i prostorne polarizacije. Dakle, oblast stambene i urbane politike ne posmatra se samo kao oblast reprodukcije socijalnih nejednakosti nastalih u sferi proizvodnje već i kao

područje njihove modifikacije, te se akcentuje efekat ovih politika na umanjenje socijalnih razlika prema vrsti posla i visini dohotka u sferi urbane i stambene potrošnje. U ovom smislu, teži se prevazilaženju tržišne paradigme te se naglašava značaj diferenciranosti društvenih sistema u zavisnosti od kvalitativnih aspekata različitih društvenih odgovora na tržišne tenzije. Na tragu ekonomsko-antropoloških studija (Polanyi, 1957) identifijkuju se tri osnovna načina participacije individua u resursima društvene zajednice kao mehanizama ekonomske integracije: redistribucija, reciprocitet i tržišna razmena[3], odnosno principu konkurencije dodaju se principi asocijativnosti i afilijacije kao jednako značajni za društvenu integraciju[4].

Izostajanje empirijske potvrde neomarksitsičke pretpostavke iz 60-ih godina da socijalizam, kao način proizvodnje suprotstavljen kapitalističkom, neće produkovati u sferi urbanizma iste ili analogne kontradikcije uslovilo je među urbanim sociolozima značajno približavanje ovih pristupa (Hamnett, Marcuse, Harloe, Pickvance, Fainstein). Time se teži prevazilaženju neomarksističke fokusiranosti na globalne strukturne aspekte reprodukcije društvenog sistema, obezbeđuje potpunija analitička dekompozicija društvenog položaja socijalnih aktera te uspešnije povezuju akcioni potencijal društvenih grupa i strukturne determinante.

Osnovni elementi tranzicije gradova razvijenih kapitalističkih zemalja

Među analitičarima postoji saglasnost u pogledu promena koje obeležavaju tranziciju gradova razvijenih kapitalističkih zemalja. To su: 1. promena ekonomskog modela; 2. restruktuiranje države blagostanja; 3. globalizacija; 4. demografske promene; 5. promene vrednosnog sistema. Naime, promene na tržištu rada i kapitala povezuju se sa promenom balansa moći glavnih socijalnih aktera, što se, posredovano merama državne politike a u kontekstu promena potrošačkih modela i životnih stilova, vrednosnih i demografskih promena, pokazuje inicijatorom promene u socijalnoj stratifikaciji i njenoj prostornoj operacionalizaciji.

Promene bitne za prostornu organizaciju gradova vremenski se vezuju za sredinu 70-ih godina, odnosno novi ekonomski model kojim se odgovara na krizu prethodnog, zasnovanog na industrijskom razvoju i Keynesovim ekonomskim principima. Naglasak je na: tehnološkim inovacijama koje omogućuju kvalitativni skok u procesu globalizacije privrede; pomaku ka servisnoj ekonomiji i sa njom povezanim restruktuiranjem tržišta rada; porastu značaja visokoobrazovanog rada u produkcionim servisima, ali i brojnosti niskokvalifikovanih poslova u drugim delatnostima te neformalne ekonomije i fleksibilizacije radnog vremena; negaciji socijalnog ugovora iz prethodnog modela usled smanjene pregovaračke moći rada. Bitne karakteristike prethodnog perioda: ekonomija obima, velike vertikalno integrisane organizacije, sigurnost rada i mogućnost napredovanja, standardizovana radna karijera, masovna potrošnja, značajno su izmenjene decentralizacijom i specijalizacijom proizvodnje, porastom udela atipičnih radnih karijera i nezaposlenosti. U domenu relevantnih demografskih promena navode se destandarizacija porodične karijere (nestabilnost i pad popularnosti braka, različiti starosni modeli ulaska u brak, pad fertiliteta) i porast očekivanog trajanja života. Iako bi ove promene pre upućivale na porast potrebe za socijalnom zaštitom, državna intervencija u domenu stanovanja i urbanizma se kvalitativno menja kao i njena legitimizacijska osnova, koja se od naglaska na promociji i zaštiti socijalnih prava pomera ka podsticanju ekonomskog rasta. Time se značajno umanjuje redistributivna uloga države a u oblasti socijalnih servisa i javnog sektora primenjuju se deregulacija i privatizacija. Tendencija sma-njenja cene rada, odnosno socijalnih davanja inicira neophodnost dvojnog dohotka u porodici (za razliku od sistema porodičnog dohotka u prethodnom periodu koji je obezbeđivao otac porodice), što uz navedene ekonomske i demografske promene podstiče porast ekonomske aktivnosti žena. U sferi vrednosti uočen je porast hedo-nističkog individualizma, povezan sa promenom životnih stilova i diverzifikacijom potrošačkih modela. Kada je reč o promenama socijalne strukture ukazuje se na proces podrivanja ekonomske i socijalne stabilnosti koju su radnička klasa i srednji slojevi imali tokom prvih decenija posleratnog perioda, kao i na formiranje nove servisne klase, u Goldthorpovom smislu (1995), koju sačinjavaju profesionalci i menadžeri zaposleni u vodećim sektorima ekonomije, čiji je položaj obeležen izrazito visokim primanjima ali i odsustvom integracije u klasičnu elitu vlasti.

Proces globalizacije

Proces globalizacije jedan je od bitnih aspekata socio-ekonomskog restruktuiranja kapitalističkog društva i gradova u poslednjim decenijama. Globalizacija svakako nije nov proces, ali novinu nesumnjivo predstavlja promena značaja i uloge nacionalnih i lokalnih institucionalnih nivoa društvene organizacije, što je posebno relevantno za proučavanje gradova. U ovom pogledu, Marcuse (1995: 41) ističe nekoliko bitnih elementa globalizacije poslednjih

decenija: kvalitativni skok u informacionoj i transportnoj tehnologiji koja od 1970-ih godina omogućuje internacio-nalizaciju proizvodnje, produkcionih servisa, informacija, kao i porast koncentracije ekonomske moći privatnog kapitala na svim nivoima (lokalni, regionalni, nacio-nalni, internacionalni) i, posledično, opadanje nivoa javne kontrole nad ekonomskim aktivnostima privatnog kapitala.

Na nivou posmatranja gradova kao socijalnih aktera povećana mobilnost kapitala i proces globalizacije imaju višestruke posledice. Odnos globalnog i lokalnog sa stanovišta moći je asimetričan, a uloga lokalnog nivoa u datim odnosima u značajnoj meri je svedena na reaktivnu. S jedne strane, povećana je konkuretnost između gradova u privlačenju nacionalnog i internacionalnog kapitala, što lokalna vlast postiže politikom snižavanja poreza i preusmeravanjem budžetskih ulaganja u infrastrukturne pretpostavke uspešnog poslovanja kapitala na svojoj teritoriji. S druge strane, to ima direktne posledice na smanjenje raspoloživih budžetskih sredstava koja omogućuju adekvatnu kontrolu i amortizaciju socijalnih posledica ekonomskog restruktuiranja. Zapravo, dolazi do usložnjavanja interesa različitih socijalnih aktera u gradu, pri čemu je u porastu značaj interesa onih koji nisu njegovi stalni stanovnici (turisti, nacionalni/internacionalni kapital, studenti, komuteri). Na toj osnovi stvara se podela između interesa lokalnog stanovništva i lokalnog kapitala, s jedne strane, i kreatora urbane politike grada, s druge. Naime, dok prvi od plaćenog poreza očekuju nivo gradskih usluga adekvatan njihovim potrebama, interes drugih okrenut je privlačenju sve većeg broja različitih korisnika grada, odnosno razvoja urbanih servisa koji nisu u direktnoj vezi sa svakodnevnim životom stalnih stanovnika grada. Mingione (1995: 203-207) smatra da ove podele u nekim slučajevima dobijaju i veći značaj od podela na osnovu klasnih interesa.

Paradoksalno, restruktuiranje programa države blagostanja u oblasti urbane i stambene politike obeležio je proces decentralizacije odnosno jačanja kompetencije lokalnih nivoa vlasti upravo da bi se nivo odlučivanja o potrebnim resursima približio realnim korisnicima. Suštinsko preusmeravanje državne intervencije, međutim, obeleženo je promenom strategije, od redistributivne ka strategiji ekonomskog rasta, što je u okviru lokalne vlasti pojačalo kontradikciju njenih ekonomskih interesa (povoljna struktura delatnosti i stanovništva kao poreske baze) i političke odgovornosti (obezbeđenje servisa za koje stanovništo neće ili ne može da plati direktno). Mere državne intervencije usmerene su ka bogatim potrošačima a na račun kolektivne potrošnje, značajne za radničku klasu i siromašne. Sa stanovišta dnevne egzistencije lokalnog stanovništva, smanjena mogućnost, ali i spremnost gradskih vlasti da deluju na bazične mehanizme koji određuju njen kvalitet uslovljava i gubitak percepcije prepoznatljivog centra moći koji je odgovoran za određena socijalna pitanja, što je bitno različita pozicija u odnosu na period redistributivne države.

Restruktuiranje ekonomije i proces globalizacije uslovio je značajne razlike u potencijalu razvoja pojedinih gradova, odonosno velike regionalne razlike. Tako se nekadašnji centri industrijske proizvodnje suočavaju sa problemom stagnacije i nezaposlenosti[5], dok gradovi čije infrastrukturne pretpostavke omogućuju razvoj servisnih delatnosti beleže izrazit ekonomski rast. Zbog značaja ogromnih infrastrukturnih investicija potrebnih za telekomunikacione sisteme kao osnove produkcionih servisa, ove nejednakosti će se u bliskoj budućnosti reprodukovati. Takođe, gradovi koji su snažnije izloženi uplivu globalnog kapitala postaju ekonomski centri u velikoj meri nezavisni od ekonomske politike nacionalnih država. Tako Sassen (1991:39) ističe da servisna ekonomija, izrazito urbana jer zahteva koncentraciju i prostornu bliskost svojih osnovnih segmenata, počiva na industrijskoj ekonomiji, ali da ona više ne mora biti nacionalna, što ovim gradovima daje samostalnost u odnosu na politiku nacionalne države. Tabb (1997:28), međutim, smatra da je predstava o nesposobnoj nacionalnoj državi zapravo moćno oruđe kapitala i podseća da su upravo vlade najrazvijenijih zemalja bile te koje su podstakle proces deregulacije državne intervencije. Marcuse (1981) naglašava da čuvena fiskalna kriza u New Yorku 70-ih nije bila neizbežna posledica neodgovornih i prekomernih budžetskih rashoda za programe urbane obnove, već da je kreirana od strane finansijske elite i krupnog biznisa da bi se restruktuirala urbana politika a budžetski troškovi podredili njihovim potrebama. Dakle, urbanizam i država nastavljaju da budu tesno povezani sa socio-prostornim procesom, iako u suprotnom smeru od onog koji je bio delatan 60-ih godina (Feinstein and Young, 1992: 208-209). Pri tome je nesporno da je grad kao društveni podsistem sa razvojem servisne ekonomije dobio na značaju kako u nacionalnim tako i u internacionalnim okvirima.

Kada je u pitanju proces globalizacije, pristalice ekološke tradicije vide u tehnološkim inovacijama i na njima zasnovanim promenama organizacionih modela proizvodnje glavne uzročnike stvaranja novih prostornih formi, takozvanih globalnih gradova, koji postaju centri finansijske i korporacijske moći u svetskim razmerama (Sassen, 1991), te ističu njihovu sličnost nezavisno od nacionalnih konteksta iz kojih su nastali. Drugi autori izbegavaju upotrebu pojma globalni gradovi kao suviše uopštenog i insistiraju na razlikama koje proističu iz nacionalnih konteksta, istorijskih razlika i drugih značajnih uslovljavajućih faktora (Hamnett, 1996; van Kempen, 1994; Marcuse, 1995) kojima različiti gradovi reaguju na savremeni proces globalizacije. Neomarksistički autori, pak, insistiraju na odsustvu kvalitativnih prostornih promena na šta se ukazuje upotrebom pojma globalni gradovi, jer im je u osnovi isti princip kapitalističkog načina proizvodnje (Tabb, 1997: 30)

Procesi filtracije i džentrifikacije

Programi države blagostanja imali su velikog uticaja na oblikovanje prostorne strukture, posebno evropskih gradova (Murie, 1994: 1). Njihova uloga je najznačaj-nija u oblasti stanovanja kao ključnog elementa prenosa socijalnih nejednakosti u prostorne.

Nakon II svetskog rata većina gradova suočavala se sa ozbiljnom kvantitativnom nestašicom stanova, usled ratnih razaranja ali i ekspanzionističkog rasta gradova u prvoj polovini 20. veka. Merama urbane i stambene politike, u manjoj meri još između dva svetska rata, a kao dugotrajna strategija u prvim decenijama nakon II svetskog rata, pristupilo se masovnim programima izgradnje stanova u državnom vlasništvu iz dva razloga. Prvo, usled političkog značaja ovih programa za reprodukciju društvenih sistema jer se distribucija stanova u javnom sektoru usmeravala pre svega ka onim socijalnim grupama koje su bile bitne za očuvanje socijalnog mira, odnosno višim slojevima radništva i delovima srednjeg stratuma koji nisu mogli samostalno da obezbe adekvatan stan na tržištu. Drugo, državne investicije u stanovanje bile su značajan element ekonomske modernizacije i urbanizacije, postajući jedno od oruđa Keynesovog sistema upravljanja tražnjom, obezbeđenja pune zaposlenosti i ekonomskog rasta (Harloe, 1994: 410-411). Izgradnja stanova u javnom sektoru bila je samo deo ove strategije, te je paralelno državnom intervencijom podsticana tražnja i u vlasničkom sektoru stanovanja, a time pokrenuti proces suburbanizacije smatra se idealnim izrazom podsticaja masovne potrošnje (Hamnett, 1995; Adams, 1990).

U pogledu podsticanja javnog ili privatnog, te rentalnog ili vlasničkog sektora stanovanja ističu se značajne razlike među zemljama kapitalističkog sistema. Većina analitičara poziva se na Esping-Andersonovu tipologiju država blagostanja, koja je razvijena na osnovu različitih pristupa institucionalizacije zaštite od rizika u savremenom društvu, pri čemu je naglasak na nejednakoj distribuciji rizika u zavisnosti od klasne pripadnosti. Stepen univerzalnosti mera, odnosno njihovog dekomodifikujućeg efekta osnova je razlikovanja tipova države blagostanja na kontinuumu koji obuhvata sociodemokratski, korporativistički i liberalni tip (Esping-Anderson, 1994: 52). Urbani analitičari ukazuju na relevantnost ove tipologije ali i ograničenja s obzirom da oblast stanovanja nije posebno razmatrana pri njenoj izradi. Tako Balchin (1996:15) pokazuje da uključivanjem stambenog sektora sociodemokratski i korporativistički tip nije moguće jasno razlikovati, a Murie (1994:8) ukazuje da se liberalni tip (čiji su prototip USA u Andersenovoj tipologiji) ne može u potpunosti i adekvatno primeniti ni na jednu od evropskih zemalja. Autori naglašavaju da istorijsko-institucionalne razlike, kao i druge prostorne osobenosti evropskih u odnosu na američke gradove uslovljavaju daleko veću zastupljenost programa izgradnje (javnog) rentalnog sektora u evropskim, odnosno procesa suburbanizacije u američkim gradovima. Međutim, da bi se podvukle razlike između evropskih zemalja Kemeny (1994:12) uvodi distinkciju unitarnog i dualnog rentalnog sistema. Prvi obeležava neutralnost državnih davanja u pogledu vlasničkog statusa stanovanja, a posebno izjednačen tretman privatnog i javnog rentalnog sektora, čime je i njihova konkurentnost podstaknuta, te su ovo alternativne opcije vlasničkom sektoru prihvatljive za sve socijalne grupe. Ovom tipu pripadaju nordijske zemlje, Holandija, Nemačka, Francuska, Austrija. Dualni rentalni sistem podrazumeva ograničena davanja za programe javnog stanovanja, što vodi njegovoj stigmatizaciji i rezidualizaciji, prepuštanje privatnog rentalnog stanovanja tržišnoj regulativi, a uz forsiranje vlasničkog stanovanja produkuje nejednake mogućnosti obezbeđivanja adekvatnog i platežno dostupnog stanovanja za različite kategorije stanovništva. Ovom tipu pripadaju Velika Britanija, Italija, Španija, Portugalija.

Zamah procesa suburbanizacije u evropskim zemljama zabeležen je 60-ih godina, sa prevazilaženjem stambene nestašice u njenom kvantitativnom vidu, kada su u kreiranju urbane i stambene politike značaj dobile stambene preferencije odnosno kvalitativna dimenzija. Unutar industrijskog modela masovne proizvodnje rešenje je pronađeno u kapitalnointenzivnom procesu izgradnje suburbije, puteva, kuća, infrastrukture, praćenom standarizovanom potrošnjom domaćinstava suburbane srednje klase i dominacijom stabilne nuklearne porodice.

Iako je već krajem 60-ih i početkom 70-ih godina došlo do sužavanja i preusmeravanja programa javnog stanovanja oni su još bili koncipirani u okviru redistributivne politike države blagostanja, čiji je cilj bio obezbeđenje adekvatnog stanovanja i servisa kroz javne institucije (kolektivna potrošnja). U ovom periodu dominiraju programi urbane obnove, odnosno revitalizacije stambenih kvartova siromašnih, etničkih manjina, mahom koncentrisanih u centralnim delovima velikih gradova, kao rezultat tada vrlo aktivnih urbanih socijalnih pokreta. Castells (1989:231-259) ukazuje da je pod pritiskom socijalnih aktera koji nisu bili sastavni deo tradicionalnog radničkog pokreta, čije su interese programi države blagostanja uzimali u obzir, došlo do uključivanja i njihovih potreba u ove programe. Relativna kratkotrajnost programa urbane obnove, pak, vezuje se za situacioni karakter socijalnih zahteva i koalicija koji su im u osnovi, te potonje retsruktuiranje programa države blagostanja[6]. Castells (1989:250-252) ističe da je napad na ove programe upravo otpočeo i najradikalnije se ispoljio u oblasti urbanizma i stanovanja, što Harloe (1994: 415) povezuje sa integracijom politički značajnih socijalnih grupa u vlasnički sektor stanovanja.

Naime, u periodu intenzivne suburbanizacije većina pripadnika srednje klase (uključujući i visokokvalifikovani deo radnika) postala je sposobna da, uz odgovarajuće državne subvencije, sebi obezbedi kvalitetno stanovanje u vlasničkom sektoru. Posledično, dolazilo je do filtracije stanova u javnom sektoru. Proces filtracije u sociologiji

grada podrazumeva promenu socijalnog sastava korisnika određenog stambenog fonda bez promena njegovih fizičkih karakteristika, pri čemu su novi korisnici nižeg socijalnog statusa od prethodnih, koji se prostorno pomeraju u kvalitetniji sektor stanovanja. Dakle, stambena politika se od masovnih programa izgradnje stanova u javnom sektoru okreće rezidualnim koncepcijama socijalnog stanovanja (za najsiromašnija domaćinstva). Iako je ovaj proces započet još tokom 60-ih, u 70-im, a posebno u 80-im je daleko izraženiji, a prati ga i politika privatizacije javnog sektora stanovanja. Privatizacija javnog sektora stanovanja ne odnosi se samo na prodaju stanova, odnosno promenu njihovog vlasničkog statusa, već na čitav niz mera kojim se funkcionisanje javnog sektora stanovanja usmerava ka tržišnim pincipima poslovanja, a deo odgovornosti prenosi na privatni sektor. Zapravo, u tržišnim sistemima granica privatnog i javnog sektora u stanovanju nikada nije bila jasno povučena[7]. Privatizacija u smislu prodaje stanova najzastupljenija je u zemljama koje pripadaju liberalnim sistemima države blagostanja (Anderson, 1990) i u tom pogledu je među evropskim zemljama Engleska dobar predstavnik ovog tipa. U periodu od 1979. do 1995. u Engleskoj je privatizovano preko 1,6 miliona stanova, čime se udeo stanova u javnom sektoru vlasništva smanjio sa 32% na 24%[8].

Može se reći da princip filtracije stambenog fonda postaje dominantan u stambenoj politici razvijenih zemalja, a da se državna intervencija u stanogradnji okreće gornjem delu stambenog tržišta, potrebama viših socijalnih slojeva. Sužavanje ponude u okviru javnog rentalnog stanovanja, iako nije praćeno kvantitativnom nestašicom stanova, predstavlja za određene kategorije stanovništva problem nedostatka stanova zadovoljavajućeg kvaliteta i sigurnosti za koje su oni platežno sposobni. To se pre svega odnosi na neobrazovane, nezaposlene, povremeno zaposlene, porodice sa jednim roditeljem, samačka domaćinstva. Problem se zaoštrava u kontekstu smanjivanja drugih socijalnih davanja, a siromašno stanovanje i beskućništvo su najradikalnije posledice.

Kako je proces suburbanizacije uslovio, u većoj ili manjoj meri, odliv viših dohodovnih grupa iz centralnog područja grada, sada se merama stambene politike teži kreiranju ponude koja bi deo tog stanovništva vratila na ove lokacije, s ciljem obezbeđenja povoljne poreske osnove kao budžetskog prihoda lokalne vlasti. U tom smislu period od 80-ih godina naziva se urbanom revitalizacijom, što dobro odslikava usmerenost urbane politike ka interesima ekonomskog rasta, a ne brige o potrebama ukupnog stanovništva. U prostornim okvirima, time iniciran proces džentrifikacije idetifikovan je kao prva velika manifestacija nove etape u razvoju gradova (Hanningan, 1995: 175). U sociologiji grada, proces džentrifikacije podrazumeva promenu kako fizičkih struktura stambenog fonda tako i socijalnog sastava njegovih korisnika odnosno izgradnju luksuznih stanova na lokacijama, do tada, siromašnog stanovanja, pri čemu se pređašnje stanovništvo izmešta u korist viših socijalnih grupa[9].

Proces džentrifikacije postao je predmet diskusija autora različitih teorijskih usmerenja. Pre svega, predstavlja izazov tradicionalnim postavkama susedske dinamike i urbane socijalne strukture koje obeležava teorija sukcesije, odnosno pravilnost izmeštanja bogatih stanovnika u sve kvalitetnija susedstva te nastanjivanje nižih socijalnih grupa u susedstva koja su im na taj način postala dostupna. Prema ovoj teoriji dobro susedstvo je suburbano susedstvo jer su prostornost i niska gustina naseljenosti, a ne blizina centra dominatni kriterijumi, što rezultira i evolucionim modelom urbane promene prema kojem je suburbanizacija poslednja faza progresije od preindustrijskog ka industrijskom gradu. Marksistički mislioci, pak, ukazuju da su i suburbanizacija i džentrifikacija odraz pomeranja kapitala između različitih sektora ekonomije i delova grada (Harvey, 1978; Smith, 1986)[10], te se promenom profitabilnosti lokacija objašnjavaju ovi procesi. Proučavanje procesa džentrifikacije u velikom broju studija bazira se i na nominalističkom pristupu koji dominatni uzrok ovog procesa nalazi u promenama životnog stila, vrednosti, potrošačkih modela nove servisne klase[11] kao kreatora tražnje za džentrifikovanim oblicima stanovanja. Marksistički pristup u priličnoj meri zanemaruje ovu dimenziju, a ukoliko prepoznaje individualne preferencije, one se lociraju na strani ponude (interes privatnih developera da investiraju na datoj lokaciji). Hamnett (1991:49) smatra da su ova i slična podvajanja strukturnih i individualnih agenata rezultat pionirskih pokušaja teorijskog ovladavanja ovim relativno novim urbanim fenomenom i da njihove jednostranosti svakako treba prevazilaziti.

Problem rezidencijalne segregacije i socio-prostorne isključenosti

Povećana mobilnost kapitala bitno menja lokacione kriterijume proizvodnih resursa, a time i elemente urbane ekonomije, uslovljavajući funkcionalne i vrednosne konverzije određenih prostora, odnosno socijalnog statusa njihovih korisnika. Deindustrijalizacija gradova podrazumeva fizičko izmeštanje industrijskih sadržaja na suburbane lokacije, a sa pomakom ka servisnoj ekonomiji dolazi do prostorne dislokacije i servisnih poslova, te se na centralnim gradskim lokacijama koncentrišu samo najznačajniji produkcioni servisi, dok se ostali, manje ili više rutinizovani, takođe, izmeštaju u suburbiju. S druge strane, pomak ka diferenciranim i specijalizovanim modelima potrošnje u velikim gradovima doprinosi očuvanju uloge centralnog područja grada kao arene spektakla i eminentne potrošnje (Harvey, 1990), čemu bitan doprinos daje i proces džentrifikacije. Međutim, ove promene kreiraju i oštar

kontrast između vrste poslova i usluga dostupnih na centralnim lokacijama i lokalnog stanovništva nižeg socijalnog statusa, nastanjenog u stanovima napuštenim od strane srednje klase, koji (još) nisu izloženi procesu džentrifikacije.

U ovom kontekstu razvijena je diskusija o, restruktuiranjem tržišta rada uslovljenom, porastu broja nezaposlenih ili neregularno zaposlenih, koji, u uslovima disolucije nuklearne porodice i smanjenja socijalnih davanja, postaju sve siromašniji te koncentrisani u najzapuštenijim urbanim prostorima. U tradiciji čikaške škole ekološki pristup prepoznaje ove marginalizovane urbane zone i razvija tezu (miss matsh thesis) prema kojoj su one posledica prostorne nedostupnosti adekvatnih poslova koji bi omogućili uključivanje lokalnog stanovništva u dominatne ekonomske i društvene tokove, jer su poslovi za koje oni imaju odgovarajuće obrazovanje dislocirani iz njihovog rezidencijalnog okruženja na udaljena suburbana područja.

S druge strane, Sassen (1991: 225) ističe radnointenzivni karakter procesa džentrifikacije koji generira tražnju za dobrima i uslugama van okvira masovne proizvodnje, obezbeđujući poslove i za siromašno stanovništvo centralnih gradskih područja (usluge održavanja, čišćenja i sl.). Takođe, i porast stanovništva sa niskim dohotkom u urbanim centrima uslovljava nestandardizovanu tražnju jer svoje potrebe oni ne mogu zadovoljiti na način svojstven ostalim grupacijama, standardnom, odnosno luksuznom potrošnjom. Tako dolazi do razvoja posebnog tipa ekonomije karakterističnog za siromašne urbane zajednice na osnovama njihovog preduzetničkog potencijala, a dominantno u oblasti neformalne i/ili ilegalne ekonomije[12] (Harvey, 1990).

Ukazujući na značaj ovih praksi, Ruggiero i South (1997: 55) upotrebljavaju pojam bazara da bi izrazili koegzistenciju legalnog i ilegalnog rada na lokalnom nivou i permanentno pomeranje granica između ovih oblasti rada u situaciji kada su individue bez stabilnih, ali sa raznovrsnim i segmentiranim ulogama. Marcuse (1997: 231,239), želeći da napravi distinkciju između uspešnih lokalnih zajednica, koje uspevaju da obezbede poslove stanovništvu, kao i delimičnu intergaciju u širu društvenu zajednicu, i onih koje to nisu, uvodi pojam enklave naspram geta[13], premda su oba pojma, posebno u američkim, ali sve više i u evropskim gradovima, sa etničkim predznakom. Pojam isključenosti, kako sa formalnog tržišta rada tako i iz ostalih procesa važnih za integraciju u društvo, postaje bitna odrednica socijalnog položaja urbanog stanovništva na dnu socijalne stratifikacije, u čemu važnu ulogu igra prostorna dimenzija, jer se nizak kvalitet kolektivne potrošnje na lokalnom nivou (posebno u obrazovnom sektoru) odražava na njihov delatni potencijal u pravcu socijalne integracije, odnosno promene socijalnog položaja.

Wilson (1996: 191-215), proučavajući problem stanovništva geta, ukazuje na samoreprodukciju socio-ekonomske isključenosti. Napuštanje geta od strane socijalno uspešnih pojedinaca otežava normalnost života u ovim zajednicama i funkcionisanje osnovnih institucija kao što su crkve, prodavnice, škole, jer izostaje prisustvo uspešnih modela i pozitivna identifikacija, te eksplicitne norme i sankcije protiv deformisanih oblika ponašanja unutar lokalne zajednice. Pri tome, Wilson reafirmiše pojam potklase[14], da bi, na adekvatan način istakao posebnosti ovog segmenta društva, koji se inače ne prepoznaje ako se govori samo o nižim klasama. Dosta autora je, međutim, kritično prema diskursu potklase jer smatra da on omogućava prikrivanje rasnih i rodnih razlika, odnosno ne ukazuje na strukturne uzroke kreiranja socijalne i prostorne isključenosti (N. Feinstein, 1996: 218-220; Morris, 1996: 175). Gans (1996:151) je takođe oprezan u upotrebi pojma potklase, smatra ga korisnim u cilju ilustracije socijalne isključenosti, ali ne i njene eksplikacije, te ukazuje da bi, čak, bilo adekvatnije koristiti pojam potkaste kako bi se bolje istakao stepen isključenosti dela stanovništva koju produkuje savremeno društvo. Na nedostatnost pojma potklase ukazuje i Blau (1992) na primeru beskućnika, koji se smatraju njenim značajnim segmentom. Naime, pri analizi ovog fenomena (težina oblika beskućništva, trajnost, šanse za izlazak iz ovog stanja) od ključnog značaja je ukupna socijalna pozicija pojedinca, klasna pripadnost, socijalno poreklo, porodična situacija i sl.

Neposedovanje adekvatnog ekonomskog (zaposlenost, odgovarajuće zanimanje i dohodak) i kulturnog kapitala (odgovarajuće obrazovanje) važna je odrednica siromašnog stanovanja i beskućništva, ali je u savremenom društvu njegov efekat pojačan demografskim promenama koje bitno umanjuju socijalni kapital pojedinca, odnosno domaćinstva, a u poslednjim decenijama i neposrednim strukturnim promenama urbane, stambene i socijalne politike. Zato, upravo tokom 80-ih, kada većina zemalja razvijenog sveta beleži ekonomski rast, dolazi do porasta beskućništva ili bar njegove vidljivosti (Avramov, 1997).

Razlog tome su svakako strukturne promene koje menjaju položaj deprivilegovanih i siromašnih. Naime, dok se istorijski zahtev radničke klase za socijalnom zaštitom posredstvom kolektivne potrošnje zasnivao na njihovom funkcionalnom identitetu u društvu, odnosno argumentu disproporcionalnosti onoga što oni pružaju i onoga što im se daje u vidu plata, današnja situacija u kojoj mnogi ne rade regularno, pa čak ni dovoljno dugo da bi se kvalifikovali za naknadu tokom perioda nezaposlenosti, bitno menja poziciju siromašnih i deprivilegovanih. U ovom kontekstu Marcuse razlikuje dva tipa državne intervencije u domenu stambene i urbane politike. Do 80-ih preovladavao je tip države blagostanja (welfare state type of response) u kojem su se korisnici stambenih i drugih programa predstavljali kao obični ljudi, a njihova potreba za državnom intervencijom kao prihvatljivo iskustvo za sve. Drugi tip, koji postaje dominantan, jeste represivni/rezidualni tip, u kojem dolazi do stigmatizacije korisnika, tako što se oni definišu kao posebna grupa (po bilo kom obeležju : ekonomsko, socijalno, etničko) sa kojom se većina stanovništva ne identifikuje, ili bar ne lako, čime se postiže da proces smanjivanja skupih programa države

blagostanja protekne sa što manje socijalnog rizika. Pri tome, efikasnost ovog pristupa posebno pojačava mogućnost prostorne koncentracije korisnika državnih programa (Marcuse, 1995: 43-44)

Pokušavajući da idealnotipski predstave socijalnu mapu kapitalističkog grada krajem 80-ih i početkom 90-ih, Harloe i S. Fainstein (1992: 256-268) polaze od pristupa Runcimana (1990) prema kojem postoje tri funkcionalno ekvivalentna kriterijuma ekonomske moći: kontrola, vlasništvo i tržišnost zanimanja. Pri tome, smatraju da je gornja klasa, oni koji predstavljaju vrh u pogledu vlasništva kapitala, menadžerskih poslova i produkcionih servisa, iako u relativnom smislu mala, ključna za urbane procese, jer urbane politike služe njihovim interesima. Zajedno sa najvišim stratumom srednje klase, novom servisnom klasom (visokoobrazovani stručnjaci zaposleni u ključnim sektorima ekonomije) postaju veoma značajni za promene na tržištu stanovanja, nosioci procesa urbane revitalizacije, džentrifikacije, kao i gradnje novih ekskluzivnih suburbanih enklava (pretežno u vlasničkom sektoru stanovanja ili luksuznom i skupom rentalnom sektoru). Ostali pripadnici srednjeg sloja (službenici, poluprofesionalci, kao i visokokvalifikovano radništvo) i dalje slede suburbani model stanovanja dominatan u prethodnom periodu (kuća ili stanova u privatnom vlasništvu, no, sa značajnim razlikama u standardu stanovanja), dok su najniži stratumi srednjih slojeva, uključujući i tradicionalnu radničku klasu, najviše koncentrisani u rentalnom sektoru (javni rentalni sektor, odnosno stanovi niskog kvaliteta u privatnom rentalnom sektoru). Najzapušteniji delovi stambenog fonda, posebno na centralnim gradskim lokacijama, nastanjeni su najsiromašnijim i u velikoj meri marginalizovanim stanovništvom. Uočava se da je najviša socijalna grupacija prostorno najmanje fragmetisana, dok srednje statusne grupe imaju veoma različite suburbane interese, što ukazuje na značaj urbane/stambene politike koja vodi računa da prostorna dimenzija odigra dvostruku ulogu, sa jedne strane, da homogenizuje socijalne interese (proširenjem socijalne baze suburbanog vlasničkog sektora stanovanja) a, s druge strane, da onemogući integraciju međuslojnih interesa po pitanju kvaliteta urbanih servisa.

Castells (1989: 173-228;) ukazuje na proces dualizacije gradova u poslednjim decenijama. Zapravo, osnovno obeležje dualnog grada vidi u njegovoj ulozi u procesu restruktuiranja socijalnih klasa kojim se slama model socijalne komunikacije između nosilaca različitih pozicija u radnom procesu. Naime, stvara se takva urbana forma koja artikuliše rast nove profesionalne klase, putem njene prostorne homogenizacije na luksuznim lokacijama, a istovremeno suprotstavlja fragmente destruktuiranog rada, posredstvom prostorne odeljenosti nižih socijalnih slojeva. Ovakvim postupkom, smatra Castells, stvara se opasnost od disolucije urbane realnosti na diskontinuirane prostore homogenih socijalnih jedinica, omogućenih visokom tehnologijom telekomunikacija i autoputeva, koje ostavljaju za sobom crne rupe siromaštva, neznanja, propadanja. U centralnim zonama grada dualizacija je, prema Castellsu, najuočljivija, jer se eksluzivni produkcioni i rezidencijalni sadržaji mogu locirati kao izdvojena ostrva ne zahtevajući urbanu obnovu neposrednog okruženja (1997: 10-11). Marcuse (1989: 702, 1995: 37-47) na veoma sličan način poima dualni grad ističući da njegovi socijalni delovi postaju totalizovane zajednice, te se svakodnevni život može voditi u takvim prostornim i vremenskim obrascima upotrebe grada koji čine pripadnike drugih socijalnih slojeva nevidljivim. To ima direktne reperkusije na urbanu politiku jer se odluke na štetu drugih mogu lako donositi. Oba autora podvlače da prostorna dimenzija u ovom smislu nije samo produkt podela u društvu već i njihov kreator.

U literaturi je rasprostranjena diskusija o karakteru promena urbane socijalne strukture i njene projekcije u prostoru, kao i pojmova kojim bi se one mogle najpreciznije izraziti. Nesporan proces usložnjavanja socijalne strukture autori bliski neomarksističkom pristupu skloni su da nazovu i procesom polarizacije, jer je, prema njihovom mišljenju, porast nejednakosti u dohotku praćen porastom brojnosti grupa na vrhu i dnu socijalne piramide, odnosno raslojavanjem srednjih slojeva (Mallenkopf & Castells 1991: 401-407; Marcuse, 1989: 698[15]). Harloe i S. Fainstein (1992: 6-12) pojmove polarizacije i/ili dualizacije smatraju neadekvatnim jer ne iskazuju svu kompleksnost procesa ekonomske, socijalne i prostorne promene. Castells i Marcuse su, takođe, kritični prema pojmu dualnog grada, smatrajući da se ne može govoriti o podeli grada na dva dela, no, skloni su metaforičnoj upotrebi ovog pojma radi ukazivanja na porast socijalnih nejednakosti i podela u gradskom prostoru poslednjih decenija, odnosno na promenu kvalitativnog aspekta njihovog ispoljavanja u formi ne samo podeljenih, već i paralelnih socio-prostornih realnosti. Autori neoveberijanskog pristupa naglašavaju proces dekompozicije socijalnog statusa odnosno pojavu da osobe sličnih obrazovnih sposobnosti ili zanimanja mogu imati zapanjujuće različite uslove života i životne šanse, usled posredujućeg značaja sastava domaćinstva, sistema mera države blagostanja, etničke pripadnosti, pola, prostorne dimenzije (Pahl, 1989)[16]. Hamnett (1996: 1409) je pre svega kritičan prema isticanju procesa socijalne polarizacije u radovima Saskije Sassen, koja, u tradiciji ekološkog pristupa, zasniva ovaj proces na porastu nejednakosti u dohocima zaposlenih, što sa sociološkog stanovišta predstavlja pre jednu nominalnu shemu no razvijeni sistem stratifikacije sa definisanim odnosima njenih komponenata. Hamnett ukazuje na potrebu da se prevaziđu jednostranosti pristupa socijalnoj polarizaciji koje se, s jedne strane, fokusiraju isključivo na proces ekonomskog restruktuiranja, a s druge strane, na restruktuiranje programa države blagostanja.

Teorijske specifičnosti i pitanje daljih promena

Kao što je već nekoliko puta istaknuto, neomarksistički pristup ocenjuje tranziciju kapitalističkog grada kao skup promena unutar kapitalističkog načina proizvodnje kojima se menjaju organizaciona sredstva i načini na koje kapital sebe reprodukuje i proširuje svoje interese, bilo da je reč o tehnološkim, kulturnim, političkim promenama, pri čemu se težnja privatnog kapitala ka maksimizaciji profita ne dovodi u pitanje. Među autorima ovog pravca postoje razlike u pogledu promena koje smatraju posebno bitnim za sadašnju tranziciju kapitalističkog grada. Tako Castells naglašava informatički model razvoja društva, a Harvey postmodernizam prostorne forme.

Informaciono društvo je nova tehnološka paradigma koja po Castellsu ukazuje da osnovna karakteristika sadašnjeg procesa tranzicije nije pomak od dobara ka servisima, kako su to Turen i Bell smatrali[17], već pojava informacionog procesiranja koja jednako određuje efikasnost procesa proizvodnje, distribucije, potrošnje, menadžmenta. Sa prostornog stanovišta bitno je da tehnološka paradigma omogućuje organizacionu logiku koja je u velikoj meri besprostorna, odnosno lokacija gubi na značaju u odnosu na informacione mreže koje obezbeđuju simultanu povezanost finansijskih tržišta, profesionalnog rada i strateških saveza kapitala u svetskim razmerama. Iako se time eksplicitno ne bavi, očigledno je došlo do promene značaja koji pridaje svojoj teoriji kolektivne potrošnje čiji opseg važenja sada vezuje za period jakih programa države blagostanja. Time se ne menjaju bitne postavke njegovog pristupa u čijem fokusu je odnos urbanih protivrečnosti i procesa opšte društvene promene, dakle, teorija kolektivne potrošnje relevantna je za jednu od tranzicionih faza kapitalističkog načina proizvodnje. On smatra da je redistributivna država blagostanja postala zastarela, ne zato što je veoma skupa već da bi odgovorila potrebi investiranja u izmenjene infrastrukturne pretpostavke reprodukcije sistema. Intervencija države promenjena je usled promenjenih odnosa moći između kapitala i rada kao osnovnih socijalnih snaga, jer je nova tehnološka paradigma omogućila istovremeni porast produktivnosti i eksploatacije rada (Castells,1989:6-32) .

Harvey (1990) smatra da postmoderna u arhitekturi i urbanizmu odgovara logici fleksibilne akumulacije kasnog kapitalizma. Govoreći o klasnom sadržaju novih prostornih praksi ukazuje na proces osiromašenja i deformalizacije rada koji pogađa siromašna susedstva te značaj produkcije simboličkog kapitala za prostorne okvire viših klasa. Simbolički kapital odnosi se na luksuznu robu koja ima statusno značenje za potrošača koji tek posredstvom konverzije novca u dobra luksuzne potrošnje obezbeđuje samoreprodukciju ekonomske moći i dominacije. U ovom pogledu značajan je proces džentrifikacije i sa njim povezan način potrošnje, koji ima ideološku funkciju očuvanja saveza nove servisne klase sa sistemom u kojem oni doprinose stvaranju ogromnih profita a da pri tom nisu integrisani u elitu vlasti, niti im je zagarantovana posebna sigurnost radne pozicije. Naspram sklonosti moderne ka monumentalnosti i eksponiranju autoriteta i moći, postmoderna istražuje arhitektoniku spektakla, pluralitete vrednosti, ukusa i estetskih želja, ohrabruje razliličitost[18]. Harvey, pak, ukazuje na ograničenost postmodernog pluralizma jer diskontinuirane prakse pogoduju izbegavanju konfrontacije sa realnom političkom i ekonomskom moći. S druge strane, on ipak ističe pukotine u postmodernoj strategiji mobilizacije spektakla, kao instrumenta postizanja socijalnog mira, koji ima unificirajuće efekte, ali se istovremeno pokazuje fragilnim i nesigurnim, jer mu je u osnovi potraga za simboličkim kapitalom koji pothranjuje međuklasna neprijateljstva.

U posmatranju tranzicionih etapa kapitalističkog grada, neoveberijanski pristup naglašava promene mehanizama socio-ekonomske integracije. Pri tome, državna intervencija, u savremenom društvu jedna od glavnih institucionalnih formi redistributivnih i reciprocitetnih mehanizama, posmatra se ne samo kao mehanizam koji interveniše i u najboljem slučaju koriguje strukturne nejednakosti po osnovu tržišnih pozicija već kao sistem stratifikacije po sebi, aktivna snagu u kreiranju socijalnih relacija. Na toj osnovi uočavaju se razlike u modelima urbanog razvoja, pre svega u stambenom sektoru, kroz niži stepen rezidencijalne segregacije i gotovo odsustvo getoizacije u gradovima sa jačom tradicijom državne intervencije. Naime, s jedne strane, ukazuje se na značaj umanjenja socijalnih razlika po osnovu širokog rentalnog sektora, odnosno regulisanog stambenog tržišta a, s druge strane, naglašava se integracija nižih socijalnih grupa u vlasnički sektor stanovanja. Tako se susrećemo i sa pokušajem teorijskog utemeljenja pojma stambenih klasa.

Koncept stambenih klasa u sociologiju grada uveo je John Rex (Pahl, 1973: 63) smatrajući da konflikti na stambenom tržištu i unutar stambenog sistema nisu u potpunosti objašnjivi terminima klasnih razlika, jer grupe istih klasnih pozicija mogu imati sasvim drugačije pozicije u stambenom sistemu (koju određuje upotrebna i tržišna vrednost stana, odnosno pravo raspolaganja stanom po osnovu ne/vlasništva), što uslovljava različitost šireg spektra interesa, ciljeva, životnih stilova te ukupne pozicije u urbanoj socijalnoj strukturi. Stanovanje se kao nezavisni indikator socijalnog statusa smatra važnim ne samo zato što je to potrošačko dobro velike materijalne vrednosti već i zato što se može kapitalizovati i nasleđivati i tako bitno uticati na životne šanse. Pahl (1975) je među prvim autorima izneo tvrdnju da vlasništvo nad stanom omogućava akumulaciju bogatstva[19], a Saunders je razvio ovu tezu te naglasio značaj podela u sektoru potrošnje pri analizi socijalne stratifikacije, jer klase više nisu glavna osnova podela u savremenom kapitalističkom društvu. Pri tome, on podvlači razliku između onih koji svoje osnovne potrebe zadovoljavaju sredstvima potrošnje u ličnom vlasništvu i onih koji to čine oslanjajući se na sredstva kolektivne potrošnje (Saunders, 1984:208). Posebno naglašava da stambeni statusi (vlasnički naspram rentalnog),

koji se po ovom osnovu razlikuju, kreiraju podele koje ne slede tradicionalne klasne linije, a koje mogu biti jednako značajne za razumevanje društvenih podela i političkih konflikata (1984:207). Iako prihvata da klasna pozicija postavlja ograničenja potrošačkoj poziciji, smatra da prva ne determiniše u potpunosti drugu, te da nije neophodna njihova korespondencija.

Reakcije na ovu koncepciju bile su brojne. Tako, Hamnett (1991: 527, 530) smatra da, iako se, u Saundersovom smislu, uočava diskrepancija u klasnoj i potrošačkoj poziciji na mikro nivou, agregatni nivo posmatranja pokazuje da potrošačka pozicija reflektuje klasnu. Forrest i Murrie (1989:38-39) ističu razlike u vrednosti i kvalitetu vlasništva nad stanovima među socijalnim klasama, te smatraju da će akumulacija bogatstva i sticanje bogatstva kroz nasleđivanje biti veoma različiti za pripadnike različitih socijalnih klasa, te da to može pre uvećati no ublažiti socijalne podele. Treba dodati i da odnos pojma stambenih klasa i socijalnih klasa nije dovoljno jasno određen u Saundersovoj koncepciji. Ukoliko se jedna stambena klasa odnosi na stanove približne upotrebne i tržišne vrednosti, može se posmatrati socijalni sastav korisnika svake klase stanova te utvrđivati njihova socijalna homogenost ili heterogenost, ali se pri tom te dve hijerarhije (kvaliteta stanova odnosno, socijalne/klasne pripadnosti korisnika) posmatraju odvojeno. Ukoliko je izražena veća socijalna heterogenost stambene klase/klasa, može se postaviti pitanje interesnih koalicija između različitih socijalnih korisnika određene stambene klase nasuprot očekivanim interesnim razlikama po osnovu socijalne slojno/klasne pripadnosti. S druge strane, pak, ukoliko je izraženija socijalna homogenost određene stambene klase, može se postavljati pitanje mogućnosti prelaska određenih socijalnih kategorija između stambenih klasa, odnosno otvorenosti ili zatvorenosti određenih klasa stanova za pripadnike različitih društvenih slojeva/klasa, što takođe može biti izvor sukoba. Takođe, moguće je institucionalnim intervencijama (bez fizičkih promena u stambenom fondu) promeniti upotrebnu i tržišnu vrednost dela stambenog fonda sa stanovišta njihovih korisnika, dakle, stambena klasa tog fonda se menja a socijalni sastav korisnika ne, što je slučaj kod privatizacije javnog stambenog fonda. S druge strane, procesom filtracije određenog stambenog fonda/stambene klase menja se i njegova tržišna vrednost jer socijalni sastav susedstva takođe utiče na nju. Najveća slabost Saundersovog koncepta je njegova teza da je težnja ka vlasničkom statusu u stanovanju imanentna ljudskoj prirodi. Naime, tip stambene politike odlučujuće određuje vrednosnu skalu stambenih klasa, te stepen njihove socijalne heterogenosti ili homogenosti, odnosno mobilnosti socijalnih slojeva između stambenih klasa, što dobro ilustruju analize različitih stambenih sistema (Kemeny, 1994; Balchin, 1996).

Na kraju, postavlja se pitanje, kakva rešenja ili očekivanja imaju autori različitih teorijskih usmerenja u pogledu promenjene pozicije lokalnih nivoa vlasti procesom globalizacije, restruktuiranja države blagostanja, odnosno decentralizacije i deregulacije relevantnih politika nacionalne države, porasta socijalnih i prostornih nejednakosti, dakle, promena koje obeležavaju tranziciju gradova razvijenih zemalja u poslednjim decenijama.

Castells (1989: 349-353) ukazuje na akcioni potencijal lokalnog nivoa vlasti i civilnog društva i čak povlači paralelu sa renesansnim gradovima od 14. do 16. veka kao fleksibilnim političkim institucijama koje su bile sposobne da se nose sa globalnim strategijama ekonomske moći. Zapravo, Castells ukazuje da bi sadašnji proces totalne internacionalizacije ekonomije mogao voditi renesansi lokalne vlasti kao alternativi funkcionalno bezmoćne i birokratizovane nacionalne države[20]. Naime, iako je proizvodnja u informacionoj ekonomiji globalna, socijalna reprodukcija je i dalje lokalno specifična, te stoga nije umanjen značaj lokalnog nivoa kao reprezenta civilnih društava. Castells, međutim, ukazuje na problem teritorijalne omeđenosti i kulturne specifičnosti lokalne mobilizacije, što njen kod samoprepoznavanja čini nečitljivim za druge. Stoga rešenje vidi u razvoju komunikativnih kodova, odnosno interkomunikacionih sistema lokalnih zajednica. Utopijski nivo ove vizije svakako nije u njenim tehničko-tehnološkim pretpostavkama već u odsustvu specifikacije delatnog potencijala koji bi vodio očekivanoj promeni.

Harvey (1990), slično Castellsu, ukazuje na demokratski potencijal lokalnih zajednica, smatra da fleksibilna akumulacija otvara nove puteve socijalne promene upravo kroz razvoj alternativa na lokalnom nivou, pri čemu posebno ističe kooperativne forme organizacije rada, kao i socijalnu konsolidaciju neformalnog sektora u okviru zajednica nastanjenih nižim dohodovnim grupama i deprivilegovanim stanovništvom. Kao i Castells, ukazuje na potrebu povezivanja lokalnih zajednica, a pitanje potencijala navedenih aktera za kvalitativnu promene ostavlja nedovoljno određenim.

Posvećujući pažnju upravo mogućim akterima socijalne promene Harloe i S. Fainstein (1992: 263) smatraju da odsustvo progresivne koalicije nije posledica postojanja većine kojoj je dobro, već fragmentacije onih čiji je dobitak tokom tranzicije bio protivrečan ili nikakav. Pri tome, podsećaju da negativni efekti restruktuiranja nisu pogodili samo siromašne već da je povećanje nesigurnosti posla i zarada karakteristika većine. Posebno ukazuju na povećanu napetost velikog broja pripadnika srednje klase s obzirom, s jedne strane, na dostupne mogućnosti zadovoljavanja stambenih i drugih potreba kroz urbane resurse i, s druge strane, na željeni stil života. Naime, privatizacija stambene politike uslovljava neophodnost dvojnog dohotka u domaćinstvima srednje klase i percepciju redukovanosti raspoloživih sredstava, što pojačava osećaj ekonomske ranjivosti. Smatrajući da akcioni potencijal nižih socijalnih slojeva nije dovoljan, oni ukazuju da bez obnavljanja reformističke urbane/stambene politike među srednjom klasom nema perspektive za promenu.

Autori neoveberijanskog pristupa u tradiciju vrednosne neutralnosti ukazuju na porast stambenih nejednakosti i prostorne segregacije, odnosno na efekat gvozdenog zakona stambenog tržišta kao posledice slabljenje principa univerzalnog reciprociteta redistributivne države blagostanja. To uslovljava rekomodifikaciju bitnih uslova života, a u uslovima oslabljenog dekomodifikujućeg potencijala porodice i drugih institucija (preduzeća i sl.) rezultira porastom urbane bede određenih druš-tvenih grupa. Ukazujući na neophodnost kombinovanja državne intervencije i tržišnih mehanizama u domenu urbanih/stambenih resursa traže se optimalna rešenja sa svešću da su ona dinamička kategorija, kako u prostornom tako i vremenskom smislu (Priemus, 1997:15). Pri tome, ukazuje se na odgovarajuće političke opcije u tradiciji sociodemokratskog tipa koje obezbeđuju tranziciju od privatnih strategija snalaženja ka institucionalnoj solidarnosti koja pokazuje prednosti kako u domenu individualne zaštite tako i na planu grupne kohezije i kooperativnosti[21]. U traganju za rešenjima problema marginalizacije i socijalnog raslojavanja, koje generira tranziciona kriza iz jednog sistema socijalne integracije u drugi, očekuje se obnovljena važnost reciprocitetnih mehanizama na raznim nivoima, pri čemu sve veći broj istraživanja obraća pažnju na samoorganizovanje građana, posebno u okviru jedinica susedstva[22].

Autori ovog pristupa ukazuju i na problem adekvatne operacionalizacije socijalnih prava, naime, na odsustvo direktne jednakosti između aspekta definisanog zakonom, legitimnih očekivanja građana i onoga što oni realno dobijaju po osnovu socijalnog prava. S obzirom da je kod socijalnih prava kvalitativna dimenzija veoma izražena, postoji teškoća njegovog preciznog definisanja. Tako, pravo na stan svakom pojedincu može biti dato kao opšte pravo, ali je njegova implementacija uvek kontekstualno određena, što bitno utiče na kvalitativnu dimenziju ostvarivanja ovog prava, čiji se varijeteti ne mogu obuhvatiti zakonom. Takođe, legitimna očekivanja građana u odnosu na isto socijalno pravo razlikuju se usled različitih referentnih okvira procene, pri čemu je lokalni milje veoma značajan. Na kraju, servisi koji se smatraju pretpostavkama ostvarivanja socijalnih prava distribuiraju se lokalno, te u tom aspektu zavise od lokalnih fondova, ali i od percepcije potreba korisnika od strane lokalne vlasti[23]. Rešenje ovih dilema autori nalaze u procesu pregovaranja na institucionalizovan način, čija pravila omogućuju maksimalno ispoljavanje konflikata i protivrečnosti među uključenim akterima, dakle, u tradiciji teorije korporativizma, po kojoj je karakter urbane/stambene politike pre svega određen pitanjem organizovanosti aktera u sistemu snabdevanja ovim resursima (Mandić, 1996:26).

Razmatrajući moguće opcije buduće državne intervencije, Szelenyi i Ladanyi (1997) ukazuju na neophodnost traganja za trećim putem, koji bi kombinovao pozitivne aspekte tradicionalnog sociodemokratskog pristupa, kao i neoliberalizma[24]. Inovativna ideja novih sociodemokrata, prema ovim autorima, jeste jačanje uloge države, ali na nov način, pri čemu je ključna ideja kombinovanje upravljanja tražnjom i podsticanja ponude, što se može postići ukoliko se država ne ograniči na redistributivne aktivnosti[25], već i sama preuzme ulogu investitora u sektore ekonomije koji nisu dovoljno profitabilni. Državne investicije trebalo bi da otklone uska grla, ali da bi se to postiglo treba da dođe do novog socijalnog ugovora. Razmatranje ovog problema, pak, autori ostavljaju otvorenim.

I neoveberijanski i neomarksitički pristup, dakle, otvaraju pitanje socijalnih aktera na urbanoj sceni u kontekstu prevazilaženja negativnih posledica socio-ekonomskog i prostornog restruktuiranja poslednjih decenija, odnosno ukazuju na teškoće realizacije ovih projekata. Upravo u ovom domenu možda je najočiglednije približavanje različitih pristupa, odnosno potreba za sintetskim teorijskim pokušajima proučavanja gradova. Naime, prepoznaje se neophodnost da analiza gradova kao društvenih podsistema obuhvati sve relevantne determinističke nivoe od globalno strukturnih do strategija individualnih aktera[26]. Dakle, svest o potrebi prevazilaženja dihotomije sistemske i socijalne integracije, odnosno analitičkog razdvajanja struktura i aktera, dobija na značaju u radovima urbanih sociologa, jer se či-njenica da akteri modifikuju institucije, bilo da to uključuje sukobe i/ili kooperaciju, može ignorisati samo pod pretpostavkom potpuno nerefleksivnog društva. Ono što se u radovima urbanih sociologa, takođe, prepoznaje jeste problem nejednake mogućnosti uticaja različitih socijalnih grupa na institucionalna rešenja, naime, jedno stanje stvari za određene grupe se može ukazivati kao institucionalna neminovnost, dok za druge ono može predstavljati produkt željene strategije.

U ovom kontekstu relevantna je problematizacija delatnog potencijala socijalnih aktera na oblikovanje stambene i urbane politike u okolnostima koje obeležavaju poslednje decenije. Naime, jakim programima države blagostanja korespondirale su stabilne asocijacije (sindikalna i druga udruživanja), kao i hegemoni blokovi unutar civilnog društva. To su bili prepoznatljivi, organizovani akteri koji su, s jedne strane, bili dovoljno solidarni i sposobni da definišu zajedničke zahteve, te dovoljno moćni da ih nametnu državi, a, s druge strane, omogućavali su državnom aparatu precizno prepoznavanje korisnika tih programa. Promene socijalne strukture poslednjih decenija u pravcu disolucije standardnih socijalnih pozicija čine da prethodne organizacione forme više nisu u stanju da obezbede procese pregovaranja, saradnje i/ili konflikata socijalnih aktera u sve heterogenijem društvu. To je uslovljeno fragmentacijom socio-ekonomskih uslova života socijalnih grupa i njihovih interesnih dispozicija, koje presecaju granice klasa i klasnih organizacija, što inicira i individualni problem kodiranja vlastitog socijalnog položaja, posebno u uslovima dinamizma socijalne pozicije tokom životnog ciklusa.

Međutim, za uticaj socijalnih aktera na institucionalne sfere gradskog života neophodan je određeni stepen zajedničkog identiteta, a sve je očiglednije da socijalni akteri imaju mnogostruke identitete u skladu sa kojima i formulišu svoje zahteve. Upravo stoga mnogi autori i reafirmišu značaj lokalnog identiteta i lokalnog

institucionalnog umrežavanja. Poseban problem nameće se i jačanjem procesa globalizacije koji uslovljava specifične zahteve, ponekad protivrečne i normama definisanim u nacionalnim okvirima, za šta se rešenje među teoretičarima socijalne politike nalazi u resursima supranacionalnih institucija, kao što je Evropska zajednica (Ellison, 1997: 707). Međutim, istraživanja u oblasti stambene i urbane politike ukazuju da su ove oblasti još isključivo upućene na nacionalnu regulativu, bez obzira što procesi ekonomske integracije itekako utiču na izmene principijelnih postavki ovih politika u nacionalnim okvirima (Chapman i Murie, 1996: 308).

Iako je napad liberalno-konzervativne ideologije na programe države blagostanja, samim tim i stambene i urbane politike, argumentovan pretežno teorijom racionalnog izbora, čni se opravdanim Offeovo upozorenje da, sa sociološkog stanovišta, kritična varijabla zapravo postaje pojam zajedničkih interesa i pripadnosti na osnovu kojih akteri ne kalkulišu racionalno samo svoje troškove i dobiti već i delaju na osnovu poverenja u druge ljude i institucije (Offe, 1996: 167). To svakako upućuje na neophodnost prevazilaženja svih teorijskih jednostranosti, tipa prostornog ili ekonomskog determinizma, te tržišne paradigme u sociologiji grada, kao i svesti o ograničenosti dometa teorija srednjeg obima (na primer, teorije kolektivne potrošnje, teorije o stambenim klasama ) na kojima se eksplikacija u posebnim sociologijama mora zasnivati, ali je valjana samo ukoliko je adekvatno povezana sa opštom sociološkom teorijom, što obezbeđuje potreban oprez u proceni značaja koji takva teorija može i treba da dobije.

Literatura:

Adams, C. (1990) “The Decentralisation of Housing: Introduction”. In: Van Vliet, W& Van Weesep, J (eds) Government and Housing. Sage Publication.

Avramov, D. (1997) Report on Housing and Homelessness. Strasbourg: Council of Europe.

Balchin, P. (ed.) (1996): Housing policy in Europe, London: Routledge.

Blau, J. (1992) The Visible Poor, Homelessness in the United States. Oxford University Press.

Castells, M. (1989) The Informational City. Oxford: Blackwell.

Castells, M. (1997) “The Informational City is a Dual City: Can it Be Reversed?”. In: The Power of Identity. Oxford: Blackwell Publishers.

Chapman, M. A. Murie, (1996) “Housing and the European Union”, Housing Studies, Vol 11. No. 2.

Esping-Anderson, G. (1990) The Three Worlds of Welfare Capitalism. Cambridge: Polity Press.

Ellison, N. (1997) “ Towards a New Social Politics: Citizenship and Reflexibility in Late Modernity”. Sociology, Vol 31(4).

Fainstein, S., Young, K. (1992) “Politics and state policy in economic restructuring”, In:

S. Fainstein, I.Gordon & M. Harloe (eds) Divided Cities: New York and London in the Contemporary World. Oxford &Cambridge: Blackwell

Feinstein, N. (1996) “ Race, Class and Segregation: Discources about African Americans” In S. Fainstein and S. Cambell (eds): Readings in Urban Theory. Cambridge (US)-Oxford (GB), Blackwell Publishiers, pp 216-245.

Forrest, R. A. Murie, (1989) “Differential Accumulation: Wealth, Inheritance and Housing Policy Reconsidered”. Policy and Politics, Vol 10, 46-66.

Gans, H. (1996) “From Underclass to Undercaste: Some Observation About the Future of the Post-industrial Economy and its Major Victims”. In: Mingione,E. (ed) Urban Poverty and the Underclass. Blackwell Publishers.

Giddens, A. (1973) The Class Structure and the Advanced Society. New York: Harper&Row

Giddens, A. (1994) Beyond Left and Right. Oxford: Polity Press.

Goldthorpe, J.H. (1995) “The Service Class Revisited”. In: T. Butler and M. Savage (eds.): Social Change and the Middle Classes. London: UCL Press.

Hamnett, C. (1991)” A Nation of Inheritors? Housing Inheritance, Wealth and Inequality in Britain”. Journal of Social Policy. Vol, 20. No, 4.

Hamnett, C. (1991) “The Blind man and the elephant: the explanation of gentrification”. In: J. van Weesep and Musterd, S. (eds) Urban Housing for Better Off: Gentrification in Europe. Stedelijke Netwerken.

Hamnett, C. (1994) “Social Polarisation in Global Cities: Theory and Evidence”. Urban Studies, Vol 31, No. 3.

Hamnett, C. (1995) Home-Ownership and the Middle Classes. In: T. Butler and M. Savage (eds) Social Change and the Middle Classes. London: UCL Press.

Hamnett, C. (1996) “Social polarization, economic restructuring and welfare state regimes”. Urban Studies, Vol 33, No. 8.

Hanningan, J. A. (1995) “ The Postmodern City: A New Urbanization?” Current Sociology, Vol 43 No 1.

Harloe, M (1994) “Social Housing - Past, Present and Future”. Housing Studies, Vol.9, No.3

Harloe, M, Fainstein,S (1992) “Conclusion: The divided cities”In: S. Fainstein, I.Gordon & M. Harloe (eds) Divided cities: New York and London in the Contemporary World. Oxford Uk&Cambridge USA, Blackwell,

Harvey, D. (1978) “The urban process under capitalism: a framework for analysis”. International Journal of Urban and Regional Research,Vol 1, No 2.

Harvey, D. (1990): The Condition of Postmodernity. Oxford: Blackwell

Kemeny J., (1994): Understanding European Rental Systems, SAUS Publications, School for Advanced Urban Studies, University of Bristol.

Lash, S. and Urry, J. (1994) Economics of Signs and Space. London: Sage.

Mandič, S. (1996) Stanovanje i država. Lublana: Forum 3/96.

Marcuse, P. (1989) “Dual City: a muddy metaphor for a quartered city”. International Journal of Urban and Regional Research, Vol 13, No 4.

Marcuse, P. (1995) “The New Urban Poverty: A General Theoretical Model. The Concept of Globalization”. In: Globalization and the New Poverty. Australian Housing and Research Institute, Melbourne.

Marcuse, P. (1997) “The Enclave, the Citadel, and the Ghetto” Urban Affairs Review Vol.33, No2.

Mead, L.M. (1997) “Citizenship and Social Policy: T.H. Marshall and Poverty” Social Philosophy & Policy: The Welfare State, Vol 14(2), 1997

Mingione, Enzo (1998), Fragmentation and Exclusion: the Social Question in the Present Transition of Advanced Industrial Cities. Sociologie et societes, vol XXX, no 1

Mingione, Enzo (1995) “Social and Employement Change in the Urban Area”. In: H.P. Cameron et al.: Managing Cities. New York: John Wiley&Sons.

Morris, L. (1996) “Dangerous Classes: Neglected Aspects of the Underclass Debate. In: Mingione,E. (ed) Urban Poverty and the Underclass. Blackwell Publishers.

Mollenkopf, J. and Castells, M. (eds.) (1991) Dual City: Restructuring New York. New York: Russell Sage Foundation.

Murie, A. (1994) Cities and Housing after the Welfare State. Amsterdam: AME.

Myrdal, G. (1963) Challenge to Affluent. Pantheon, New York

Offe, C. (1996) Modernity and the State. Cambridge: Polity Press.

O’Connor, J. Wynne, D. (1993) From the Margins to the Centre: Cultural Production and Consumption in the Post-indsutrial City. Manchester: Manchester Institute for Popular Culture.

Pacione, M. (1997) “Locale Exchange Trading System as a Response to the Globalisation of Capitalism”. Urban Studies, Vol. 34, No. 8.

Pahl, R. (1973) Patterns of Urban Life. London: Longmans Green.

Pahl, R. (1975) Whose City? Harmondsworth, Middlesex: Penguin Books

Pahl, R (1988) “Some remarks on informal work, social polarization and the social structure”. International Journal of Urban and Regional Research, Vol 12, pp. 247-267.

Priemus, H. (1997) “Housing Between Markets and Public Policy”. Paper presented at: ENHR Conference: Housing in Transition. Piran-Slovenia.

Polanyi, Karl (1957), The Great Transformation: the Political and Economic Origins of Our Time. Boston: MA Beacon Press.

Ruggiero, V., South, N. (1997) “The late modern city as a bazaar”. The British Journal of Sociology, Vol. 48, No1.

Runciman, W. (1990) “How Many Classes are there in Contemporary British Society”. Sociology. Vol. 24, No. 3.

Sassen, S. (1991) The Global City: New York, London, Tokyo. Princeton: Princeton University Press.

Saunders, P. (1984) “Beyond housing classes: the sociological significance of private property rights in the means of consumption”. International Journal of Urban and Regional Research,Vol. 8, No. 2.

Smith, N. (1986) “Gentrification, the frontier and the restructuring of urban space”. In N. Smith and P. Williams (eds) Gentrification of the City: 15-34. London: Allen and Unwin.

Szelenyi, I. (1983) Urban inequalities under state socialism. New York: Oxford University Press.

Szelenyi, I. (1996) “Cities under Socialism- and After”. In G. Andrusz; M. Harloe; I. Szelenyi (eds.) Cities after Socialism. Oxford, Cambridge: Blackwell Publishers.

Szelenyi, I. J. Ladanyi (1997) “The New Social Democrats”. Social Research, Vol.64, No. 4.

Tabb, W. (1997) “Globalization is an Issue, the Power of Capital is the Issue”. Monthly Review, Vol.49, No.2.

Van Kempen, E. (1994) “The Dual City and the Poor: Social Polarisation, Social Segregarion and Life Chances”. Urban Studies, Vol 31, No 7.

Van Kempen, E. (1996) “Social Citizenship Rights, Organisations and the Locale”. In: Allen, J; Ambrose, I. Kaltenberg-Kwiatowska, E. (eds): Housing Sociology and Societal Change. CIB Publication.

Van Kempen, R. van Weesep, J. (1997) “Segregation, Housing and Ethnicity in Dutch Cities. Tijdschirft voor Economische en Sociale Geografie, Vol. 88, No. 2.

Wilson, W. (1996) “The Truly Disadvantaged: The Hidden Agenda”. In S. Fainstein and S. Cambell (eds): Readings in Urban Theory. Cambridge (US)-Oxford (GB), Blackwell Publishiers, pp191-215.

Wolfe, A. and J. Klausen (1997) “ Identity Politics and the Welfare State” Social Philosophy & Policy: The Welfare State, Vol 14(2).

Zurkin, S. (1991) Fom Detroit to Disney World. Berckley&Los Angeles: University of California Press.

[1] U ovom domenu osnovna argumentacija zasniva se na seriji predavanja koje je britanski sociolog T.H. Marshall održao na temu građanstva i socijalne klase 1949 (L.M.Mead, 1997: 197-200). Naime, on je podvukao distinkciju građanskih prava na civilna, politička i socijalna prava, te ukazao na postupnost njihovog razvoja u istorijskom smislu, argumentujući da su programi države blagostanja operacionalni izraz socijalnog aspekta građanskih prava te da je građanski status egalitaran, a klasni nije, pri čemu, egalitarnost shvata ne kao ukidanje individualnih različitosti već kao promociju prava na jednake mogućnosti, odnosno eliminisanje nasleđenih privilegija.

[2] Esping-Anderson (1990:21), najčešće pominjani teoretičar države blagostanja među urbanim analitičarima ovog pristupa, definiše dekomodifikaciju kao stepen u kom individue mogu osigurati društveno prihvatljiv standard života, nezavisno od njihove participacije na tržištu.

[3] Dok neomarksistički pristup razlikuje kapitalistički i socijalistički grad po načinu proizvodnje koji im je u osnovi, neoveberijanski kriterijum razlikovanja ovih tipova gradova nalazimo upravo u prepoznavanju različitih organizacija društvenih sistema, u zavisnosti od dominatnog integrativnog mehanizma i njime uslovljenih odnosa moći. Tako, sledeći Szelenyijev pristup (1983), kapitalistički grad biva određen dominacijom tržišnog mehanizma čije se posledice u sferi društvenih nejednakosti koriguju intervencijom redistributivne države, dok su u socijalističkom gradu dominatni odnosi moći postavljeni redistributivnim državnim mehanizmom, a tržišni ima status korektiva nejedakosti koje nastaju na toj osnovi.

[4] Težnja sociologa usmerena je na pokušaj distinkcije ekonomske integracije, odnosno instrumentalne razmene i koordinacije, kao užih pojmova, od socijalne integracije kao šireg pojma. Tako Mingione ukazuje da princip asocijacije podrazumeva grupisanje po osnovu prepoznavanja sličnosti individualnih interesa a u cilju njihove realizacije, a princip afilijacije pripadnost određenoj grupi po osnovu zajedničkog cilja koji prevazilazi neposredne individualne interese (Mingione, 1998: 64).

[5] U jednom od izveštaja EC iznose se podaci da određeni gradovi u Engleskoj imaju standard života na nivou Portugalije ili Grčke (Avramov, 1997:3).

[6] Teoretičari države blagostanja podvlače da su pokreti koji su u svojoj osnovi imali zahteve za priznavanjem identiteta grupe (feministkinja, etničkih manjina, homoseksualaca), i pored težnje za integracijom u programe države blagostanja, u sebi nosili radikalnu negaciju svake hijerarhijske forme koja je, međutim, stajala u osnovi ovih

programa, što je vešto iskorišćeno od pobornika neoliberalnih ideja u formi podrške zahtevima za debirokratizacijom i deregulacijom državne intervencije (Wolfe i Klausen, 1997: 253-254).

[7] Na primer, i kada je država direktno subvencionisala stambenu izgradnju u javnom vlasništvu njen izvođač je bilo privatno preduzeće.

[8] Balchin (1996:153) ističe da je ovaj vid privatizacije javnog sektora stanovanja u Britaniji imao primarno politički cilj, s jedne strane, da učvrsti individualnu lojalnost uključivanjem korisnika, pretežno radnika, među nosioce privatnog vlasništva, a s druge strane, predstavlja vid političke borbe Konzervativaca i Laburista. Naime, centralna vlast u rukama Konzervativaca imala je za cilj da ukidanjem subvencija programima socijalnog stanovanja i donošenjem zakona o pravu otkupa smanji finansijsku autonomiju lokalne vlasti, koja je ovim fondom raspolagala, a nalazila se u rukama Laburista u velikom broju gradova. Ideološki razlog privatizacije Balchin nalazi u obračunu Konzervativaca sa ostacima lokalnog socijalizma i kolektivizma.

[9] Mnoga istraživanja ukazala su da su time narušene lokalne veze i onemogućene uspešne životne strategije siromašnog stanovništva. Dakle, državna intervencija je po lokalno stanovništvo u ovim slučajevima bila destruktivna isto koliko i tržišne sile koje bi trebalo da kontroliše u domenu stambenih programa (Giddens, 1994: 185).

[10] Pri tome, oslonac je na ekonomskoj teoriji raskoraka rente (rent gap theory) odnosno dugoročnim pomacima investicija u izgrađenom okruženju. Tako su gradovi 19. veka imali klasičnu krivu vrednosti zemljišta: najvišu u centru, sa laganim opadanjem ka periferiji. Proces suburbanizacije bio je i iniciran takvom distribucijom vrednosti zemljišta, jer je činio investicije u suburbiju profitabilnim. No sa suburbanizacijom, kako stanovanja tako i industrijskih sadržaja, dolazi do dezinvesticija na određenim centralnim gradskim lokacijama (stanovanje napušteno od strane srednje klase, napušteni proizvodni pogoni), čime njihova vrednost pada kako u odnosu na CBD (centralna poslovna zona) tako i u odnosu na suburbane lokacije. Naime, kada kapitalizovana renta postojećih struktura padne ispod potencijalne za datu lokaciju dostiže se tačka na kojoj je raskorak ostvarene i potencijalne vrednosti rente toliko veliki da investiranje ponovo obezbeđuje značajan profit. Upravo se ovaj trenutak povezuje sa pojavom procesa džentrifikacije na odgovarajućim centralnim gradskim lokacijama.

[11] Kada se govori o promenjenom stilu života nove servisne klase naglašava se njegova različitost u odnosu na tradicionalnu srednju klasu: veća potrošnja no štednja, velika prostorna mobilnost uopšte, uključujući i stambenu, hedonistički individualizam, negacija ili odlaganje braka, kao i roditeljstva.

[12] Autori prave razliku između neformalne ekonomije u smislu izbegavanja plaćanja svih poreskih obaveza i drugih davanja državi pri angažovanju rada, kapitala i/ili prostora s ciljem organizovanja neke delatnosti koja zakonom nije zabranjena, i ilegalne ekonomije koja podrazumeva obavljanje delatnosti koje su zakonom zabranjene.

[13] Marcuse, analizirajući američke gradove poslednjih decenija, smatra uputnim razlikovanje isključenog geta od klasičnog geta. Naime, savremeni geto karakteriše ekonomska i socijalna isključenost lokalnog stanovništva u odnosu na dominatno društvo (koje ga više ne prepoznaje ni kao rezervnu radnu snagu) dok je u klasičnom smislu pre bilo reči o odnosu subordinacije. Po njegovom mišlje-nju, ovaj odnos sada je primereniji za enklave siromašnog stanovništva (1997: 241).

[14] Ovaj pojam prvi put je upotrebio Gunnar Myrdal 1963, želeći da ukaže na deprivilegovanu klasu koju produkuje bogato američko društvo a čine je nezaposleni, podzaposleni i oni koji se ne mogu zaposliti, a koji su sve beznadežnije odvojeni od većinskog stanovništva i ne dele njihov život, ambicije i postignuća (Myrdal, 1963:10). Od evropskih sociologa ovaj pojam prvi je primenio Giddens (1973: 112) proširivši ga primaocima socijalnih davanja. Giddens (1994: 147) ukazuje i na različite interpretacije pojma potklase od strane političke levice i desnice. Dok prvi insistiraju na strukturnim uzrocima i efektima socijalne dezorganizacije pripadnika potklase, drugi ukazuju da su takve posledice rezultat optiranja za život na osnovama socijalne pomoći. Smatrajući da su uzroci socijalne isključenosti stanovništva obuhvaćenog pojmom potklase primarno strukturni, Gidens ne isključuje ni uticaj kulture u vidu demoralizacije koja se u takvim strukturnim uslovima produkuje. Takođe, s obzirom da je u većini razvijenih zemalja u okviru potklase prezastupljenost imigrantskog stanovništva on smatra da njihova socijalna izolacija u nacionalnim okvirima reflektuje podelu bogatih i siromašnih u globalnim razmerama (1994:148).

[15] Marcuseova teza je da se urbana socijalna piramida menja od oblika jajeta (u kojoj su srednji slojevi dominantni) u oblik peščanog sata, jer se vrh piramide proširuje: vlasnicima kapitala, koji beleže porast bogatstva i moći, pridružuje se nova servisna klasa (profesionalci, menadžeri) kao gornji stratum srednjih slojeva čija je brojnost u porastu, kao i dohodak i privilegije, oni su glavni dobitnici procesa tranzicije, premda kao i ostale grupe najamnog rada beleže smanjenje sigurnosti radne pozicije. Na drugom polu, primetna je erozija standarda života, opadanje ekonomske i političke moći srednjih slojeva (službenici, visoko kvalifikovani manuelni radnici, poluprofesionalci) i tradicionalne radničke klase, iz čijih se redova regrutuje i sloj potpuno isključenih iz glavnih ekonomskih tokova društva (Marcuse, 1989: 697-708).

[16] Pahl (1989:247-267) ističe značaj kumulacije različitih oblika rada (formalnog i neformalnog) u domaćinstvu, što pomaže njegovu materijalnu poziciju, menja ideološki profil, odnosno vodi slab-ljenju socijalne pripadnosti koja se generiše na radnom mestu, posebno kada je reč o pripadnicima radničke klase. Takođe, on ističe značaj količine rada u domaćinstvu za uspon u vlasnički sektor stanovanja (sa jednim dohotkom to mogu učiniti samo pripadnici najviših dohodovnih grupa), što je, prema njegovom mišljenju, bitan element u formiranju socijalne stratifikacije. Naime, kod Pahla, kao i kod većine pripadnika neoveberijanskog pristupa, posebno je aktualno razmatranje socijalne stratifikacije, pa i polarizacije, u zavisnosti od jedinice posmatranja: individue ili domaćinstva, nesporno pod uticajem značaja ukupnih resursa domaćinstva u sociologiji stanovanja.

[17] Hamnett ukazuje na marksistički postulat o inherentnoj tendenciji kapitalizma ka tehnološkoj promeni koja uništava visokokvalifikovani rad kao i samokontrolu plaćenog rada u procesu proizvodnje. Stoga on u većoj meri uvažava Bellovu tezu o profesionalizaciji rada kao relevantnu za promene socijalne strukure i prostorne organizacije gradova, posebno onih koji dobijaju vodeće uloge u globalnim tokovima (Hamnett, 1994: 406).

[18] Upravo na osnovu ovih karakteristika u okviru sociologije grada razvija se i paradigma postmodernog grada, koja ukazuje da dominantna elita nije više u stanju da održava hegemonističku kontrolu nad kulturom, što otvara mogućnost kreiranja autohtonih lokacija mimo i nasuprot odluka urbanih planera (O’Conor I Wynne, 1993: 16). Sharon Zukin (1991:29), međutim, ukazuje na novi model interakcije ekonomskog i kulturnog kapitala, prepoznatljivog u načinu reorganizacije centralnih lokacija u cilju potrošnje, čime dolazi do suprotstavljanja tržišta i mesta. Dok je mesto istorijski uslovljena socijalna i materijalna konstrukcija a ne samo geografska lokacija, tržište despacijalizuje i prenaglašava potrošača u odnosu na građanina. Tržišno shvaćen prostor zasnovan je na eksternoj estetici koja se nameće mestu kao deo procesa režiranog kulturnog prisvajanja a ne na svakodnevnom iskustvu korisnika grada.

[19] Naime, imajući u vidu Englesku u kojoj je inflacija cene stanova bila viša od opšte inflacije, smatrao je da domaćinstvo može za nekoliko godina ostvariti višu dobit na stambenom tržištu no što može ostvariti štednjom dohotka tokom čitavog života. Prosečan stan u Engleskoj 1960. koštao je 2 500 funti a 1988. 55 000 funti. Takođe, inflacija je obezvređivala hipotekarne kredite. Prednosti od inflacije nisu imali stanari rentalnog sektora, naprotiv, oni su se u isto vreme suočavali sa porastom stanarina.

[20] Slično gledište iznose i Lash i Urry (1994), koji smatraju da je proces globalizacije doprineo promeni koncepta vremena i mesta u pravcu koji uslovljava kvalitativno novi vid demokratizacije i decentralizacije, omogućujući povezivanje ljudi sličnih ideja širom sveta, te ovaj aspekt globalizacije nazivaju glokalizacijom.

[21] U tom smislu ukazuje se na uticaj institucionalne inercije kao važne determinate u ispoljavanju osnovnih obeležja tranzicije poslednjih decenija uprkos težnji ka (institucionalnoj) deregulaciji, te se ukazuje i na zadržavanje tipskih specifičnosti među kapitalističkim zemljama i uprkos procesu deregulacije, decentralizacije, privatizacije u domenu stambene i urbane politike (Balchin, 1996).

[22] Ilustrativno je istraživanje lokalne zajednice u Glazgowu, specifične po samoorganizovanju stanovništva koje je siromašno u pogledu novčanih sredstava, ali ne i ostalih resursa: vremena i/ili veština neophodnih u zadovoljavanju životnih potreba. Stvaranjem lista dobara i servisa koji se poseduju, odnosno koji su potrebni, dolazi do razmene na bazi reciprociteta (dakle ne nužno kroz uzajaman odnos konkretnog davaoca i primaoca), što omogućuje rešavanje mnogih socio-ekonomskih problema u lokalnim urbanim zajednicama koje su pogođene nezaposlenošću, siromaštvom, izolacijom i neadekvatnim socijalnim davanjima (Pacione, 1997:1181-1183).

[23] Kao primer iznosi se loš kvalitet javnih škola na siromašnim gradskim lokacijama koji se ne može objasniti samo ograničenim lokalnim fondovima već i niskim očekivanjem od učenika. Slično je i sa kvalitetom socijalnog stanovanja, naime, kreatori ovih programa imaju određene (stereotipne) procene šta je odgovarajuće stanovanje za one koje opslužuju (van Kempen, 1996: 19-20).

[24] Autori ukazuju, s jedne strane, da država blagostanja nije ispunila svoj redistributivni cilj umanjenja ekonomskih nejednakosti, da je bila veoma skupa i poreskim sistemom destimulativna po ekonomski rast, a s druge strane, da ni neoliberalna politika nije podstakla ekonomski rast koji bi mehanizmom socijalne kapilarnosti obezbedio opšti porast materijalnog bogatstva (Szelenyi i Ladanyi, 1997: 1536-1539).

[25] Ističe se da je inicijalni cilj redistributivne intervencije države blagostanja bio dopuna tržištne funkcije, no da je vremenom na bazi permanentne dekomodifikacije ona u određenim oblastima potisnula tržišne mehanizme, što je uslovljavalo velike finansijske probleme i novi vid socijalnih nejednakosti, neizbežnih jer, u sitiaciji kada univerzalni javni programi prestanu da imaju tržišnu alternativu, viši slojevi stanovništva stiču privilegije nad retkim resursima, što je posebno karakteristično za urbane resurse (Szelenyi iLadanyi, 1997: 1537).

[26] Dobra ilsutracija je razmatrana problematika siromašnih urbanih područja. Klasičan marksistički pristup insistirao bi na oceni da je strategija lokalnog stanovništva u domenu neformalnog rada i reciprocitetne pomoći praksa koja, mada doprinosi egzistencijalnom preživljavanju, zapravo reprodukuje strukturne mehanizme socijalne isključenosti iz glavnih ekonomskih tokova, te da je u tom pogledu marginalna sa stanovišta društvene promene.

Ekološki pristup bi, pak, nalazio jednostavna rešenja u prostornoj redistribuciji stanovništva. Harveyeva analiza svakako ukazuje na prevazilaženje krutosti marksističkog pristupa. Takođe, radovi Saskije Sassen, koju većina autora s pravom svrstava u ekološki pravac, upravo na ovom segmentu analize prekoračuje njegova ograničenja.